| Library / Tipiṭaka / ತಿಪಿಟಕ • Tipiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಮೂಲಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ದುಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ
Dukamātikāpadavaṇṇanā
೧-೬. ಮೂಲಟ್ಠೇನಾತಿ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಭಾವಸಾಧನೇನ ಮೂಲಭಾವೇನ, ನ ಪಚ್ಚಯಮತ್ತಟ್ಠೇನ ಹೇತುಧಮ್ಮಾ ಹೇತೂ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಮಾಸಾಸಮಾಸನಿದ್ದೇಸಭಾವೋ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪಾಠಾನಂ ವಿಸೇಸೋ। ತಥೇವಾತಿ ಸಮ್ಪಯೋಗತೋವ। ಸಹೇತುಕಾನಂ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಭಾವತೋ ‘‘ಸಮ್ಪಯೋಗತೋ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ನ ಸಹಸದ್ದಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯೋಗತ್ಥತ್ತಾ। ಸಹ-ಸದ್ದೋ ಪನ ಏಕಪುಞ್ಜೇ ಉಪ್ಪಾದತೋ ಯಾವ ಭಙ್ಗಾ ಸಹೇತುಕಾನಂ ಹೇತೂಹಿ ಸಮಾನದೇಸಗಹಣಾನಂ ಹೇತುಆದಿಸಬ್ಭಾವಂ ದೀಪೇತಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತ-ಸದ್ದೋ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿವಸೇನ ಸಹ ಹೇತೂಹಿ ಏಕೀಭಾವುಪಗಮನಂ, ತತೋ ಏವ ಚ ದ್ವಿನ್ನಂ ದುಕಾನಂ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಧಮ್ಮನಾನತ್ತಾಭಾವೇಪಿ ಹಿ ಪದತ್ಥನಾನತ್ತೇನ ದುಕನ್ತರಂ ವುಚ್ಚತಿ। ನ ಹಿ ಹೇತುದುಕಸಙ್ಗಹಿತೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಅಞ್ಞೇ ಸಹೇತುಕದುಕಾದೀಹಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತೇ ಏವ ಪನ ಸಹೇತುಕಾಹೇತುಕಾದಿಭಾವತೋ ಸಹೇತುಕದುಕಾದೀಹಿ ವುತ್ತಾ। ಏವಂ ಸಹೇತುಕದುಕಸಙ್ಗಹಿತಾ ಏವ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಭಾವತೋ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕೇನ ವುತ್ತಾ। ನ ಹಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವುತ್ತತಾಪೇಕ್ಖಂ ದುಕನ್ತರವಚನನ್ತಿ ನತ್ಥಿ ಪುನರುತ್ತಿದೋಸೋ। ದೇಸೇತಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಜಾನನಞ್ಹಿ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ತಥಾ ದೇಸನಾಞಾಣಞ್ಚಾತಿ। ತೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ತಪ್ಪಕಾರತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ। ಸಕಲೇಕದೇಸವಸೇನ ಪಠಮದುಕಂ ದುತಿಯತತಿಯೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಚತುತ್ಥಾದಯೋ ತಯೋ ದುಕಾ ವುತ್ತಾ। ಸಕಲಞ್ಹಿ ಪಠಮದುಕಂ ದುತಿಯದುಕೇಕದೇಸೇನ ಸಹೇತುಕಪದೇನ ತತಿಯದುಕೇಕದೇಸೇನ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಪದೇನ ಚ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಚತುತ್ಥಪಞ್ಚಮದುಕಾ ವುತ್ತಾ, ತಥಾ ಪಠಮದುಕೇಕದೇಸಂ ನಹೇತುಪದಂ ಸಕಲೇನ ದುತಿಯದುಕೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಛಟ್ಠದುಕೋ ವುತ್ತೋ। ಇದಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಏತೇನ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವವಸೇನ ದೀಪಿತನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ। ಸಮ್ಭವೋ ಹಿ ಗಹಣಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ। ಯಥಾ ಹೇತುಸಹೇತುಕಾತಿ ಇದಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಗಹಿತಂ, ಏವಂ ಹೇತುಅಹೇತುಕಾತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಮೇವಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞತ್ಥಾಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ।
1-6. Mūlaṭṭhenāti suppatiṭṭhitabhāvasādhanena mūlabhāvena, na paccayamattaṭṭhena hetudhammā hetū dhammāti samāsāsamāsaniddesabhāvo dvinnaṃ pāṭhānaṃ viseso. Tathevāti sampayogatova. Sahetukānaṃ hetusampayuttabhāvato ‘‘sampayogato’’ti vuttanti veditabbaṃ, na sahasaddassa sampayogatthattā. Saha-saddo pana ekapuñje uppādato yāva bhaṅgā sahetukānaṃ hetūhi samānadesagahaṇānaṃ hetuādisabbhāvaṃ dīpeti, sampayutta-saddo ekuppādādivasena saha hetūhi ekībhāvupagamanaṃ, tato eva ca dvinnaṃ dukānaṃ nānattaṃ veditabbaṃ. Dhammanānattābhāvepi hi padatthanānattena dukantaraṃ vuccati. Na hi hetudukasaṅgahitehi dhammehi aññe sahetukadukādīhi vuccanti, te eva pana sahetukāhetukādibhāvato sahetukadukādīhi vuttā. Evaṃ sahetukadukasaṅgahitā eva hetusampayuttavippayuttabhāvato hetusampayuttadukena vuttā. Na hi dhammānaṃ avuttatāpekkhaṃ dukantaravacananti natthi punaruttidoso. Desetabbappakārajānanañhi desanāvilāso tathā desanāñāṇañcāti. Tena dhammānaṃ tappakāratā vuttā hoti. Sakalekadesavasena paṭhamadukaṃ dutiyatatiyehi saddhiṃ yojetvā catutthādayo tayo dukā vuttā. Sakalañhi paṭhamadukaṃ dutiyadukekadesena sahetukapadena tatiyadukekadesena hetusampayuttapadena ca yojetvā yathākkamaṃ catutthapañcamadukā vuttā, tathā paṭhamadukekadesaṃ nahetupadaṃ sakalena dutiyadukena yojetvā chaṭṭhaduko vutto. Idampi sambhavatīti etena avuttampi sambhavavasena dīpitanti dasseti. Sambhavo hi gahaṇassa kāraṇanti. Yathā hetusahetukāti idaṃ sambhavatīti katvā gahitaṃ, evaṃ hetuahetukāti idampi sambhavatīti katvā gahetabbamevāti evaṃ aññatthāpi yojetabbaṃ.
