| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
दुकमातिकापदवण्णना
Dukamātikāpadavaṇṇanā
१-६. मूलट्ठेनाति सुप्पतिट्ठितभावसाधनेन मूलभावेन, न पच्चयमत्तट्ठेन हेतुधम्मा हेतू धम्माति समासासमासनिद्देसभावो द्विन्नं पाठानं विसेसो। तथेवाति सम्पयोगतोव। सहेतुकानं हेतुसम्पयुत्तभावतो ‘‘सम्पयोगतो’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं, न सहसद्दस्स सम्पयोगत्थत्ता। सह-सद्दो पन एकपुञ्जे उप्पादतो याव भङ्गा सहेतुकानं हेतूहि समानदेसगहणानं हेतुआदिसब्भावं दीपेति, सम्पयुत्त-सद्दो एकुप्पादादिवसेन सह हेतूहि एकीभावुपगमनं, ततो एव च द्विन्नं दुकानं नानत्तं वेदितब्बं। धम्मनानत्ताभावेपि हि पदत्थनानत्तेन दुकन्तरं वुच्चति। न हि हेतुदुकसङ्गहितेहि धम्मेहि अञ्ञे सहेतुकदुकादीहि वुच्चन्ति, ते एव पन सहेतुकाहेतुकादिभावतो सहेतुकदुकादीहि वुत्ता। एवं सहेतुकदुकसङ्गहिता एव हेतुसम्पयुत्तविप्पयुत्तभावतो हेतुसम्पयुत्तदुकेन वुत्ता। न हि धम्मानं अवुत्ततापेक्खं दुकन्तरवचनन्ति नत्थि पुनरुत्तिदोसो। देसेतब्बप्पकारजाननञ्हि देसनाविलासो तथा देसनाञाणञ्चाति। तेन धम्मानं तप्पकारता वुत्ता होति। सकलेकदेसवसेन पठमदुकं दुतियततियेहि सद्धिं योजेत्वा चतुत्थादयो तयो दुका वुत्ता। सकलञ्हि पठमदुकं दुतियदुकेकदेसेन सहेतुकपदेन ततियदुकेकदेसेन हेतुसम्पयुत्तपदेन च योजेत्वा यथाक्कमं चतुत्थपञ्चमदुका वुत्ता, तथा पठमदुकेकदेसं नहेतुपदं सकलेन दुतियदुकेन योजेत्वा छट्ठदुको वुत्तो। इदम्पि सम्भवतीति एतेन अवुत्तम्पि सम्भववसेन दीपितन्ति दस्सेति। सम्भवो हि गहणस्स कारणन्ति। यथा हेतुसहेतुकाति इदं सम्भवतीति कत्वा गहितं, एवं हेतुअहेतुकाति इदम्पि सम्भवतीति कत्वा गहेतब्बमेवाति एवं अञ्ञत्थापि योजेतब्बं।
1-6. Mūlaṭṭhenāti suppatiṭṭhitabhāvasādhanena mūlabhāvena, na paccayamattaṭṭhena hetudhammā hetū dhammāti samāsāsamāsaniddesabhāvo dvinnaṃ pāṭhānaṃ viseso. Tathevāti sampayogatova. Sahetukānaṃ hetusampayuttabhāvato ‘‘sampayogato’’ti vuttanti veditabbaṃ, na sahasaddassa sampayogatthattā. Saha-saddo pana ekapuñje uppādato yāva bhaṅgā sahetukānaṃ hetūhi samānadesagahaṇānaṃ hetuādisabbhāvaṃ dīpeti, sampayutta-saddo ekuppādādivasena saha hetūhi ekībhāvupagamanaṃ, tato eva ca dvinnaṃ dukānaṃ nānattaṃ veditabbaṃ. Dhammanānattābhāvepi hi padatthanānattena dukantaraṃ vuccati. Na hi hetudukasaṅgahitehi dhammehi aññe sahetukadukādīhi vuccanti, te eva pana sahetukāhetukādibhāvato sahetukadukādīhi vuttā. Evaṃ sahetukadukasaṅgahitā eva hetusampayuttavippayuttabhāvato hetusampayuttadukena vuttā. Na hi dhammānaṃ avuttatāpekkhaṃ dukantaravacananti natthi punaruttidoso. Desetabbappakārajānanañhi desanāvilāso tathā desanāñāṇañcāti. Tena dhammānaṃ tappakāratā vuttā hoti. Sakalekadesavasena paṭhamadukaṃ dutiyatatiyehi saddhiṃ yojetvā catutthādayo tayo dukā vuttā. Sakalañhi paṭhamadukaṃ dutiyadukekadesena sahetukapadena tatiyadukekadesena hetusampayuttapadena ca yojetvā yathākkamaṃ catutthapañcamadukā vuttā, tathā paṭhamadukekadesaṃ nahetupadaṃ sakalena dutiyadukena yojetvā chaṭṭhaduko vutto. Idampi sambhavatīti etena avuttampi sambhavavasena dīpitanti dasseti. Sambhavo hi gahaṇassa kāraṇanti. Yathā hetusahetukāti idaṃ sambhavatīti katvā gahitaṃ, evaṃ hetuahetukāti idampi sambhavatīti katvā gahetabbamevāti evaṃ aññatthāpi yojetabbaṃ.
