Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
దుకమాతికాపదవణ్ణనా
Dukamātikāpadavaṇṇanā
౧-౬. మూలట్ఠేనాతి సుప్పతిట్ఠితభావసాధనేన మూలభావేన, న పచ్చయమత్తట్ఠేన హేతుధమ్మా హేతూ ధమ్మాతి సమాసాసమాసనిద్దేసభావో ద్విన్నం పాఠానం విసేసో. తథేవాతి సమ్పయోగతోవ. సహేతుకానం హేతుసమ్పయుత్తభావతో ‘‘సమ్పయోగతో’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం, న సహసద్దస్స సమ్పయోగత్థత్తా. సహ-సద్దో పన ఏకపుఞ్జే ఉప్పాదతో యావ భఙ్గా సహేతుకానం హేతూహి సమానదేసగహణానం హేతుఆదిసబ్భావం దీపేతి, సమ్పయుత్త-సద్దో ఏకుప్పాదాదివసేన సహ హేతూహి ఏకీభావుపగమనం, తతో ఏవ చ ద్విన్నం దుకానం నానత్తం వేదితబ్బం. ధమ్మనానత్తాభావేపి హి పదత్థనానత్తేన దుకన్తరం వుచ్చతి. న హి హేతుదుకసఙ్గహితేహి ధమ్మేహి అఞ్ఞే సహేతుకదుకాదీహి వుచ్చన్తి, తే ఏవ పన సహేతుకాహేతుకాదిభావతో సహేతుకదుకాదీహి వుత్తా. ఏవం సహేతుకదుకసఙ్గహితా ఏవ హేతుసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తభావతో హేతుసమ్పయుత్తదుకేన వుత్తా. న హి ధమ్మానం అవుత్తతాపేక్ఖం దుకన్తరవచనన్తి నత్థి పునరుత్తిదోసో. దేసేతబ్బప్పకారజాననఞ్హి దేసనావిలాసో తథా దేసనాఞాణఞ్చాతి. తేన ధమ్మానం తప్పకారతా వుత్తా హోతి. సకలేకదేసవసేన పఠమదుకం దుతియతతియేహి సద్ధిం యోజేత్వా చతుత్థాదయో తయో దుకా వుత్తా. సకలఞ్హి పఠమదుకం దుతియదుకేకదేసేన సహేతుకపదేన తతియదుకేకదేసేన హేతుసమ్పయుత్తపదేన చ యోజేత్వా యథాక్కమం చతుత్థపఞ్చమదుకా వుత్తా, తథా పఠమదుకేకదేసం నహేతుపదం సకలేన దుతియదుకేన యోజేత్వా ఛట్ఠదుకో వుత్తో. ఇదమ్పి సమ్భవతీతి ఏతేన అవుత్తమ్పి సమ్భవవసేన దీపితన్తి దస్సేతి. సమ్భవో హి గహణస్స కారణన్తి. యథా హేతుసహేతుకాతి ఇదం సమ్భవతీతి కత్వా గహితం, ఏవం హేతుఅహేతుకాతి ఇదమ్పి సమ్భవతీతి కత్వా గహేతబ్బమేవాతి ఏవం అఞ్ఞత్థాపి యోజేతబ్బం.
1-6. Mūlaṭṭhenāti suppatiṭṭhitabhāvasādhanena mūlabhāvena, na paccayamattaṭṭhena hetudhammā hetū dhammāti samāsāsamāsaniddesabhāvo dvinnaṃ pāṭhānaṃ viseso. Tathevāti sampayogatova. Sahetukānaṃ hetusampayuttabhāvato ‘‘sampayogato’’ti vuttanti veditabbaṃ, na sahasaddassa sampayogatthattā. Saha-saddo pana ekapuñje uppādato yāva bhaṅgā sahetukānaṃ hetūhi samānadesagahaṇānaṃ hetuādisabbhāvaṃ dīpeti, sampayutta-saddo ekuppādādivasena saha hetūhi ekībhāvupagamanaṃ, tato eva ca dvinnaṃ dukānaṃ nānattaṃ veditabbaṃ. Dhammanānattābhāvepi hi padatthanānattena dukantaraṃ vuccati. Na hi hetudukasaṅgahitehi dhammehi aññe sahetukadukādīhi vuccanti, te eva pana sahetukāhetukādibhāvato sahetukadukādīhi vuttā. Evaṃ sahetukadukasaṅgahitā eva hetusampayuttavippayuttabhāvato hetusampayuttadukena vuttā. Na hi dhammānaṃ avuttatāpekkhaṃ dukantaravacananti natthi punaruttidoso. Desetabbappakārajānanañhi desanāvilāso tathā desanāñāṇañcāti. Tena dhammānaṃ tappakāratā vuttā hoti. Sakalekadesavasena paṭhamadukaṃ dutiyatatiyehi saddhiṃ yojetvā catutthādayo tayo dukā vuttā. Sakalañhi paṭhamadukaṃ dutiyadukekadesena sahetukapadena tatiyadukekadesena hetusampayuttapadena ca yojetvā yathākkamaṃ catutthapañcamadukā vuttā, tathā paṭhamadukekadesaṃ nahetupadaṃ sakalena dutiyadukena yojetvā chaṭṭhaduko vutto. Idampi sambhavatīti etena avuttampi sambhavavasena dīpitanti dasseti. Sambhavo hi gahaṇassa kāraṇanti. Yathā hetusahetukāti idaṃ sambhavatīti katvā gahitaṃ, evaṃ hetuahetukāti idampi sambhavatīti katvā gahetabbamevāti evaṃ aññatthāpi yojetabbaṃ.