ಏವಂ ಪಠಮದುಕಂ ದುತಿಯತತಿಯದುಕೇಸು ದುತಿಯಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ‘‘ಹೇತೂ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಅಹೇತುಕಾ ಚ, ಅಹೇತುಕಾ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ನ ಚ ಹೇತೂ, ಹೇತೂ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಚ, ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ನ ಚ ಹೇತೂ’’ತಿ ಯೇ ದ್ವೇ ದುಕಾ ಕಾತಬ್ಬಾ, ತೇಸಂ ಸಮ್ಭವವಸೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಖೋ ಪನ-ಪದೇನ ಅಪರೇಸಮ್ಪಿ ದುಕಾನಂ ಸಙ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ರ ಯದೇತ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ। ತತ್ರಾತಿ ಪಾಳಿಯಂ। ಅಯಂ ಅತಿರೇಕತ್ಥೋತಿ ಇದಾನಿ ಯಂ ವಕ್ಖತಿ, ತಮತ್ಥಮಾಹ। ತತ್ಥ ಪನ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಅಞ್ಞಥಾಪೀತಿ ಏತೇಸಂ ವಿಸುಂ ಪವತ್ತಿಯಾ ದ್ವೇ ದುಕಾ ದಸ್ಸಿತಾ, ಸಹ ಪವತ್ತಿಯಾ ಪನ ಅಯಮ್ಪಿ ದುಕೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ‘‘ಹೇತೂ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಪೀ’’ತಿ, ಏತೇಸು ಪನ ಪಞ್ಚಸು ದುಕೇಸು ದುತಿಯದುಕೇನ ತತಿಯದುಕೋ ವಿಯ, ಚತುತ್ಥದುಕೇನ ಪಞ್ಚಮದುಕೋ ವಿಯ ಚ ಛಟ್ಠದುಕೇನ ನಿನ್ನಾನತ್ಥತ್ತಾ ‘‘ನ ಹೇತು ಖೋ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಪೀ’’ತಿ ಅಯಂ ದುಕೋ ನ ವುತ್ತೋ। ದಸ್ಸಿತನಿನ್ನಾನತ್ಥನಯೋ ಹಿ ಸೋ ಪುರಿಮದುಕೇಹೀತಿ। ಇತರೇಸು ಚತೂಸು ಹೇತೂ ಚೇವ ಅಹೇತುಕದುಕೇನ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತಾ ಹೇತೂ ಚೇವ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತದುಕೋ, ಹೇತುಸಹೇತುಕದುಕೇನ ಸಮಾನತ್ಥತ್ತಾ ಹೇತುಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕೋ ಚ ನಹೇತುಹೇತುಸಮ್ಪಯುತ್ತದುಕೋ ವಿಯ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ। ತೇಸು ಪನ ದ್ವೀಸು ಪಚ್ಛಿಮದುಕೇ ‘‘ಹೇತೂ ಖೋ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಸಹೇತುಕಾ’’ತಿ ಪದಂ ಚತುತ್ಥದುಕೇ ಪಠಮಪದೇನ ನಿನ್ನಾನಾಕರಣತ್ತಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ‘‘ಹೇತೂ ಖೋ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಅಹೇತುಕಾ’’ತಿ ಪದಂ ‘‘ಹೇತೂ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಅಹೇತುಕಾ’’ತಿ ಏತೇನ ನಿನ್ನಾನತ್ತಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಅವಸಿಟ್ಠೇ ಪನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ದುಕೇ ‘‘ಅಹೇತುಕಾ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ನ ಚ ಹೇತೂ’’ತಿ ಪದಂ ಛಟ್ಠದುಕೇ ದುತಿಯಪದೇನ ಏಕತ್ಥತ್ತಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ। ಇದಾನಿ ‘‘ಹೇತೂ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾ ಅಹೇತುಕಾ ಚಾ’’ತಿ ಇದಮೇವೇಕಂ ಪದಂ ಅವಸಿಟ್ಠಂ, ನ ಚ ಏಕೇನ ಪದೇನ ದುಕೋ ಹೋತೀತಿ ತಞ್ಚ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ। ಚತುತ್ಥದುಕೇ ದುತಿಯಪದೇನ ಪನ ಸಮಾನತ್ಥಸ್ಸ ಛಟ್ಠದುಕೇ ಪಠಮಪದಸ್ಸ ವಚನಂ ದುಕಪೂರಣತ್ಥಂ, ಏತೇನ ವಾ ಗತಿದಸ್ಸನೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸಮ್ಭವನ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹೋ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ತಥಾ ಹಿ ಸಬ್ಬೋ ಸಮ್ಭವದುಕೋ ಪಠಮದುಕೇ ದುತಿಯತತಿಯದುಕಪಕ್ಖೇಪೇನ ದಸ್ಸಿತೋ, ತೇಸು ಚ ಪಠಮದುಕಪಕ್ಖೇಪೇನಾತಿ।
Evaṃ paṭhamadukaṃ dutiyatatiyadukesu dutiyapadehi yojetvā ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā ca, ahetukā ceva dhammā na ca hetū, hetū ceva dhammā hetuvippayuttā ca, hetuvippayuttā ceva dhammā na ca hetū’’ti ye dve dukā kātabbā, tesaṃ sambhavavaseneva saṅgahaṃ dassetvā kho pana-padena aparesampi dukānaṃ saṅgahaṃ dassetuṃ ‘‘tatra yadeta’’ntiādimāha. Tatrāti pāḷiyaṃ. Ayaṃ atirekatthoti idāni yaṃ vakkhati, tamatthamāha. Tattha pana aññepi aññathāpīti etesaṃ visuṃ pavattiyā dve dukā dassitā, saha pavattiyā pana ayampi duko veditabbo ‘‘hetū ceva dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’’ti, etesu pana pañcasu dukesu dutiyadukena tatiyaduko viya, catutthadukena pañcamaduko viya ca chaṭṭhadukena ninnānatthattā ‘‘na hetu kho pana dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’’ti ayaṃ duko na vutto. Dassitaninnānatthanayo hi so purimadukehīti. Itaresu catūsu hetū ceva ahetukadukena samānatthattā hetū ceva hetuvippayuttaduko, hetusahetukadukena samānatthattā hetuhetusampayuttaduko ca nahetuhetusampayuttaduko viya na vattabbo. Tesu pana dvīsu pacchimaduke ‘‘hetū kho pana dhammā sahetukā’’ti padaṃ catutthaduke paṭhamapadena ninnānākaraṇattā na vattabbaṃ, ‘‘hetū kho pana dhammā ahetukā’’ti padaṃ ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā’’ti etena ninnānattā na vattabbaṃ. Avasiṭṭhe pana ekasmiṃ duke ‘‘ahetukā ceva dhammā na ca hetū’’ti padaṃ chaṭṭhaduke dutiyapadena ekatthattā na vattabbaṃ. Idāni ‘‘hetū ceva dhammā ahetukā cā’’ti idamevekaṃ padaṃ avasiṭṭhaṃ, na ca ekena padena duko hotīti tañca na vuttanti. Catutthaduke dutiyapadena pana samānatthassa chaṭṭhaduke paṭhamapadassa vacanaṃ dukapūraṇatthaṃ, etena vā gatidassanena sabbassa sambhavantassa saṅgaho katoti daṭṭhabbo. Tathā hi sabbo sambhavaduko paṭhamaduke dutiyatatiyadukapakkhepena dassito, tesu ca paṭhamadukapakkhepenāti.