एवं पठमदुकं दुतियततियदुकेसु दुतियपदेहि योजेत्वा ‘‘हेतू चेव धम्मा अहेतुका च, अहेतुका चेव धम्मा न च हेतू, हेतू चेव धम्मा हेतुविप्पयुत्ता च, हेतुविप्पयुत्ता चेव धम्मा न च हेतू’’ति ये द्वे दुका कातब्बा, तेसं सम्भववसेनेव सङ्गहं दस्सेत्वा खो पन-पदेन अपरेसम्पि दुकानं सङ्गहं दस्सेतुं ‘‘तत्र यदेत’’न्तिआदिमाह। तत्राति पाळियं। अयं अतिरेकत्थोति इदानि यं वक्खति, तमत्थमाह। तत्थ पन अञ्ञेपि अञ्ञथापीति एतेसं विसुं पवत्तिया द्वे दुका दस्सिता, सह पवत्तिया पन अयम्पि दुको वेदितब्बो ‘‘हेतू चेव धम्मा हेतुसम्पयुत्तापि हेतुविप्पयुत्तापी’’ति, एतेसु पन पञ्चसु दुकेसु दुतियदुकेन ततियदुको विय, चतुत्थदुकेन पञ्चमदुको विय च छट्ठदुकेन निन्नानत्थत्ता ‘‘न हेतु खो पन धम्मा हेतुसम्पयुत्तापि हेतुविप्पयुत्तापी’’ति अयं दुको न वुत्तो। दस्सितनिन्नानत्थनयो हि सो पुरिमदुकेहीति। इतरेसु चतूसु हेतू चेव अहेतुकदुकेन समानत्थत्ता हेतू चेव हेतुविप्पयुत्तदुको, हेतुसहेतुकदुकेन समानत्थत्ता हेतुहेतुसम्पयुत्तदुको च नहेतुहेतुसम्पयुत्तदुको विय न वत्तब्बो। तेसु पन द्वीसु पच्छिमदुके ‘‘हेतू खो पन धम्मा सहेतुका’’ति पदं चतुत्थदुके पठमपदेन निन्नानाकरणत्ता न वत्तब्बं, ‘‘हेतू खो पन धम्मा अहेतुका’’ति पदं ‘‘हेतू चेव धम्मा अहेतुका’’ति एतेन निन्नानत्ता न वत्तब्बं। अवसिट्ठे पन एकस्मिं दुके ‘‘अहेतुका चेव धम्मा न च हेतू’’ति पदं छट्ठदुके दुतियपदेन एकत्थत्ता न वत्तब्बं। इदानि ‘‘हेतू चेव धम्मा अहेतुका चा’’ति इदमेवेकं पदं अवसिट्ठं, न च एकेन पदेन दुको होतीति तञ्च न वुत्तन्ति। चतुत्थदुके दुतियपदेन पन समानत्थस्स छट्ठदुके पठमपदस्स वचनं दुकपूरणत्थं, एतेन वा गतिदस्सनेन सब्बस्स सम्भवन्तस्स सङ्गहो कतोति दट्ठब्बो। तथा हि सब्बो सम्भवदुको पठमदुके दुतियततियदुकपक्खेपेन दस्सितो, तेसु च पठमदुकपक्खेपेनाति।
Evaṃ paṭhamadukaṃ dutiyatatiyadukesu dutiyapadehi yojetvā ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā ca, ahetukā ceva dhammā na ca hetū, hetū ceva dhammā hetuvippayuttā ca, hetuvippayuttā ceva dhammā na ca hetū’’ti ye dve dukā kātabbā, tesaṃ sambhavavaseneva saṅgahaṃ dassetvā kho pana-padena aparesampi dukānaṃ saṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘tatra yadeta’’ntiādimāha. Tatrāti pāḷiyaṃ. Ayaṃ atirekatthoti idāni yaṃ vakkhati, tamatthamāha. Tattha pana aññepi aññathāpīti etesaṃ visuṃ pavattiyā dve dukā dassitā, saha pavattiyā pana ayampi duko veditabbo ‘‘hetū ceva dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’’ti, etesu pana pañcasu dukesu dutiyadukena tatiyaduko viya, catutthadukena pañcamaduko viya ca chaṭṭhadukena ninnānatthattā ‘‘na hetu kho pana dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’’ti ayaṃ duko na vutto. Dassitaninnānatthanayo hi so purimadukehīti. Itaresu catūsu hetū ceva ahetukadukena samānatthattā hetū ceva hetuvippayuttaduko, hetusahetukadukena samānatthattā hetuhetusampayuttaduko ca nahetuhetusampayuttaduko viya na vattabbo. Tesu pana dvīsu pacchimaduke ‘‘hetū kho pana dhammā sahetukā’’ti padaṃ catutthaduke paṭhamapadena ninnānākaraṇattā na vattabbaṃ, ‘‘hetū kho pana dhammā ahetukā’’ti padaṃ ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā’’ti etena ninnānattā na vattabbaṃ. Avasiṭṭhe pana ekasmiṃ duke ‘‘ahetukā ceva dhammā na ca hetū’’ti padaṃ chaṭṭhaduke dutiyapadena ekatthattā na vattabbaṃ. Idāni ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā cā’’ti idamevekaṃ padaṃ avasiṭṭhaṃ, na ca ekena padena duko hotīti tañca na vuttanti. Catutthaduke dutiyapadena pana samānatthassa chaṭṭhaduke paṭhamapadassa vacanaṃ dukapūraṇatthaṃ, etena vā gatidassanena sabbassa sambhavantassa saṅgaho katoti daṭṭhabbo. Tathā hi sabbo sambhavaduko paṭhamaduke dutiyatatiyadukapakkhepena dassito, tesu ca paṭhamadukapakkhepenāti.
