| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(२.) दुकनिद्देसवण्णना
(2.) Dukaniddesavaṇṇanā
८९१. दुकेसु कोधनिद्देसादयो हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बा। हेट्ठा अनागतेसु पन उपनाहनिद्देसादीसु पुब्बकालं कोधं उपनय्हतीति अपरकालकोधो उपनाहो नाम। उपनय्हनाकारो उपनय्हना। उपनय्हितस्स भावो उपनय्हितत्तं। अट्ठपनाति पठमुप्पन्नस्स अनन्तरट्ठपना मरियादट्ठपना वा। ठपनाति पकतिठपना। सण्ठपनाति सब्बतोभागेन पुनप्पुनं आघातट्ठपना। अनुसंसन्दनाति पठमुप्पन्नेन कोधेन सद्धिं अन्तरं अदस्सेत्वा एकीभावकरणा। अनुप्पबन्धनाति पुरिमेन सद्धिं पच्छिमस्स घटना। दळ्हीकम्मन्ति थिरकरणं। अयं वुच्चतीति अयं उपनन्धनलक्खणो वेरं अप्पटिनिस्सज्जनरसो उपनाहोति वुच्चति; येन समन्नागतो पुग्गलो वेरं निस्सज्जितुं न सक्कोति; ‘एवं नाम मं एस वत्तुं अननुच्छविको’ति अपरापरं अनुबन्धति; आदित्तपूतिअलातं विय जलतेव ; धोवियमानं अच्छचम्मं विय, वसातेलमक्खितपिलोतिका विय च न परिसुज्झति।
891. Dukesu kodhaniddesādayo heṭṭhā vuttanayeneva veditabbā. Heṭṭhā anāgatesu pana upanāhaniddesādīsu pubbakālaṃ kodhaṃ upanayhatīti aparakālakodho upanāho nāma. Upanayhanākāro upanayhanā. Upanayhitassa bhāvo upanayhitattaṃ. Aṭṭhapanāti paṭhamuppannassa anantaraṭṭhapanā mariyādaṭṭhapanā vā. Ṭhapanāti pakatiṭhapanā. Saṇṭhapanāti sabbatobhāgena punappunaṃ āghātaṭṭhapanā. Anusaṃsandanāti paṭhamuppannena kodhena saddhiṃ antaraṃ adassetvā ekībhāvakaraṇā. Anuppabandhanāti purimena saddhiṃ pacchimassa ghaṭanā. Daḷhīkammanti thirakaraṇaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ upanandhanalakkhaṇo veraṃ appaṭinissajjanaraso upanāhoti vuccati; yena samannāgato puggalo veraṃ nissajjituṃ na sakkoti; ‘evaṃ nāma maṃ esa vattuṃ ananucchaviko’ti aparāparaṃ anubandhati; ādittapūtialātaṃ viya jalateva ; dhoviyamānaṃ acchacammaṃ viya, vasātelamakkhitapilotikā viya ca na parisujjhati.
८९२. मक्खनभाववसेन मक्खो; परगुणमक्खनाय पवत्तेन्तोपि अत्तनो कारणं, गूथपहरणकं गूथो विय, पठमतरं मक्खेतीति अत्थो। ततो परा द्वे आकारभावनिद्देसा। निट्ठुरभावो निट्ठुरियं; ‘तं निस्साय एत्तकम्पि नत्थी’ति खेळपातनन्ति अत्थो। निट्ठुरियकम्मन्ति निट्ठुरियकरणं। गहट्ठो वा हि गहट्ठं, भिक्खु वा भिक्खुं निस्साय वसन्तो अप्पमत्तकेनेव कुज्झित्वा ‘तं निस्साय एत्तकम्पि नत्थी’ति खेळं पातेत्वा पादेन मद्दन्तो विय निट्ठुरियं नाम करोति। तस्स तं कम्मं निट्ठुरियकम्मन्ति वुच्चति। लक्खणादितो पनेस परगुणमक्खनलक्खणो मक्खो, तेसं विनासनरसो, परेन सुकतानं किरियानं अवच्छादनपच्चुपट्ठानो।
892. Makkhanabhāvavasena makkho; paraguṇamakkhanāya pavattentopi attano kāraṇaṃ, gūthapaharaṇakaṃ gūtho viya, paṭhamataraṃ makkhetīti attho. Tato parā dve ākārabhāvaniddesā. Niṭṭhurabhāvo niṭṭhuriyaṃ; ‘taṃ nissāya ettakampi natthī’ti kheḷapātananti attho. Niṭṭhuriyakammanti niṭṭhuriyakaraṇaṃ. Gahaṭṭho vā hi gahaṭṭhaṃ, bhikkhu vā bhikkhuṃ nissāya vasanto appamattakeneva kujjhitvā ‘taṃ nissāya ettakampi natthī’ti kheḷaṃ pātetvā pādena maddanto viya niṭṭhuriyaṃ nāma karoti. Tassa taṃ kammaṃ niṭṭhuriyakammanti vuccati. Lakkhaṇādito panesa paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho, tesaṃ vināsanaraso, parena sukatānaṃ kiriyānaṃ avacchādanapaccupaṭṭhāno.