೭-೧೩. ಸಮಾನಕಾಲೇನ ಅಸಮಾನಕಾಲೇನ ಕಾಲವಿಮುತ್ತೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೇನ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಮತ್ತೇನ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಅತ್ಥಿತಂ ದೀಪೇತುಂ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯವಚನಂ, ನ ಸಹೇತುಕವಚನಂ ವಿಯ ಸಮಾನಕಾಲಾನಮೇವ, ನಾಪಿ ಸನಿದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ತಂಸಭಾವಸ್ಸ ಅನತ್ಥನ್ತರಭೂತಸ್ಸ। ಸಙ್ಖತ-ಸದ್ದೋ ಪನ ಸಮೇತೇಹಿ ನಿಪ್ಫಾದಿತಭಾವಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ ದುಕನ್ತರವಚನೇ ಕಾರಣಂ। ಏತ್ಥ ಚ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಅಸಙ್ಖತಾತಿ ಬಹುವಚನನಿದ್ದೇಸೋ ಅವಿನಿಚ್ಛಿತತ್ಥಪರಿಚ್ಛೇದದಸ್ಸನವಸೇನ ಮಾತಿಕಾಠಪನತೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಉದ್ದೇಸೇನ ಹಿ ಕುಸಲಾದಿಸಭಾವಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ಥಿತಾಮತ್ತಂ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಪರಿಚ್ಛೇದೋತಿ ಅಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಬಹುವಚನೇನ ಉದ್ದೇಸೋ ವುತ್ತೋತಿ। ರೂಪನ್ತಿ ರೂಪಾಯತನಂ ಪಥವಿಯಾದಿ ವಾ। ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸ ಅಸಙ್ಗಹಿತತಾ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ ವಾ ರೂಪನ್ತಿ ಅಯಂ ಅತ್ಥನಯೋ ವುತ್ತೋ। ತತ್ಥ ರೂಪನ್ತಿ ರುಪ್ಪನಸಭಾವೋ। ನ ಲುಜ್ಜತಿ ನ ಪಲುಜ್ಜತೀತಿ ಯೋ ಗಹಿತೋ ತಥಾ ನ ಹೋತಿ, ಸೋ ಲೋಕೋತಿ ತಂಗಹಣರಹಿತಾನಂ ಲೋಕುತ್ತರಾನಂ ನತ್ಥಿ ಲೋಕತಾ। ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ವಾ ಲೋಕೋ, ತತ್ಥ ತೇನೇವ ಲೋಕಸಭಾವೇನ ವಿದಿತಾತಿ ಲೋಕಿಯಾ।
7-13. Samānakālena asamānakālena kālavimuttena ca paccayena nipphannānaṃ paccayāyattānaṃ paccayabhāvamattena tesaṃ paccayānaṃ atthitaṃ dīpetuṃ sappaccayavacanaṃ, na sahetukavacanaṃ viya samānakālānameva, nāpi sanidassanaṃ viya taṃsabhāvassa anatthantarabhūtassa. Saṅkhata-saddo pana sametehi nipphāditabhāvaṃ dīpetīti ayametesaṃ viseso dukantaravacane kāraṇaṃ. Ettha ca appaccayā asaṅkhatāti bahuvacananiddeso avinicchitatthaparicchedadassanavasena mātikāṭhapanato katoti veditabbo. Uddesena hi kusalādisabhāvānaṃ dhammānaṃ atthitāmattaṃ vuccati, na paricchedoti aparicchedena bahuvacanena uddeso vuttoti. Rūpanti rūpāyatanaṃ pathaviyādi vā. Purimasmiṃ atthavikappe rūpāyatanassa asaṅgahitatā āpajjatīti ruppanalakkhaṇaṃ vā rūpanti ayaṃ atthanayo vutto. Tattha rūpanti ruppanasabhāvo. Na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā. Dukkhasaccaṃ vā loko, tattha teneva lokasabhāvena viditāti lokiyā.
ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಸ್ಸ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸ ತೇನೇವ ನವಿಜಾನಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಸದ್ದಾಯತನಾದಿಕಸ್ಸ ಚ ನಾನತ್ತಾ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥನಾನತ್ತತೋ ದುಕೋ ಹೋತಿ। ಏವಂ ಪನ ದುಕೇ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ದುಕಬಹುತಾ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಯತ್ತಕಾನಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ, ತತ್ತಕಾ ದುಕಾ ವುತ್ತಾ ಸಮತ್ತಾ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾನಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ। ತೇಸು ಚ ದುಕಸ್ಸ ಪಚ್ಛೇದೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ‘‘ಕೇನಚೀ’’ತಿ ಪದಂ ಸಬ್ಬವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಗಾಹಕಂ ನ ಸಿಯಾ, ನಿದ್ದೇಸೇನ ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ಇದಂ ವಚನಂ। ಯೋ ಚ ತತ್ಥ ‘‘ಯೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ, ನ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಸೋತವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಅಯಂ ದುಕೋ ನ ಹೋತೀ’’ತಿ ಪಟಿಸೇಧೋ ಕತೋ, ಸೋ ಚ ಕಥಂ ಯುಜ್ಜೇಯ್ಯ। ನ ಹಿ ಸಮತ್ಥಾ ಅಟ್ಠಕಥಾ ಪಾಳಿಂ ಪಟಿಸೇಧೇತುನ್ತಿ, ನ ಚ ಕೇನಚಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ತೇನೇವಾತಿ ಅಯಂ ಪದತ್ಥೋ ಸಮ್ಭವತಿ, ‘‘ಕೇನಚೀ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ಆದಿಪದಸ್ಸ ಅನಿಯಮಿತಂ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಂ ಪದತ್ಥೋ, ತಂ ವತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ ‘‘ಕೇನಚೀ’’ತಿ ದುತಿಯಪದಸ್ಸ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಪರಂ ಅನಿಯಮಿತಂ ಪದತ್ಥೋತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮೇತಂ, ತಥೇವ ಚ ನಿದ್ದೇಸೋ ಪವತ್ತೋ, ನ ಚೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಧಮ್ಮಭೇದೇನ ದುಕಭೇದೋ ಸಮತ್ತೋ ಆಪಜ್ಜತಿ ಯತ್ತಕಾ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಾ, ತತ್ತಕಾ ದುಕಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ನತ್ಥಿ ದುಕಬಹುತಾ। ನ ಹಿ ಏಕಂಯೇವ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಕೇನಚಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಕೇನಚಿ ನ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಞ್ಚ, ಕಿನ್ತು ಅಪರಮ್ಪಿ ಅಪರಮ್ಪೀತಿ ಸಬ್ಬವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಸಙ್ಗಹೇ ದುಕೋ ಸಮತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ಕೇನಚೀ’’ತಿ ಪದಂ ಅನಿಯಮೇನ ಸಬ್ಬವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಗಾಹಕನ್ತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣನಾನತ್ತೇನ ಚ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಯಂ ದುಕೋ ವುತ್ತೋ, ನ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಾನಂ ಅತ್ಥನ್ತರತಾಯಾತಿ। ಏತಸ್ಸ ಪನ ದುಕಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪರಾಸಿನಿದ್ದೇಸೋ ದುಕಸಙ್ಗಹಿತಧಮ್ಮೇಕದೇಸೇಸು ದುಕಪದದ್ವಯಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ। ಅತ್ಥುದ್ಧಾರನಿದ್ದೇಸೋ ನಿರವಸೇಸದುಕಸಙ್ಗಹಿತಧಮ್ಮದಸ್ಸನವಸೇನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ।
Evaṃ sante cakkhuviññāṇena vijānitabbassa rūpāyatanassa teneva navijānitabbassa saddāyatanādikassa ca nānattā dvinnampi padānaṃ atthanānattato duko hoti. Evaṃ pana duke vuccamāne dukabahutā āpajjati, yattakāni viññāṇāni, tattakā dukā vuttā samattā ṭhapetvā sabbadhammārammaṇāni viññāṇāni. Tesu ca dukassa pacchedo āpajjati, tathā ca sati ‘‘kenacī’’ti padaṃ sabbaviññāṇasaṅgāhakaṃ na siyā, niddesena ca viruddhaṃ idaṃ vacanaṃ. Yo ca tattha ‘‘ye te dhammā cakkhuviññeyyā, na te dhammā sotaviññeyyāti ayaṃ duko na hotī’’ti paṭisedho kato, so ca kathaṃ yujjeyya. Na hi samatthā aṭṭhakathā pāḷiṃ paṭisedhetunti, na ca kenaci-saddassa tenevāti ayaṃ padattho sambhavati, ‘‘kenacī’’ti etassa ādipadassa aniyamitaṃ yaṃ kiñci ekaṃ padattho, taṃ vatvā vuccamānassa ‘‘kenacī’’ti dutiyapadassa yaṃ kiñci aparaṃ aniyamitaṃ padatthoti lokasiddhametaṃ, tatheva ca niddeso pavatto, na cettha viññātabbadhammabhedena dukabhedo samatto āpajjati yattakā viññātabbā, tattakā dukāti, tasmā natthi dukabahutā. Na hi ekaṃyeva viññātabbaṃ kenaci viññeyyaṃ kenaci na viññeyyañca, kintu aparampi aparampīti sabbaviññātabbasaṅgahe duko samatto hoti, evañca sati ‘‘kenacī’’ti padaṃ aniyamena sabbaviññāṇasaṅgāhakanti siddhaṃ hoti, viññāṇanānattena ca viññātabbaṃ bhinditvā ayaṃ duko vutto, na viññātabbānaṃ atthantaratāyāti. Etassa pana dukassa nikkheparāsiniddeso dukasaṅgahitadhammekadesesu dukapadadvayappavattidassanavasena pavatto. Atthuddhāraniddeso niravasesadukasaṅgahitadhammadassanavasenāti veditabbo.
೧೪-೧೯. ಚಕ್ಖುತೋಪಿ…ಪೇ॰… ಮನತೋಪೀತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿವೀಥೀಸು ತದನುಗತಮನೋವಿಞ್ಞಾಣವೀಥೀಸು ಚ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಕುಸಲಾದೀನಮ್ಪಿ ಪವತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ, ಕಾಮಾಸವಾದಯೋ ಏವ ಪನ ವಣತೋ ಯೂಸಂ ವಿಯ ಪಗ್ಘರಣಕಅಸುಚಿಭಾವೇನ ಸನ್ದನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ಏವ ‘‘ಆಸವಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ। ತತ್ಥ ಹಿ ಪಗ್ಘರಣಕಅಸುಚಿಮ್ಹಿ ನಿರುಳ್ಹೋ ಆಸವಸದ್ದೋತಿ। ಧಮ್ಮತೋ ಯಾವ ಗೋತ್ರಭುನ್ತಿ ತತೋ ಪರಂ ಮಗ್ಗಫಲೇಸು ಅಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ವುತ್ತಂ। ಏತೇ ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಧಮ್ಮೇ ಗಚ್ಛನ್ತಾ ತತೋ ಪರಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ। ನನು ತತೋ ಪರಂ ಭವಙ್ಗಾದೀನಿಪಿ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಚೇ? ನ, ತೇಸಮ್ಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ಆಲಮ್ಬಿತೇಸು ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮೇಸು ಸಾಸವಭಾವೇನ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ತತೋ ಪರತಾಭಾವತೋ। ಏತ್ಥ ಚ ಗೋತ್ರಭುವಚನೇನ ಗೋತ್ರಭುವೋದಾನಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಪುರೇಚಾರಿಕಪರಿಕಮ್ಮಾನಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ, ಪಠಮಮಗ್ಗಪುರೇಚಾರಿಕಮೇವ ವಾ ಗೋತ್ರಭು ಅವಧಿನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನ ಗಹಿತಂ, ತತೋ ಪರಂ ಮಗ್ಗಫಲಸಮಾನತಾಯ ಪನ ಅಞ್ಞೇಸು ಮಗ್ಗೇಸು ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವೀಥಿಯಂ ನಿರೋಧಾನನ್ತರಞ್ಚ ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ಫಲೇಸು ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚ ಪವತ್ತಿ ನಿವಾರಿತಾ ಆಸವಾನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಸವನ್ತೀತಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ। ದುವಿಧೋ ಹಿ ಅವಧಿ ಅಭಿವಿಧಿವಿಸಯೋ ಅನಭಿವಿಧಿವಿಸಯೋ ಚ। ಅಭಿವಿಧಿವಿಸಯಂ ಕಿರಿಯಾ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಪವತ್ತತಿ ‘‘ಆಭವಗ್ಗಾ ಭಗವತೋ ಯಸೋ ಗತೋ’’ತಿ, ಇತರಂ ಬಹಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಆಪಾಟಲಿಪುತ್ತಾ ವುಟ್ಠೋ ದೇವೋ’’ತಿ। ಅಯಞ್ಚ ಆ-ಕಾರೋ ಅಭಿವಿಧಿಅತ್ಥೋ ಇಧ ಗಹಿತೋತಿ ‘‘ಅನ್ತೋಕರಣತ್ಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ।
14-19. Cakkhutopi…pe… manatopīti cakkhuviññāṇādivīthīsu tadanugatamanoviññāṇavīthīsu ca kiñcāpi kusalādīnampi pavatti atthi, kāmāsavādayo eva pana vaṇato yūsaṃ viya paggharaṇakaasucibhāvena sandanti, tasmā te eva ‘‘āsavā’’ti vuccanti. Tattha hi paggharaṇakaasucimhi niruḷho āsavasaddoti. Dhammato yāva gotrabhunti tato paraṃ maggaphalesu appavattito vuttaṃ. Ete hi ārammaṇakaraṇavasena dhamme gacchantā tato paraṃ na gacchantīti. Nanu tato paraṃ bhavaṅgādīnipi gacchantīti ce? Na, tesampi pubbe ālambitesu lokiyadhammesu sāsavabhāvena antogadhattā tato paratābhāvato. Ettha ca gotrabhuvacanena gotrabhuvodānaphalasamāpattipurecārikaparikammāni vuttānīti veditabbāni, paṭhamamaggapurecārikameva vā gotrabhu avadhinidassanabhāvena gahitaṃ, tato paraṃ maggaphalasamānatāya pana aññesu maggesu maggavīthiyaṃ phalasamāpattivīthiyaṃ nirodhānantarañca pavattamānesu phalesu nibbāne ca pavatti nivāritā āsavānanti veditabbā. Savantīti gacchanti. Duvidho hi avadhi abhividhivisayo anabhividhivisayo ca. Abhividhivisayaṃ kiriyā byāpetvā pavattati ‘‘ābhavaggā bhagavato yaso gato’’ti, itaraṃ bahi katvā ‘‘āpāṭaliputtā vuṭṭho devo’’ti. Ayañca ā-kāro abhividhiattho idha gahitoti ‘‘antokaraṇattho’’ti vuttaṃ.
ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಯಟ್ಠೋ ಚಿರಪರಿವುತ್ಥತಾ ಪುರಾಣಭಾವೋ। ಆದಿ-ಸದ್ದೇನ ‘‘ಪುರಿಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಭವತಣ್ಹಾಯಾ’’ತಿ (ಅ॰ ನಿ॰ ೧೦.೬೨) ಇದಂ ಸುತ್ತಂ ಸಙ್ಗಹಿತಂ। ಅವಿಜ್ಜಾಸವಭವಾಸವಾನಞ್ಚ ಚಿರಪರಿವುತ್ಥತಾಯ ದಸ್ಸಿತಾಯ ತಬ್ಭಾವಭಾವೀನಂ ಕಾಮಾಸವದಿಟ್ಠಾಸವಾನಞ್ಚ ಚಿರಪರಿವುತ್ಥತಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋತಿ। ಅಞ್ಞೇಸುಪಿ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಓಕಾಸಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನೇಸು ಮಾನಾದೀಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಅತ್ತತ್ತನಿಯಾದಿಗ್ಗಾಹವಸೇನ ಅಭಿಬ್ಯಾಪನಂ ಮದಕರಣವಸೇನ ಆಸವಸದಿಸತಾ ಚ ಏತೇಸಂಯೇವ, ನಾಞ್ಞೇಸನ್ತಿ ಏತೇಸ್ವೇವ ಆಸವಸದ್ದೋ ನಿರುಳ್ಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ। ಆಯತಂ ವಾ ಸವನ್ತಿ ಫಲನ್ತೀತಿ ಆಸವಾ । ನ ಹಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಆಸವೇಹಿ ವಿನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಅತ್ಥೀತಿ। ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ವಣೋ ವಿಯ ಆಸವೇ ಪಗ್ಘರನ್ತಿ, ತೇ ಅಸಮ್ಪಯೋಗೇ ಅತಬ್ಭಾವೇಪಿ ಸಹ ಆಸವೇಹೀತಿ ಸಾಸವಾ, ಆಸವವನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ।
Cirapārivāsiyaṭṭho ciraparivutthatā purāṇabhāvo. Ādi-saddena ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavataṇhāyā’’ti (a. ni. 10.62) idaṃ suttaṃ saṅgahitaṃ. Avijjāsavabhavāsavānañca ciraparivutthatāya dassitāya tabbhāvabhāvīnaṃ kāmāsavadiṭṭhāsavānañca ciraparivutthatā dassitā hoti. Aññesupi yathāvutte dhamme okāsañca ārammaṇaṃ katvā pavattamānesu mānādīsu vijjamānesu attattaniyādiggāhavasena abhibyāpanaṃ madakaraṇavasena āsavasadisatā ca etesaṃyeva, nāññesanti etesveva āsavasaddo niruḷho daṭṭhabbo. Āyataṃ vā savanti phalantīti āsavā. Na hi kiñci saṃsāradukkhaṃ āsavehi vinā uppajjamānaṃ atthīti. Ārammaṇabhāvena ye dhammā vaṇo viya āsave paggharanti, te asampayoge atabbhāvepi saha āsavehīti sāsavā, āsavavantoti attho.
ಓಸಾನದುಕೇ ‘‘ನೋ ಆಸವಾ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಆಸವವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಸಾಸವಾನಂ ಸಹೇತುಕಾನಂ ವಿಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಹಿ ತಂಸಹಿತತಾ ನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ। ಏವಂ ಸೇಸಗೋಚ್ಛಕೇಸುಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಗ್ಗಹಣೇ ಪಯೋಜನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ಅಪಿಚ ‘‘ನೋ ಆಸವಾ ಖೋ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಸವಾ’’ತಿ ಇದಂ ಪದಂ ಚತುತ್ಥದುಕೇ ದುತಿಯಪದೇನ ನಿನ್ನಾನಂ, ನ ಚ ಏಕೇನ ದುಕೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಆಸವವಿಪ್ಪಯುತ್ತಪದಮೇವ ಗಹೇತ್ವಾ ಓಸಾನದುಕಯೋಜನಾ ಞಾಯಾಗತಾತಿ ಕತಾ। ಹೇತುಗೋಚ್ಛಕೇ ಪನ ಹೇತುವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಸಹೇತುಕತಾ ನತ್ಥೀತಿ ತೇ ಗಹೇತ್ವಾ ದುಕಯೋಜನಾಯ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ನಹೇತುಪದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಓಸಾನದುಕಯೋಜನಾ ಕತಾ। ಯೇ ವಾ ಪನ ಪಠಮೇ ದುಕೇ ದುತಿಯಸ್ಸ ಪಕ್ಖೇಪೇ ಏಕೋ, ತತಿಯಸ್ಸ ದ್ವೇ, ಪಠಮಸ್ಸ ದುತಿಯೇ ಏಕೋ, ತತಿಯೇ ದ್ವೇ, ದುತಿಯಸ್ಸ ತತಿಯೇ ಏಕೋ, ದುತಿಯೇ ಚ ತತಿಯಸ್ಸ ಏಕೋತಿ ಅಟ್ಠ ದುಕಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತೇಸು ತೀಹಿ ಇತರೇ ಚ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸಗೋಚ್ಛಕೇಸುಪಿ।
Osānaduke ‘‘no āsavā kho panā’’ti avatvā ‘‘āsavavippayuttā kho panā’’ti vacanaṃ sāsavānaṃ sahetukānaṃ viya sampayuttehi taṃsahitatā na hotīti dassanatthaṃ. Evaṃ sesagocchakesupi yathāsambhavaṃ vippayuttaggahaṇe payojanaṃ daṭṭhabbaṃ. Apica ‘‘no āsavā kho pana dhammā sāsavā’’ti idaṃ padaṃ catutthaduke dutiyapadena ninnānaṃ, na ca ekena duko hoti, tasmā āsavavippayuttapadameva gahetvā osānadukayojanā ñāyāgatāti katā. Hetugocchake pana hetuvippayuttānaṃ sahetukatā natthīti te gahetvā dukayojanāya asakkuṇeyyattā nahetupadaṃ gahetvā osānadukayojanā katā. Ye vā pana paṭhame duke dutiyassa pakkhepe eko, tatiyassa dve, paṭhamassa dutiye eko, tatiye dve, dutiyassa tatiye eko, dutiye ca tatiyassa ekoti aṭṭha dukā labbhanti, tesu tīhi itare ca nayato dassitāti veditabbā. Esa nayo sesagocchakesupi.
೨೦-೨೫. ಕಿಲೇಸಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಟ್ಟಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ತತ್ಥ ಸಂಯೋಜೇನ್ತಿ, ಸತಿಪಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ನ ವಿನಾ ಸಂಯೋಜನಾನಿ ತೇಸಂ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ, ಓರಮ್ಭಾಗಿಯುದ್ಧಮ್ಭಾಗಿಯಸಙ್ಗಹಿತೇಹಿ ಚ ತಂತಂಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಕಮ್ಮನಿಯಮೋ ಭವನಿಯಮೋ ಚ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಉಪಚ್ಛಿನ್ನಸಂಯೋಜನಸ್ಸ ಕತಾನಿಪಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀತಿ। ಸಂಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ ವಾ ಸಂಯೋಜನಿಯಾ, ಸಂಯೋಜನೇ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ವಾ। ದೂರಗತಸ್ಸಪಿ ಆಕಡ್ಢನತೋ ನಿಸ್ಸರಿತುಂ ಅಪ್ಪದಾನವಸೇನ ಬನ್ಧನಂ ಸಂಯೋಜನಂ, ಗನ್ಥಕರಣಂ ಸಙ್ಖಲಿಕಚಕ್ಕಲಕಾನಂ ವಿಯ ಪಟಿಬದ್ಧತಾಕರಣಂ ವಾ ಗನ್ಥನಂ ಗನ್ಥೋ, ಸಂಸಿಲಿಸಕರಣಂ ಯೋಜನಂ ಯೋಗೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ। ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸಞ್ಞುನಾ ಪನ ಭಗವತಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ತಪ್ಪಚ್ಚಯೇಸು ಚ ತೇಹಿ ತೇಹಿ ನಿಪ್ಫಾದಿಯಮಾನಂ ತಂ ತಂ ಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸಂ ಪಸ್ಸನ್ತೇನ ತೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ತಥಾ ತಥಾ ಆಸವಸಂಯೋಜನಗನ್ಥಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತಾತಿ ‘‘ಕಿಮತ್ಥಂ ಏತೇಯೇವ ಧಮ್ಮಾ ಏವಂ ವುತ್ತಾ, ಕಸ್ಮಾ ಚ ವುತ್ತಾ ಏವ ಪುನ ವುತ್ತಾ’’ತಿ ನ ಚೋದೇತಬ್ಬಮೇತಂ।
20-25. Kilesakammavipākavaṭṭānaṃ paccayabhāvena tattha saṃyojenti, satipi aññesaṃ tappaccayabhāve na vinā saṃyojanāni tesaṃ tappaccayabhāvo atthi, orambhāgiyuddhambhāgiyasaṅgahitehi ca taṃtaṃbhavanibbattakakammaniyamo bhavaniyamo ca hoti, na ca upacchinnasaṃyojanassa katānipi kammāni bhavaṃ nibbattentīti. Saṃyojetabbāti vā saṃyojaniyā, saṃyojane niyuttāti vā. Dūragatassapi ākaḍḍhanato nissarituṃ appadānavasena bandhanaṃ saṃyojanaṃ, ganthakaraṇaṃ saṅkhalikacakkalakānaṃ viya paṭibaddhatākaraṇaṃ vā ganthanaṃ gantho, saṃsilisakaraṇaṃ yojanaṃ yogoti ayametesaṃ visesoti veditabbo. Dhammānaṃ sabhāvakiccavisesaññunā pana bhagavatā sampayuttesu ārammaṇesu tappaccayesu ca tehi tehi nipphādiyamānaṃ taṃ taṃ kiccavisesaṃ passantena te te dhammā tathā tathā āsavasaṃyojanaganthādivasena vuttāti ‘‘kimatthaṃ eteyeva dhammā evaṃ vuttā, kasmā ca vuttā eva puna vuttā’’ti na codetabbametaṃ.
೨೬-೩೭. ಗನ್ಥನಿಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಅಯಮಞ್ಞೋ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಗನ್ಥಕರಣಂ ಗನ್ಥನಂ, ಗನ್ಥನೇ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ಗನ್ಥನಿಯಾ, ಗನ್ಥಯಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾ, ಗನ್ಥಯಿತುಂ ಅರಹನ್ತೀತಿ ವಾ ಗನ್ಥನಿಯಾ’’ತಿ। ಏವಂ ಓಘನಿಯಾದೀಸುಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ। ತೇನಾತಿಕ್ಕಮತೀತಿ ಏತಂ ಧಾತ್ವತ್ಥಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಓಘನಿಯಾತಿ ಪದಸಿದ್ಧಿ ಕತಾ।
26-37. Ganthaniyāti ettha ayamañño attho ‘‘ganthakaraṇaṃ ganthanaṃ, ganthane niyuttāti ganthaniyā, ganthayituṃ sakkuṇeyyā, ganthayituṃ arahantīti vā ganthaniyā’’ti. Evaṃ oghaniyādīsupi daṭṭhabbaṃ. Tenātikkamatīti etaṃ dhātvatthaṃ gahetvā oghaniyāti padasiddhi katā.
೫೦-೫೪. ಧಮ್ಮಸಭಾವಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪರತೋ ಆಮಸನ್ತೀತಿ ಪರಾಮಾಸಾ। ಪರತೋತಿ ನಿಚ್ಚಾದಿತೋ। ಆಮಸನ್ತೀತಿ ಸಭಾವಪಟಿಸೇಧೇನ ಪರಿಮಜ್ಜನ್ತಿ।
50-54. Dhammasabhāvaṃ aggahetvā parato āmasantīti parāmāsā. Paratoti niccādito. Āmasantīti sabhāvapaṭisedhena parimajjanti.