७-१३. समानकालेन असमानकालेन कालविमुत्तेन च पच्चयेन निप्फन्नानं पच्चयायत्तानं पच्चयभावमत्तेन तेसं पच्चयानं अत्थितं दीपेतुं सप्पच्चयवचनं, न सहेतुकवचनं विय समानकालानमेव, नापि सनिदस्सनं विय तंसभावस्स अनत्थन्तरभूतस्स। सङ्खत-सद्दो पन समेतेहि निप्फादितभावं दीपेतीति अयमेतेसं विसेसो दुकन्तरवचने कारणं। एत्थ च अप्पच्चया असङ्खताति बहुवचननिद्देसो अविनिच्छितत्थपरिच्छेददस्सनवसेन मातिकाठपनतो कतोति वेदितब्बो। उद्देसेन हि कुसलादिसभावानं धम्मानं अत्थितामत्तं वुच्चति, न परिच्छेदोति अपरिच्छेदेन बहुवचनेन उद्देसो वुत्तोति। रूपन्ति रूपायतनं पथवियादि वा। पुरिमस्मिं अत्थविकप्पे रूपायतनस्स असङ्गहितता आपज्जतीति रुप्पनलक्खणं वा रूपन्ति अयं अत्थनयो वुत्तो। तत्थ रूपन्ति रुप्पनसभावो। न लुज्जति न पलुज्जतीति यो गहितो तथा न होति, सो लोकोति तंगहणरहितानं लोकुत्तरानं नत्थि लोकता। दुक्खसच्चं वा लोको, तत्थ तेनेव लोकसभावेन विदिताति लोकिया।
7-13. Samānakālena asamānakālena kālavimuttena ca paccayena nipphannānaṃ paccayāyattānaṃ paccayabhāvamattena tesaṃ paccayānaṃ atthitaṃ dīpetuṃ sappaccayavacanaṃ, na sahetukavacanaṃ viya samānakālānameva, nāpi sanidassanaṃ viya taṃsabhāvassa anatthantarabhūtassa. Saṅkhata-saddo pana sametehi nipphāditabhāvaṃ dīpetīti ayametesaṃ viseso dukantaravacane kāraṇaṃ. Ettha ca appaccayā asaṅkhatāti bahuvacananiddeso avinicchitatthaparicchedadassanavasena mātikāṭhapanato katoti veditabbo. Uddesena hi kusalādisabhāvānaṃ dhammānaṃ atthitāmattaṃ vuccati, na paricchedoti aparicchedena bahuvacanena uddeso vuttoti. Rūpanti rūpāyatanaṃ pathaviyādi vā. Purimasmiṃ atthavikappe rūpāyatanassa asaṅgahitatā āpajjatīti ruppanalakkhaṇaṃ vā rūpanti ayaṃ atthanayo vutto. Tattha rūpanti ruppanasabhāvo. Na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā. Dukkhasaccaṃ vā loko, tattha teneva lokasabhāvena viditāti lokiyā.
एवं सन्ते चक्खुविञ्ञाणेन विजानितब्बस्स रूपायतनस्स तेनेव नविजानितब्बस्स सद्दायतनादिकस्स च नानत्ता द्विन्नम्पि पदानं अत्थनानत्ततो दुको होति। एवं पन दुके वुच्चमाने दुकबहुता आपज्जति, यत्तकानि विञ्ञाणानि, तत्तका दुका वुत्ता समत्ता ठपेत्वा सब्बधम्मारम्मणानि विञ्ञाणानि। तेसु च दुकस्स पच्छेदो आपज्जति, तथा च सति ‘‘केनची’’ति पदं सब्बविञ्ञाणसङ्गाहकं न सिया, निद्देसेन च विरुद्धं इदं वचनं। यो च तत्थ ‘‘ये ते धम्मा चक्खुविञ्ञेय्या, न ते धम्मा सोतविञ्ञेय्याति अयं दुको न होती’’ति पटिसेधो कतो, सो च कथं युज्जेय्य। न हि समत्था अट्ठकथा पाळिं पटिसेधेतुन्ति, न च केनचि-सद्दस्स तेनेवाति अयं पदत्थो सम्भवति, ‘‘केनची’’ति एतस्स आदिपदस्स अनियमितं यं किञ्चि एकं पदत्थो, तं वत्वा वुच्चमानस्स ‘‘केनची’’ति दुतियपदस्स यं किञ्चि अपरं अनियमितं पदत्थोति लोकसिद्धमेतं, तथेव च निद्देसो पवत्तो, न चेत्थ विञ्ञातब्बधम्मभेदेन दुकभेदो समत्तो आपज्जति यत्तका विञ्ञातब्बा, तत्तका दुकाति, तस्मा नत्थि दुकबहुता। न हि एकंयेव विञ्ञातब्बं केनचि विञ्ञेय्यं केनचि न विञ्ञेय्यञ्च, किन्तु अपरम्पि अपरम्पीति सब्बविञ्ञातब्बसङ्गहे दुको समत्तो होति, एवञ्च सति ‘‘केनची’’ति पदं अनियमेन सब्बविञ्ञाणसङ्गाहकन्ति सिद्धं होति, विञ्ञाणनानत्तेन च विञ्ञातब्बं भिन्दित्वा अयं दुको वुत्तो, न विञ्ञातब्बानं अत्थन्तरतायाति। एतस्स पन दुकस्स निक्खेपरासिनिद्देसो दुकसङ्गहितधम्मेकदेसेसु दुकपदद्वयप्पवत्तिदस्सनवसेन पवत्तो। अत्थुद्धारनिद्देसो निरवसेसदुकसङ्गहितधम्मदस्सनवसेनाति वेदितब्बो।
Evaṃ sante cakkhuviññāṇena vijānitabbassa rūpāyatanassa teneva navijānitabbassa saddāyatanādikassa ca nānattā dvinnampi padānaṃ atthanānattato duko hoti. Evaṃ pana duke vuccamāne dukabahutā āpajjati, yattakāni viññāṇāni, tattakā dukā vuttā samattā ṭhapetvā sabbadhammārammaṇāni viññāṇāni. Tesu ca dukassa pacchedo āpajjati, tathā ca sati ‘‘kenacī’’ti padaṃ sabbaviññāṇasaṅgāhakaṃ na siyā, niddesena ca viruddhaṃ idaṃ vacanaṃ. Yo ca tattha ‘‘ye te dhammā cakkhuviññeyyā, na te dhammā sotaviññeyyāti ayaṃ duko na hotī’’ti paṭisedho kato, so ca kathaṃ yujjeyya. Na hi samatthā aṭṭhakathā pāḷiṃ paṭisedhetunti, na ca kenaci-saddassa tenevāti ayaṃ padattho sambhavati, ‘‘kenacī’’ti etassa ādipadassa aniyamitaṃ yaṃ kiñci ekaṃ padattho, taṃ vatvā vuccamānassa ‘‘kenacī’’ti dutiyapadassa yaṃ kiñci aparaṃ aniyamitaṃ padatthoti lokasiddhametaṃ, tatheva ca niddeso pavatto, na cettha viññātabbadhammabhedena dukabhedo samatto āpajjati yattakā viññātabbā, tattakā dukāti, tasmā natthi dukabahutā. Na hi ekaṃyeva viññātabbaṃ kenaci viññeyyaṃ kenaci na viññeyyañca, kintu aparampi aparampīti sabbaviññātabbasaṅgahe duko samatto hoti, evañca sati ‘‘kenacī’’ti padaṃ aniyamena sabbaviññāṇasaṅgāhakanti siddhaṃ hoti, viññāṇanānattena ca viññātabbaṃ bhinditvā ayaṃ duko vutto, na viññātabbānaṃ atthantaratāyāti. Etassa pana dukassa nikkheparāsiniddeso dukasaṅgahitadhammekadesesu dukapadadvayappavattidassanavasena pavatto. Atthuddhāraniddeso niravasesadukasaṅgahitadhammadassanavasenāti veditabbo.
१४-१९. चक्खुतोपि…पे॰… मनतोपीति चक्खुविञ्ञाणादिवीथीसु तदनुगतमनोविञ्ञाणवीथीसु च किञ्चापि कुसलादीनम्पि पवत्ति अत्थि, कामासवादयो एव पन वणतो यूसं विय पग्घरणकअसुचिभावेन सन्दन्ति, तस्मा ते एव ‘‘आसवा’’ति वुच्चन्ति। तत्थ हि पग्घरणकअसुचिम्हि निरुळ्हो आसवसद्दोति। धम्मतो याव गोत्रभुन्ति ततो परं मग्गफलेसु अप्पवत्तितो वुत्तं। एते हि आरम्मणकरणवसेन धम्मे गच्छन्ता ततो परं न गच्छन्तीति। ननु ततो परं भवङ्गादीनिपि गच्छन्तीति चे? न, तेसम्पि पुब्बे आलम्बितेसु लोकियधम्मेसु सासवभावेन अन्तोगधत्ता ततो परताभावतो। एत्थ च गोत्रभुवचनेन गोत्रभुवोदानफलसमापत्तिपुरेचारिकपरिकम्मानि वुत्तानीति वेदितब्बानि, पठममग्गपुरेचारिकमेव वा गोत्रभु अवधिनिदस्सनभावेन गहितं, ततो परं मग्गफलसमानताय पन अञ्ञेसु मग्गेसु मग्गवीथियं फलसमापत्तिवीथियं निरोधानन्तरञ्च पवत्तमानेसु फलेसु निब्बाने च पवत्ति निवारिता आसवानन्ति वेदितब्बा। सवन्तीति गच्छन्ति। दुविधो हि अवधि अभिविधिविसयो अनभिविधिविसयो च। अभिविधिविसयं किरिया ब्यापेत्वा पवत्तति ‘‘आभवग्गा भगवतो यसो गतो’’ति, इतरं बहि कत्वा ‘‘आपाटलिपुत्ता वुट्ठो देवो’’ति। अयञ्च आ-कारो अभिविधिअत्थो इध गहितोति ‘‘अन्तोकरणत्थो’’ति वुत्तं।
14-19. Cakkhutopi…pe… manatopīti cakkhuviññāṇādivīthīsu tadanugatamanoviññāṇavīthīsu ca kiñcāpi kusalādīnampi pavatti atthi, kāmāsavādayo eva pana vaṇato yūsaṃ viya paggharaṇakaasucibhāvena sandanti, tasmā te eva ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Tattha hi paggharaṇakaasucimhi niruḷho āsavasaddoti. Dhammato yāva gotrabhunti tato paraṃ maggaphalesu appavattito vuttaṃ. Ete hi ārammaṇakaraṇavasena dhamme gacchantā tato paraṃ na gacchantīti. Nanu tato paraṃ bhavaṅgādīnipi gacchantīti ce? Na, tesampi pubbe ālambitesu lokiyadhammesu sāsavabhāvena antogadhattā tato paratābhāvato. Ettha ca gotrabhuvacanena gotrabhuvodānaphalasamāpattipurecārikaparikammāni vuttānīti veditabbāni, paṭhamamaggapurecārikameva vā gotrabhu avadhinidassanabhāvena gahitaṃ, tato paraṃ maggaphalasamānatāya pana aññesu maggesu maggavīthiyaṃ phalasamāpattivīthiyaṃ nirodhānantarañca pavattamānesu phalesu nibbāne ca pavatti nivāritā āsavānanti veditabbā. Savantīti gacchanti. Duvidho hi avadhi abhividhivisayo anabhividhivisayo ca. Abhividhivisayaṃ kiriyā byāpetvā pavattati ‘‘ābhavaggā bhagavato yaso gato’’ti, itaraṃ bahi katvā ‘‘āpāṭaliputtā vuṭṭho devo’’ti. Ayañca ā-kāro abhividhiattho idha gahitoti ‘‘antokaraṇattho’’ti vuttaṃ.