पळासतीति पळासो; परस्स गुणे दस्सेत्वा अत्तनो गुणेहि समं करोतीति अत्थो। पळासस्स आयना पळासायना। पळासो च सो अत्तनो जयाहरणतो आहारो चाति पळासाहारो। विवादट्ठानन्ति विवादकारणं। युगग्गाहोति समधुरग्गहणं। अप्पटिनिस्सग्गोति अत्तना गहितस्स अप्पटिनिस्सज्जनं। लक्खणादितो पनेस युगग्गाहलक्खणो पळासो, परगुणेहि अत्तनो गुणानं समकरणरसो, परेसं गुणप्पमाणेन उपट्ठानपच्चुपट्ठानो। पळासी हि पुग्गलो दुतियस्स धुरं न देति, समं पसारेत्वा तिट्ठति, साकच्छमण्डले अञ्ञेन भिक्खुना बहूसु सुत्तेसु च कारणेसु च आभतेसुपि ‘तव च मम च वादे किं नाम नानाकरणं? ननु मज्झे भिन्नसुवण्णं विय एकसदिसमेव अम्हाकं वचन’न्ति वदति। इस्सामच्छरियनिद्देसा वुत्तत्था एव।
Paḷāsatīti paḷāso; parassa guṇe dassetvā attano guṇehi samaṃ karotīti attho. Paḷāsassa āyanā paḷāsāyanā. Paḷāso ca so attano jayāharaṇato āhāro cāti paḷāsāhāro. Vivādaṭṭhānanti vivādakāraṇaṃ. Yugaggāhoti samadhuraggahaṇaṃ. Appaṭinissaggoti attanā gahitassa appaṭinissajjanaṃ. Lakkhaṇādito panesa yugaggāhalakkhaṇo paḷāso, paraguṇehi attano guṇānaṃ samakaraṇaraso, paresaṃ guṇappamāṇena upaṭṭhānapaccupaṭṭhāno. Paḷāsī hi puggalo dutiyassa dhuraṃ na deti, samaṃ pasāretvā tiṭṭhati, sākacchamaṇḍale aññena bhikkhunā bahūsu suttesu ca kāraṇesu ca ābhatesupi ‘tava ca mama ca vāde kiṃ nāma nānākaraṇaṃ? Nanu majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya ekasadisameva amhākaṃ vacana’nti vadati. Issāmacchariyaniddesā vuttatthā eva.
८९४. मायानिद्देसे वाचं भासतीति जानंयेव ‘पण्णत्तिं वीतिक्कमन्ता भिक्खू भारियं करोन्ति, अम्हाकं पन वीतिक्कमट्ठानं नाम नत्थी’ति उपसन्तो विय भासति। कायेन परक्कमतीति ‘मया कतं इदं पापकम्मं मा केचि जानिंसू’ति कायेन वत्तं करोति। विज्जमानदोसपटिच्छादनतो चक्खुमोहनमाया वियाति माया। मायाविनो भावो मायाविता। कत्वा पापं पुन पटिच्छादनतो अतिच्च आसरन्ति एताय सत्ताति अच्चासरा। कायवाचाकिरियाहि अञ्ञथा दस्सनतो वञ्चेतीति वञ्चना। एताय सत्ता निकरोन्तीति निकति; मिच्छाकरोन्तीति अत्थो। ‘नाहं एवं करोमी’ति पापानं विक्खिपनतो विकिरणा। ‘नाहं एवं करोमी’ति परिवज्जनतो परिहरणा। कायादीहि संवरणतो गूहना। सब्बतोभागेन गूहना परिगूहना। तिणपण्णेहि विय गूथं कायवचीकम्मेहि पापं छादेतीति छादना। सब्बतोभागेन छादना पटिच्छादना। न उत्तानं कत्वा दस्सेतीति अनुत्तानीकम्मं। न पाकटं कत्वा दस्सेतीति अनाविकम्मं। सुट्ठु छादना वोच्छादना। कतपटिच्छादनवसेन पुनपि पापस्स करणतो पापकिरिया। अयं वुच्चतीति अयं कतपटिच्छादनलक्खणा माया नाम वुच्चति; याय समन्नागतो पुग्गलो भस्मापटिच्छन्नो विय अङ्गारो, उदकपटिच्छन्नो विय खाणु, पिलोतिकापलिवेठितं विय च सत्थं होति।