೫೫-೬೮. ಸಭಾವತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಂ ವಾ ವಿಚಿತ್ತಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಞಿತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಆಲಮ್ಬಮಾನಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಾರಮ್ಮಣಾ। ಚಿನ್ತನಂ ಗಹಣಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪಲದ್ಧಿ। ಚೇತಸಿ ನಿಯುತ್ತಾ, ಚೇತಸಾ ಸಂಸಟ್ಠಾ ವಾ ಚೇತಸಿಕಾ। ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಾನತ್ತತಾಯ ಏಕೀಭಾವಮಿವುಪಗಮನಂ ನಿರನ್ತರಭಾವುಪಗಮನಂ। ಯೇಸಂ ರೂಪಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಾನತ್ತನ್ತಿ ನಿರನ್ತರಭಾವಾನುಪಗಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ। ಏಕತೋ ವತ್ತಮಾನಾಪೀತಿ ಅಪಿ-ಸದ್ದೋ ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಏಕತೋ ಅವತ್ತಮಾನಾತಿ ಏತಮತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ। ಇದಮೇತ್ಥ ವಿಚಾರೇತಬ್ಬಂ – ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಾನಂ ಕಿಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಂಸಟ್ಠತಾ, ಉದಾಹು ವಿಸಂಸಟ್ಠತಾತಿ? ವಿಸುಂ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಾನತ್ತತ್ತಾ ನ ಸಂಸಟ್ಠತಾ, ನಾಪಿ ವಿಸಂಸಟ್ಠತಾ ಸಂಸಟ್ಠಾತಿ ಅನಾಸಙ್ಕನೀಯಸಭಾವತ್ತಾ। ಚತುನ್ನಞ್ಹಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಂಸಟ್ಠಸಭಾವತ್ತಾ ರೂಪನಿಬ್ಬಾನೇಹಿಪಿ ಸೋ ಸಂಸಟ್ಠಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ ನತ್ಥೀತಿ ಸಿಯಾ ಆಸಙ್ಕಾ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಇತರೇಹಿ, ಇತರೇಸಞ್ಚ ತೇಹಿ ವಿಸಂಸಟ್ಠಸಭಾವತಾ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಪನ ರೂಪಾನಂ ರೂಪೇಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ಸಂಸಟ್ಠತಾ ಅತ್ಥೀತಿ ತದಾಸಙ್ಕಾಭಾವತೋ ವಿಸಂಸಟ್ಠತಾ ಚ ರೂಪಾನಂ ರೂಪೇಹಿ ನ ವುಚ್ಚತೀತಿ। ಏಸ ಹಿ ತೇಸಂ ಸಭಾವೋತಿ। ಚಿತ್ತಸಂಸಟ್ಠಸಮುಟ್ಠಾನಾದಿಪದೇಸು ಸಂಸಟ್ಠಸಮುಟ್ಠಾನಾದಿಸದ್ದಾ ಚಿತ್ತಸದ್ದಾಪೇಕ್ಖಾತಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಚಿತ್ತಸದ್ದಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ಚಿತ್ತಸಂಸಟ್ಠಾ ಚ ತೇ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಚಾತಿ ಪಚ್ಚೇಕಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ। ಉಪಾದಿಯನ್ತೇವಾತಿ ಭೂತಾನಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ ಏವ, ನಿಸ್ಸಯನ್ತಿ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ। ಯಥಾ ಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ಗಯ್ಹನ್ತಿ ನಿಸ್ಸೀಯನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಏತಾನಿ ಗಯ್ಹನ್ತಿ ನಿಸ್ಸೀಯನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾ। ಅಥ ವಾ ಭೂತಾನಿ ಅಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ವಣ್ಣನಿಭಾದಿಭಾವೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಉಪಾದಾ।
55-68. Sabhāvato vijjamānaṃ avijjamānaṃ vā vicittasaññāya saññitaṃ ārammaṇaṃ aggahetvā appavattito ālambamānā dhammā sārammaṇā. Cintanaṃ gahaṇaṃ ārammaṇūpaladdhi. Cetasi niyuttā, cetasā saṃsaṭṭhā vā cetasikā. Dubbiññeyyanānattatāya ekībhāvamivupagamanaṃ nirantarabhāvupagamanaṃ. Yesaṃ rūpānaṃ cittaṃ sahajātapaccayo hoti, tesaṃ cittassa ca suviññeyyanānattanti nirantarabhāvānupagamanaṃ veditabbaṃ. Ekato vattamānāpīti api-saddo ko pana vādo ekato avattamānāti etamatthaṃ dīpeti. Idamettha vicāretabbaṃ – avinibbhogarūpānaṃ kiṃ aññamaññaṃ saṃsaṭṭhatā, udāhu visaṃsaṭṭhatāti? Visuṃ ārammaṇabhāvena suviññeyyanānattattā na saṃsaṭṭhatā, nāpi visaṃsaṭṭhatā saṃsaṭṭhāti anāsaṅkanīyasabhāvattā. Catunnañhi khandhānaṃ aññamaññaṃ saṃsaṭṭhasabhāvattā rūpanibbānehipi so saṃsaṭṭhabhāvo atthi natthīti siyā āsaṅkā, tasmā tesaṃ itarehi, itaresañca tehi visaṃsaṭṭhasabhāvatā vuccati, na pana rūpānaṃ rūpehi katthaci saṃsaṭṭhatā atthīti tadāsaṅkābhāvato visaṃsaṭṭhatā ca rūpānaṃ rūpehi na vuccatīti. Esa hi tesaṃ sabhāvoti. Cittasaṃsaṭṭhasamuṭṭhānādipadesu saṃsaṭṭhasamuṭṭhānādisaddā cittasaddāpekkhāti paccekaṃ cittasaddasambandhattā cittasaṃsaṭṭhā ca te cittasamuṭṭhānā cāti paccekaṃ yojetvā attho vutto. Upādiyantevāti bhūtāni gaṇhanti eva, nissayanti evāti attho. Yathā bhūtāni upādiyanti gayhanti nissīyanti, na tathā etāni gayhanti nissīyanti, tasmā upādā. Atha vā bhūtāni amuñcitvā tesaṃ vaṇṇanibhādibhāvena gahetabbato upādā.
೭೫-೮೨. ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠತ್ತಿಕೇ ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಸಂ-ಸದ್ದಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಕಿಲಿಸನ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಾತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ।
75-82. Saṃkiliṭṭhattikevuttanayenāti saṃ-saddaṃ apanetvā kilisantīti kilesātiādinā nayena.
೮೩-೧೦೦. ಕಾಮಾವಚರಾದೀಸು ಅಯಮಪರೋ ಅತ್ಥೋ – ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಕಾಮೋ, ಏವಂ ರೂಪಾರೂಪತಣ್ಹಾ ರೂಪಂ ಅರೂಪಞ್ಚ। ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ತಾನಿ ಯತ್ಥ ಅವಚರನ್ತಿ, ತೇ ಕಾಮಾವಚರಾದಯೋತಿ। ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ಅಞ್ಞಭೂಮೀಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಅಕಾಮಾವಚರಾದಿತಾ ಕಾಮಾವಚರಾದಿತಾ ಚ ನಾಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತಿ। ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇಪಿ ‘‘ಏತ್ಥಾವಚರಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಅವೀಚಿಪರನಿಮ್ಮಿತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಕಾಸಾಯ ಕಾಮತಣ್ಹಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ತದೋಕಾಸತಾ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ತನ್ನಿನ್ನತಾಯ ವೇದಿತಬ್ಬಾ। ಯದಿ ಪರಿಯಾಪನ್ನಸದ್ದಸ್ಸ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ, ಮಗ್ಗಾದಿಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಲೋಕುತ್ತರನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಪರಿಯಾಪನ್ನತಾ ಆಪಜ್ಜತಿ। ನ ಹಿ ‘‘ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ತೇಭೂಮಕಗಹಣಂ ಅತ್ಥೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ ಸಬ್ಬದಾ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಕ್ಖಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಪರಿಯಾಪನ್ನನಿಚ್ಛಯತೋ। ಅಥ ವಾ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಾರಿಕಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಆಪನ್ನಾ ಪಟಿಪನ್ನಾ ಗಹಿತಾತಿ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ।
83-100. Kāmāvacarādīsu ayamaparo attho – kāmataṇhā kāmo, evaṃ rūpārūpataṇhā rūpaṃ arūpañca. Ārammaṇakaraṇavasena tāni yattha avacaranti, te kāmāvacarādayoti. Evañhi sati aññabhūmīsu uppajjamānānaṃ akāmāvacarāditā kāmāvacarāditā ca nāpajjatīti siddhaṃ hoti. Nikkhepakaṇḍepi ‘‘etthāvacarā’’ti vacanaṃ avīciparanimmitaparicchinnokāsāya kāmataṇhāya ārammaṇabhāvaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ, tadokāsatā ca taṇhāya tanninnatāya veditabbā. Yadi pariyāpannasaddassa antogadhāti ayamattho, maggādidhammānañca lokuttarantogadhattā pariyāpannatā āpajjati. Na hi ‘‘pariyāpannā’’ti ettha tebhūmakagahaṇaṃ atthīti? Nāpajjati sabbadā pavattamānassa paccakkhassa lokassa vasena pariyāpannanicchayato. Atha vā paricchedakārikāya taṇhāya paricchinditvā āpannā paṭipannā gahitāti pariyāpannā.
ಅನೀಯ-ಸದ್ದೋ ಬಹುಲಾ ಕತ್ತುಅಭಿಧಾಯಕೋತಿ ವಟ್ಟಚಾರಕತೋ ನಿಯ್ಯನ್ತೀತಿ ನಿಯ್ಯಾನೀಯಾ, ನೀ-ಕಾರಸ್ಸ ರಸ್ಸತ್ತಂ ಯ-ಕಾರಸ್ಸ ಚ ಕ-ಕಾರತ್ತಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ನಿಯ್ಯಾನಕರಣಸೀಲಾ ವಾ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ। ಉತ್ತರಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನಾ ಸಉತ್ತರಾ ಧಮ್ಮಾವ ಉತ್ತರಿತಬ್ಬಾತಿ ‘‘ಅತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ। ರಾಗಾದೀನನ್ತಿ ರಾಗಾದೀನಂ ದಸನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಬ್ಬನಿಯತಾಕುಸಲಾನಂ ವಾ। ತೇಹಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರದುಕ್ಖನಿಬ್ಬತ್ತಕೇಹಿ ಅಭಿಭೂತಾ ಸತ್ತಾ ಕನ್ದನ್ತಿ ಅಕನ್ದನ್ತಾಪಿ ಕನ್ದನಕಾರಣಭಾವತೋ। ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠತಾವಸೇನ ಚ ‘‘ಸರಣಾ’’ತಿ ಆಹ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ರಾಗಾದೀನ’’ನ್ತಿ ವಚನೇನ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾವ ಗಹಿತಾತಿ ಞಾಯತಿ। ರಣ-ಸದ್ದೋ ವಾ ರಾಗಾದಿರೇಣೂಸು ನಿರುಳ್ಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ರಣಂ ವಾ ಯುದ್ಧಂ, ‘‘ಕಾಮಾ ತೇ ಪಠಮಾ ಸೇನಾ’’ತಿ (ಸು॰ ನಿ॰ ೪೩೮; ಮಹಾನಿ॰ ೨೮, ೬೮, ೧೪೯; ಚೂಳನಿ॰ ನನ್ದಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೪೭) ಏವಮಾದಿಕಾ ಚ ಅಕುಸಲಾ ಸೇನಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಯುದ್ಧೇನ ಜೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಸಯುದ್ಧತ್ತಾ ‘‘ಸರಣಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀತಿ। ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತೇ (ಮ॰ ನಿ॰ ೩.೩೨೩ ಆದಯೋ) ಪನ ಸದುಕ್ಖಾ ಸಉಪಘಾತಾ ಸಉಪಾಯಾಸಾ ಸಪರಿಳಾಹಾ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾಭೂತಾ ಕಾಮಸುಖಾನುಯೋಗಾದಯೋ ‘‘ಸರಣಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾತಿ ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ರಣಭಾವೋ ತನ್ನಿಬ್ಬತ್ತಕಸಭಾವಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಸರಣತಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ।
Anīya-saddo bahulā kattuabhidhāyakoti vaṭṭacārakato niyyantīti niyyānīyā, nī-kārassa rassattaṃ ya-kārassa ca ka-kārattaṃ katvā ‘‘niyyānikā’’ti vuttaṃ, niyyānakaraṇasīlā vā niyyānikā. Uttaritabbassa aññassa niddiṭṭhassa abhāvā niddisiyamānā sauttarā dhammāva uttaritabbāti ‘‘attāna’’nti āha. Rāgādīnanti rāgādīnaṃ dasannaṃ kilesānaṃ sabbaniyatākusalānaṃ vā. Tehi nānappakāradukkhanibbattakehi abhibhūtā sattā kandanti akandantāpi kandanakāraṇabhāvato. Yasmā pana pahānekaṭṭhatāvasena ca ‘‘saraṇā’’ti āha, tasmā ‘‘rāgādīna’’nti vacanena rāgadosamohāva gahitāti ñāyati. Raṇa-saddo vā rāgādireṇūsu niruḷho daṭṭhabbo, raṇaṃ vā yuddhaṃ, ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’ti (su. ni. 438; mahāni. 28, 68, 149; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) evamādikā ca akusalā senā ariyamaggayuddhena jetabbattā sayuddhattā ‘‘saraṇā’’ti vuccantīti. Araṇavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.323 ādayo) pana sadukkhā saupaghātā saupāyāsā sapariḷāhā micchāpaṭipadābhūtā kāmasukhānuyogādayo ‘‘saraṇā’’ti vuttāti dukkhādīnaṃ raṇabhāvo tannibbattakasabhāvānaṃ akusalānaṃ saraṇatā ca veditabbā.
ಪಿಟ್ಠಿದುಕಾ ಸಮತ್ತಾ।
Piṭṭhidukā samattā.
Related texts:
ತಿಪಿಟಕ (ಮೂಲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ • Abhidhammapiṭaka / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀಪಾಳಿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ೨. ದುಕಮಾತಿಕಾ • 2. Dukamātikā
ಅಟ್ಠಕಥಾ • Aṭṭhakathā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿ-ಅಟ್ಠಕಥಾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ದುಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ • Dukamātikāpadavaṇṇanā
ಟೀಕಾ • Tīkā / ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಟೀಕಾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣೀ-ಅನುಟೀಕಾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ದುಕಮಾತಿಕಾಪದವಣ್ಣನಾ • Dukamātikāpadavaṇṇanā