चिरपारिवासियट्ठो चिरपरिवुत्थता पुराणभावो। आदि-सद्देन ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति भवतण्हाया’’ति (अ॰ नि॰ १०.६२) इदं सुत्तं सङ्गहितं। अविज्जासवभवासवानञ्च चिरपरिवुत्थताय दस्सिताय तब्भावभावीनं कामासवदिट्ठासवानञ्च चिरपरिवुत्थता दस्सिता होति। अञ्ञेसुपि यथावुत्ते धम्मे ओकासञ्च आरम्मणं कत्वा पवत्तमानेसु मानादीसु विज्जमानेसु अत्तत्तनियादिग्गाहवसेन अभिब्यापनं मदकरणवसेन आसवसदिसता च एतेसंयेव, नाञ्ञेसन्ति एतेस्वेव आसवसद्दो निरुळ्हो दट्ठब्बो। आयतं वा सवन्ति फलन्तीति आसवा । न हि किञ्चि संसारदुक्खं आसवेहि विना उप्पज्जमानं अत्थीति। आरम्मणभावेन ये धम्मा वणो विय आसवे पग्घरन्ति, ते असम्पयोगे अतब्भावेपि सह आसवेहीति सासवा, आसववन्तोति अत्थो।
Cirapārivāsiyaṭṭho ciraparivutthatā purāṇabhāvo. Ādi-saddena ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavataṇhāyā’’ti (a. ni. 10.62) idaṃ suttaṃ saṅgahitaṃ. Avijjāsavabhavāsavānañca ciraparivutthatāya dassitāya tabbhāvabhāvīnaṃ kāmāsavadiṭṭhāsavānañca ciraparivutthatā dassitā hoti. Aññesupi yathāvutte dhamme okāsañca ārammaṇaṃ katvā pavattamānesu mānādīsu vijjamānesu attattaniyādiggāhavasena abhibyāpanaṃ madakaraṇavasena āsavasadisatā ca etesaṃyeva, nāññesanti etesveva āsavasaddo niruḷho daṭṭhabbo. Āyataṃ vā savanti phalantīti āsavā. Na hi kiñci saṃsāradukkhaṃ āsavehi vinā uppajjamānaṃ atthīti. Ārammaṇabhāvena ye dhammā vaṇo viya āsave paggharanti, te asampayoge atabbhāvepi saha āsavehīti sāsavā, āsavavantoti attho.
ओसानदुके ‘‘नो आसवा खो पना’’ति अवत्वा ‘‘आसवविप्पयुत्ता खो पना’’ति वचनं सासवानं सहेतुकानं विय सम्पयुत्तेहि तंसहितता न होतीति दस्सनत्थं। एवं सेसगोच्छकेसुपि यथासम्भवं विप्पयुत्तग्गहणे पयोजनं दट्ठब्बं। अपिच ‘‘नो आसवा खो पन धम्मा सासवा’’ति इदं पदं चतुत्थदुके दुतियपदेन निन्नानं, न च एकेन दुको होति, तस्मा आसवविप्पयुत्तपदमेव गहेत्वा ओसानदुकयोजना ञायागताति कता। हेतुगोच्छके पन हेतुविप्पयुत्तानं सहेतुकता नत्थीति ते गहेत्वा दुकयोजनाय असक्कुणेय्यत्ता नहेतुपदं गहेत्वा ओसानदुकयोजना कता। ये वा पन पठमे दुके दुतियस्स पक्खेपे एको, ततियस्स द्वे, पठमस्स दुतिये एको, ततिये द्वे, दुतियस्स ततिये एको, दुतिये च ततियस्स एकोति अट्ठ दुका लब्भन्ति, तेसु तीहि इतरे च नयतो दस्सिताति वेदितब्बा। एस नयो सेसगोच्छकेसुपि।
Osānaduke ‘‘no āsavā kho panā’’ti avatvā ‘‘āsavavippayuttā kho panā’’ti vacanaṃ sāsavānaṃ sahetukānaṃ viya sampayuttehi taṃsahitatā na hotīti dassanatthaṃ. Evaṃ sesagocchakesupi yathāsambhavaṃ vippayuttaggahaṇe payojanaṃ daṭṭhabbaṃ. Apica ‘‘no āsavā kho pana dhammā sāsavā’’ti idaṃ padaṃ catutthaduke dutiyapadena ninnānaṃ, na ca ekena duko hoti, tasmā āsavavippayuttapadameva gahetvā osānadukayojanā ñāyāgatāti katā. Hetugocchake pana hetuvippayuttānaṃ sahetukatā natthīti te gahetvā dukayojanāya asakkuṇeyyattā nahetupadaṃ gahetvā osānadukayojanā katā. Ye vā pana paṭhame duke dutiyassa pakkhepe eko, tatiyassa dve, paṭhamassa dutiye eko, tatiye dve, dutiyassa tatiye eko, dutiye ca tatiyassa ekoti aṭṭha dukā labbhanti, tesu tīhi itare ca nayato dassitāti veditabbā. Esa nayo sesagocchakesupi.
२०-२५. किलेसकम्मविपाकवट्टानं पच्चयभावेन तत्थ संयोजेन्ति, सतिपि अञ्ञेसं तप्पच्चयभावे न विना संयोजनानि तेसं तप्पच्चयभावो अत्थि, ओरम्भागियुद्धम्भागियसङ्गहितेहि च तंतंभवनिब्बत्तककम्मनियमो भवनियमो च होति, न च उपच्छिन्नसंयोजनस्स कतानिपि कम्मानि भवं निब्बत्तेन्तीति। संयोजेतब्बाति वा संयोजनिया, संयोजने नियुत्ताति वा। दूरगतस्सपि आकड्ढनतो निस्सरितुं अप्पदानवसेन बन्धनं संयोजनं, गन्थकरणं सङ्खलिकचक्कलकानं विय पटिबद्धताकरणं वा गन्थनं गन्थो, संसिलिसकरणं योजनं योगोति अयमेतेसं विसेसोति वेदितब्बो। धम्मानं सभावकिच्चविसेसञ्ञुना पन भगवता सम्पयुत्तेसु आरम्मणेसु तप्पच्चयेसु च तेहि तेहि निप्फादियमानं तं तं किच्चविसेसं पस्सन्तेन ते ते धम्मा तथा तथा आसवसंयोजनगन्थादिवसेन वुत्ताति ‘‘किमत्थं एतेयेव धम्मा एवं वुत्ता, कस्मा च वुत्ता एव पुन वुत्ता’’ति न चोदेतब्बमेतं।
20-25. Kilesakammavipākavaṭṭānaṃ paccayabhāvena tattha saṃyojenti, satipi aññesaṃ tappaccayabhāve na vinā saṃyojanāni tesaṃ tappaccayabhāvo atthi, orambhāgiyuddhambhāgiyasaṅgahitehi ca taṃtaṃbhavanibbattakakammaniyamo bhavaniyamo ca hoti, na ca upacchinnasaṃyojanassa katānipi kammāni bhavaṃ nibbattentīti. Saṃyojetabbāti vā saṃyojaniyā, saṃyojane niyuttāti vā. Dūragatassapi ākaḍḍhanato nissarituṃ appadānavasena bandhanaṃ saṃyojanaṃ, ganthakaraṇaṃ saṅkhalikacakkalakānaṃ viya paṭibaddhatākaraṇaṃ vā ganthanaṃ gantho, saṃsilisakaraṇaṃ yojanaṃ yogoti ayametesaṃ visesoti veditabbo. Dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā pana bhagavatā sampayuttesu ārammaṇesu tappaccayesu ca tehi tehi nipphādiyamānaṃ taṃ taṃ kiccavisesaṃ passantena te te dhammā tathā tathā āsavasaṃyojanaganthādivasena vuttāti ‘‘kimatthaṃ eteyeva dhammā evaṃ vuttā, kasmā ca vuttā eva puna vuttā’’ti na codetabbametaṃ.
२६-३७. गन्थनियाति एत्थ अयमञ्ञो अत्थो ‘‘गन्थकरणं गन्थनं, गन्थने नियुत्ताति गन्थनिया, गन्थयितुं सक्कुणेय्या, गन्थयितुं अरहन्तीति वा गन्थनिया’’ति। एवं ओघनियादीसुपि दट्ठब्बं। तेनातिक्कमतीति एतं धात्वत्थं गहेत्वा ओघनियाति पदसिद्धि कता।
26-37. Ganthaniyāti ettha ayamañño attho ‘‘ganthakaraṇaṃ ganthanaṃ, ganthane niyuttāti ganthaniyā, ganthayituṃ sakkuṇeyyā, ganthayituṃ arahantīti vā ganthaniyā’’ti. Evaṃ oghaniyādīsupi daṭṭhabbaṃ. Tenātikkamatīti etaṃ dhātvatthaṃ gahetvā oghaniyāti padasiddhi katā.
५०-५४. धम्मसभावं अग्गहेत्वा परतो आमसन्तीति परामासा। परतोति निच्चादितो। आमसन्तीति सभावपटिसेधेन परिमज्जन्ति।
50-54. Dhammasabhāvaṃ aggahetvā parato āmasantīti parāmāsā. Paratoti niccādito. Āmasantīti sabhāvapaṭisedhena parimajjanti.
५५-६८. सभावतो विज्जमानं अविज्जमानं वा विचित्तसञ्ञाय सञ्ञितं आरम्मणं अग्गहेत्वा अप्पवत्तितो आलम्बमाना धम्मा सारम्मणा। चिन्तनं गहणं आरम्मणूपलद्धि। चेतसि नियुत्ता, चेतसा संसट्ठा वा चेतसिका। दुब्बिञ्ञेय्यनानत्तताय एकीभावमिवुपगमनं निरन्तरभावुपगमनं। येसं रूपानं चित्तं सहजातपच्चयो होति, तेसं चित्तस्स च सुविञ्ञेय्यनानत्तन्ति निरन्तरभावानुपगमनं वेदितब्बं। एकतो वत्तमानापीति अपि-सद्दो को पन वादो एकतो अवत्तमानाति एतमत्थं दीपेति। इदमेत्थ विचारेतब्बं – अविनिब्भोगरूपानं किं अञ्ञमञ्ञं संसट्ठता, उदाहु विसंसट्ठताति? विसुं आरम्मणभावेन सुविञ्ञेय्यनानत्तत्ता न संसट्ठता, नापि विसंसट्ठता संसट्ठाति अनासङ्कनीयसभावत्ता। चतुन्नञ्हि खन्धानं अञ्ञमञ्ञं संसट्ठसभावत्ता रूपनिब्बानेहिपि सो संसट्ठभावो अत्थि नत्थीति सिया आसङ्का, तस्मा तेसं इतरेहि, इतरेसञ्च तेहि विसंसट्ठसभावता वुच्चति, न पन रूपानं रूपेहि कत्थचि संसट्ठता अत्थीति तदासङ्काभावतो विसंसट्ठता च रूपानं रूपेहि न वुच्चतीति। एस हि तेसं सभावोति। चित्तसंसट्ठसमुट्ठानादिपदेसु संसट्ठसमुट्ठानादिसद्दा चित्तसद्दापेक्खाति पच्चेकं चित्तसद्दसम्बन्धत्ता चित्तसंसट्ठा च ते चित्तसमुट्ठाना चाति पच्चेकं योजेत्वा अत्थो वुत्तो। उपादियन्तेवाति भूतानि गण्हन्ति एव, निस्सयन्ति एवाति अत्थो। यथा भूतानि उपादियन्ति गय्हन्ति निस्सीयन्ति, न तथा एतानि गय्हन्ति निस्सीयन्ति, तस्मा उपादा। अथ वा भूतानि अमुञ्चित्वा तेसं वण्णनिभादिभावेन गहेतब्बतो उपादा।
55-68. Sabhāvato vijjamānaṃ avijjamānaṃ vā vicittasaññāya saññitaṃ ārammaṇaṃ aggahetvā appavattito ālambamānā dhammā sārammaṇā. Cintanaṃ gahaṇaṃ ārammaṇūpaladdhi. Cetasi niyuttā, cetasā saṃsaṭṭhā vā cetasikā. Dubbiññeyyanānattatāya ekībhāvamivupagamanaṃ nirantarabhāvupagamanaṃ. Yesaṃ rūpānaṃ cittaṃ sahajātapaccayo hoti, tesaṃ cittassa ca suviññeyyanānattanti nirantarabhāvānupagamanaṃ veditabbaṃ. Ekato vattamānāpīti api-saddo ko pana vādo ekato avattamānāti etamatthaṃ dīpeti. Idamettha vicāretabbaṃ – avinibbhogarūpānaṃ kiṃ aññamaññaṃ saṃsaṭṭhatā, udāhu visaṃsaṭṭhatāti? Visuṃ ārammaṇabhāvena suviññeyyanānattattā na saṃsaṭṭhatā, nāpi visaṃsaṭṭhatā saṃsaṭṭhāti anāsaṅkanīyasabhāvattā. Catunnañhi khandhānaṃ aññamaññaṃ saṃsaṭṭhasabhāvattā rūpanibbānehipi so saṃsaṭṭhabhāvo atthi natthīti siyā āsaṅkā, tasmā tesaṃ itarehi, itaresañca tehi visaṃsaṭṭhasabhāvatā vuccati, na pana rūpānaṃ rūpehi katthaci saṃsaṭṭhatā atthīti tadāsaṅkābhāvato visaṃsaṭṭhatā ca rūpānaṃ rūpehi na vuccatīti. Esa hi tesaṃ sabhāvoti. Cittasaṃsaṭṭhasamuṭṭhānādipadesu saṃsaṭṭhasamuṭṭhānādisaddā cittasaddāpekkhāti paccekaṃ cittasaddasambandhattā cittasaṃsaṭṭhā ca te cittasamuṭṭhānā cāti paccekaṃ yojetvā attho vutto. Upādiyantevāti bhūtāni gaṇhanti eva, nissayanti evāti attho. Yathā bhūtāni upādiyanti gayhanti nissīyanti, na tathā etāni gayhanti nissīyanti, tasmā upādā. Atha vā bhūtāni amuñcitvā tesaṃ vaṇṇanibhādibhāvena gahetabbato upādā.
७५-८२. संकिलिट्ठत्तिके वुत्तनयेनाति सं-सद्दं अपनेत्वा किलिसन्तीति किलेसातिआदिना नयेन।
75-82. Saṃkiliṭṭhattikevuttanayenāti saṃ-saddaṃ apanetvā kilisantīti kilesātiādinā nayena.
८३-१००. कामावचरादीसु अयमपरो अत्थो – कामतण्हा कामो, एवं रूपारूपतण्हा रूपं अरूपञ्च। आरम्मणकरणवसेन तानि यत्थ अवचरन्ति, ते कामावचरादयोति। एवञ्हि सति अञ्ञभूमीसु उप्पज्जमानानं अकामावचरादिता कामावचरादिता च नापज्जतीति सिद्धं होति। निक्खेपकण्डेपि ‘‘एत्थावचरा’’ति वचनं अवीचिपरनिम्मितपरिच्छिन्नोकासाय कामतण्हाय आरम्मणभावं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं, तदोकासता च तण्हाय तन्निन्नताय वेदितब्बा। यदि परियापन्नसद्दस्स अन्तोगधाति अयमत्थो, मग्गादिधम्मानञ्च लोकुत्तरन्तोगधत्ता परियापन्नता आपज्जति। न हि ‘‘परियापन्ना’’ति एत्थ तेभूमकगहणं अत्थीति? नापज्जति सब्बदा पवत्तमानस्स पच्चक्खस्स लोकस्स वसेन परियापन्ननिच्छयतो। अथ वा परिच्छेदकारिकाय तण्हाय परिच्छिन्दित्वा आपन्ना पटिपन्ना गहिताति परियापन्ना।
83-100. Kāmāvacarādīsu ayamaparo attho – kāmataṇhā kāmo, evaṃ rūpārūpataṇhā rūpaṃ arūpañca. Ārammaṇakaraṇavasena tāni yattha avacaranti, te kāmāvacarādayoti. Evañhi sati aññabhūmīsu uppajjamānānaṃ akāmāvacarāditā kāmāvacarāditā ca nāpajjatīti siddhaṃ hoti. Nikkhepakaṇḍepi ‘‘etthāvacarā’’ti vacanaṃ avīciparanimmitaparicchinnokāsāya kāmataṇhāya ārammaṇabhāvaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ, tadokāsatā ca taṇhāya tanninnatāya veditabbā. Yadi pariyāpannasaddassa antogadhāti ayamattho, maggādidhammānañca lokuttarantogadhattā pariyāpannatā āpajjati. Na hi ‘‘pariyāpannā’’ti ettha tebhūmakagahaṇaṃ atthīti? Nāpajjati sabbadā pavattamānassa paccakkhassa lokassa vasena pariyāpannanicchayato. Atha vā paricchedakārikāya taṇhāya paricchinditvā āpannā paṭipannā gahitāti pariyāpannā.
अनीय-सद्दो बहुला कत्तुअभिधायकोति वट्टचारकतो निय्यन्तीति निय्यानीया, नी-कारस्स रस्सत्तं य-कारस्स च क-कारत्तं कत्वा ‘‘निय्यानिका’’ति वुत्तं, निय्यानकरणसीला वा निय्यानिका। उत्तरितब्बस्स अञ्ञस्स निद्दिट्ठस्स अभावा निद्दिसियमाना सउत्तरा धम्माव उत्तरितब्बाति ‘‘अत्तान’’न्ति आह। रागादीनन्ति रागादीनं दसन्नं किलेसानं सब्बनियताकुसलानं वा। तेहि नानप्पकारदुक्खनिब्बत्तकेहि अभिभूता सत्ता कन्दन्ति अकन्दन्तापि कन्दनकारणभावतो। यस्मा पन पहानेकट्ठतावसेन च ‘‘सरणा’’ति आह, तस्मा ‘‘रागादीन’’न्ति वचनेन रागदोसमोहाव गहिताति ञायति। रण-सद्दो वा रागादिरेणूसु निरुळ्हो दट्ठब्बो, रणं वा युद्धं, ‘‘कामा ते पठमा सेना’’ति (सु॰ नि॰ ४३८; महानि॰ २८, ६८, १४९; चूळनि॰ नन्दमाणवपुच्छानिद्देस ४७) एवमादिका च अकुसला सेना अरियमग्गयुद्धेन जेतब्बत्ता सयुद्धत्ता ‘‘सरणा’’ति वुच्चन्तीति। अरणविभङ्गसुत्ते (म॰ नि॰ ३.३२३ आदयो) पन सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपदाभूता कामसुखानुयोगादयो ‘‘सरणा’’ति वुत्ताति दुक्खादीनं रणभावो तन्निब्बत्तकसभावानं अकुसलानं सरणता च वेदितब्बा।
Anīya-saddo bahulā kattuabhidhāyakoti vaṭṭacārakato niyyantīti niyyānīyā, nī-kārassa rassattaṃ ya-kārassa ca ka-kārattaṃ katvā ‘‘niyyānikā’’ti vuttaṃ, niyyānakaraṇasīlā vā niyyānikā. Uttaritabbassa aññassa niddiṭṭhassa abhāvā niddisiyamānā sauttarā dhammāva uttaritabbāti ‘‘attāna’’nti āha. Rāgādīnanti rāgādīnaṃ dasannaṃ kilesānaṃ sabbaniyatākusalānaṃ vā. Tehi nānappakāradukkhanibbattakehi abhibhūtā sattā kandanti akandantāpi kandanakāraṇabhāvato. Yasmā pana pahānekaṭṭhatāvasena ca ‘‘saraṇā’’ti āha, tasmā ‘‘rāgādīna’’nti vacanena rāgadosamohāva gahitāti ñāyati. Raṇa-saddo vā rāgādireṇūsu niruḷho daṭṭhabbo, raṇaṃ vā yuddhaṃ, ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’ti (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) evamādikā ca akusalā senā ariyamaggayuddhena jetabbattā sayuddhattā ‘‘saraṇā’’ti vuccantīti. Araṇavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.323 ādayo) pana sadukkhā saupaghātā saupāyāsā sapariḷāhā micchāpaṭipadābhūtā kāmasukhānuyogādayo ‘‘saraṇā’’ti vuttāti dukkhādīnaṃ raṇabhāvo tannibbattakasabhāvānaṃ akusalānaṃ saraṇatā ca veditabbā.
पिट्ठिदुका समत्ता।
Piṭṭhidukā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / २. दुकमातिका • 2. Dukamātikā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / दुकमातिकापदवण्णना • Dukamātikāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / दुकमातिकापदवण्णना • Dukamātikāpadavaṇṇanā