894. Māyāniddese vācaṃ bhāsatīti jānaṃyeva ‘paṇṇattiṃ vītikkamantā bhikkhū bhāriyaṃ karonti, amhākaṃ pana vītikkamaṭṭhānaṃ nāma natthī’ti upasanto viya bhāsati. Kāyena parakkamatīti ‘mayā kataṃ idaṃ pāpakammaṃ mā keci jāniṃsū’ti kāyena vattaṃ karoti. Vijjamānadosapaṭicchādanato cakkhumohanamāyā viyāti māyā. Māyāvino bhāvo māyāvitā. Katvā pāpaṃ puna paṭicchādanato aticca āsaranti etāya sattāti accāsarā. Kāyavācākiriyāhi aññathā dassanato vañcetīti vañcanā. Etāya sattā nikarontīti nikati; micchākarontīti attho. ‘Nāhaṃ evaṃ karomī’ti pāpānaṃ vikkhipanato vikiraṇā. ‘Nāhaṃ evaṃ karomī’ti parivajjanato pariharaṇā. Kāyādīhi saṃvaraṇato gūhanā. Sabbatobhāgena gūhanā parigūhanā. Tiṇapaṇṇehi viya gūthaṃ kāyavacīkammehi pāpaṃ chādetīti chādanā. Sabbatobhāgena chādanā paṭicchādanā. Na uttānaṃ katvā dassetīti anuttānīkammaṃ. Na pākaṭaṃ katvā dassetīti anāvikammaṃ. Suṭṭhu chādanā vocchādanā. Katapaṭicchādanavasena punapi pāpassa karaṇato pāpakiriyā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ katapaṭicchādanalakkhaṇā māyā nāma vuccati; yāya samannāgato puggalo bhasmāpaṭicchanno viya aṅgāro, udakapaṭicchanno viya khāṇu, pilotikāpaliveṭhitaṃ viya ca satthaṃ hoti.
साठेय्यनिद्देसे सठोति असन्तगुणपरिदीपनतो न सम्मा भासिता। सब्बतोभागेन सठो परिसठो। यं तत्थाति यं तस्मिं पुग्गले। सठन्ति असन्तगुणदीपनं केराटियं। सठताति सठाकारो। कक्करताति पदुमनालिस्स विय अपरामसनक्खमो खरफरुसभावो। कक्करियन्तिपि तस्सेव वेवचनं। परिक्खत्तता पारिक्खत्तियन्ति पदद्वयेन निखणित्वा ठपितं विय दळ्हकेराटियं वुत्तं। इदं वुच्चतीति इदं अत्तनो अविज्जमानगुणप्पकासनलक्खणं साठेय्यं नाम वुच्चति; येन समन्नागतस्स पुग्गलस्स कुच्छिं वा पिट्ठिं वा जानितुं न सक्का।
Sāṭheyyaniddese saṭhoti asantaguṇaparidīpanato na sammā bhāsitā. Sabbatobhāgena saṭho parisaṭho. Yaṃ tatthāti yaṃ tasmiṃ puggale. Saṭhanti asantaguṇadīpanaṃ kerāṭiyaṃ. Saṭhatāti saṭhākāro. Kakkaratāti padumanālissa viya aparāmasanakkhamo kharapharusabhāvo. Kakkariyantipi tasseva vevacanaṃ. Parikkhattatā pārikkhattiyanti padadvayena nikhaṇitvā ṭhapitaṃ viya daḷhakerāṭiyaṃ vuttaṃ. Idaṃ vuccatīti idaṃ attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ nāma vuccati; yena samannāgatassa puggalassa kucchiṃ vā piṭṭhiṃ vā jānituṃ na sakkā.
वामेन सूकरो होति, दक्खिणेन अजामिगो।
Vāmena sūkaro hoti, dakkhiṇena ajāmigo;
सरेन नेलको होति, विसाणेन जरग्गवोति॥
Sarena nelako hoti, visāṇena jaraggavoti.
एवं वुत्तयक्खसूकरसदिसो होति। अविज्जादिनिद्देसा वुत्तत्था एव।
Evaṃ vuttayakkhasūkarasadiso hoti. Avijjādiniddesā vuttatthā eva.
९०२. अनज्जवनिद्देसे अनज्जवोति अनुजुताकारो। अनज्जवभावो अनज्जवता। जिम्हताति चन्दवङ्कता। वङ्कताति गोमुत्तवङ्कता। कुटिलताति नङ्गलकोटिवङ्कता। सब्बेहिपि इमेहि पदेहि कायवचीचित्तवङ्कताव कथिता।
902. Anajjavaniddese anajjavoti anujutākāro. Anajjavabhāvo anajjavatā. Jimhatāti candavaṅkatā. Vaṅkatāti gomuttavaṅkatā. Kuṭilatāti naṅgalakoṭivaṅkatā. Sabbehipi imehi padehi kāyavacīcittavaṅkatāva kathitā.