ఏవం పఠమదుకం దుతియతతియదుకేసు దుతియపదేహి యోజేత్వా ‘‘హేతూ చేవ ధమ్మా అహేతుకా చ, అహేతుకా చేవ ధమ్మా న చ హేతూ, హేతూ చేవ ధమ్మా హేతువిప్పయుత్తా చ, హేతువిప్పయుత్తా చేవ ధమ్మా న చ హేతూ’’తి యే ద్వే దుకా కాతబ్బా, తేసం సమ్భవవసేనేవ సఙ్గహం దస్సేత్వా ఖో పన-పదేన అపరేసమ్పి దుకానం సఙ్గహం దస్సేతుం ‘‘తత్ర యదేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్రాతి పాళియం. అయం అతిరేకత్థోతి ఇదాని యం వక్ఖతి, తమత్థమాహ. తత్థ పన అఞ్ఞేపి అఞ్ఞథాపీతి ఏతేసం విసుం పవత్తియా ద్వే దుకా దస్సితా, సహ పవత్తియా పన అయమ్పి దుకో వేదితబ్బో ‘‘హేతూ చేవ ధమ్మా హేతుసమ్పయుత్తాపి హేతువిప్పయుత్తాపీ’’తి, ఏతేసు పన పఞ్చసు దుకేసు దుతియదుకేన తతియదుకో వియ, చతుత్థదుకేన పఞ్చమదుకో వియ చ ఛట్ఠదుకేన నిన్నానత్థత్తా ‘‘న హేతు ఖో పన ధమ్మా హేతుసమ్పయుత్తాపి హేతువిప్పయుత్తాపీ’’తి అయం దుకో న వుత్తో. దస్సితనిన్నానత్థనయో హి సో పురిమదుకేహీతి. ఇతరేసు చతూసు హేతూ చేవ అహేతుకదుకేన సమానత్థత్తా హేతూ చేవ హేతువిప్పయుత్తదుకో, హేతుసహేతుకదుకేన సమానత్థత్తా హేతుహేతుసమ్పయుత్తదుకో చ నహేతుహేతుసమ్పయుత్తదుకో వియ న వత్తబ్బో. తేసు పన ద్వీసు పచ్ఛిమదుకే ‘‘హేతూ ఖో పన ధమ్మా సహేతుకా’’తి పదం చతుత్థదుకే పఠమపదేన నిన్నానాకరణత్తా న వత్తబ్బం, ‘‘హేతూ ఖో పన ధమ్మా అహేతుకా’’తి పదం ‘‘హేతూ చేవ ధమ్మా అహేతుకా’’తి ఏతేన నిన్నానత్తా న వత్తబ్బం. అవసిట్ఠే పన ఏకస్మిం దుకే ‘‘అహేతుకా చేవ ధమ్మా న చ హేతూ’’తి పదం ఛట్ఠదుకే దుతియపదేన ఏకత్థత్తా న వత్తబ్బం. ఇదాని ‘‘హేతూ చేవ ధమ్మా అహేతుకా చా’’తి ఇదమేవేకం పదం అవసిట్ఠం, న చ ఏకేన పదేన దుకో హోతీతి తఞ్చ న వుత్తన్తి. చతుత్థదుకే దుతియపదేన పన సమానత్థస్స ఛట్ఠదుకే పఠమపదస్స వచనం దుకపూరణత్థం, ఏతేన వా గతిదస్సనేన సబ్బస్స సమ్భవన్తస్స సఙ్గహో కతోతి దట్ఠబ్బో. తథా హి సబ్బో సమ్భవదుకో పఠమదుకే దుతియతతియదుకపక్ఖేపేన దస్సితో, తేసు చ పఠమదుకపక్ఖేపేనాతి.
Evaṃ paṭhamadukaṃ dutiyatatiyadukesu dutiyapadehi yojetvā ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā ca, ahetukā ceva dhammā na ca hetū, hetū ceva dhammā hetuvippayuttā ca, hetuvippayuttā ceva dhammā na ca hetū’’ti ye dve dukā kātabbā, tesaṃ sambhavavaseneva saṅgahaṃ dassetvā kho pana-padena aparesampi dukānaṃ saṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘tatra yadeta’’ntiādimāha. Tatrāti pāḷiyaṃ. Ayaṃ atirekatthoti idāni yaṃ vakkhati, tamatthamāha. Tattha pana aññepi aññathāpīti etesaṃ visuṃ pavattiyā dve dukā dassitā, saha pavattiyā pana ayampi duko veditabbo ‘‘hetū ceva dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’’ti, etesu pana pañcasu dukesu dutiyadukena tatiyaduko viya, catutthadukena pañcamaduko viya ca chaṭṭhadukena ninnānatthattā ‘‘na hetu kho pana dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’’ti ayaṃ duko na vutto. Dassitaninnānatthanayo hi so purimadukehīti. Itaresu catūsu hetū ceva ahetukadukena samānatthattā hetū ceva hetuvippayuttaduko, hetusahetukadukena samānatthattā hetuhetusampayuttaduko ca nahetuhetusampayuttaduko viya na vattabbo. Tesu pana dvīsu pacchimaduke ‘‘hetū kho pana dhammā sahetukā’’ti padaṃ catutthaduke paṭhamapadena ninnānākaraṇattā na vattabbaṃ, ‘‘hetū kho pana dhammā ahetukā’’ti padaṃ ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā’’ti etena ninnānattā na vattabbaṃ. Avasiṭṭhe pana ekasmiṃ duke ‘‘ahetukā ceva dhammā na ca hetū’’ti padaṃ chaṭṭhaduke dutiyapadena ekatthattā na vattabbaṃ. Idāni ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā cā’’ti idamevekaṃ padaṃ avasiṭṭhaṃ, na ca ekena padena duko hotīti tañca na vuttanti. Catutthaduke dutiyapadena pana samānatthassa chaṭṭhaduke paṭhamapadassa vacanaṃ dukapūraṇatthaṃ, etena vā gatidassanena sabbassa sambhavantassa saṅgaho katoti daṭṭhabbo. Tathā hi sabbo sambhavaduko paṭhamaduke dutiyatatiyadukapakkhepena dassito, tesu ca paṭhamadukapakkhepenāti.
౭-౧౩. సమానకాలేన అసమానకాలేన కాలవిముత్తేన చ పచ్చయేన నిప్ఫన్నానం పచ్చయాయత్తానం పచ్చయభావమత్తేన తేసం పచ్చయానం అత్థితం దీపేతుం సప్పచ్చయవచనం, న సహేతుకవచనం వియ సమానకాలానమేవ, నాపి సనిదస్సనం వియ తంసభావస్స అనత్థన్తరభూతస్స. సఙ్ఖత-సద్దో పన సమేతేహి నిప్ఫాదితభావం దీపేతీతి అయమేతేసం విసేసో దుకన్తరవచనే కారణం. ఏత్థ చ అప్పచ్చయా అసఙ్ఖతాతి బహువచననిద్దేసో అవినిచ్ఛితత్థపరిచ్ఛేదదస్సనవసేన మాతికాఠపనతో కతోతి వేదితబ్బో. ఉద్దేసేన హి కుసలాదిసభావానం ధమ్మానం అత్థితామత్తం వుచ్చతి, న పరిచ్ఛేదోతి అపరిచ్ఛేదేన బహువచనేన ఉద్దేసో వుత్తోతి. రూపన్తి రూపాయతనం పథవియాది వా. పురిమస్మిం అత్థవికప్పే రూపాయతనస్స అసఙ్గహితతా ఆపజ్జతీతి రుప్పనలక్ఖణం వా రూపన్తి అయం అత్థనయో వుత్తో. తత్థ రూపన్తి రుప్పనసభావో. న లుజ్జతి న పలుజ్జతీతి యో గహితో తథా న హోతి, సో లోకోతి తంగహణరహితానం లోకుత్తరానం నత్థి లోకతా. దుక్ఖసచ్చం వా లోకో, తత్థ తేనేవ లోకసభావేన విదితాతి లోకియా.
7-13. Samānakālena asamānakālena kālavimuttena ca paccayena nipphannānaṃ paccayāyattānaṃ paccayabhāvamattena tesaṃ paccayānaṃ atthitaṃ dīpetuṃ sappaccayavacanaṃ, na sahetukavacanaṃ viya samānakālānameva, nāpi sanidassanaṃ viya taṃsabhāvassa anatthantarabhūtassa. Saṅkhata-saddo pana sametehi nipphāditabhāvaṃ dīpetīti ayametesaṃ viseso dukantaravacane kāraṇaṃ. Ettha ca appaccayā asaṅkhatāti bahuvacananiddeso avinicchitatthaparicchedadassanavasena mātikāṭhapanato katoti veditabbo. Uddesena hi kusalādisabhāvānaṃ dhammānaṃ atthitāmattaṃ vuccati, na paricchedoti aparicchedena bahuvacanena uddeso vuttoti. Rūpanti rūpāyatanaṃ pathaviyādi vā. Purimasmiṃ atthavikappe rūpāyatanassa asaṅgahitatā āpajjatīti ruppanalakkhaṇaṃ vā rūpanti ayaṃ atthanayo vutto. Tattha rūpanti ruppanasabhāvo. Na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā. Dukkhasaccaṃ vā loko, tattha teneva lokasabhāvena viditāti lokiyā.
ఏవం సన్తే చక్ఖువిఞ్ఞాణేన విజానితబ్బస్స రూపాయతనస్స తేనేవ నవిజానితబ్బస్స సద్దాయతనాదికస్స చ నానత్తా ద్విన్నమ్పి పదానం అత్థనానత్తతో దుకో హోతి. ఏవం పన దుకే వుచ్చమానే దుకబహుతా ఆపజ్జతి, యత్తకాని విఞ్ఞాణాని, తత్తకా దుకా వుత్తా సమత్తా ఠపేత్వా సబ్బధమ్మారమ్మణాని విఞ్ఞాణాని. తేసు చ దుకస్స పచ్ఛేదో ఆపజ్జతి, తథా చ సతి ‘‘కేనచీ’’తి పదం సబ్బవిఞ్ఞాణసఙ్గాహకం న సియా, నిద్దేసేన చ విరుద్ధం ఇదం వచనం. యో చ తత్థ ‘‘యే తే ధమ్మా చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా, న తే ధమ్మా సోతవిఞ్ఞేయ్యాతి అయం దుకో న హోతీ’’తి పటిసేధో కతో, సో చ కథం యుజ్జేయ్య. న హి సమత్థా అట్ఠకథా పాళిం పటిసేధేతున్తి, న చ కేనచి-సద్దస్స తేనేవాతి అయం పదత్థో సమ్భవతి, ‘‘కేనచీ’’తి ఏతస్స ఆదిపదస్స అనియమితం యం కిఞ్చి ఏకం పదత్థో, తం వత్వా వుచ్చమానస్స ‘‘కేనచీ’’తి దుతియపదస్స యం కిఞ్చి అపరం అనియమితం పదత్థోతి లోకసిద్ధమేతం, తథేవ చ నిద్దేసో పవత్తో, న చేత్థ విఞ్ఞాతబ్బధమ్మభేదేన దుకభేదో సమత్తో ఆపజ్జతి యత్తకా విఞ్ఞాతబ్బా, తత్తకా దుకాతి, తస్మా నత్థి దుకబహుతా. న హి ఏకంయేవ విఞ్ఞాతబ్బం కేనచి విఞ్ఞేయ్యం కేనచి న విఞ్ఞేయ్యఞ్చ, కిన్తు అపరమ్పి అపరమ్పీతి సబ్బవిఞ్ఞాతబ్బసఙ్గహే దుకో సమత్తో హోతి, ఏవఞ్చ సతి ‘‘కేనచీ’’తి పదం అనియమేన సబ్బవిఞ్ఞాణసఙ్గాహకన్తి సిద్ధం హోతి, విఞ్ఞాణనానత్తేన చ విఞ్ఞాతబ్బం భిన్దిత్వా అయం దుకో వుత్తో, న విఞ్ఞాతబ్బానం అత్థన్తరతాయాతి. ఏతస్స పన దుకస్స నిక్ఖేపరాసినిద్దేసో దుకసఙ్గహితధమ్మేకదేసేసు దుకపదద్వయప్పవత్తిదస్సనవసేన పవత్తో. అత్థుద్ధారనిద్దేసో నిరవసేసదుకసఙ్గహితధమ్మదస్సనవసేనాతి వేదితబ్బో.
Evaṃ sante cakkhuviññāṇena vijānitabbassa rūpāyatanassa teneva navijānitabbassa saddāyatanādikassa ca nānattā dvinnampi padānaṃ atthanānattato duko hoti. Evaṃ pana duke vuccamāne dukabahutā āpajjati, yattakāni viññāṇāni, tattakā dukā vuttā samattā ṭhapetvā sabbadhammārammaṇāni viññāṇāni. Tesu ca dukassa pacchedo āpajjati, tathā ca sati ‘‘kenacī’’ti padaṃ sabbaviññāṇasaṅgāhakaṃ na siyā, niddesena ca viruddhaṃ idaṃ vacanaṃ. Yo ca tattha ‘‘ye te dhammā cakkhuviññeyyā, na te dhammā sotaviññeyyāti ayaṃ duko na hotī’’ti paṭisedho kato, so ca kathaṃ yujjeyya. Na hi samatthā aṭṭhakathā pāḷiṃ paṭisedhetunti, na ca kenaci-saddassa tenevāti ayaṃ padattho sambhavati, ‘‘kenacī’’ti etassa ādipadassa aniyamitaṃ yaṃ kiñci ekaṃ padattho, taṃ vatvā vuccamānassa ‘‘kenacī’’ti dutiyapadassa yaṃ kiñci aparaṃ aniyamitaṃ padatthoti lokasiddhametaṃ, tatheva ca niddeso pavatto, na cettha viññātabbadhammabhedena dukabhedo samatto āpajjati yattakā viññātabbā, tattakā dukāti, tasmā natthi dukabahutā. Na hi ekaṃyeva viññātabbaṃ kenaci viññeyyaṃ kenaci na viññeyyañca, kintu aparampi aparampīti sabbaviññātabbasaṅgahe duko samatto hoti, evañca sati ‘‘kenacī’’ti padaṃ aniyamena sabbaviññāṇasaṅgāhakanti siddhaṃ hoti, viññāṇanānattena ca viññātabbaṃ bhinditvā ayaṃ duko vutto, na viññātabbānaṃ atthantaratāyāti. Etassa pana dukassa nikkheparāsiniddeso dukasaṅgahitadhammekadesesu dukapadadvayappavattidassanavasena pavatto. Atthuddhāraniddeso niravasesadukasaṅgahitadhammadassanavasenāti veditabbo.
౧౪-౧౯. చక్ఖుతోపి…పే॰… మనతోపీతి చక్ఖువిఞ్ఞాణాదివీథీసు తదనుగతమనోవిఞ్ఞాణవీథీసు చ కిఞ్చాపి కుసలాదీనమ్పి పవత్తి అత్థి, కామాసవాదయో ఏవ పన వణతో యూసం వియ పగ్ఘరణకఅసుచిభావేన సన్దన్తి, తస్మా తే ఏవ ‘‘ఆసవా’’తి వుచ్చన్తి. తత్థ హి పగ్ఘరణకఅసుచిమ్హి నిరుళ్హో ఆసవసద్దోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభున్తి తతో పరం మగ్గఫలేసు అప్పవత్తితో వుత్తం. ఏతే హి ఆరమ్మణకరణవసేన ధమ్మే గచ్ఛన్తా తతో పరం న గచ్ఛన్తీతి. నను తతో పరం భవఙ్గాదీనిపి గచ్ఛన్తీతి చే? న, తేసమ్పి పుబ్బే ఆలమ్బితేసు లోకియధమ్మేసు సాసవభావేన అన్తోగధత్తా తతో పరతాభావతో. ఏత్థ చ గోత్రభువచనేన గోత్రభువోదానఫలసమాపత్తిపురేచారికపరికమ్మాని వుత్తానీతి వేదితబ్బాని, పఠమమగ్గపురేచారికమేవ వా గోత్రభు అవధినిదస్సనభావేన గహితం, తతో పరం మగ్గఫలసమానతాయ పన అఞ్ఞేసు మగ్గేసు మగ్గవీథియం ఫలసమాపత్తివీథియం నిరోధానన్తరఞ్చ పవత్తమానేసు ఫలేసు నిబ్బానే చ పవత్తి నివారితా ఆసవానన్తి వేదితబ్బా. సవన్తీతి గచ్ఛన్తి. దువిధో హి అవధి అభివిధివిసయో అనభివిధివిసయో చ. అభివిధివిసయం కిరియా బ్యాపేత్వా పవత్తతి ‘‘ఆభవగ్గా భగవతో యసో గతో’’తి, ఇతరం బహి కత్వా ‘‘ఆపాటలిపుత్తా వుట్ఠో దేవో’’తి. అయఞ్చ ఆ-కారో అభివిధిఅత్థో ఇధ గహితోతి ‘‘అన్తోకరణత్థో’’తి వుత్తం.
14-19. Cakkhutopi…pe… manatopīti cakkhuviññāṇādivīthīsu tadanugatamanoviññāṇavīthīsu ca kiñcāpi kusalādīnampi pavatti atthi, kāmāsavādayo eva pana vaṇato yūsaṃ viya paggharaṇakaasucibhāvena sandanti, tasmā te eva ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Tattha hi paggharaṇakaasucimhi niruḷho āsavasaddoti. Dhammato yāva gotrabhunti tato paraṃ maggaphalesu appavattito vuttaṃ. Ete hi ārammaṇakaraṇavasena dhamme gacchantā tato paraṃ na gacchantīti. Nanu tato paraṃ bhavaṅgādīnipi gacchantīti ce? Na, tesampi pubbe ālambitesu lokiyadhammesu sāsavabhāvena antogadhattā tato paratābhāvato. Ettha ca gotrabhuvacanena gotrabhuvodānaphalasamāpattipurecārikaparikammāni vuttānīti veditabbāni, paṭhamamaggapurecārikameva vā gotrabhu avadhinidassanabhāvena gahitaṃ, tato paraṃ maggaphalasamānatāya pana aññesu maggesu maggavīthiyaṃ phalasamāpattivīthiyaṃ nirodhānantarañca pavattamānesu phalesu nibbāne ca pavatti nivāritā āsavānanti veditabbā. Savantīti gacchanti. Duvidho hi avadhi abhividhivisayo anabhividhivisayo ca. Abhividhivisayaṃ kiriyā byāpetvā pavattati ‘‘ābhavaggā bhagavato yaso gato’’ti, itaraṃ bahi katvā ‘‘āpāṭaliputtā vuṭṭho devo’’ti. Ayañca ā-kāro abhividhiattho idha gahitoti ‘‘antokaraṇattho’’ti vuttaṃ.
చిరపారివాసియట్ఠో చిరపరివుత్థతా పురాణభావో. ఆది-సద్దేన ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి భవతణ్హాయా’’తి (అ॰ ని॰ ౧౦.౬౨) ఇదం సుత్తం సఙ్గహితం. అవిజ్జాసవభవాసవానఞ్చ చిరపరివుత్థతాయ దస్సితాయ తబ్భావభావీనం కామాసవదిట్ఠాసవానఞ్చ చిరపరివుత్థతా దస్సితా హోతి. అఞ్ఞేసుపి యథావుత్తే ధమ్మే ఓకాసఞ్చ ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానేసు మానాదీసు విజ్జమానేసు అత్తత్తనియాదిగ్గాహవసేన అభిబ్యాపనం మదకరణవసేన ఆసవసదిసతా చ ఏతేసంయేవ, నాఞ్ఞేసన్తి ఏతేస్వేవ ఆసవసద్దో నిరుళ్హో దట్ఠబ్బో. ఆయతం వా సవన్తి ఫలన్తీతి ఆసవా . న హి కిఞ్చి సంసారదుక్ఖం ఆసవేహి వినా ఉప్పజ్జమానం అత్థీతి. ఆరమ్మణభావేన యే ధమ్మా వణో వియ ఆసవే పగ్ఘరన్తి, తే అసమ్పయోగే అతబ్భావేపి సహ ఆసవేహీతి సాసవా, ఆసవవన్తోతి అత్థో.
Cirapārivāsiyaṭṭho ciraparivutthatā purāṇabhāvo. Ādi-saddena ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavataṇhāyā’’ti (a. ni. 10.62) idaṃ suttaṃ saṅgahitaṃ. Avijjāsavabhavāsavānañca ciraparivutthatāya dassitāya tabbhāvabhāvīnaṃ kāmāsavadiṭṭhāsavānañca ciraparivutthatā dassitā hoti. Aññesupi yathāvutte dhamme okāsañca ārammaṇaṃ katvā pavattamānesu mānādīsu vijjamānesu attattaniyādiggāhavasena abhibyāpanaṃ madakaraṇavasena āsavasadisatā ca etesaṃyeva, nāññesanti etesveva āsavasaddo niruḷho daṭṭhabbo. Āyataṃ vā savanti phalantīti āsavā. Na hi kiñci saṃsāradukkhaṃ āsavehi vinā uppajjamānaṃ atthīti. Ārammaṇabhāvena ye dhammā vaṇo viya āsave paggharanti, te asampayoge atabbhāvepi saha āsavehīti sāsavā, āsavavantoti attho.
ఓసానదుకే ‘‘నో ఆసవా ఖో పనా’’తి అవత్వా ‘‘ఆసవవిప్పయుత్తా ఖో పనా’’తి వచనం సాసవానం సహేతుకానం వియ సమ్పయుత్తేహి తంసహితతా న హోతీతి దస్సనత్థం. ఏవం సేసగోచ్ఛకేసుపి యథాసమ్భవం విప్పయుత్తగ్గహణే పయోజనం దట్ఠబ్బం. అపిచ ‘‘నో ఆసవా ఖో పన ధమ్మా సాసవా’’తి ఇదం పదం చతుత్థదుకే దుతియపదేన నిన్నానం, న చ ఏకేన దుకో హోతి, తస్మా ఆసవవిప్పయుత్తపదమేవ గహేత్వా ఓసానదుకయోజనా ఞాయాగతాతి కతా. హేతుగోచ్ఛకే పన హేతువిప్పయుత్తానం సహేతుకతా నత్థీతి తే గహేత్వా దుకయోజనాయ అసక్కుణేయ్యత్తా నహేతుపదం గహేత్వా ఓసానదుకయోజనా కతా. యే వా పన పఠమే దుకే దుతియస్స పక్ఖేపే ఏకో, తతియస్స ద్వే, పఠమస్స దుతియే ఏకో, తతియే ద్వే, దుతియస్స తతియే ఏకో, దుతియే చ తతియస్స ఏకోతి అట్ఠ దుకా లబ్భన్తి, తేసు తీహి ఇతరే చ నయతో దస్సితాతి వేదితబ్బా. ఏస నయో సేసగోచ్ఛకేసుపి.
Osānaduke ‘‘no āsavā kho panā’’ti avatvā ‘‘āsavavippayuttā kho panā’’ti vacanaṃ sāsavānaṃ sahetukānaṃ viya sampayuttehi taṃsahitatā na hotīti dassanatthaṃ. Evaṃ sesagocchakesupi yathāsambhavaṃ vippayuttaggahaṇe payojanaṃ daṭṭhabbaṃ. Apica ‘‘no āsavā kho pana dhammā sāsavā’’ti idaṃ padaṃ catutthaduke dutiyapadena ninnānaṃ, na ca ekena duko hoti, tasmā āsavavippayuttapadameva gahetvā osānadukayojanā ñāyāgatāti katā. Hetugocchake pana hetuvippayuttānaṃ sahetukatā natthīti te gahetvā dukayojanāya asakkuṇeyyattā nahetupadaṃ gahetvā osānadukayojanā katā. Ye vā pana paṭhame duke dutiyassa pakkhepe eko, tatiyassa dve, paṭhamassa dutiye eko, tatiye dve, dutiyassa tatiye eko, dutiye ca tatiyassa ekoti aṭṭha dukā labbhanti, tesu tīhi itare ca nayato dassitāti veditabbā. Esa nayo sesagocchakesupi.
౨౦-౨౫. కిలేసకమ్మవిపాకవట్టానం పచ్చయభావేన తత్థ సంయోజేన్తి, సతిపి అఞ్ఞేసం తప్పచ్చయభావే న వినా సంయోజనాని తేసం తప్పచ్చయభావో అత్థి, ఓరమ్భాగియుద్ధమ్భాగియసఙ్గహితేహి చ తంతంభవనిబ్బత్తకకమ్మనియమో భవనియమో చ హోతి, న చ ఉపచ్ఛిన్నసంయోజనస్స కతానిపి కమ్మాని భవం నిబ్బత్తేన్తీతి. సంయోజేతబ్బాతి వా సంయోజనియా, సంయోజనే నియుత్తాతి వా. దూరగతస్సపి ఆకడ్ఢనతో నిస్సరితుం అప్పదానవసేన బన్ధనం సంయోజనం, గన్థకరణం సఙ్ఖలికచక్కలకానం వియ పటిబద్ధతాకరణం వా గన్థనం గన్థో, సంసిలిసకరణం యోజనం యోగోతి అయమేతేసం విసేసోతి వేదితబ్బో. ధమ్మానం సభావకిచ్చవిసేసఞ్ఞునా పన భగవతా సమ్పయుత్తేసు ఆరమ్మణేసు తప్పచ్చయేసు చ తేహి తేహి నిప్ఫాదియమానం తం తం కిచ్చవిసేసం పస్సన్తేన తే తే ధమ్మా తథా తథా ఆసవసంయోజనగన్థాదివసేన వుత్తాతి ‘‘కిమత్థం ఏతేయేవ ధమ్మా ఏవం వుత్తా, కస్మా చ వుత్తా ఏవ పున వుత్తా’’తి న చోదేతబ్బమేతం.
20-25. Kilesakammavipākavaṭṭānaṃ paccayabhāvena tattha saṃyojenti, satipi aññesaṃ tappaccayabhāve na vinā saṃyojanāni tesaṃ tappaccayabhāvo atthi, orambhāgiyuddhambhāgiyasaṅgahitehi ca taṃtaṃbhavanibbattakakammaniyamo bhavaniyamo ca hoti, na ca upacchinnasaṃyojanassa katānipi kammāni bhavaṃ nibbattentīti. Saṃyojetabbāti vā saṃyojaniyā, saṃyojane niyuttāti vā. Dūragatassapi ākaḍḍhanato nissarituṃ appadānavasena bandhanaṃ saṃyojanaṃ, ganthakaraṇaṃ saṅkhalikacakkalakānaṃ viya paṭibaddhatākaraṇaṃ vā ganthanaṃ gantho, saṃsilisakaraṇaṃ yojanaṃ yogoti ayametesaṃ visesoti veditabbo. Dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā pana bhagavatā sampayuttesu ārammaṇesu tappaccayesu ca tehi tehi nipphādiyamānaṃ taṃ taṃ kiccavisesaṃ passantena te te dhammā tathā tathā āsavasaṃyojanaganthādivasena vuttāti ‘‘kimatthaṃ eteyeva dhammā evaṃ vuttā, kasmā ca vuttā eva puna vuttā’’ti na codetabbametaṃ.
౨౬-౩౭. గన్థనియాతి ఏత్థ అయమఞ్ఞో అత్థో ‘‘గన్థకరణం గన్థనం, గన్థనే నియుత్తాతి గన్థనియా, గన్థయితుం సక్కుణేయ్యా, గన్థయితుం అరహన్తీతి వా గన్థనియా’’తి. ఏవం ఓఘనియాదీసుపి దట్ఠబ్బం. తేనాతిక్కమతీతి ఏతం ధాత్వత్థం గహేత్వా ఓఘనియాతి పదసిద్ధి కతా.
26-37. Ganthaniyāti ettha ayamañño attho ‘‘ganthakaraṇaṃ ganthanaṃ, ganthane niyuttāti ganthaniyā, ganthayituṃ sakkuṇeyyā, ganthayituṃ arahantīti vā ganthaniyā’’ti. Evaṃ oghaniyādīsupi daṭṭhabbaṃ. Tenātikkamatīti etaṃ dhātvatthaṃ gahetvā oghaniyāti padasiddhi katā.
౫౦-౫౪. ధమ్మసభావం అగ్గహేత్వా పరతో ఆమసన్తీతి పరామాసా. పరతోతి నిచ్చాదితో. ఆమసన్తీతి సభావపటిసేధేన పరిమజ్జన్తి.
50-54. Dhammasabhāvaṃ aggahetvā parato āmasantīti parāmāsā. Paratoti niccādito. Āmasantīti sabhāvapaṭisedhena parimajjanti.
౫౫-౬౮. సభావతో విజ్జమానం అవిజ్జమానం వా విచిత్తసఞ్ఞాయ సఞ్ఞితం ఆరమ్మణం అగ్గహేత్వా అప్పవత్తితో ఆలమ్బమానా ధమ్మా సారమ్మణా. చిన్తనం గహణం ఆరమ్మణూపలద్ధి. చేతసి నియుత్తా, చేతసా సంసట్ఠా వా చేతసికా. దుబ్బిఞ్ఞేయ్యనానత్తతాయ ఏకీభావమివుపగమనం నిరన్తరభావుపగమనం. యేసం రూపానం చిత్తం సహజాతపచ్చయో హోతి, తేసం చిత్తస్స చ సువిఞ్ఞేయ్యనానత్తన్తి నిరన్తరభావానుపగమనం వేదితబ్బం. ఏకతో వత్తమానాపీతి అపి-సద్దో కో పన వాదో ఏకతో అవత్తమానాతి ఏతమత్థం దీపేతి. ఇదమేత్థ విచారేతబ్బం – అవినిబ్భోగరూపానం కిం అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసట్ఠతా, ఉదాహు విసంసట్ఠతాతి? విసుం ఆరమ్మణభావేన సువిఞ్ఞేయ్యనానత్తత్తా న సంసట్ఠతా, నాపి విసంసట్ఠతా సంసట్ఠాతి అనాసఙ్కనీయసభావత్తా. చతున్నఞ్హి ఖన్ధానం అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసట్ఠసభావత్తా రూపనిబ్బానేహిపి సో సంసట్ఠభావో అత్థి నత్థీతి సియా ఆసఙ్కా, తస్మా తేసం ఇతరేహి, ఇతరేసఞ్చ తేహి విసంసట్ఠసభావతా వుచ్చతి, న పన రూపానం రూపేహి కత్థచి సంసట్ఠతా అత్థీతి తదాసఙ్కాభావతో విసంసట్ఠతా చ రూపానం రూపేహి న వుచ్చతీతి. ఏస హి తేసం సభావోతి. చిత్తసంసట్ఠసముట్ఠానాదిపదేసు సంసట్ఠసముట్ఠానాదిసద్దా చిత్తసద్దాపేక్ఖాతి పచ్చేకం చిత్తసద్దసమ్బన్ధత్తా చిత్తసంసట్ఠా చ తే చిత్తసముట్ఠానా చాతి పచ్చేకం యోజేత్వా అత్థో వుత్తో. ఉపాదియన్తేవాతి భూతాని గణ్హన్తి ఏవ, నిస్సయన్తి ఏవాతి అత్థో. యథా భూతాని ఉపాదియన్తి గయ్హన్తి నిస్సీయన్తి, న తథా ఏతాని గయ్హన్తి నిస్సీయన్తి, తస్మా ఉపాదా. అథ వా భూతాని అముఞ్చిత్వా తేసం వణ్ణనిభాదిభావేన గహేతబ్బతో ఉపాదా.
55-68. Sabhāvato vijjamānaṃ avijjamānaṃ vā vicittasaññāya saññitaṃ ārammaṇaṃ aggahetvā appavattito ālambamānā dhammā sārammaṇā. Cintanaṃ gahaṇaṃ ārammaṇūpaladdhi. Cetasi niyuttā, cetasā saṃsaṭṭhā vā cetasikā. Dubbiññeyyanānattatāya ekībhāvamivupagamanaṃ nirantarabhāvupagamanaṃ. Yesaṃ rūpānaṃ cittaṃ sahajātapaccayo hoti, tesaṃ cittassa ca suviññeyyanānattanti nirantarabhāvānupagamanaṃ veditabbaṃ. Ekato vattamānāpīti api-saddo ko pana vādo ekato avattamānāti etamatthaṃ dīpeti. Idamettha vicāretabbaṃ – avinibbhogarūpānaṃ kiṃ aññamaññaṃ saṃsaṭṭhatā, udāhu visaṃsaṭṭhatāti? Visuṃ ārammaṇabhāvena suviññeyyanānattattā na saṃsaṭṭhatā, nāpi visaṃsaṭṭhatā saṃsaṭṭhāti anāsaṅkanīyasabhāvattā. Catunnañhi khandhānaṃ aññamaññaṃ saṃsaṭṭhasabhāvattā rūpanibbānehipi so saṃsaṭṭhabhāvo atthi natthīti siyā āsaṅkā, tasmā tesaṃ itarehi, itaresañca tehi visaṃsaṭṭhasabhāvatā vuccati, na pana rūpānaṃ rūpehi katthaci saṃsaṭṭhatā atthīti tadāsaṅkābhāvato visaṃsaṭṭhatā ca rūpānaṃ rūpehi na vuccatīti. Esa hi tesaṃ sabhāvoti. Cittasaṃsaṭṭhasamuṭṭhānādipadesu saṃsaṭṭhasamuṭṭhānādisaddā cittasaddāpekkhāti paccekaṃ cittasaddasambandhattā cittasaṃsaṭṭhā ca te cittasamuṭṭhānā cāti paccekaṃ yojetvā attho vutto. Upādiyantevāti bhūtāni gaṇhanti eva, nissayanti evāti attho. Yathā bhūtāni upādiyanti gayhanti nissīyanti, na tathā etāni gayhanti nissīyanti, tasmā upādā. Atha vā bhūtāni amuñcitvā tesaṃ vaṇṇanibhādibhāvena gahetabbato upādā.
౭౫-౮౨. సంకిలిట్ఠత్తికే వుత్తనయేనాతి సం-సద్దం అపనేత్వా కిలిసన్తీతి కిలేసాతిఆదినా నయేన.
75-82. Saṃkiliṭṭhattikevuttanayenāti saṃ-saddaṃ apanetvā kilisantīti kilesātiādinā nayena.
౮౩-౧౦౦. కామావచరాదీసు అయమపరో అత్థో – కామతణ్హా కామో, ఏవం రూపారూపతణ్హా రూపం అరూపఞ్చ. ఆరమ్మణకరణవసేన తాని యత్థ అవచరన్తి, తే కామావచరాదయోతి. ఏవఞ్హి సతి అఞ్ఞభూమీసు ఉప్పజ్జమానానం అకామావచరాదితా కామావచరాదితా చ నాపజ్జతీతి సిద్ధం హోతి. నిక్ఖేపకణ్డేపి ‘‘ఏత్థావచరా’’తి వచనం అవీచిపరనిమ్మితపరిచ్ఛిన్నోకాసాయ కామతణ్హాయ ఆరమ్మణభావం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం, తదోకాసతా చ తణ్హాయ తన్నిన్నతాయ వేదితబ్బా. యది పరియాపన్నసద్దస్స అన్తోగధాతి అయమత్థో, మగ్గాదిధమ్మానఞ్చ లోకుత్తరన్తోగధత్తా పరియాపన్నతా ఆపజ్జతి. న హి ‘‘పరియాపన్నా’’తి ఏత్థ తేభూమకగహణం అత్థీతి? నాపజ్జతి సబ్బదా పవత్తమానస్స పచ్చక్ఖస్స లోకస్స వసేన పరియాపన్ననిచ్ఛయతో. అథ వా పరిచ్ఛేదకారికాయ తణ్హాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఆపన్నా పటిపన్నా గహితాతి పరియాపన్నా.
83-100. Kāmāvacarādīsu ayamaparo attho – kāmataṇhā kāmo, evaṃ rūpārūpataṇhā rūpaṃ arūpañca. Ārammaṇakaraṇavasena tāni yattha avacaranti, te kāmāvacarādayoti. Evañhi sati aññabhūmīsu uppajjamānānaṃ akāmāvacarāditā kāmāvacarāditā ca nāpajjatīti siddhaṃ hoti. Nikkhepakaṇḍepi ‘‘etthāvacarā’’ti vacanaṃ avīciparanimmitaparicchinnokāsāya kāmataṇhāya ārammaṇabhāvaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ, tadokāsatā ca taṇhāya tanninnatāya veditabbā. Yadi pariyāpannasaddassa antogadhāti ayamattho, maggādidhammānañca lokuttarantogadhattā pariyāpannatā āpajjati. Na hi ‘‘pariyāpannā’’ti ettha tebhūmakagahaṇaṃ atthīti? Nāpajjati sabbadā pavattamānassa paccakkhassa lokassa vasena pariyāpannanicchayato. Atha vā paricchedakārikāya taṇhāya paricchinditvā āpannā paṭipannā gahitāti pariyāpannā.
అనీయ-సద్దో బహులా కత్తుఅభిధాయకోతి వట్టచారకతో నియ్యన్తీతి నియ్యానీయా, నీ-కారస్స రస్సత్తం య-కారస్స చ క-కారత్తం కత్వా ‘‘నియ్యానికా’’తి వుత్తం, నియ్యానకరణసీలా వా నియ్యానికా. ఉత్తరితబ్బస్స అఞ్ఞస్స నిద్దిట్ఠస్స అభావా నిద్దిసియమానా సఉత్తరా ధమ్మావ ఉత్తరితబ్బాతి ‘‘అత్తాన’’న్తి ఆహ. రాగాదీనన్తి రాగాదీనం దసన్నం కిలేసానం సబ్బనియతాకుసలానం వా. తేహి నానప్పకారదుక్ఖనిబ్బత్తకేహి అభిభూతా సత్తా కన్దన్తి అకన్దన్తాపి కన్దనకారణభావతో. యస్మా పన పహానేకట్ఠతావసేన చ ‘‘సరణా’’తి ఆహ, తస్మా ‘‘రాగాదీన’’న్తి వచనేన రాగదోసమోహావ గహితాతి ఞాయతి. రణ-సద్దో వా రాగాదిరేణూసు నిరుళ్హో దట్ఠబ్బో, రణం వా యుద్ధం, ‘‘కామా తే పఠమా సేనా’’తి (సు॰ ని॰ ౪౩౮; మహాని॰ ౨౮, ౬౮, ౧౪౯; చూళని॰ నన్దమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౪౭) ఏవమాదికా చ అకుసలా సేనా అరియమగ్గయుద్ధేన జేతబ్బత్తా సయుద్ధత్తా ‘‘సరణా’’తి వుచ్చన్తీతి. అరణవిభఙ్గసుత్తే (మ॰ ని॰ ౩.౩౨౩ ఆదయో) పన సదుక్ఖా సఉపఘాతా సఉపాయాసా సపరిళాహా మిచ్ఛాపటిపదాభూతా కామసుఖానుయోగాదయో ‘‘సరణా’’తి వుత్తాతి దుక్ఖాదీనం రణభావో తన్నిబ్బత్తకసభావానం అకుసలానం సరణతా చ వేదితబ్బా.
Anīya-saddo bahulā kattuabhidhāyakoti vaṭṭacārakato niyyantīti niyyānīyā, nī-kārassa rassattaṃ ya-kārassa ca ka-kārattaṃ katvā ‘‘niyyānikā’’ti vuttaṃ, niyyānakaraṇasīlā vā niyyānikā. Uttaritabbassa aññassa niddiṭṭhassa abhāvā niddisiyamānā sauttarā dhammāva uttaritabbāti ‘‘attāna’’nti āha. Rāgādīnanti rāgādīnaṃ dasannaṃ kilesānaṃ sabbaniyatākusalānaṃ vā. Tehi nānappakāradukkhanibbattakehi abhibhūtā sattā kandanti akandantāpi kandanakāraṇabhāvato. Yasmā pana pahānekaṭṭhatāvasena ca ‘‘saraṇā’’ti āha, tasmā ‘‘rāgādīna’’nti vacanena rāgadosamohāva gahitāti ñāyati. Raṇa-saddo vā rāgādireṇūsu niruḷho daṭṭhabbo, raṇaṃ vā yuddhaṃ, ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’ti (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) evamādikā ca akusalā senā ariyamaggayuddhena jetabbattā sayuddhattā ‘‘saraṇā’’ti vuccantīti. Araṇavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.323 ādayo) pana sadukkhā saupaghātā saupāyāsā sapariḷāhā micchāpaṭipadābhūtā kāmasukhānuyogādayo ‘‘saraṇā’’ti vuttāti dukkhādīnaṃ raṇabhāvo tannibbattakasabhāvānaṃ akusalānaṃ saraṇatā ca veditabbā.
పిట్ఠిదుకా సమత్తా.
Piṭṭhidukā samattā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీపాళి • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ౨. దుకమాతికా • 2. Dukamātikā
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / దుకమాతికాపదవణ్ణనా • Dukamātikāpadavaṇṇanā
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / దుకమాతికాపదవణ్ణనా • Dukamātikāpadavaṇṇanā