अमद्दवनिद्देसे न मुदुभावो अमुदुता। अमद्दवाकारो अमद्दवता। कक्खळभावो कक्खळियं। मद्दवकरस्स सिनेहस्स अभावतो फरुसभावो फारुसियं। अनीचवुत्तिताय उजुकमेव ठितचित्तभावो उजुचित्तता । पुन अमुदुतागहणं तस्सा विसेसनत्थं ‘अमुदुतासङ्खाता उजुचित्तता, न अज्जवसङ्खाता उजुचित्तता’ति।
Amaddavaniddese na mudubhāvo amudutā. Amaddavākāro amaddavatā. Kakkhaḷabhāvo kakkhaḷiyaṃ. Maddavakarassa sinehassa abhāvato pharusabhāvo phārusiyaṃ. Anīcavuttitāya ujukameva ṭhitacittabhāvo ujucittatā. Puna amudutāgahaṇaṃ tassā visesanatthaṃ ‘amudutāsaṅkhātā ujucittatā, na ajjavasaṅkhātā ujucittatā’ti.
९०३. अक्खन्तिनिद्देसादयो खन्तिनिद्देसादिपटिपक्खतो वेदितब्बा।
903. Akkhantiniddesādayo khantiniddesādipaṭipakkhato veditabbā.
९०८. संयोजननिद्देसे अज्झत्तन्ति कामभवो। बहिद्धाति रूपारूपभवो। किञ्चापि हि सत्ता कामभवे अप्पं कालं वसन्ति कप्पस्स चतुत्थमेव कोट्ठासं, इतरेसु तीसु कोट्ठासेसु कामभवो सुञ्ञो होति तुच्छो, रूपारूपभवे बहुं कालं वसन्ति, तथापि नेसं यस्मा कामभवे चुतिपटिसन्धियो बहुका होन्ति, अप्पा रूपारूपभवेसु, यत्थ च चुतिपटिसन्धियो बहुका तत्थ आलयोपि पत्थनापि अभिलासोपि बहु होति, यत्थ अप्पा तत्थ अप्पो, तस्मा कामभवो अज्झत्तं नाम जातो, रूपारूपभवा बहिद्धा नाम। इति अज्झत्तसङ्खाते कामभवे बन्धनं अज्झत्तसंयोजनं नाम, बहिद्धासङ्खातेसु रूपारूपभवेसु बन्धनं बहिद्धासंयोजनं नाम। तत्थ एकेकं पञ्चपञ्चविधं होति। तेन वुत्तं ‘‘पञ्चोरम्भागियानि पञ्चुद्धम्भागियानी’’ति। तत्रायं वचनत्थो – ओरं वुच्चति कामधातु, तत्थ उपपत्तिनिप्फादनतो तं ओरं भजन्तीति ओरम्भागियानि। उद्धं वुच्चति रूपारूपधातु, तत्थ उपपत्तिनिप्फादनतो तं उद्धं भजन्तीति उद्धम्भागियानीति।
908. Saṃyojananiddese ajjhattanti kāmabhavo. Bahiddhāti rūpārūpabhavo. Kiñcāpi hi sattā kāmabhave appaṃ kālaṃ vasanti kappassa catutthameva koṭṭhāsaṃ, itaresu tīsu koṭṭhāsesu kāmabhavo suñño hoti tuccho, rūpārūpabhave bahuṃ kālaṃ vasanti, tathāpi nesaṃ yasmā kāmabhave cutipaṭisandhiyo bahukā honti, appā rūpārūpabhavesu, yattha ca cutipaṭisandhiyo bahukā tattha ālayopi patthanāpi abhilāsopi bahu hoti, yattha appā tattha appo, tasmā kāmabhavo ajjhattaṃ nāma jāto, rūpārūpabhavā bahiddhā nāma. Iti ajjhattasaṅkhāte kāmabhave bandhanaṃ ajjhattasaṃyojanaṃ nāma, bahiddhāsaṅkhātesu rūpārūpabhavesu bandhanaṃ bahiddhāsaṃyojanaṃ nāma. Tattha ekekaṃ pañcapañcavidhaṃ hoti. Tena vuttaṃ ‘‘pañcorambhāgiyāni pañcuddhambhāgiyānī’’ti. Tatrāyaṃ vacanattho – oraṃ vuccati kāmadhātu, tattha upapattinipphādanato taṃ oraṃ bhajantīti orambhāgiyāni. Uddhaṃ vuccati rūpārūpadhātu, tattha upapattinipphādanato taṃ uddhaṃ bhajantīti uddhambhāgiyānīti.
दुकनिद्देसवण्णना।
Dukaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo
