Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    दुकनिक्खेपकथा

    Dukanikkhepakathā

    १०६२. दुकेसु अदोसनिद्देसे मेत्तायनवसेन मेत्ति। मेत्ताकारो मेत्तायना। मेत्ताय अयितस्स मेत्तासमङ्गिनो चित्तस्स भावो मेत्तायितत्तं। अनुदयतीति अनुद्दा, रक्खतीति अत्थो। अनुद्दाकारो अनुद्दायना। अनुद्दायितस्स भावो अनुद्दायितत्तं। हितस्स एसनवसेन हितेसिता। अनुकम्पनवसेन अनुकम्पा। सब्बेहिपि इमेहि पदेहि उपचारप्पनाप्पत्ता मेत्ताव वुत्ता। सेसपदेहि लोकियलोकुत्तरो अदोसो कथितो।

    1062. Dukesu adosaniddese mettāyanavasena metti. Mettākāro mettāyanā. Mettāya ayitassa mettāsamaṅgino cittassa bhāvo mettāyitattaṃ. Anudayatīti anuddā, rakkhatīti attho. Anuddākāro anuddāyanā. Anuddāyitassa bhāvo anuddāyitattaṃ. Hitassa esanavasena hitesitā. Anukampanavasena anukampā. Sabbehipi imehi padehi upacārappanāppattā mettāva vuttā. Sesapadehi lokiyalokuttaro adoso kathito.

    १०६३. अमोहनिद्देसे दुक्खे ञाणन्ति दुक्खसच्‍चे पञ्‍ञा। दुक्खसमुदयेतिआदीसुपि एसेव नयो। एत्थ च दुक्खे ञाणं सवनसम्मसनपटिवेधपच्‍चवेक्खणासु वत्तति। तथा दुक्खसमुदये। निरोधे पन सवनपटिवेधपच्‍चवेक्खणासु एव। तथा पटिपदाय। पुब्बन्तेति अतीतकोट्ठासे। अपरन्तेति अनागतकोट्ठासे। पुब्बन्तापरन्तेति तदुभये। इदप्पच्‍चयतापटिच्‍चसमुप्पन्‍नेसु धम्मेसु ञाणन्ति अयं पच्‍चयो, इदं पच्‍चयुप्पन्‍नं, इदं पटिच्‍च इदं निब्बत्तन्ति, एवं पच्‍चयेसु च पच्‍चयुप्पन्‍नधम्मेसु च ञाणं।

    1063. Amohaniddese dukkhe ñāṇanti dukkhasacce paññā. Dukkhasamudayetiādīsupi eseva nayo. Ettha ca dukkhe ñāṇaṃ savanasammasanapaṭivedhapaccavekkhaṇāsu vattati. Tathā dukkhasamudaye. Nirodhe pana savanapaṭivedhapaccavekkhaṇāsu eva. Tathā paṭipadāya. Pubbanteti atītakoṭṭhāse. Aparanteti anāgatakoṭṭhāse. Pubbantāparanteti tadubhaye. Idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu ñāṇanti ayaṃ paccayo, idaṃ paccayuppannaṃ, idaṃ paṭicca idaṃ nibbattanti, evaṃ paccayesu ca paccayuppannadhammesu ca ñāṇaṃ.

    १०६५. लोभनिद्देसेपि हेट्ठा अनागतानं पदानं अयमत्थो – रञ्‍जनवसेन रागो। बलवरञ्‍जनट्ठेन सारागो। विसयेसु सत्तानं अनुनयनतो अनुनयो। अनुरुज्झतीति अनुरोधो, कामेतीति अत्थो। यत्थ कत्थचि भवे सत्ता एताय नन्दन्ति, सयं वा नन्दतीति नन्दी। नन्दी च सा रञ्‍जनट्ठेन रागो चाति नन्दीरागो। तत्थ एकस्मिं आरम्मणे सकिं उप्पन्‍ना तण्हा ‘नन्दी’। पुनप्पुनं उप्पज्‍जमाना ‘नन्दीरागो’ति वुच्‍चति। चित्तस्स सारागोति यो हेट्ठा बलवरञ्‍जनट्ठेन सारागोति वुत्तो, सो न सत्तस्स, चित्तस्सेव सारागोति अत्थो।

    1065. Lobhaniddesepi heṭṭhā anāgatānaṃ padānaṃ ayamattho – rañjanavasena rāgo. Balavarañjanaṭṭhena sārāgo. Visayesu sattānaṃ anunayanato anunayo. Anurujjhatīti anurodho, kāmetīti attho. Yattha katthaci bhave sattā etāya nandanti, sayaṃ vā nandatīti nandī. Nandī ca sā rañjanaṭṭhena rāgo cāti nandīrāgo. Tattha ekasmiṃ ārammaṇe sakiṃ uppannā taṇhā ‘nandī’. Punappunaṃ uppajjamānā ‘nandīrāgo’ti vuccati. Cittassa sārāgoti yo heṭṭhā balavarañjanaṭṭhena sārāgoti vutto, so na sattassa, cittasseva sārāgoti attho.

    इच्छन्ति एताय आरम्मणानीति इच्छा। बहलकिलेसभावेन मुच्छन्ति एताय पाणिनोति मुच्छा। गिलित्वा परिनिट्ठपेत्वा गहणवसेन अज्झोसानं। इमिना सत्ता गिज्झन्ति, गेधं आपज्‍जन्तीति गेधो; बहलट्ठेन वा गेधो। ‘‘गेधं वा पवनसण्ड’’न्ति हि बहलट्ठेनेव वुत्तं। अनन्तरपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं। सब्बतोभागेन वा गेधोति पलिगेधो। सञ्‍जन्ति एतेनाति सङ्गो; लग्गनट्ठेन वा सङ्गो। ओसीदनट्ठेन पङ्को। आकड्ढनवसेन एजा। ‘‘एजा इमं पुरिसं परिकड्ढति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया’’ति हि वुत्तं। वञ्‍चनट्ठेन माया। वट्टस्मिं सत्तानं जननट्ठेन जनिका। ‘‘तण्हा जनेति पुरिसं चित्तमस्स विधावती’’ति (सं॰ नि॰ १.५५-५७) हि वुत्तं। वट्टस्मिं सत्ते दुक्खेन संयोजयमाना जनेतीति सञ्‍जननी। घटनट्ठेन सिब्बिनी। अयञ्हि वट्टस्मिं सत्ते चुतिपटिसन्धिवसेन सिब्बति घटेति, तुन्‍नकारो विय पिलोतिकाय पिलोतिकं; तस्मा घटनट्ठेन सिब्बिनीति वुत्ता। अनेकप्पकारं विसयजालं तण्हाविप्फन्दितनिवेससङ्खातं वा जालमस्सा अत्थीति जालिनी।

    Icchanti etāya ārammaṇānīti icchā. Bahalakilesabhāvena mucchanti etāya pāṇinoti mucchā. Gilitvā pariniṭṭhapetvā gahaṇavasena ajjhosānaṃ. Iminā sattā gijjhanti, gedhaṃ āpajjantīti gedho; bahalaṭṭhena vā gedho. ‘‘Gedhaṃ vā pavanasaṇḍa’’nti hi bahalaṭṭheneva vuttaṃ. Anantarapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Sabbatobhāgena vā gedhoti paligedho. Sañjanti etenāti saṅgo; lagganaṭṭhena vā saṅgo. Osīdanaṭṭhena paṅko. Ākaḍḍhanavasena ejā. ‘‘Ejā imaṃ purisaṃ parikaḍḍhati tassa tasseva bhavassa abhinibbattiyā’’ti hi vuttaṃ. Vañcanaṭṭhena māyā. Vaṭṭasmiṃ sattānaṃ jananaṭṭhena janikā. ‘‘Taṇhā janeti purisaṃ cittamassa vidhāvatī’’ti (saṃ. ni. 1.55-57) hi vuttaṃ. Vaṭṭasmiṃ satte dukkhena saṃyojayamānā janetīti sañjananī. Ghaṭanaṭṭhena sibbinī. Ayañhi vaṭṭasmiṃ satte cutipaṭisandhivasena sibbati ghaṭeti, tunnakāro viya pilotikāya pilotikaṃ; tasmā ghaṭanaṭṭhena sibbinīti vuttā. Anekappakāraṃ visayajālaṃ taṇhāvipphanditanivesasaṅkhātaṃ vā jālamassā atthīti jālinī.

    आकड्ढनट्ठेन सीघसोता सरिता वियाति सरिता। अल्‍लट्ठेन वा सरिता। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सरितानि सिनेहितानि च सोमनस्सानि भवन्ति जन्तुनो’’ति (ध॰ प॰ ३४१)। अल्‍लानि चेव सिनिद्धानि चाति अयञ्हेत्थ अत्थो। विसताति विसत्तिका। विसटाति विसत्तिका। विसालाति विसत्तिका। विसक्‍कतीति विसत्तिका। विसंवादिकाति विसत्तिका। विसंहरतीति विसत्तिका। विसमूलाति विसत्तिका। विसफलाति विसत्तिका। विसपरिभोगाति विसत्तिका। विसता वा पन सा तण्हा रूपे सद्दे गन्धे रसे फोट्ठब्बे धम्मे कुले गणे वित्थताति विसत्तिका (महानि॰ ३)। अनयब्यसनपापनट्ठेन कुम्मानुबन्धसुत्तकं वियाति सुत्तं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सुत्तकन्ति खो, भिक्खवे, नन्दीरागस्सेतं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१५९)। रूपादीसु वित्थतट्ठेन विसटा। तस्स तस्स पटिलाभत्थाय सत्ते आयूहापेतीति आयूहिनी। उक्‍कण्ठितुं अप्पदानतो सहायट्ठेन दुतिया। अयञ्हि सत्तानं वट्टस्मिं उक्‍कण्ठितुं न देति, गतगतट्ठाने पियसहायो विय अभिरमापेति। तेन वुत्तं –

    Ākaḍḍhanaṭṭhena sīghasotā saritā viyāti saritā. Allaṭṭhena vā saritā. Vuttañhetaṃ – ‘‘saritāni sinehitāni ca somanassāni bhavanti jantuno’’ti (dha. pa. 341). Allāni ceva siniddhāni cāti ayañhettha attho. Visatāti visattikā. Visaṭāti visattikā. Visālāti visattikā. Visakkatīti visattikā. Visaṃvādikāti visattikā. Visaṃharatīti visattikā. Visamūlāti visattikā. Visaphalāti visattikā. Visaparibhogāti visattikā. Visatā vā pana sā taṇhā rūpe sadde gandhe rase phoṭṭhabbe dhamme kule gaṇe vitthatāti visattikā (mahāni. 3). Anayabyasanapāpanaṭṭhena kummānubandhasuttakaṃ viyāti suttaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘suttakanti kho, bhikkhave, nandīrāgassetaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 2.159). Rūpādīsu vitthataṭṭhena visaṭā. Tassa tassa paṭilābhatthāya satte āyūhāpetīti āyūhinī. Ukkaṇṭhituṃ appadānato sahāyaṭṭhena dutiyā. Ayañhi sattānaṃ vaṭṭasmiṃ ukkaṇṭhituṃ na deti, gatagataṭṭhāne piyasahāyo viya abhiramāpeti. Tena vuttaṃ –

    ‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।

    ‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;

    इत्थभावञ्‍ञथाभावं, संसारं नातिवत्तती’’ति॥ (अ॰ नि॰ ४.९; इतिवु॰ १५; महानि॰ १९१; चूळनि॰ पारायनानुगीतिगाथानिद्देस १०७)।

    Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattatī’’ti. (a. ni. 4.9; itivu. 15; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107);

    पणिधानकवसेन पणिधि। भवनेत्तीति भवरज्‍जु। एताय हि सत्ता, रज्‍जुया गीवाय बद्धा गोणा विय, इच्छितिच्छितट्ठानं निय्यन्ति। तं तं आरम्मणं वनति भजति अल्‍लीयतीति वनं। वनति याचतीति वा वनं। वनथोति ब्यञ्‍जनेन पदं वड्ढितं। अनत्थदुक्खानं वा समुट्ठापनट्ठेन गहनट्ठेन च वनं वियाति ‘वनं’; बलवतण्हायेतं नामं। गहनतरट्ठेन पन ततो बलवतरो ‘वनथो’ नाम। तेन वुत्तं –

    Paṇidhānakavasena paṇidhi. Bhavanettīti bhavarajju. Etāya hi sattā, rajjuyā gīvāya baddhā goṇā viya, icchiticchitaṭṭhānaṃ niyyanti. Taṃ taṃ ārammaṇaṃ vanati bhajati allīyatīti vanaṃ. Vanati yācatīti vā vanaṃ. Vanathoti byañjanena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Anatthadukkhānaṃ vā samuṭṭhāpanaṭṭhena gahanaṭṭhena ca vanaṃ viyāti ‘vanaṃ’; balavataṇhāyetaṃ nāmaṃ. Gahanataraṭṭhena pana tato balavataro ‘vanatho’ nāma. Tena vuttaṃ –

    ‘‘वनं छिन्दथ मा रुक्खं, वनतो जायते भयं।

    ‘‘Vanaṃ chindatha mā rukkhaṃ, vanato jāyate bhayaṃ;

    छेत्वा वनञ्‍च वनथञ्‍च, निब्बना होथ भिक्खवो’’ति॥ (ध॰ प॰ २८३)।

    Chetvā vanañca vanathañca, nibbanā hotha bhikkhavo’’ti. (dha. pa. 283);

    सन्थवनवसेन सन्थवो; संसग्गोति अत्थो। सो दुविधो – तण्हासन्थवो मित्तसन्थवो च। तेसु इध तण्हासन्थवो अधिप्पेतो। सिनेहवसेन सिनेहो। आलयकरणवसेन अपेक्खतीति अपेक्खा। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘इमानि ते देव चतुरासीतिनगरसहस्सानि कुसावतीराजधानीपमुखानि। एत्थ देव छन्दं जनेहि, जीविते अपेक्खं करोही’’ति (दी॰ नि॰ २.२६६)। आलयं करोहीति अयञ्हेत्थ अत्थो। पाटियेक्‍के पाटियेक्‍के आरम्मणे बन्धतीति पटिबन्धु। ञातकट्ठेन वा पाटियेक्‍को बन्धूतिपि पटिबन्धु। निच्‍चसन्‍निस्सितट्ठेन हि सत्तानं तण्हासमो बन्धु नाम नत्थि।

    Santhavanavasena santhavo; saṃsaggoti attho. So duvidho – taṇhāsanthavo mittasanthavo ca. Tesu idha taṇhāsanthavo adhippeto. Sinehavasena sineho. Ālayakaraṇavasena apekkhatīti apekkhā. Vuttampi cetaṃ – ‘‘imāni te deva caturāsītinagarasahassāni kusāvatīrājadhānīpamukhāni. Ettha deva chandaṃ janehi, jīvite apekkhaṃ karohī’’ti (dī. ni. 2.266). Ālayaṃ karohīti ayañhettha attho. Pāṭiyekke pāṭiyekke ārammaṇe bandhatīti paṭibandhu. Ñātakaṭṭhena vā pāṭiyekko bandhūtipi paṭibandhu. Niccasannissitaṭṭhena hi sattānaṃ taṇhāsamo bandhu nāma natthi.

    आरम्मणानं असनतो आसा। अज्झोत्थरणतो चेव तित्तिं अनुपगन्त्वाव परिभुञ्‍जनतो चाति अत्थो। आसिसनवसेन आसिसना। आसिसितस्स भावो आसिसितत्तं। इदानि तस्सा पवत्तिट्ठानं दस्सेतुं रूपासातिआदि वुत्तं। तत्थ आसिसनवसेन आसाति आसाय अत्थं गहेत्वा रूपे आसा रूपासाति एवं नवपि पदानि वेदितब्बानि। एत्थ च पुरिमानि पञ्‍च पञ्‍चकामगुणवसेन वुत्तानि। परिक्खारलोभवसेन छट्ठं। तं विसेसतो पब्बजितानं। ततो परानि तीणि अतित्तियवत्थुवसेन गहट्ठानं। न हि तेसं धनपुत्तजीवितेहि अञ्‍ञं पियतरं अत्थि। ‘एतं मय्हं एतं मय्ह’न्ति वा ‘असुकेन मे इदं दिन्‍नं इदं दिन्‍न’न्ति वा एवं सत्ते जप्पापेतीति जप्पा। परतो द्वे पदानि उपसग्गेन वड्ढितानि। ततो परं अञ्‍ञेनाकारेन विभजितुं आरद्धत्ता पुन जप्पाति वुत्तं। जप्पनाकारो जप्पना। जप्पितस्स भावो जप्पितत्तं। पुनप्पुनं विसये लुम्पति आकड्ढतीति लोलुपो। लोलुपस्स भावो लोलुप्पं। लोलुप्पाकारो लोलुप्पायना। लोलुप्पसमङ्गिनो भावो लोलुप्पायितत्तं।

    Ārammaṇānaṃ asanato āsā. Ajjhottharaṇato ceva tittiṃ anupagantvāva paribhuñjanato cāti attho. Āsisanavasena āsisanā. Āsisitassa bhāvo āsisitattaṃ. Idāni tassā pavattiṭṭhānaṃ dassetuṃ rūpāsātiādi vuttaṃ. Tattha āsisanavasena āsāti āsāya atthaṃ gahetvā rūpe āsā rūpāsāti evaṃ navapi padāni veditabbāni. Ettha ca purimāni pañca pañcakāmaguṇavasena vuttāni. Parikkhāralobhavasena chaṭṭhaṃ. Taṃ visesato pabbajitānaṃ. Tato parāni tīṇi atittiyavatthuvasena gahaṭṭhānaṃ. Na hi tesaṃ dhanaputtajīvitehi aññaṃ piyataraṃ atthi. ‘Etaṃ mayhaṃ etaṃ mayha’nti vā ‘asukena me idaṃ dinnaṃ idaṃ dinna’nti vā evaṃ satte jappāpetīti jappā. Parato dve padāni upasaggena vaḍḍhitāni. Tato paraṃ aññenākārena vibhajituṃ āraddhattā puna jappāti vuttaṃ. Jappanākāro jappanā. Jappitassa bhāvo jappitattaṃ. Punappunaṃ visaye lumpati ākaḍḍhatīti lolupo. Lolupassa bhāvo loluppaṃ. Loluppākāro loluppāyanā. Loluppasamaṅgino bhāvo loluppāyitattaṃ.

    पुच्छञ्‍जिकताति याय तण्हाय लाभट्ठानेसु, पुच्छं चालयमाना सुनखा विय, कम्पमाना विचरन्ति, तं तस्सा कम्पनतण्हाय नामं। साधु मनापमनापे विसये कामेतीति साधुकामो। तस्स भावो साधुकम्यता। माता मातुच्छातिआदिके अयुत्तट्ठाने रागोति अधम्मरागो। युत्तट्ठानेपि बलवा हुत्वा उप्पन्‍नलोभो विसमलोभो। ‘‘रागो विसम’’न्तिआदिवचनतो (विभ॰ ९२४) वा युत्तट्ठाने वा अयुत्तट्ठाने वा उप्पन्‍नो छन्दरागो अधम्मट्ठेन ‘अधम्मरागो’, विसमट्ठेन ‘विसमलोभो’ति वेदितब्बो।

    Pucchañjikatāti yāya taṇhāya lābhaṭṭhānesu, pucchaṃ cālayamānā sunakhā viya, kampamānā vicaranti, taṃ tassā kampanataṇhāya nāmaṃ. Sādhu manāpamanāpe visaye kāmetīti sādhukāmo. Tassa bhāvo sādhukamyatā. Mātā mātucchātiādike ayuttaṭṭhāne rāgoti adhammarāgo. Yuttaṭṭhānepi balavā hutvā uppannalobho visamalobho. ‘‘Rāgo visama’’ntiādivacanato (vibha. 924) vā yuttaṭṭhāne vā ayuttaṭṭhāne vā uppanno chandarāgo adhammaṭṭhena ‘adhammarāgo’, visamaṭṭhena ‘visamalobho’ti veditabbo.

    आरम्मणानं निकामनवसेन निकन्ति। निकामनाकारो निकामना। पत्थनावसेन पत्थना। पिहायनवसेन पिहना। सुट्ठु पत्थना सम्पत्थना। पञ्‍चसु कामगुणेसु तण्हा कामतण्हा। रूपारूपभवे तण्हा भवतण्हा। उच्छेदसङ्खाते विभवे तण्हा विभवतण्हा। सुद्धे रूपभवस्मिंयेव तण्हा रूपतण्हा। अरूपभवे तण्हा अरूपतण्हा। उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो दिट्ठिरागो। निरोधे तण्हा निरोधतण्हा। रूपे तण्हा रूपतण्हा। सद्दे तण्हा सद्दतण्हा। गन्धतण्हादीसुपि एसेव नयो। ओघादयो वुत्तत्थाव।

    Ārammaṇānaṃ nikāmanavasena nikanti. Nikāmanākāro nikāmanā. Patthanāvasena patthanā. Pihāyanavasena pihanā. Suṭṭhu patthanā sampatthanā. Pañcasu kāmaguṇesu taṇhā kāmataṇhā. Rūpārūpabhave taṇhā bhavataṇhā. Ucchedasaṅkhāte vibhave taṇhā vibhavataṇhā. Suddhe rūpabhavasmiṃyeva taṇhā rūpataṇhā. Arūpabhave taṇhā arūpataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagato rāgo diṭṭhirāgo. Nirodhe taṇhā nirodhataṇhā. Rūpe taṇhā rūpataṇhā. Sadde taṇhā saddataṇhā. Gandhataṇhādīsupi eseva nayo. Oghādayo vuttatthāva.

    कुसलधम्मे आवरतीति आवरणं। छादनवसेन छादनं। सत्ते वट्टस्मिं बन्धतीति बन्धनं। चित्तं उपगन्त्वा किलिस्सति संकिलिट्ठं करोतीति उपक्‍किलेसो। थामगतट्ठेन अनुसेतीति अनुसयो। उप्पज्‍जमाना चित्तं परियुट्ठातीति परियुट्ठानं; उप्पज्‍जितुं अप्पदानेन कुसलचारं गण्हातीति अत्थो। ‘‘चोरा मग्गे परियुट्ठिंसु धुत्ता मग्गे परियुट्ठिंसू’’तिआदीसु (चूळव॰ ४३०) हि मग्गं गण्हिंसूति अत्थो। एवमिधापि गहणट्ठेन परियुट्ठानं वेदितब्बं। पलिवेठनट्ठेन लता वियाति लता। ‘‘लता उब्भिज्‍ज तिट्ठती’’ति (ध॰ प॰ ३४०) आगतट्ठानेपि अयं तण्हा लताति वुत्ता। विविधानि वत्थूनि इच्छतीति वेविच्छं। वट्टदुक्खस्स मूलन्ति दुक्खमूलं। तस्सेव दुक्खस्स निदानन्ति दुक्खनिदानं। तं दुक्खं इतो पभवतीति दुक्खप्पभवो। बन्धनट्ठेन पासो वियाति पासो। मारस्स पासो मारपासो। दुरुग्गिलनट्ठेन बळिसं वियाति बळिसं। मारस्स बळिसं मारबळिसं। तण्हाभिभूता मारस्स विसयं नातिक्‍कमन्ति, तेसं उपरि मारो वसं वत्तेतीति इमिना परियायेन मारस्स विसयोति मारविसयो । सन्दनट्ठेन तण्हाव नदी तण्हानदी। अज्झोत्थरणट्ठेन तण्हाव जालं तण्हाजालं। यथा सुनखा गद्दुलबद्धा यदिच्छकं नीयन्ति, एवं तण्हाबद्धा सत्तापीति दळ्हबन्धनट्ठेन गद्दुलं वियाति गद्दुलं। तण्हाव गद्दुलं तण्हागद्दुलं। दुप्पूरणट्ठेन तण्हाव समुद्दो तण्हासमुद्दो।

    Kusaladhamme āvaratīti āvaraṇaṃ. Chādanavasena chādanaṃ. Satte vaṭṭasmiṃ bandhatīti bandhanaṃ. Cittaṃ upagantvā kilissati saṃkiliṭṭhaṃ karotīti upakkileso. Thāmagataṭṭhena anusetīti anusayo. Uppajjamānā cittaṃ pariyuṭṭhātīti pariyuṭṭhānaṃ; uppajjituṃ appadānena kusalacāraṃ gaṇhātīti attho. ‘‘Corā magge pariyuṭṭhiṃsu dhuttā magge pariyuṭṭhiṃsū’’tiādīsu (cūḷava. 430) hi maggaṃ gaṇhiṃsūti attho. Evamidhāpi gahaṇaṭṭhena pariyuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Paliveṭhanaṭṭhena latā viyāti latā. ‘‘Latā ubbhijja tiṭṭhatī’’ti (dha. pa. 340) āgataṭṭhānepi ayaṃ taṇhā latāti vuttā. Vividhāni vatthūni icchatīti vevicchaṃ. Vaṭṭadukkhassa mūlanti dukkhamūlaṃ. Tasseva dukkhassa nidānanti dukkhanidānaṃ. Taṃ dukkhaṃ ito pabhavatīti dukkhappabhavo. Bandhanaṭṭhena pāso viyāti pāso. Mārassa pāso mārapāso. Duruggilanaṭṭhena baḷisaṃ viyāti baḷisaṃ. Mārassa baḷisaṃ mārabaḷisaṃ. Taṇhābhibhūtā mārassa visayaṃ nātikkamanti, tesaṃ upari māro vasaṃ vattetīti iminā pariyāyena mārassa visayoti māravisayo. Sandanaṭṭhena taṇhāva nadī taṇhānadī. Ajjhottharaṇaṭṭhena taṇhāva jālaṃ taṇhājālaṃ. Yathā sunakhā gaddulabaddhā yadicchakaṃ nīyanti, evaṃ taṇhābaddhā sattāpīti daḷhabandhanaṭṭhena gaddulaṃ viyāti gaddulaṃ. Taṇhāva gaddulaṃ taṇhāgaddulaṃ. Duppūraṇaṭṭhena taṇhāva samuddo taṇhāsamuddo.

    १०६६. दोसनिद्देसे अनत्थं मे अचरीति अवुड्ढिं मे अकासि। इमिना उपायेन सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो। अट्ठाने वा पन आघातोति अकारणे कोपो – एकच्‍चो हि ‘देवो अतिवस्सती’ति कुप्पति, ‘न वस्सती’ति कुप्पति, ‘सूरियो तप्पती’ति कुप्पति, ‘न तप्पती’ति कुप्पति, वाते वायन्तेपि कुप्पति, अवायन्तेपि कुप्पति, सम्मज्‍जितुं असक्‍कोन्तो बोधिपण्णानं कुप्पति, चीवरं पारुपितुं असक्‍कोन्तो वातस्स कुप्पति, उपक्खलित्वा खाणुकस्स कुप्पति इदं सन्धाय वुत्तं – अट्ठाने वा पन आघातो जायतीति। तत्थ हेट्ठा नवसु ठानेसु सत्ते आरब्भ उप्पन्‍नत्ता कम्मपथभेदो होति। अट्ठानाघातो पन सङ्खारेसु उप्पन्‍नो कम्मपथभेदं न करोति। चित्तं आघातेन्तो उप्पन्‍नोति चित्तस्स आघातो। ततो बलवतरो पटिघातो। पटिहञ्‍ञनवसेन पटिघं। पटिविरुज्झतीति पटिविरोधो। कुप्पनवसेन कोपो। पकोपो सम्पकोपोति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। दुस्सनवसेन दोसो। पदोसो सम्पदोसोति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। चित्तस्स ब्यापत्तीति चित्तस्स विपन्‍नता, विपरिवत्तनाकारो। मनं पदूसयमानो उप्पज्‍जतीति मनोपदोसो। कुज्झनवसेन कोधो। कुज्झनाकारो कुज्झना। कुज्झितस्स भावो कुज्झितत्तं।

    1066. Dosaniddese anatthaṃ me acarīti avuḍḍhiṃ me akāsi. Iminā upāyena sabbapadesu attho veditabbo. Aṭṭhāne vā pana āghātoti akāraṇe kopo – ekacco hi ‘devo ativassatī’ti kuppati, ‘na vassatī’ti kuppati, ‘sūriyo tappatī’ti kuppati, ‘na tappatī’ti kuppati, vāte vāyantepi kuppati, avāyantepi kuppati, sammajjituṃ asakkonto bodhipaṇṇānaṃ kuppati, cīvaraṃ pārupituṃ asakkonto vātassa kuppati, upakkhalitvā khāṇukassa kuppati idaṃ sandhāya vuttaṃ – aṭṭhāne vā pana āghāto jāyatīti. Tattha heṭṭhā navasu ṭhānesu satte ārabbha uppannattā kammapathabhedo hoti. Aṭṭhānāghāto pana saṅkhāresu uppanno kammapathabhedaṃ na karoti. Cittaṃ āghātento uppannoti cittassa āghāto. Tato balavataro paṭighāto. Paṭihaññanavasena paṭighaṃ. Paṭivirujjhatīti paṭivirodho. Kuppanavasena kopo. Pakopo sampakopoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Dussanavasena doso. Padoso sampadosoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Cittassa byāpattīti cittassa vipannatā, viparivattanākāro. Manaṃ padūsayamāno uppajjatīti manopadoso. Kujjhanavasena kodho. Kujjhanākāro kujjhanā. Kujjhitassa bhāvo kujjhitattaṃ.

    इदानि अकुसलनिद्देसे वुत्तनयं दस्सेतुं दोसो दुस्सनातिआदि वुत्तं। तस्मा ‘‘यो एवरूपो चित्तस्स आघातो…पे॰… कुज्झितत्त’’न्ति च इध वुत्तो, ‘‘दोसो दुस्सना’’तिआदिना नयेन हेट्ठा वुत्तो, अयं वुच्‍चति दोसोति। एवमेत्थ योजना कातब्बा। एवञ्हि सति पुनरुत्तिदोसो पटिसेधितो होति। मोहनिद्देसो अमोहनिद्देसे वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो। सब्बाकारेन पनेस विभङ्गट्ठकथायं आवि भविस्सति।

    Idāni akusalaniddese vuttanayaṃ dassetuṃ doso dussanātiādi vuttaṃ. Tasmā ‘‘yo evarūpo cittassa āghāto…pe… kujjhitatta’’nti ca idha vutto, ‘‘doso dussanā’’tiādinā nayena heṭṭhā vutto, ayaṃ vuccati dosoti. Evamettha yojanā kātabbā. Evañhi sati punaruttidoso paṭisedhito hoti. Mohaniddeso amohaniddese vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Sabbākārena panesa vibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ āvi bhavissati.

    १०७९. तेहि धम्मेहि ये धम्मा सहेतुकाति तेहि हेतुधम्मेहि ये अञ्‍ञे हेतुधम्मा वा नहेतुधम्मा वा ते सहेतुका। अहेतुकपदेपि एसेव नयो। एत्थ च हेतु हेतुयेव च होति, तिण्णं वा द्विन्‍नं वा एकतो उप्पत्तियं सहेतुको च। विचिकिच्छुद्धच्‍चसहगतो पन मोहो हेतु अहेतुको। हेतुसम्पयुत्तदुकनिद्देसेपि एसेव नयो।

    1079. Tehidhammehi ye dhammā sahetukāti tehi hetudhammehi ye aññe hetudhammā vā nahetudhammā vā te sahetukā. Ahetukapadepi eseva nayo. Ettha ca hetu hetuyeva ca hoti, tiṇṇaṃ vā dvinnaṃ vā ekato uppattiyaṃ sahetuko ca. Vicikicchuddhaccasahagato pana moho hetu ahetuko. Hetusampayuttadukaniddesepi eseva nayo.

    १०९१. सङ्खतदुकनिद्देसे पुरिमदुके वुत्तं असङ्खतधातुं सन्धाय यो एव सो धम्मोति एकवचननिद्देसो कतो। पुरिमदुके पन बहुवचनवसेन पुच्छाय उद्धटत्ता इमे धम्मा अप्पच्‍चयाति पुच्छानुसन्धिनयेन बहुवचनं कतं। इमे धम्मा सनिदस्सनातिआदीसुपि एसेव नयो।

    1091. Saṅkhatadukaniddese purimaduke vuttaṃ asaṅkhatadhātuṃ sandhāya yo eva so dhammoti ekavacananiddeso kato. Purimaduke pana bahuvacanavasena pucchāya uddhaṭattā ime dhammā appaccayāti pucchānusandhinayena bahuvacanaṃ kataṃ. Ime dhammā sanidassanātiādīsupi eseva nayo.

    ११०१. केनचि विञ्‍ञेय्यदुकनिद्देसे चक्खुविञ्‍ञेय्याति चक्खुविञ्‍ञाणेन विजानितब्बा। सेसपदेसुपि एसेव नयो। एत्थ च केनचि विञ्‍ञेय्याति चक्खुविञ्‍ञाणादीसु केनचि एकेन चक्खुविञ्‍ञाणेन वा सोतविञ्‍ञाणेन वा विजानितब्बा। केनचि न विञ्‍ञेय्याति तेनेव चक्खुविञ्‍ञाणेन वा सोतविञ्‍ञाणेन वा न विजानितब्बा। ‘एवं सन्ते द्विन्‍नम्पि पदानं अत्थनानत्ततो दुको होती’ति हेट्ठा वुत्तत्ता ‘ये ते धम्मा चक्खुविञ्‍ञेय्या न ते धम्मा सोतविञ्‍ञेय्या’ति अयं दुको न होति। रूपं पन चक्खुविञ्‍ञेय्यं सद्दो न चक्खुविञ्‍ञेय्योति इममत्थं गहेत्वा ‘ये ते धम्मा चक्खुविञ्‍ञेय्या न ते धम्मा सोतविञ्‍ञेय्या, ये वा पन ते धम्मा सोतविञ्‍ञेय्या न ते धम्मा चक्खुविञ्‍ञेय्या’ति अयमेको दुकोति वेदितब्बो। एवं एकेकइन्द्रियमूलके चत्तारो चत्तारो कत्वा वीसति दुका विभत्ताति वेदितब्बा।

    1101. Kenaci viññeyyadukaniddese cakkhuviññeyyāti cakkhuviññāṇena vijānitabbā. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca kenaci viññeyyāti cakkhuviññāṇādīsu kenaci ekena cakkhuviññāṇena vā sotaviññāṇena vā vijānitabbā. Kenaci na viññeyyāti teneva cakkhuviññāṇena vā sotaviññāṇena vā na vijānitabbā. ‘Evaṃ sante dvinnampi padānaṃ atthanānattato duko hotī’ti heṭṭhā vuttattā ‘ye te dhammā cakkhuviññeyyā na te dhammā sotaviññeyyā’ti ayaṃ duko na hoti. Rūpaṃ pana cakkhuviññeyyaṃ saddo na cakkhuviññeyyoti imamatthaṃ gahetvā ‘ye te dhammā cakkhuviññeyyā na te dhammā sotaviññeyyā, ye vā pana te dhammā sotaviññeyyā na te dhammā cakkhuviññeyyā’ti ayameko dukoti veditabbo. Evaṃ ekekaindriyamūlake cattāro cattāro katvā vīsati dukā vibhattāti veditabbā.

    किं पन ‘मनोविञ्‍ञाणेन केनचि विञ्‍ञेय्या केनचि न विञ्‍ञेय्या’ नत्थि? तेनेत्थ दुका न वुत्ताति? नो नत्थि, ववत्थानाभावतो पन न वुत्ता। न हि, यथा चक्खुविञ्‍ञाणेन अविञ्‍ञेय्या एवाति ववत्थानं अत्थि, एवं मनोविञ्‍ञाणेनापीति ववत्थानाभावतो एत्थ दुका न वुत्ता। मनोविञ्‍ञाणेन पन केनचि विञ्‍ञेय्या चेव अविञ्‍ञेय्या चाति अयमत्थो अत्थि। तस्मा सो अवुत्तोपि यथालाभवसेन वेदितब्बो। मनोविञ्‍ञाणन्ति हि सङ्ख्यं गतेहि कामावचरधम्मेहि कामावचरधम्मा एव ताव केहिचि विञ्‍ञेय्या केहिचि अविञ्‍ञेय्या। तेहियेव रूपावचरादिधम्मापि केहिचि विञ्‍ञेय्या केहिचि अविञ्‍ञेय्या। रूपावचरेहिपि कामावचरा केहिचि विञ्‍ञेय्या केहिचि अविञ्‍ञेय्या। तेहेव रूपावचरादयोपि केहिचि विञ्‍ञेय्या केहिचि अविञ्‍ञेय्या। अरूपावचरेहि पन कामावचरा रूपावचरा अपरियापन्‍ना च नेव विञ्‍ञेय्या। अरूपावचरा पन केहिचि विञ्‍ञेय्या केहिचि अविञ्‍ञेय्या। तेपि च केचिदेव विञ्‍ञेय्या केचि अविञ्‍ञेय्या। अपरियापन्‍नेहि कामावचरादयो नेव विञ्‍ञेय्या। अपरियापन्‍ना पन निब्बानेन अविञ्‍ञेय्यत्ता केहिचि विञ्‍ञेय्या केहिचि अविञ्‍ञेय्या। तेपि च मग्गफलानं अविञ्‍ञेय्यत्ता केचिदेव विञ्‍ञेय्या केचि अविञ्‍ञेय्याति।

    Kiṃ pana ‘manoviññāṇena kenaci viññeyyā kenaci na viññeyyā’ natthi? Tenettha dukā na vuttāti? No natthi, vavatthānābhāvato pana na vuttā. Na hi, yathā cakkhuviññāṇena aviññeyyā evāti vavatthānaṃ atthi, evaṃ manoviññāṇenāpīti vavatthānābhāvato ettha dukā na vuttā. Manoviññāṇena pana kenaci viññeyyā ceva aviññeyyā cāti ayamattho atthi. Tasmā so avuttopi yathālābhavasena veditabbo. Manoviññāṇanti hi saṅkhyaṃ gatehi kāmāvacaradhammehi kāmāvacaradhammā eva tāva kehici viññeyyā kehici aviññeyyā. Tehiyeva rūpāvacarādidhammāpi kehici viññeyyā kehici aviññeyyā. Rūpāvacarehipi kāmāvacarā kehici viññeyyā kehici aviññeyyā. Teheva rūpāvacarādayopi kehici viññeyyā kehici aviññeyyā. Arūpāvacarehi pana kāmāvacarā rūpāvacarā apariyāpannā ca neva viññeyyā. Arūpāvacarā pana kehici viññeyyā kehici aviññeyyā. Tepi ca kecideva viññeyyā keci aviññeyyā. Apariyāpannehi kāmāvacarādayo neva viññeyyā. Apariyāpannā pana nibbānena aviññeyyattā kehici viññeyyā kehici aviññeyyā. Tepi ca maggaphalānaṃ aviññeyyattā kecideva viññeyyā keci aviññeyyāti.

    ११०२. आसवनिद्देसे पञ्‍चकामगुणिको रागो कामासवो नाम। रूपारूपभवेसु छन्दरागो झाननिकन्ति सस्सतदिट्ठिसहजातो रागो भववसेन पत्थना भवासवो नाम। द्वासट्ठि दिट्ठियो दिट्ठासवो नाम। अट्ठसु ठानेसु अञ्‍ञाणं अविज्‍जासवो नाम। तत्थ तत्थ आगतेसु पन आसवेसु असम्मोहत्थं एकविधादिभेदो वेदितब्बो। अत्थतो हेते चिरपारिवासियट्ठेन आसवाति एवं एकविधाव होन्ति। विनये पन ‘‘दिट्ठधम्मिकानं आसवानं संवराय सम्परायिकानं आसवानं पटिघाताया’’ति (पारा॰ ३९) दुविधेन आगता। सुत्तन्ते सळायतने ताव ‘‘तयोमे, आवुसो, आसवा – कामासवो भवासवो अविज्‍जासवो’’ति (सं॰ नि॰ ४.३२१) तिविधेन आगता। निब्बेधिकपरियाये ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा निरयगमनीया , अत्थि आसवा तिरच्छानयोनिगमनीया, अत्थि आसवा पेत्तिविसयगमनीया, अत्थि आसवा मनुस्सलोकगमनीया, अत्थि आसवा देवलोकगमनीया’’ति (अ॰ नि॰ ६.६३) पञ्‍चविधेन आगता। छक्‍कनिपाते आहुनेय्यसुत्ते – ‘‘अत्थि आसवा संवरा पहातब्बा, अत्थि आसवा पटिसेवना पहातब्बा, अत्थि आसवा अधिवासना पहातब्बा, अत्थि आसवा परिवज्‍जना पहातब्बा, अत्थि आसवा विनोदना पहातब्बा, अत्थि आसवा भावना पहातब्बा’’ति (अ॰ नि॰ ६.५८) छब्बिधेन आगता। सब्बासवपरियाये (म॰ नि॰ १.१४ आदयो) ‘दस्सनपहातब्बेहि’ सद्धिं सत्तविधेन आगता। इध पनेते कामासवादिभेदतो चतुब्बिधेन आगता। तत्रायं वचनत्थो – पञ्‍चकामगुणसङ्खाते कामे आसवो ‘कामासवो’। रूपारूपसङ्खाते कम्मतो च उपपत्तितो च दुविधेपि भवे आसवो ‘भवासवो’। दिट्ठि एव आसवो ‘दिट्ठासवो’। अविज्‍जाव आसवो ‘अविज्‍जासवो’।

    1102. Āsavaniddese pañcakāmaguṇiko rāgo kāmāsavo nāma. Rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti sassatadiṭṭhisahajāto rāgo bhavavasena patthanā bhavāsavo nāma. Dvāsaṭṭhi diṭṭhiyo diṭṭhāsavo nāma. Aṭṭhasu ṭhānesu aññāṇaṃ avijjāsavo nāma. Tattha tattha āgatesu pana āsavesu asammohatthaṃ ekavidhādibhedo veditabbo. Atthato hete cirapārivāsiyaṭṭhena āsavāti evaṃ ekavidhāva honti. Vinaye pana ‘‘diṭṭhadhammikānaṃ āsavānaṃ saṃvarāya samparāyikānaṃ āsavānaṃ paṭighātāyā’’ti (pārā. 39) duvidhena āgatā. Suttante saḷāyatane tāva ‘‘tayome, āvuso, āsavā – kāmāsavo bhavāsavo avijjāsavo’’ti (saṃ. ni. 4.321) tividhena āgatā. Nibbedhikapariyāye ‘‘atthi, bhikkhave, āsavā nirayagamanīyā , atthi āsavā tiracchānayonigamanīyā, atthi āsavā pettivisayagamanīyā, atthi āsavā manussalokagamanīyā, atthi āsavā devalokagamanīyā’’ti (a. ni. 6.63) pañcavidhena āgatā. Chakkanipāte āhuneyyasutte – ‘‘atthi āsavā saṃvarā pahātabbā, atthi āsavā paṭisevanā pahātabbā, atthi āsavā adhivāsanā pahātabbā, atthi āsavā parivajjanā pahātabbā, atthi āsavā vinodanā pahātabbā, atthi āsavā bhāvanā pahātabbā’’ti (a. ni. 6.58) chabbidhena āgatā. Sabbāsavapariyāye (ma. ni. 1.14 ādayo) ‘dassanapahātabbehi’ saddhiṃ sattavidhena āgatā. Idha panete kāmāsavādibhedato catubbidhena āgatā. Tatrāyaṃ vacanattho – pañcakāmaguṇasaṅkhāte kāme āsavo ‘kāmāsavo’. Rūpārūpasaṅkhāte kammato ca upapattito ca duvidhepi bhave āsavo ‘bhavāsavo’. Diṭṭhi eva āsavo ‘diṭṭhāsavo’. Avijjāva āsavo ‘avijjāsavo’.

    ११०३. कामेसूति पञ्‍चसु कामगुणेसु। कामच्छन्दोति कामसङ्खातो छन्दो, न कत्तुकम्यताछन्दो, न धम्मच्छन्दो। कामनवसेन रज्‍जनवसेन च कामोयेव रागो कामरागो। कामनवसेन नन्दनवसेन च कामोव नन्दीति कामनन्दी। एवं सब्बत्थ कामत्थं विदित्वा तण्हायनट्ठेन कामतण्हा, सिनेहनट्ठेन कामसिनेहो, परिडय्हनट्ठेन कामपरिळाहो, मुच्छनट्ठेन काममुच्छा, गिलित्वा परिनिट्ठापनट्ठेन कामज्झोसानन्ति वेदितब्बं। अयं वुच्‍चतीति अयं अट्ठहि पदेहि विभत्तो कामासवो नाम वुच्‍चति।

    1103. Kāmesūti pañcasu kāmaguṇesu. Kāmacchandoti kāmasaṅkhāto chando, na kattukamyatāchando, na dhammacchando. Kāmanavasena rajjanavasena ca kāmoyeva rāgo kāmarāgo. Kāmanavasena nandanavasena ca kāmova nandīti kāmanandī. Evaṃ sabbattha kāmatthaṃ viditvā taṇhāyanaṭṭhena kāmataṇhā, sinehanaṭṭhena kāmasineho, pariḍayhanaṭṭhena kāmapariḷāho, mucchanaṭṭhena kāmamucchā, gilitvā pariniṭṭhāpanaṭṭhena kāmajjhosānanti veditabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ aṭṭhahi padehi vibhatto kāmāsavo nāma vuccati.

    ११०४. भवेसु भवछन्दोति रूपारूपभवेसु भवपत्थनावसेनेव पवत्तो छन्दो ‘भवछन्दो’। सेसपदानिपि इमिनाव नयेन वेदितब्बानि।

    1104. Bhavesu bhavachandoti rūpārūpabhavesu bhavapatthanāvaseneva pavatto chando ‘bhavachando’. Sesapadānipi imināva nayena veditabbāni.

    ११०५. सस्सतो लोकोति वातिआदीहि दसहाकारेहि दिट्ठिप्पभेदोव वुत्तो। तत्थ सस्सतो लोकोति एत्थ खन्धपञ्‍चकं लोकोति गहेत्वा ‘अयं लोको निच्‍चो धुवो सब्बकालिको’ति गण्हन्तस्स ‘सस्सत’न्ति गहणाकारप्पवत्ता दिट्ठि। असस्सतोति तमेव लोकं ‘उच्छिज्‍जति विनस्सती’ति गण्हन्तस्स उच्छेदगहणाकारप्पवत्ता दिट्ठि। अन्तवाति परित्तकसिणलाभिनो ‘सुप्पमत्ते वा सरावमत्ते वा’ कसिणे समापन्‍नस्स अन्तोसमापत्तियं पवत्तितरूपारूपधम्मे लोकोति च कसिणपरिच्छेदन्तेन च ‘अन्तवा’ति गण्हन्तस्स ‘अन्तवा लोको’ति गहणाकारप्पवत्ता दिट्ठि। सा सस्सतदिट्ठिपि होति उच्छेददिट्ठिपि। विपुलकसिणलाभिनो पन तस्मिं कसिणे समापन्‍नस्स अन्तोसमापत्तियं पवत्तितरूपारूपधम्मे लोकोति च कसिणपरिच्छेदन्तेन च ‘अनन्तो’ति गण्हन्तस्स ‘अनन्तवा लोको’ति गहणाकारप्पवत्ता दिट्ठि। सा सस्सतदिट्ठिपि होति, उच्छेददिट्ठिपि।

    1105. Sassato lokoti vātiādīhi dasahākārehi diṭṭhippabhedova vutto. Tattha sassato lokoti ettha khandhapañcakaṃ lokoti gahetvā ‘ayaṃ loko nicco dhuvo sabbakāliko’ti gaṇhantassa ‘sassata’nti gahaṇākārappavattā diṭṭhi. Asassatoti tameva lokaṃ ‘ucchijjati vinassatī’ti gaṇhantassa ucchedagahaṇākārappavattā diṭṭhi. Antavāti parittakasiṇalābhino ‘suppamatte vā sarāvamatte vā’ kasiṇe samāpannassa antosamāpattiyaṃ pavattitarūpārūpadhamme lokoti ca kasiṇaparicchedantena ca ‘antavā’ti gaṇhantassa ‘antavā loko’ti gahaṇākārappavattā diṭṭhi. Sā sassatadiṭṭhipi hoti ucchedadiṭṭhipi. Vipulakasiṇalābhino pana tasmiṃ kasiṇe samāpannassa antosamāpattiyaṃ pavattitarūpārūpadhamme lokoti ca kasiṇaparicchedantena ca ‘ananto’ti gaṇhantassa ‘anantavā loko’ti gahaṇākārappavattā diṭṭhi. Sā sassatadiṭṭhipi hoti, ucchedadiṭṭhipi.

    तं जीवं तं सरीरन्ति भेदनधम्मस्स सरीरस्सेव ‘जीव’न्ति गहितत्ता सरीरे उच्छिज्‍जमाने ‘जीवम्पि उच्छिज्‍जती’ति उच्छेदगहणाकारप्पवत्ता दिट्ठि। दुतियपदे सरीरतो अञ्‍ञस्स जीवस्स गहितत्ता सरीरे उच्छिज्‍जमानेपि ‘जीवं न उच्छिज्‍जती’ति सस्सतगहणाकारप्पवत्ता दिट्ठि। होति तथागतो परं मरणातिआदीसु सत्तो तथागतो नाम। सो परं मरणा होतीति गण्हतो पठमा सस्सतदिट्ठि। न होतीति गण्हतो दुतिया उच्छेददिट्ठि। होति च न च होतीति गण्हतो ततिया एकच्‍चसस्सतदिट्ठि। नेव होति न नहोतीति गण्हतो चतुत्था अमराविक्खेपदिट्ठि। इमे धम्मा आसवाति इमे कामासवञ्‍च भवासवञ्‍च रागवसेन एकतो कत्वा, सङ्खेपतो तयो, वित्थारतो चत्तारो धम्मा आसवा नाम।

    Taṃ jīvaṃ taṃ sarīranti bhedanadhammassa sarīrasseva ‘jīva’nti gahitattā sarīre ucchijjamāne ‘jīvampi ucchijjatī’ti ucchedagahaṇākārappavattā diṭṭhi. Dutiyapade sarīrato aññassa jīvassa gahitattā sarīre ucchijjamānepi ‘jīvaṃ na ucchijjatī’ti sassatagahaṇākārappavattā diṭṭhi. Hoti tathāgato paraṃ maraṇātiādīsu satto tathāgato nāma. So paraṃ maraṇā hotīti gaṇhato paṭhamā sassatadiṭṭhi. Na hotīti gaṇhato dutiyā ucchedadiṭṭhi. Hoti ca na ca hotīti gaṇhato tatiyā ekaccasassatadiṭṭhi. Neva hoti na nahotīti gaṇhato catutthā amarāvikkhepadiṭṭhi. Ime dhammā āsavāti ime kāmāsavañca bhavāsavañca rāgavasena ekato katvā, saṅkhepato tayo, vitthārato cattāro dhammā āsavā nāma.

    यो पन ब्रह्मानं विमानकप्परुक्खआभरणेसु छन्दरागो उप्पज्‍जति, सो कामासवो होति न होतीति? न होति। कस्मा? पञ्‍चकामगुणिकस्स रागस्स इधेव पहीनत्ता। हेतुगोच्छकं पन पत्वा लोभो हेतु नाम होति। गन्थगोच्छकं पत्वा अभिज्झाकायगन्थो नाम। किलेसगोच्छकं पत्वा लोभो किलेसो नाम होति। दिट्ठिसहजातो पन रागो कामासवो होति न होतीति? न होति; दिट्ठिरागो नाम होति। वुत्तञ्हेतं ‘‘दिट्ठिरागरत्ते पुरिसपुग्गले दिन्‍नदानं न महप्फलं होति, न महानिसंस’’न्ति (पटि॰ म॰ १.१२९)।

    Yo pana brahmānaṃ vimānakapparukkhaābharaṇesu chandarāgo uppajjati, so kāmāsavo hoti na hotīti? Na hoti. Kasmā? Pañcakāmaguṇikassa rāgassa idheva pahīnattā. Hetugocchakaṃ pana patvā lobho hetu nāma hoti. Ganthagocchakaṃ patvā abhijjhākāyagantho nāma. Kilesagocchakaṃ patvā lobho kileso nāma hoti. Diṭṭhisahajāto pana rāgo kāmāsavo hoti na hotīti? Na hoti; diṭṭhirāgo nāma hoti. Vuttañhetaṃ ‘‘diṭṭhirāgaratte purisapuggale dinnadānaṃ na mahapphalaṃ hoti, na mahānisaṃsa’’nti (paṭi. ma. 1.129).

    इमे पन आसवे किलेसपटिपाटियापि आहरितुं वट्टति, मग्गपटिपाटियापि। किलेसपटिपाटिया कामासवो अनागामिमग्गेन पहीयति, भवासवो अरहत्तमग्गेन, दिट्ठासवो सोतापत्तिमग्गेन, अविज्‍जासवो अरहत्तमग्गेन। मग्गपटिपाटिया सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठासवो पहीयति, अनागामिमग्गेन कामासवो, अरहत्तमग्गेन भवासवो अविज्‍जासवो चाति।

    Ime pana āsave kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭati, maggapaṭipāṭiyāpi. Kilesapaṭipāṭiyā kāmāsavo anāgāmimaggena pahīyati, bhavāsavo arahattamaggena, diṭṭhāsavo sotāpattimaggena, avijjāsavo arahattamaggena. Maggapaṭipāṭiyā sotāpattimaggena diṭṭhāsavo pahīyati, anāgāmimaggena kāmāsavo, arahattamaggena bhavāsavo avijjāsavo cāti.

    ११२१. संयोजनेसु माननिद्देसे सेय्योहमस्मीति मानोति उत्तमट्ठेन ‘अहं सेय्यो’ति एवं उप्पन्‍नमानो। सदिसोहमस्मीति मानोति समसमट्ठेन ‘अहं सदिसो’ति एवं उप्पन्‍नमानो। हीनोहमस्मीति मानोति लामकट्ठेन ‘अहं हीनो’ति एवं उप्पन्‍नमानो। एवं सेय्यमानो सदिसमानो हीनमानोति इमे तयो माना तिण्णं जनानं उप्पज्‍जन्ति। सेय्यस्सापि हि ‘अहं सेय्यो सदिसो हीनो’ति तयो माना उप्पज्‍जन्ति। सदिसस्सापि, हीनस्सापि। तत्थ सेय्यस्स सेय्यमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। सदिसस्स सदिसमानोव…पे॰… हीनस्स हीनमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। इमिना किं कथितं? एकस्स तयो माना उप्पज्‍जन्तीति कथितं। खुद्दकवत्थुके पन पठमकमानभाजनीये एको मानो तिण्णं जनानं उप्पज्‍जतीति कथितो।

    1121. Saṃyojanesu mānaniddese seyyohamasmīti mānoti uttamaṭṭhena ‘ahaṃ seyyo’ti evaṃ uppannamāno. Sadisohamasmīti mānoti samasamaṭṭhena ‘ahaṃ sadiso’ti evaṃ uppannamāno. Hīnohamasmīti mānoti lāmakaṭṭhena ‘ahaṃ hīno’ti evaṃ uppannamāno. Evaṃ seyyamāno sadisamāno hīnamānoti ime tayo mānā tiṇṇaṃ janānaṃ uppajjanti. Seyyassāpi hi ‘ahaṃ seyyo sadiso hīno’ti tayo mānā uppajjanti. Sadisassāpi, hīnassāpi. Tattha seyyassa seyyamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Sadisassa sadisamānova…pe… hīnassa hīnamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Iminā kiṃ kathitaṃ? Ekassa tayo mānā uppajjantīti kathitaṃ. Khuddakavatthuke pana paṭhamakamānabhājanīye eko māno tiṇṇaṃ janānaṃ uppajjatīti kathito.

    मानकरणवसेन मानो। मञ्‍ञना मञ्‍ञितत्तन्ति आकारभावनिद्देसा। उस्सितट्ठेन उन्‍नति। यस्सुप्पज्‍जति तं पुग्गलं उन्‍नामेति, उक्खिपित्वा ठपेतीति उन्‍नमो। समुस्सितट्ठेन धजो। उक्खिपनट्ठेन चित्तं सम्पग्गण्हातीति सम्पग्गाहो। केतु वुच्‍चति बहूसु धजेसु अच्‍चुग्गतधजो। मानोपि पुनप्पुनं उप्पज्‍जमानो अपरापरे उपादाय अच्‍चुग्गतट्ठेन केतु वियाति ‘केतु’। केतुं इच्छतीति केतुकम्यं, तस्स भावो केतुकम्यता। सा पन चित्तस्स, न अत्तनो। तेन वुत्तं – ‘केतुकम्यता चित्तस्सा’ति। मानसम्पयुत्तञ्हि चित्तं केतुं इच्छति। तस्स च भावो केतुकम्यता; केतुसङ्खातो मानोति।

    Mānakaraṇavasena māno. Maññanā maññitattanti ākārabhāvaniddesā. Ussitaṭṭhena unnati. Yassuppajjati taṃ puggalaṃ unnāmeti, ukkhipitvā ṭhapetīti unnamo. Samussitaṭṭhena dhajo. Ukkhipanaṭṭhena cittaṃ sampaggaṇhātīti sampaggāho. Ketu vuccati bahūsu dhajesu accuggatadhajo. Mānopi punappunaṃ uppajjamāno aparāpare upādāya accuggataṭṭhena ketu viyāti ‘ketu’. Ketuṃ icchatīti ketukamyaṃ, tassa bhāvo ketukamyatā. Sā pana cittassa, na attano. Tena vuttaṃ – ‘ketukamyatā cittassā’ti. Mānasampayuttañhi cittaṃ ketuṃ icchati. Tassa ca bhāvo ketukamyatā; ketusaṅkhāto mānoti.

    ११२६. इस्सानिद्देसे या परलाभसक्‍कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु इस्साति या एतेसु परेसं लाभादीसु ‘किं इमिना इमेस’न्ति परसम्पत्तिखिय्यनलक्खणा इस्सा। तत्थ लाभोति चीवरादीनं चतुन्‍नं पच्‍चयानं पटिलाभो। इस्सुकी हि पुग्गलो परस्स तं लाभं खिय्यति, ‘किं इमस्स इमिना’ति न इच्छति। सक्‍कारोति तेसंयेव पच्‍चयानं सुकतानं सुन्दरानं पटिलाभो। गरुकारोति गरुकिरिया, भारियकरणं। माननन्ति मनेन पियकरणं। वन्दनन्ति पञ्‍चपतिट्ठितेन वन्दनं। पूजनाति गन्धमालादीहि पूजना। इस्सायनवसेन इस्सा। इस्साकारो इस्सायना। इस्सायितभावो इस्सायितत्तं। उसूयादीनि इस्सादिवेवचनानि।

    1126. Issāniddese yā paralābhasakkāragarukāramānanavandanapūjanāsu issāti yā etesu paresaṃ lābhādīsu ‘kiṃ iminā imesa’nti parasampattikhiyyanalakkhaṇā issā. Tattha lābhoti cīvarādīnaṃ catunnaṃ paccayānaṃ paṭilābho. Issukī hi puggalo parassa taṃ lābhaṃ khiyyati, ‘kiṃ imassa iminā’ti na icchati. Sakkāroti tesaṃyeva paccayānaṃ sukatānaṃ sundarānaṃ paṭilābho. Garukāroti garukiriyā, bhāriyakaraṇaṃ. Mānananti manena piyakaraṇaṃ. Vandananti pañcapatiṭṭhitena vandanaṃ. Pūjanāti gandhamālādīhi pūjanā. Issāyanavasena issā. Issākāro issāyanā. Issāyitabhāvo issāyitattaṃ. Usūyādīni issādivevacanāni.

    इमिस्सा पन इस्साय खिय्यनलक्खणं आगारिकेनापि अनागारिकेनापि दीपेतब्बं। आगारिको हि एकच्‍चो कसिवणिज्‍जादीसु अञ्‍ञतरेन आजीवेन अत्तनो पुरिसकारं निस्साय भद्दकं यानं वा वाहनं वा रतनं वा लभति। अपरो तस्स अलाभत्थिको तेन लाभेन न तुस्सति। ‘कदा नु खो एस इमाय सम्पत्तिया परिहायित्वा कपणो हुत्वा चरिस्सती’ति चिन्तेत्वा एकेन कारणेन तस्मिं ताय सम्पत्तिया परिहीने अत्तमनो होति। अनागारिकोपि एको इस्सामनको अञ्‍ञं अत्तनो सुतपरियत्तिआदीनि निस्साय उप्पन्‍नलाभादिसम्पत्तिं दिस्वा ‘कदा नु खो एसो इमेहि लाभादीहि परिहायिस्सती’ति चिन्तेत्वा, यदा तं एकेन कारणेन परिहीनं पस्सति, तदा अत्तमनो होति। एवं परसम्पत्तिखिय्यनलक्खणा ‘इस्सा’ति वेदितब्बा।

    Imissā pana issāya khiyyanalakkhaṇaṃ āgārikenāpi anāgārikenāpi dīpetabbaṃ. Āgāriko hi ekacco kasivaṇijjādīsu aññatarena ājīvena attano purisakāraṃ nissāya bhaddakaṃ yānaṃ vā vāhanaṃ vā ratanaṃ vā labhati. Aparo tassa alābhatthiko tena lābhena na tussati. ‘Kadā nu kho esa imāya sampattiyā parihāyitvā kapaṇo hutvā carissatī’ti cintetvā ekena kāraṇena tasmiṃ tāya sampattiyā parihīne attamano hoti. Anāgārikopi eko issāmanako aññaṃ attano sutapariyattiādīni nissāya uppannalābhādisampattiṃ disvā ‘kadā nu kho eso imehi lābhādīhi parihāyissatī’ti cintetvā, yadā taṃ ekena kāraṇena parihīnaṃ passati, tadā attamano hoti. Evaṃ parasampattikhiyyanalakkhaṇā ‘issā’ti veditabbā.

    ११२७. मच्छरियनिद्देसे वत्थुतो मच्छरियदस्सनत्थं ‘पञ्‍च मच्छरियानि आवासमच्छरिय’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ आवासे मच्छरियं आवासमच्छरियं। सेसपदेसुपि एसेव नयो।

    1127. Macchariyaniddese vatthuto macchariyadassanatthaṃ ‘pañca macchariyāni āvāsamacchariya’ntiādi vuttaṃ. Tattha āvāse macchariyaṃ āvāsamacchariyaṃ. Sesapadesupi eseva nayo.

    आवासो नाम सकलारामोपि परिवेणम्पि एकोवरकोपि रत्तिट्ठानदिवाट्ठानादीनिपि। तेसु वसन्ता सुखं वसन्ति पच्‍चये लभन्ति। एको भिक्खु वत्तसम्पन्‍नस्सेव पेसलस्स भिक्खुनो तत्थ आगमनं न इच्छति। आगतोपि ‘खिप्पं गच्छतू’ति चिन्तेति। इदं ‘आवासमच्छरियं’ नाम। भण्डनकारकादीनं पन तत्थ वासं अनिच्छतो आवासमच्छरियं नाम न होति।

    Āvāso nāma sakalārāmopi pariveṇampi ekovarakopi rattiṭṭhānadivāṭṭhānādīnipi. Tesu vasantā sukhaṃ vasanti paccaye labhanti. Eko bhikkhu vattasampannasseva pesalassa bhikkhuno tattha āgamanaṃ na icchati. Āgatopi ‘khippaṃ gacchatū’ti cinteti. Idaṃ ‘āvāsamacchariyaṃ’ nāma. Bhaṇḍanakārakādīnaṃ pana tattha vāsaṃ anicchato āvāsamacchariyaṃ nāma na hoti.

    कुलन्ति उपट्ठाककुलम्पि ञातिकुलम्पि। तत्थ अञ्‍ञस्स उपसङ्कमनं अनिच्छतो कुलमच्छरियं होति। पापपुग्गलस्स पन उपसङ्कमनं अनिच्छन्तोपि मच्छरी नाम न होति। सो हि तेसं पसादभेदाय पटिपज्‍जति। पसादं रक्खितुं समत्थस्सेव पन भिक्खुनो तत्थ उपसङ्कमनं अनिच्छन्तो मच्छरी नाम होति।

    Kulanti upaṭṭhākakulampi ñātikulampi. Tattha aññassa upasaṅkamanaṃ anicchato kulamacchariyaṃ hoti. Pāpapuggalassa pana upasaṅkamanaṃ anicchantopi maccharī nāma na hoti. So hi tesaṃ pasādabhedāya paṭipajjati. Pasādaṃ rakkhituṃ samatthasseva pana bhikkhuno tattha upasaṅkamanaṃ anicchanto maccharī nāma hoti.

    लाभोति चतुपच्‍चयलाभोव। तं अञ्‍ञस्मिं सीलवन्तेयेव लभन्ते ‘मा लभतू’ति चिन्तेन्तस्स लाभमच्छरियं होति। यो पन सद्धादेय्यं विनिपातेति, अपरिभोगदुप्परिभोगादिवसेन विनासेति, पूतिभावं गच्छन्तम्पि अञ्‍ञस्स न देति, तं दिस्वा ‘सचे इमं एस न लभेय्य , अञ्‍ञो सीलवा लभेय्य, परिभोगं गच्छेय्या’ति चिन्तेन्तस्स मच्छरियं नाम नत्थि।

    Lābhoti catupaccayalābhova. Taṃ aññasmiṃ sīlavanteyeva labhante ‘mā labhatū’ti cintentassa lābhamacchariyaṃ hoti. Yo pana saddhādeyyaṃ vinipāteti, aparibhogadupparibhogādivasena vināseti, pūtibhāvaṃ gacchantampi aññassa na deti, taṃ disvā ‘sace imaṃ esa na labheyya , añño sīlavā labheyya, paribhogaṃ gaccheyyā’ti cintentassa macchariyaṃ nāma natthi.

    वण्णो नाम सरीरवण्णोपि गुणवण्णोपि। तत्थ सरीरवण्णे मच्छरिपुग्गलो ‘परो पासादिको रूपवा’ति वुत्ते तं न कथेतुकामो होति। गुणवण्णमच्छरी सीलेन धुतङ्गेन पटिपदाय आचारेन वण्णं न कथेतुकामो होति।

    Vaṇṇo nāma sarīravaṇṇopi guṇavaṇṇopi. Tattha sarīravaṇṇe maccharipuggalo ‘paro pāsādiko rūpavā’ti vutte taṃ na kathetukāmo hoti. Guṇavaṇṇamaccharī sīlena dhutaṅgena paṭipadāya ācārena vaṇṇaṃ na kathetukāmo hoti.

    धम्मोति परियत्तिधम्मो च पटिवेधधम्मो च। तत्थ अरियसावका पटिवेधधम्मं न मच्छरायन्ति, अत्तना पटिविद्धधम्मे सदेवकस्स लोकस्स पटिवेधं इच्छन्ति। तं पन पटिवेधं ‘परे जानन्तू’ति इच्छन्ति। तन्तिधम्मेयेव पन धम्ममच्छरियं नाम होति। तेन समन्‍नागतो पुग्गलो यं गुळ्हं गन्थं वा कथामग्गं वा जानाति तं अञ्‍ञं न जानापेतुकामो होति। यो पन पुग्गलं उपपरिक्खित्वा धम्मानुग्गहेन, धम्मं वा उपपरिक्खित्वा पुग्गलानुग्गहेन न देति, अयं धम्ममच्छरी नाम न होति।

    Dhammoti pariyattidhammo ca paṭivedhadhammo ca. Tattha ariyasāvakā paṭivedhadhammaṃ na maccharāyanti, attanā paṭividdhadhamme sadevakassa lokassa paṭivedhaṃ icchanti. Taṃ pana paṭivedhaṃ ‘pare jānantū’ti icchanti. Tantidhammeyeva pana dhammamacchariyaṃ nāma hoti. Tena samannāgato puggalo yaṃ guḷhaṃ ganthaṃ vā kathāmaggaṃ vā jānāti taṃ aññaṃ na jānāpetukāmo hoti. Yo pana puggalaṃ upaparikkhitvā dhammānuggahena, dhammaṃ vā upaparikkhitvā puggalānuggahena na deti, ayaṃ dhammamaccharī nāma na hoti.

    तत्थ एकच्‍चो पुग्गलो लोलो होति, कालेन समणो होति, कालेन ब्राह्मणो, कालेन निगण्ठो। यो हि भिक्खु ‘अयं पुग्गलो पवेणिआगतं तन्तिं सण्हं सुखुमं धम्मन्तरं भिन्दित्वा आलुळिस्सती’ति न देति, अयं पुग्गलं उपपरिक्खित्वा धम्मानुग्गहेन न देति नाम । यो पन ‘अयं धम्मो सण्हो सुखुमो, सचायं पुग्गलो गण्हिस्सति अञ्‍ञं ब्याकरित्वा अत्तानं आविकत्वा नस्सिस्सती’ति न देति, अयं धम्मं उपपरिक्खित्वा पुग्गलानुग्गहेन न देति नाम। यो पन ‘सचायं इमं धम्मं गण्हिस्सति, अम्हाकं समयं भिन्दितुं समत्थो भविस्सती’ति न देति, अयं धम्ममच्छरी नाम होति।

    Tattha ekacco puggalo lolo hoti, kālena samaṇo hoti, kālena brāhmaṇo, kālena nigaṇṭho. Yo hi bhikkhu ‘ayaṃ puggalo paveṇiāgataṃ tantiṃ saṇhaṃ sukhumaṃ dhammantaraṃ bhinditvā āluḷissatī’ti na deti, ayaṃ puggalaṃ upaparikkhitvā dhammānuggahena na deti nāma . Yo pana ‘ayaṃ dhammo saṇho sukhumo, sacāyaṃ puggalo gaṇhissati aññaṃ byākaritvā attānaṃ āvikatvā nassissatī’ti na deti, ayaṃ dhammaṃ upaparikkhitvā puggalānuggahena na deti nāma. Yo pana ‘sacāyaṃ imaṃ dhammaṃ gaṇhissati, amhākaṃ samayaṃ bhindituṃ samattho bhavissatī’ti na deti, ayaṃ dhammamaccharī nāma hoti.

    इमेसु पञ्‍चसु मच्छरियेसु आवासमच्छरियेन ताव यक्खो वा पेतो वा हुत्वा तस्सेव आवासस्स सङ्कारं सीसेन उक्खिपित्वा विचरति। कुलमच्छरियेन तस्मिं कुले अञ्‍ञेसं दानमाननादीनि करोन्ते दिस्वा ‘भिन्‍नं वतिदं कुलं ममा’ति चिन्तयतो लोहितम्पि मुखतो उग्गच्छति, कुच्छिविरेचनम्पि होति, अन्तानिपि खण्डाखण्डानि हुत्वा निक्खमन्ति। लाभमच्छरियेन सङ्घस्स वा गणस्स वा सन्तके लाभे मच्छरायित्वा पुग्गलिकपरिभोगं विय परिभुञ्‍जित्वा यक्खो वा पेतो वा महाअजगरो वा हुत्वा निब्बत्तति। सरीरवण्णगुणवण्णमच्छरेन परियत्तिधम्ममच्छरियेन च अत्तनोव वण्णं वण्णेति, परेसं वण्णे ‘किं वण्णो एसो’ति तं तं दोसं वदन्तो परियत्तिधम्मञ्‍च कस्सचि किञ्‍चि अदेन्तो दुब्बण्णो चेव एळमूगो च होति।

    Imesu pañcasu macchariyesu āvāsamacchariyena tāva yakkho vā peto vā hutvā tasseva āvāsassa saṅkāraṃ sīsena ukkhipitvā vicarati. Kulamacchariyena tasmiṃ kule aññesaṃ dānamānanādīni karonte disvā ‘bhinnaṃ vatidaṃ kulaṃ mamā’ti cintayato lohitampi mukhato uggacchati, kucchivirecanampi hoti, antānipi khaṇḍākhaṇḍāni hutvā nikkhamanti. Lābhamacchariyena saṅghassa vā gaṇassa vā santake lābhe maccharāyitvā puggalikaparibhogaṃ viya paribhuñjitvā yakkho vā peto vā mahāajagaro vā hutvā nibbattati. Sarīravaṇṇaguṇavaṇṇamaccharena pariyattidhammamacchariyena ca attanova vaṇṇaṃ vaṇṇeti, paresaṃ vaṇṇe ‘kiṃ vaṇṇo eso’ti taṃ taṃ dosaṃ vadanto pariyattidhammañca kassaci kiñci adento dubbaṇṇo ceva eḷamūgo ca hoti.

    अपिच आवासमच्छरियेन लोहगेहे पच्‍चति। कुलमच्छरियेन अप्पलाभो होति। लाभमच्छरियेन गूथनिरये निब्बत्तति। वण्णमच्छरियेन भवे भवे निब्बत्तस्स वण्णो नाम न होति। धम्ममच्छरियेन कुक्‍कुळनिरये निब्बत्ततीति।

    Apica āvāsamacchariyena lohagehe paccati. Kulamacchariyena appalābho hoti. Lābhamacchariyena gūthaniraye nibbattati. Vaṇṇamacchariyena bhave bhave nibbattassa vaṇṇo nāma na hoti. Dhammamacchariyena kukkuḷaniraye nibbattatīti.

    मच्छरायनवसेन मच्छेरं। मच्छरायनाकारो मच्छरायना। मच्छरेन अयितस्स मच्छेरसमङ्गिनो भावो मच्छरायितत्तं। ‘मय्हमेव होन्तु मा अञ्‍ञस्सा’ति सब्बापि अत्तनो सम्पत्तियो ब्यापेतुं न इच्छतीति विविच्छो। विविच्छस्स भावो वेविच्छं, मुदुमच्छरियस्सेतं नामं। कदरियो वुच्‍चति अनादरो। तस्स भावो कदरियं। थद्धमच्छरियस्सेतं नामं। तेन हि समन्‍नागतो पुग्गलो परम्पि परेसं ददमानं निवारेति। वुत्तम्पि चेतं –

    Maccharāyanavasena maccheraṃ. Maccharāyanākāro maccharāyanā. Maccharena ayitassa maccherasamaṅgino bhāvo maccharāyitattaṃ. ‘Mayhameva hontu mā aññassā’ti sabbāpi attano sampattiyo byāpetuṃ na icchatīti viviccho. Vivicchassa bhāvo vevicchaṃ, mudumacchariyassetaṃ nāmaṃ. Kadariyo vuccati anādaro. Tassa bhāvo kadariyaṃ. Thaddhamacchariyassetaṃ nāmaṃ. Tena hi samannāgato puggalo parampi paresaṃ dadamānaṃ nivāreti. Vuttampi cetaṃ –

    कदरियो पापसङ्कप्पो, मिच्छादिट्ठि अनादरो।

    Kadariyo pāpasaṅkappo, micchādiṭṭhi anādaro;

    ददमानं निवारेति, याचमानान भोजनन्ति॥ (सं॰ नि॰ १.१३२)।

    Dadamānaṃ nivāreti, yācamānāna bhojananti. (saṃ. ni. 1.132);

    याचके दिस्वा कटुकभावेन चित्तं अञ्‍चति सङ्कोचेतीति कटुकञ्‍चुको। तस्स भावो कटुकञ्‍चुकता। अपरो नयो – कटुकञ्‍चुकता वुच्‍चति कटच्छुग्गाहो। समतित्तिकपुण्णाय हि उक्खलिया भत्तं गण्हन्तो सब्बतोभागेन सङ्कुटितेन अग्गकटच्छुना गण्हाति, पूरेत्वा गहेतुं न सक्‍कोति; एवं मच्छरिपुग्गलस्स चित्तं सङ्कुचति। तस्मिं सङ्कुचिते कायोपि तथेव सङ्कुचति, पटिकुटति, पटिनिवत्तति, न सम्पसारियतीति मच्छेरं ‘कटुकञ्‍चुकता’ति वुत्तं।

    Yācake disvā kaṭukabhāvena cittaṃ añcati saṅkocetīti kaṭukañcuko. Tassa bhāvo kaṭukañcukatā. Aparo nayo – kaṭukañcukatā vuccati kaṭacchuggāho. Samatittikapuṇṇāya hi ukkhaliyā bhattaṃ gaṇhanto sabbatobhāgena saṅkuṭitena aggakaṭacchunā gaṇhāti, pūretvā gahetuṃ na sakkoti; evaṃ maccharipuggalassa cittaṃ saṅkucati. Tasmiṃ saṅkucite kāyopi tatheva saṅkucati, paṭikuṭati, paṭinivattati, na sampasāriyatīti maccheraṃ ‘kaṭukañcukatā’ti vuttaṃ.

    अग्गहितत्तं चित्तस्साति परेसं उपकारकरणे दानादिना आकारेन यथा न सम्पसारियति, एवं आवरित्वा गहितभावो चित्तस्स। यस्मा पन मच्छरिपुग्गलो अत्तनो सन्तकं परेसं अदातुकामो होति परसन्तकं गण्हितुकामो, तस्मा ‘इदं अच्छरियं मय्हमेव होतु, मा अञ्‍ञस्सा’ति पवत्तिवसेनस्स अत्तसम्पत्तिनिगूहनलक्खणता अत्तसम्पत्तिग्गहणलक्खणता वा वेदितब्बा। सेसं इमस्मिं गोच्छके उत्तानत्थमेव।

    Aggahitattaṃ cittassāti paresaṃ upakārakaraṇe dānādinā ākārena yathā na sampasāriyati, evaṃ āvaritvā gahitabhāvo cittassa. Yasmā pana maccharipuggalo attano santakaṃ paresaṃ adātukāmo hoti parasantakaṃ gaṇhitukāmo, tasmā ‘idaṃ acchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññassā’ti pavattivasenassa attasampattinigūhanalakkhaṇatā attasampattiggahaṇalakkhaṇatā vā veditabbā. Sesaṃ imasmiṃ gocchake uttānatthameva.

    इमानि पन संयोजनानि किलेसपटिपाटियापि आहरितुं वट्टति मग्गपटिपाटियापि। किलेसपटिपाटिया कामरागपटिघसंयोजनानि अनागामिमग्गेन पहीयन्ति, मानसंयोजनं अरहत्तमग्गेन, दिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासा सोतापत्तिमग्गेन, भवरागसंयोजनं अरहत्तमग्गेन, इस्सामच्छरियानि सोतापत्तिमग्गेन, अविज्‍जा अरहत्तमग्गेन। मग्गपटिपाटिया दिट्ठिविचिकिच्छासीलब्बतपरामासइस्सामच्छरियानि सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्ति, कामरागपटिघा अनागामिमग्गेन, मानभवरागअविज्‍जा अरहत्तमग्गेनाति।

    Imāni pana saṃyojanāni kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭati maggapaṭipāṭiyāpi. Kilesapaṭipāṭiyā kāmarāgapaṭighasaṃyojanāni anāgāmimaggena pahīyanti, mānasaṃyojanaṃ arahattamaggena, diṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsā sotāpattimaggena, bhavarāgasaṃyojanaṃ arahattamaggena, issāmacchariyāni sotāpattimaggena, avijjā arahattamaggena. Maggapaṭipāṭiyā diṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsaissāmacchariyāni sotāpattimaggena pahīyanti, kāmarāgapaṭighā anāgāmimaggena, mānabhavarāgaavijjā arahattamaggenāti.

    ११४०. गन्थगोच्छके नामकायं गन्थेति, चुतिपटिसन्धिवसेन वट्टस्मिं घटेतीति कायगन्थो। सब्बञ्‍ञुभासितम्पि पटिक्खिपित्वा सस्सतो लोको इदमेव सच्‍चं मोघमञ्‍ञन्ति इमिना आकारेन अभिनिविसतीति इदंसच्‍चाभिनिवेसो। यस्मा पन अभिज्झाकामरागानं विसेसो अत्थि, तस्मा अभिज्झाकायगन्थस्स पदभाजने ‘‘यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो’’ति अवत्वा यो रागो सारागोतिआदि वुत्तं। इमिना यं हेट्ठा वुत्तं ‘ब्रह्मानं विमानादीसु छन्दरागो कामासवो न होति, गन्थगोच्छकं पत्वा अभिज्झाकायगन्थो होती’ति तं सुवुत्तन्ति वेदितब्बं। परतो किलेसगोच्छकेपि एसेव नयो। ठपेत्वा सीलब्बतपरामासन्ति इदं यस्मा सीलब्बतपरामासो ‘इदमेव सच्‍च’न्तिआदिना आकारेन नाभिनिविसति, ‘सीलेन सुद्धी’तिआदिना एव पन अभिनिविसति, तस्मा मिच्छादिट्ठिभूतम्पि तं पटिक्खिपन्तो ‘ठपेत्वा’ति आह।

    1140. Ganthagocchake nāmakāyaṃ gantheti, cutipaṭisandhivasena vaṭṭasmiṃ ghaṭetīti kāyagantho. Sabbaññubhāsitampi paṭikkhipitvā sassato loko idameva saccaṃ moghamaññanti iminā ākārena abhinivisatīti idaṃsaccābhiniveso. Yasmā pana abhijjhākāmarāgānaṃ viseso atthi, tasmā abhijjhākāyaganthassa padabhājane ‘‘yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo’’ti avatvā yo rāgo sārāgotiādi vuttaṃ. Iminā yaṃ heṭṭhā vuttaṃ ‘brahmānaṃ vimānādīsu chandarāgo kāmāsavo na hoti, ganthagocchakaṃ patvā abhijjhākāyagantho hotī’ti taṃ suvuttanti veditabbaṃ. Parato kilesagocchakepi eseva nayo. Ṭhapetvā sīlabbataparāmāsanti idaṃ yasmā sīlabbataparāmāso ‘idameva sacca’ntiādinā ākārena nābhinivisati, ‘sīlena suddhī’tiādinā eva pana abhinivisati, tasmā micchādiṭṭhibhūtampi taṃ paṭikkhipanto ‘ṭhapetvā’ti āha.

    ११६२. नीवरणगोच्छकस्स थिनमिद्धनिद्देसे चित्तस्स अकल्‍लताति चित्तस्स गिलानभावो। गिलानो हि अकल्‍लकोति वुच्‍चति। विनयेपि वुत्तं – ‘‘नाहं, भन्ते, अकल्‍लको’’ति (पारा॰ १५१)। अकम्मञ्‍ञताति चित्तगेलञ्‍ञसङ्खातोव अकम्मञ्‍ञताकारो। ओलीयनाति ओलीयनाकारो। इरियापथिकचित्तञ्हि इरियापथं सन्धारेतुं असक्‍कोन्तं, रुक्खे वग्गुलि विय, खीले लग्गितफाणितवारको विय च, ओलीयति। तस्स तं आकारं सन्धाय ओलीयनाति वुत्तं। दुतियपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं। लीनन्ति अविप्फारिकताय पटिकुटितं। इतरे द्वे आकारभावनिद्देसा। थिनन्ति सप्पिपिण्डो विय अविप्फारिकताय घनभावेन ठितं। थियनाति आकारनिद्देसो। थियितभावो थियितत्तं, अविप्फारवसेनेव थद्धताति अत्थो।

    1162. Nīvaraṇagocchakassa thinamiddhaniddese cittassa akallatāti cittassa gilānabhāvo. Gilāno hi akallakoti vuccati. Vinayepi vuttaṃ – ‘‘nāhaṃ, bhante, akallako’’ti (pārā. 151). Akammaññatāti cittagelaññasaṅkhātova akammaññatākāro. Olīyanāti olīyanākāro. Iriyāpathikacittañhi iriyāpathaṃ sandhāretuṃ asakkontaṃ, rukkhe vagguli viya, khīle laggitaphāṇitavārako viya ca, olīyati. Tassa taṃ ākāraṃ sandhāya olīyanāti vuttaṃ. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Līnanti avipphārikatāya paṭikuṭitaṃ. Itare dve ākārabhāvaniddesā. Thinanti sappipiṇḍo viya avipphārikatāya ghanabhāvena ṭhitaṃ. Thiyanāti ākāraniddeso. Thiyitabhāvo thiyitattaṃ, avipphāravaseneva thaddhatāti attho.

    ११६३. कायस्साति खन्धत्तयसङ्खातस्स नामकायस्स। अकल्‍लता अकम्मञ्‍ञताति हेट्ठा वुत्तनयमेव। मेघो विय आकासं कायं ओनय्हतीति ओनाहो। सब्बतोभागेन ओनाहो परियोनाहो। अब्भन्तरे समोरुन्धतीति अन्तोसमोरोधो। यथा हि नगरे रुन्धित्वा गहिते मनुस्सा बहि निक्खमितुं न लभन्ति, एवम्पि मिद्धेन समोरुद्धा धम्मा विप्फारवसेन निक्खमितुं न लभन्ति। तस्मा अन्तोसमोरोधोति वुत्तं। मेधतीति मिद्धं; अकम्मञ्‍ञभावेन विहिंसतीति अत्थो। सुपन्ति तेनाति सोप्पं। अक्खिदलादीनं पचलभावं करोतीति पचलायिका। सुपना सुपितत्तन्ति आकारभावनिद्देसा। यं पन तेसं पुरतो सोप्पपदं तस्स पुनवचने कारणं वुत्तमेव। इदं वुच्‍चति थिनमिद्धनीवरणन्ति इदं थिनञ्‍च मिद्धञ्‍च एकतो कत्वा आवरणट्ठेन थिनमिद्धनीवरणन्ति वुच्‍चति। यं येभुय्येन सेक्खपुथुज्‍जनानं निद्दाय पुब्बभागअपरभागेसु उप्पज्‍जति तं अरहत्तमग्गेन समुच्छिज्‍जति। खीणासवानं पन करजकायस्स दुब्बलभावेन भवङ्गोतरणं होति, तस्मिं असम्मिस्से वत्तमाने ते सुपन्ति, सा नेसं निद्दा नाम होति। तेनाह भगवा – ‘‘अभिजानामि खो पनाहं, अग्गिवेस्सन, गिम्हानं पच्छिमे मासे चतुग्गुणं सङ्घाटिं पञ्‍ञपेत्वा दक्खिणेन पस्सेन सतो सम्पजानो निद्दं ओक्‍कमिता’’ति (म॰ नि॰ १.३८७)। एवरूपो पनायं करजकायस्स दुब्बलभावो न मग्गवज्झो, उपादिन्‍नकेपि अनुपादिन्‍नकेपि लब्भति। उपादिन्‍नके लब्भमानो यदा खीणासवो दीघमग्गं गतो होति, अञ्‍ञतरं वा पन कम्मं कत्वा किलन्तो, एवरूपे काले लब्भति। अनुपादिन्‍नके लब्भमानो पण्णपुप्फेसु लब्भति। एकच्‍चानञ्हि रुक्खानं पण्णानि सूरियातपेन पसारियन्ति रत्तिं पटिकुटन्ति, पदुमपुप्फादीनि सूरियातपेन पुप्फन्ति, रत्तिं पुन पटिकुटन्ति । इदं पन मिद्धं अकुसलत्ता खीणासवानं न होतीति।

    1163. Kāyassāti khandhattayasaṅkhātassa nāmakāyassa. Akallatā akammaññatāti heṭṭhā vuttanayameva. Megho viya ākāsaṃ kāyaṃ onayhatīti onāho. Sabbatobhāgena onāho pariyonāho. Abbhantare samorundhatīti antosamorodho. Yathā hi nagare rundhitvā gahite manussā bahi nikkhamituṃ na labhanti, evampi middhena samoruddhā dhammā vipphāravasena nikkhamituṃ na labhanti. Tasmā antosamorodhoti vuttaṃ. Medhatīti middhaṃ; akammaññabhāvena vihiṃsatīti attho. Supanti tenāti soppaṃ. Akkhidalādīnaṃ pacalabhāvaṃ karotīti pacalāyikā. Supanā supitattanti ākārabhāvaniddesā. Yaṃ pana tesaṃ purato soppapadaṃ tassa punavacane kāraṇaṃ vuttameva. Idaṃ vuccati thinamiddhanīvaraṇanti idaṃ thinañca middhañca ekato katvā āvaraṇaṭṭhena thinamiddhanīvaraṇanti vuccati. Yaṃ yebhuyyena sekkhaputhujjanānaṃ niddāya pubbabhāgaaparabhāgesu uppajjati taṃ arahattamaggena samucchijjati. Khīṇāsavānaṃ pana karajakāyassa dubbalabhāvena bhavaṅgotaraṇaṃ hoti, tasmiṃ asammisse vattamāne te supanti, sā nesaṃ niddā nāma hoti. Tenāha bhagavā – ‘‘abhijānāmi kho panāhaṃ, aggivessana, gimhānaṃ pacchime māse catugguṇaṃ saṅghāṭiṃ paññapetvā dakkhiṇena passena sato sampajāno niddaṃ okkamitā’’ti (ma. ni. 1.387). Evarūpo panāyaṃ karajakāyassa dubbalabhāvo na maggavajjho, upādinnakepi anupādinnakepi labbhati. Upādinnake labbhamāno yadā khīṇāsavo dīghamaggaṃ gato hoti, aññataraṃ vā pana kammaṃ katvā kilanto, evarūpe kāle labbhati. Anupādinnake labbhamāno paṇṇapupphesu labbhati. Ekaccānañhi rukkhānaṃ paṇṇāni sūriyātapena pasāriyanti rattiṃ paṭikuṭanti, padumapupphādīni sūriyātapena pupphanti, rattiṃ puna paṭikuṭanti . Idaṃ pana middhaṃ akusalattā khīṇāsavānaṃ na hotīti.

    तत्थ सिया – ‘‘न मिद्धं अकुसलं। कस्मा? रूपत्ता। रूपञ्हि अब्याकतं। इदञ्‍च रूपं। तेनेवेत्थ ‘कायस्स अकल्‍लता अकम्मञ्‍ञता’ति कायग्गहणं कत’’न्ति। यदि ‘कायस्सा’ति वुत्तमत्तेनेवेतं रूपं, कायपस्सद्धादयोपि धम्मा रूपमेव भवेय्युं। ‘सुखञ्‍च कायेन पटिसंवेदेति’ (ध॰ स॰ १६३; दी॰ नि॰ १.२३०) ‘कायेन चेव परमसच्‍चं सच्छिकरोती’ति (म॰ नि॰ २.१८३; अ॰ नि॰ ४.११३) सुखपटिसंवेदनपरमत्थसच्‍चसच्छिकरणानिपि रूपकायेनेव सियुं। तस्मा न वत्तब्बमेतं ‘रूपं मिद्ध’न्ति। नामकायो हेत्थ कायो नाम। यदि नामकायो, अथ कस्मा ‘सोप्पं पचलायिका’ति वुत्तं? न हि नामकायो सुपति, न च पचलायतीति। ‘लिङ्गादीनि विय इन्द्रियस्स, तस्स फलत्ता। यथा हि ‘इत्थिलिङ्गं इत्थिनिमित्तं इत्थिकुत्तं इत्थाकप्पो’ति इमानि लिङ्गादीनि इत्थिन्द्रियस्स फलत्ता वुत्तानि, एवं इमस्सापि नामकायगेलञ्‍ञसङ्खातस्स मिद्धस्स फलत्ता सोप्पादीनि वुत्तानि। मिद्धे हि सति तानि होन्तीति। फलूपचारेन, मिद्धं अरूपम्पि समानं ‘सोप्पं पचलायिका सुपना सुपितत्त’न्ति वुत्तं।

    Tattha siyā – ‘‘na middhaṃ akusalaṃ. Kasmā? Rūpattā. Rūpañhi abyākataṃ. Idañca rūpaṃ. Tenevettha ‘kāyassa akallatā akammaññatā’ti kāyaggahaṇaṃ kata’’nti. Yadi ‘kāyassā’ti vuttamattenevetaṃ rūpaṃ, kāyapassaddhādayopi dhammā rūpameva bhaveyyuṃ. ‘Sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti’ (dha. sa. 163; dī. ni. 1.230) ‘kāyena ceva paramasaccaṃ sacchikarotī’ti (ma. ni. 2.183; a. ni. 4.113) sukhapaṭisaṃvedanaparamatthasaccasacchikaraṇānipi rūpakāyeneva siyuṃ. Tasmā na vattabbametaṃ ‘rūpaṃ middha’nti. Nāmakāyo hettha kāyo nāma. Yadi nāmakāyo, atha kasmā ‘soppaṃ pacalāyikā’ti vuttaṃ? Na hi nāmakāyo supati, na ca pacalāyatīti. ‘Liṅgādīni viya indriyassa, tassa phalattā. Yathā hi ‘itthiliṅgaṃ itthinimittaṃ itthikuttaṃ itthākappo’ti imāni liṅgādīni itthindriyassa phalattā vuttāni, evaṃ imassāpi nāmakāyagelaññasaṅkhātassa middhassa phalattā soppādīni vuttāni. Middhe hi sati tāni hontīti. Phalūpacārena, middhaṃ arūpampi samānaṃ ‘soppaṃ pacalāyikā supanā supitatta’nti vuttaṃ.

    ‘अक्खिदलादीनं पचलभावं करोतीति पचलायिका’ति वचनत्थेनापि चायमत्थो साधितोयेवाति न रूपं मिद्धं। ओनाहादीहिपि चस्स अरूपभावो दीपितोयेव। न हि रूपं नामकायस्स ‘ओनाहो परियोनाहो अन्तोसमोरोधो’ होतीति। ‘ननु च इमिनाव कारणेनेतं रूपं? न हि अरूपं कस्सचि ओनाहो, न परियोनाहो, न अन्तोसमोरोधो होती’ति। यदि एवं, आवरणम्पि न भवेय्य। तस्मा। यथा कामच्छन्दादयो अरूपधम्मा आवरणट्ठेन नीवरणा, एवं इमस्सापि ओनाहनादिअत्थेन ओनाहादिता वेदितब्बा। अपिच ‘‘पञ्‍च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्‍किलेसे पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणे’’ति (दी॰ नि॰ २.१४६; सं॰ नि॰ ५.२३३) वचनतोपेतं अरूपं। न हि रूपं चित्तुपक्‍किलेसो, न पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणं होतीति।

    ‘Akkhidalādīnaṃ pacalabhāvaṃ karotīti pacalāyikā’ti vacanatthenāpi cāyamattho sādhitoyevāti na rūpaṃ middhaṃ. Onāhādīhipi cassa arūpabhāvo dīpitoyeva. Na hi rūpaṃ nāmakāyassa ‘onāho pariyonāho antosamorodho’ hotīti. ‘Nanu ca imināva kāraṇenetaṃ rūpaṃ? Na hi arūpaṃ kassaci onāho, na pariyonāho, na antosamorodho hotī’ti. Yadi evaṃ, āvaraṇampi na bhaveyya. Tasmā. Yathā kāmacchandādayo arūpadhammā āvaraṇaṭṭhena nīvaraṇā, evaṃ imassāpi onāhanādiatthena onāhāditā veditabbā. Apica ‘‘pañca nīvaraṇe pahāya cetaso upakkilese paññāya dubbalīkaraṇe’’ti (dī. ni. 2.146; saṃ. ni. 5.233) vacanatopetaṃ arūpaṃ. Na hi rūpaṃ cittupakkileso, na paññāya dubbalīkaraṇaṃ hotīti.

    कस्मा न होति? ननु वुत्तं –

    Kasmā na hoti? Nanu vuttaṃ –

    ‘‘सन्ति, भिक्खवे, एके समणब्राह्मणा सुरं पिवन्ति मेरयं, सुरामेरयपाना अप्पटिविरता, अयं, भिक्खवे, पठमो समणब्राह्मणानं उपक्‍किलेसो’’ति (अ॰ नि॰ ४.५०)।

    ‘‘Santi, bhikkhave, eke samaṇabrāhmaṇā suraṃ pivanti merayaṃ, surāmerayapānā appaṭiviratā, ayaṃ, bhikkhave, paṭhamo samaṇabrāhmaṇānaṃ upakkileso’’ti (a. ni. 4.50).

    अपरम्पि वुत्तं ‘‘छ खोमे, गहपतिपुत्त, आदीनवा सुरामेरयमज्‍जपमादट्ठानानुयोगे – सन्दिट्ठिका धनजानि, कलहप्पवड्ढनी, रोगानं आयतनं, अकित्तिसञ्‍जननी, कोपीननिदंसनी, पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणीत्वेव छट्ठं पदं भवती’’ति (दी॰ नि॰ ३.२४८)। पच्‍चक्खतोपि चेतं सिद्धमेव। यथा मज्‍जे उदरगते, चित्तं संकिलिस्सति, पञ्‍ञा दुब्बला होति, तस्मा मज्‍जं विय मिद्धम्पि चित्तसंकिलेसो चेव पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणञ्‍च सियाति। न, पच्‍चयनिद्देसतो। यदि हि मज्‍जं संकिलेसो भवेय्य, सो ‘‘इमे पञ्‍च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्‍किलेसे’’ति (म॰ नि॰ १.२९७) वा, ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, पञ्‍चिमे चित्तस्स उपक्‍किलेसा, येहि उपक्‍किलेसेहि उपक्‍किलिट्ठं चित्तं न चेव मुदु होति, न च कम्मनियं, न च पभस्सरं, पभङ्गु च, न च सम्मा समाधियति आसवानं खयाय। कतमे पञ्‍च? कामच्छन्दो, भिक्खवे, चित्तस्स उपक्‍किलेसो’’ति (सं॰ नि॰ ५.२१४) वा, ‘‘कतमे च, भिक्खवे, चित्तस्स उपक्‍किलेसा? अभिज्झा विसमलोभो चित्तस्स उपक्‍किलेसो’’ति (म॰ नि॰ १.७१) वा – एवमादीसु उपक्‍किलेसनिद्देसेसु निद्देसं आगच्छेय्य। यस्मा पन तस्मिं पीते उपक्‍किलेसा उप्पज्‍जन्ति ये चित्तसंकिलेसा चेव पञ्‍ञाय च दुब्बलीकरणा होन्ति, तस्मा तं तेसं पच्‍चयत्ता पच्‍चयनिद्देसतो एवं वुत्तं। मिद्धं पन सयमेव चित्तस्स संकिलेसो चेव पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणञ्‍चाति अरूपमेव मिद्धं।

    Aparampi vuttaṃ ‘‘cha khome, gahapatiputta, ādīnavā surāmerayamajjapamādaṭṭhānānuyoge – sandiṭṭhikā dhanajāni, kalahappavaḍḍhanī, rogānaṃ āyatanaṃ, akittisañjananī, kopīnanidaṃsanī, paññāya dubbalīkaraṇītveva chaṭṭhaṃ padaṃ bhavatī’’ti (dī. ni. 3.248). Paccakkhatopi cetaṃ siddhameva. Yathā majje udaragate, cittaṃ saṃkilissati, paññā dubbalā hoti, tasmā majjaṃ viya middhampi cittasaṃkileso ceva paññāya dubbalīkaraṇañca siyāti. Na, paccayaniddesato. Yadi hi majjaṃ saṃkileso bhaveyya, so ‘‘ime pañca nīvaraṇe pahāya cetaso upakkilese’’ti (ma. ni. 1.297) vā, ‘‘evameva kho, bhikkhave, pañcime cittassa upakkilesā, yehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ cittaṃ na ceva mudu hoti, na ca kammaniyaṃ, na ca pabhassaraṃ, pabhaṅgu ca, na ca sammā samādhiyati āsavānaṃ khayāya. Katame pañca? Kāmacchando, bhikkhave, cittassa upakkileso’’ti (saṃ. ni. 5.214) vā, ‘‘katame ca, bhikkhave, cittassa upakkilesā? Abhijjhā visamalobho cittassa upakkileso’’ti (ma. ni. 1.71) vā – evamādīsu upakkilesaniddesesu niddesaṃ āgaccheyya. Yasmā pana tasmiṃ pīte upakkilesā uppajjanti ye cittasaṃkilesā ceva paññāya ca dubbalīkaraṇā honti, tasmā taṃ tesaṃ paccayattā paccayaniddesato evaṃ vuttaṃ. Middhaṃ pana sayameva cittassa saṃkileso ceva paññāya dubbalīkaraṇañcāti arūpameva middhaṃ.

    किञ्‍च भिय्यो? सम्पयोगवचनतो। ‘‘थिनमिद्धनीवरणं अविज्‍जानीवरणेन नीवरणञ्‍चेव नीवरणसम्पयुत्तञ्‍चा’’ति (ध॰ स॰ ११७६) हि वुत्तं। तस्मा सम्पयोगवचनतो नयिदं रूपं। न हि रूपं सम्पयुत्तसङ्ख्यं लभतीति। अथापि सिया – ‘यथालाभवसेनेतं वुत्तं। यथा हि ‘‘सिप्पिसम्बुकम्पि सक्खरकथलम्पि मच्छगुम्बम्पि चरन्तम्पि तिट्ठन्तम्पी’’ति (दी॰ नि॰ १.२४९; म॰ नि॰ १.४३३) एवं एकतो कत्वा यथालाभवसेन वुत्तं। सक्खरकथलञ्हि तिट्ठति येव न चरति, इतरद्वयं तिट्ठतिपि चरतिपि। एवमिधापि मिद्धं नीवरणमेव, न सम्पयुत्तं , थिनं नीवरणम्पि सम्पयुत्तम्पीति सब्बं एकतो कत्वा यथालाभवसेन ‘‘नीवरणञ्‍चेव नीवरणसम्पयुत्तञ्‍चा’’ति वुत्तं। मिद्धं पन यथा सक्खरकथलं तिट्ठतेव न चरति, एवं नीवरणमेव, न सम्पयुत्तं। तस्मा रूपमेव मिद्धन्ति। न, रूपभावासिद्धितो। सक्खरकथलञ्हि न चरतीति विनापि सुत्तेन सिद्धं। तस्मा तत्थ यथालाभवसेनत्थो होतु । मिद्धं पन रूपन्ति असिद्धमेतं। न सक्‍का तस्स इमिना सुत्तेन रूपभावो साधेतुन्ति मिद्धस्स रूपभावासिद्धितो न इदं यथालाभवसेन वुत्तन्ति अरूपमेव मिद्धं।

    Kiñca bhiyyo? Sampayogavacanato. ‘‘Thinamiddhanīvaraṇaṃ avijjānīvaraṇena nīvaraṇañceva nīvaraṇasampayuttañcā’’ti (dha. sa. 1176) hi vuttaṃ. Tasmā sampayogavacanato nayidaṃ rūpaṃ. Na hi rūpaṃ sampayuttasaṅkhyaṃ labhatīti. Athāpi siyā – ‘yathālābhavasenetaṃ vuttaṃ. Yathā hi ‘‘sippisambukampi sakkharakathalampi macchagumbampi carantampi tiṭṭhantampī’’ti (dī. ni. 1.249; ma. ni. 1.433) evaṃ ekato katvā yathālābhavasena vuttaṃ. Sakkharakathalañhi tiṭṭhati yeva na carati, itaradvayaṃ tiṭṭhatipi caratipi. Evamidhāpi middhaṃ nīvaraṇameva, na sampayuttaṃ , thinaṃ nīvaraṇampi sampayuttampīti sabbaṃ ekato katvā yathālābhavasena ‘‘nīvaraṇañceva nīvaraṇasampayuttañcā’’ti vuttaṃ. Middhaṃ pana yathā sakkharakathalaṃ tiṭṭhateva na carati, evaṃ nīvaraṇameva, na sampayuttaṃ. Tasmā rūpameva middhanti. Na, rūpabhāvāsiddhito. Sakkharakathalañhi na caratīti vināpi suttena siddhaṃ. Tasmā tattha yathālābhavasenattho hotu . Middhaṃ pana rūpanti asiddhametaṃ. Na sakkā tassa iminā suttena rūpabhāvo sādhetunti middhassa rūpabhāvāsiddhito na idaṃ yathālābhavasena vuttanti arūpameva middhaṃ.

    किञ्‍च भिय्यो? ‘चत्तत्ता’तिआदिवचनतो। विभङ्गस्मिञ्हि ‘‘विगतथिनमिद्धोति तस्स थिनमिद्धस्स चत्तत्ता वन्तत्ता मुत्तत्ता पहीनत्ता पटिनिस्सट्ठत्ता, तेन वुच्‍चति विगतथिनमिद्धो’’ति (विभ॰ ५४७) च, ‘‘इदं चित्तं इमम्हा थिनमिद्धा सोधेति विसोधेति परिसोधेति मोचेति विमोचेति परिमोचेति, तेन वुच्‍चति थिनमिद्धा चित्तं परिसोधेति’’ चाति (विभ॰ ५५१) – एवं ‘चत्तत्ता’तिआदि वुत्तं। न च ‘रूपं’ एवं वुच्‍चति, तस्मापि अरूपमेव मिद्धन्ति। न, चित्तजस्सासम्भववचनतो। तिविधञ्हि मिद्धं – चित्तजं उतुजं आहारजञ्‍च। तस्मा यं तत्थ चित्तजं तस्स विभङ्गे झानचित्तेहि असम्भवो वुत्तो, न अरूपभावो साधितोति रूपमेव मिद्धन्ति। न, रूपभावासिद्धितोव। मिद्धस्स हि रूपभावे सिद्धे सक्‍का एतं लद्धुं। तत्थ चित्तजस्सासम्भवो वुत्तो। सो एव च न सिज्झतीति अरूपमेव मिद्धं।

    Kiñca bhiyyo? ‘Cattattā’tiādivacanato. Vibhaṅgasmiñhi ‘‘vigatathinamiddhoti tassa thinamiddhassa cattattā vantattā muttattā pahīnattā paṭinissaṭṭhattā, tena vuccati vigatathinamiddho’’ti (vibha. 547) ca, ‘‘idaṃ cittaṃ imamhā thinamiddhā sodheti visodheti parisodheti moceti vimoceti parimoceti, tena vuccati thinamiddhā cittaṃ parisodheti’’ cāti (vibha. 551) – evaṃ ‘cattattā’tiādi vuttaṃ. Na ca ‘rūpaṃ’ evaṃ vuccati, tasmāpi arūpameva middhanti. Na, cittajassāsambhavavacanato. Tividhañhi middhaṃ – cittajaṃ utujaṃ āhārajañca. Tasmā yaṃ tattha cittajaṃ tassa vibhaṅge jhānacittehi asambhavo vutto, na arūpabhāvo sādhitoti rūpameva middhanti. Na, rūpabhāvāsiddhitova. Middhassa hi rūpabhāve siddhe sakkā etaṃ laddhuṃ. Tattha cittajassāsambhavo vutto. So eva ca na sijjhatīti arūpameva middhaṃ.

    किञ्‍च भिय्यो? पहानवचनतो। भगवता हि ‘‘छ, भिक्खवे, धम्मे पहाय भब्बो पठमज्झानं उपसम्पज्‍ज विहरितुं; कतमे छ? कामच्छन्दं, ब्यापादं, थिनमिद्धं, उद्धच्‍चं, कक्‍कुच्‍चं, विचिकिच्छं; कामेसु खो पनस्स आदीनवो सम्मपञ्‍ञाय सुदिट्ठो होती’’ति (अ॰ नि॰ ६.७३) च, ‘‘इमे पञ्‍च नीवरणे पहाय बलवतिया पञ्‍ञाय अत्तत्थं वा परत्थं वा ञस्सती’’ति (अ॰ नि॰ ५.५१) च आदीसु मिद्धस्सापि पहानं वुत्तं। न च रूपं पहातब्बं। यथाह – ‘‘रूपक्खन्धो अभिञ्‍ञेय्यो, परिञ्‍ञेय्यो, न पहातब्बो, न भावेतब्बो न सच्छिकातब्बो’’ति (विभ॰ १०३१) इमस्सापि पहानवचनतो अरूपमेव मिद्धन्ति। न, रूपस्सापि पहानवचनतो। ‘‘रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथा’’ति (म॰ नि॰ १.२४७; सं॰ नि॰ ३.३३)। एत्थ हि रूपस्सापि पहानं वुत्तमेव। तस्मा अकारणमेतन्ति। न, अञ्‍ञथा वुत्तत्ता। तस्मिञ्हि सुत्ते ‘‘यो, भिक्खवे, रूपे छन्दरागविनयो तं तत्थ पहान’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.२५) एवं छन्दरागप्पहानवसेन रूपस्स पहानं वुत्तं, न यथा ‘‘छ धम्मे पहाय पञ्‍च नीवरणे पहाया’’ति एवं पहातब्बमेव वुत्तन्ति, अञ्‍ञथा वुत्तत्ता, न रूपं मिद्धं। तस्मा यानेतानि ‘‘सो इमे पञ्‍च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्‍किलेसे’’तिआदीनि सुत्तानि वुत्तानि, एतेहि चेव अञ्‍ञेहि च सुत्तेहि अरूपमेव मिद्धन्ति वेदितब्बं। तथा हि –

    Kiñca bhiyyo? Pahānavacanato. Bhagavatā hi ‘‘cha, bhikkhave, dhamme pahāya bhabbo paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharituṃ; katame cha? Kāmacchandaṃ, byāpādaṃ, thinamiddhaṃ, uddhaccaṃ, kakkuccaṃ, vicikicchaṃ; kāmesu kho panassa ādīnavo sammapaññāya sudiṭṭho hotī’’ti (a. ni. 6.73) ca, ‘‘ime pañca nīvaraṇe pahāya balavatiyā paññāya attatthaṃ vā paratthaṃ vā ñassatī’’ti (a. ni. 5.51) ca ādīsu middhassāpi pahānaṃ vuttaṃ. Na ca rūpaṃ pahātabbaṃ. Yathāha – ‘‘rūpakkhandho abhiññeyyo, pariññeyyo, na pahātabbo, na bhāvetabbo na sacchikātabbo’’ti (vibha. 1031) imassāpi pahānavacanato arūpameva middhanti. Na, rūpassāpi pahānavacanato. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, na tumhākaṃ, taṃ pajahathā’’ti (ma. ni. 1.247; saṃ. ni. 3.33). Ettha hi rūpassāpi pahānaṃ vuttameva. Tasmā akāraṇametanti. Na, aññathā vuttattā. Tasmiñhi sutte ‘‘yo, bhikkhave, rūpe chandarāgavinayo taṃ tattha pahāna’’nti (saṃ. ni. 3.25) evaṃ chandarāgappahānavasena rūpassa pahānaṃ vuttaṃ, na yathā ‘‘cha dhamme pahāya pañca nīvaraṇe pahāyā’’ti evaṃ pahātabbameva vuttanti, aññathā vuttattā, na rūpaṃ middhaṃ. Tasmā yānetāni ‘‘so ime pañca nīvaraṇe pahāya cetaso upakkilese’’tiādīni suttāni vuttāni, etehi ceva aññehi ca suttehi arūpameva middhanti veditabbaṃ. Tathā hi –

    ‘‘पञ्‍चिमे, भिक्खवे, आवरणा नीवरणा चेतसो अज्झारुहा पञ्‍ञाय दुब्बलीकरणा। कतमे पञ्‍च? कामच्छन्दो, भिक्खवे, आवरणो नीवरणो…पे॰… थिनमिद्धं, भिक्खवे, आवरणं नीवरणं चेतसो अज्झारुहं पञ्‍ञाय दुब्बलीकरण’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.२२०) च, ‘‘थिनमिद्धनीवरणं, भिक्खवे, अन्धकरणं अचक्खुकरणं अञ्‍ञाणकरणं पञ्‍ञानिरोधिकं विघातपक्खिकं अनिब्बानसंवत्तनिक’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.२२१) च, ‘‘एवमेव खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति थिनमिद्धपरेतेना’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३६) च, ‘‘अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्‍नो चेव कामच्छन्दो उप्पज्‍जति…पे॰… अनुप्पन्‍नञ्‍चेव थिनमिद्धं उप्पज्‍जती’’ति (सं॰ नि॰ ५.२१६) च, ‘‘केवलोहायं, भिक्खवे, अकुसलरासि यदिदं पञ्‍च नीवरणा’’ति (सं॰ नि॰ ५.३७१) च –

    ‘‘Pañcime, bhikkhave, āvaraṇā nīvaraṇā cetaso ajjhāruhā paññāya dubbalīkaraṇā. Katame pañca? Kāmacchando, bhikkhave, āvaraṇo nīvaraṇo…pe… thinamiddhaṃ, bhikkhave, āvaraṇaṃ nīvaraṇaṃ cetaso ajjhāruhaṃ paññāya dubbalīkaraṇa’’nti (saṃ. ni. 5.220) ca, ‘‘thinamiddhanīvaraṇaṃ, bhikkhave, andhakaraṇaṃ acakkhukaraṇaṃ aññāṇakaraṇaṃ paññānirodhikaṃ vighātapakkhikaṃ anibbānasaṃvattanika’’nti (saṃ. ni. 5.221) ca, ‘‘evameva kho, brāhmaṇa, yasmiṃ samaye thinamiddhapariyuṭṭhitena cetasā viharati thinamiddhaparetenā’’ti (saṃ. ni. 5.236) ca, ‘‘ayoniso, bhikkhave, manasikaroto anuppanno ceva kāmacchando uppajjati…pe… anuppannañceva thinamiddhaṃ uppajjatī’’ti (saṃ. ni. 5.216) ca, ‘‘kevalohāyaṃ, bhikkhave, akusalarāsi yadidaṃ pañca nīvaraṇā’’ti (saṃ. ni. 5.371) ca –

    एवमादीनि च अनेकानि एतस्स अरूपभावजोतकानेव सुत्तानि वुत्तानि। यस्मा चेतं अरूपं तस्मा आरुप्पेपि उप्पज्‍जति। वुत्तञ्हेतं महापकरणे पट्ठाने – ‘‘नीवरणं धम्मं पटिच्‍च नीवरणो धम्मो उप्पज्‍जति, न पुरेजातपच्‍चया’’ति एतस्स विभङ्गे ‘‘आरुप्पे कामच्छन्दनीवरणं पटिच्‍च थिनमिद्धं… उद्धच्‍चं अविज्‍जानीवरण’’न्ति (पट्ठा॰ ३.८.८) सब्बं वित्थारेतब्बं। तस्मा सन्‍निट्ठानमेत्थ गन्तब्बं अरूपमेव मिद्धन्ति।

    Evamādīni ca anekāni etassa arūpabhāvajotakāneva suttāni vuttāni. Yasmā cetaṃ arūpaṃ tasmā āruppepi uppajjati. Vuttañhetaṃ mahāpakaraṇe paṭṭhāne – ‘‘nīvaraṇaṃ dhammaṃ paṭicca nīvaraṇo dhammo uppajjati, na purejātapaccayā’’ti etassa vibhaṅge ‘‘āruppe kāmacchandanīvaraṇaṃ paṭicca thinamiddhaṃ… uddhaccaṃ avijjānīvaraṇa’’nti (paṭṭhā. 3.8.8) sabbaṃ vitthāretabbaṃ. Tasmā sanniṭṭhānamettha gantabbaṃ arūpameva middhanti.

    ११६६. कुक्‍कुच्‍चनिद्देसे अकप्पिये कप्पियसञ्‍ञितातिआदीनि मूलतो कुक्‍कुच्‍चदस्सनत्थं वुत्तानि। एवंसञ्‍ञिताय हि कते वीतिकम्मे, निट्ठिते वत्थुज्झाचारे, पुन सञ्‍जातसतिनोपि ‘दुट्ठु मया कत’न्ति एवं अनुतप्पमानस्स पच्छानुतापवसेनेतं उप्पज्‍जति। तेन तं मूलतो दस्सेतुं ‘अकप्पिये कप्पियसञ्‍ञिता’तिआदि वुत्तं। तत्थ अकप्पियभोजनं कप्पियसञ्‍ञी हुत्वा परिभुञ्‍जति, अकप्पियमंसं कप्पियमंससञ्‍ञी हुत्वा, अच्छमंसं सूकरमंसन्ति, दीपिमंसं वा मिगमंसन्ति खादति; काले वीतिवत्ते कालसञ्‍ञाय, पवारेत्वा अप्पवारितसञ्‍ञाय, पत्तस्मिं रजे पतिते पटिग्गहितसञ्‍ञाय भुञ्‍जति – एवं ‘अकप्पिये कप्पियसञ्‍ञाय’ वीतिक्‍कमं करोति नाम। सूकरमंसं पन अच्छमंससञ्‍ञाय खादमानो, काले च विकालसञ्‍ञाय भुञ्‍जमानो ‘कप्पिये अकप्पियसञ्‍ञिताय’ वीतिक्‍कमं करोति नाम। अनवज्‍जं पन किञ्‍चिदेव वज्‍जसञ्‍ञिताय, वज्‍जञ्‍च अनवज्‍जसञ्‍ञिताय करोन्तो ‘अनवज्‍जे वज्‍जसञ्‍ञाय वज्‍जे च अनवज्‍जसञ्‍ञाय’ वीतिक्‍कमं करोति नाम। यस्मा पनेतं ‘‘अकतं वत मे कल्याणं, अकतं कुसलं, अकतं भीरुत्ताणं, कतं पापं, कतं लुद्दं, कतं किब्बिस’’न्ति एवं अनवज्‍जे वज्‍जसञ्‍ञितायपि कते वीतिक्‍कमे उप्पज्‍जति, तस्मास्स अञ्‍ञम्पि वत्थुं अनुजानन्तो यं एवरूपन्तिआदिमाह।

    1166. Kukkuccaniddese akappiye kappiyasaññitātiādīni mūlato kukkuccadassanatthaṃ vuttāni. Evaṃsaññitāya hi kate vītikamme, niṭṭhite vatthujjhācāre, puna sañjātasatinopi ‘duṭṭhu mayā kata’nti evaṃ anutappamānassa pacchānutāpavasenetaṃ uppajjati. Tena taṃ mūlato dassetuṃ ‘akappiye kappiyasaññitā’tiādi vuttaṃ. Tattha akappiyabhojanaṃ kappiyasaññī hutvā paribhuñjati, akappiyamaṃsaṃ kappiyamaṃsasaññī hutvā, acchamaṃsaṃ sūkaramaṃsanti, dīpimaṃsaṃ vā migamaṃsanti khādati; kāle vītivatte kālasaññāya, pavāretvā appavāritasaññāya, pattasmiṃ raje patite paṭiggahitasaññāya bhuñjati – evaṃ ‘akappiye kappiyasaññāya’ vītikkamaṃ karoti nāma. Sūkaramaṃsaṃ pana acchamaṃsasaññāya khādamāno, kāle ca vikālasaññāya bhuñjamāno ‘kappiye akappiyasaññitāya’ vītikkamaṃ karoti nāma. Anavajjaṃ pana kiñcideva vajjasaññitāya, vajjañca anavajjasaññitāya karonto ‘anavajje vajjasaññāya vajje ca anavajjasaññāya’ vītikkamaṃ karoti nāma. Yasmā panetaṃ ‘‘akataṃ vata me kalyāṇaṃ, akataṃ kusalaṃ, akataṃ bhīruttāṇaṃ, kataṃ pāpaṃ, kataṃ luddaṃ, kataṃ kibbisa’’nti evaṃ anavajje vajjasaññitāyapi kate vītikkame uppajjati, tasmāssa aññampi vatthuṃ anujānanto yaṃ evarūpantiādimāha.

    तत्थ कुक्‍कुच्‍चपदं वुत्तत्थमेव। कुक्‍कुच्‍चायनाकारो कुक्‍कुच्‍चायना। कुक्‍कुच्‍चेन अयितस्स भावो कुक्‍कुच्‍चायितत्तं। चेतसो विप्पटिसारोति एत्थ कताकतस्स सावज्‍जानवज्‍जस्स वा अभिमुखगमनं ‘विप्पटिसारो’ नाम। यस्मा पन सो कतं वा पापं अकतं न करोति, अकतं वा कल्याणं कतं न करोति, तस्मा विरूपो कुच्छितो वा पटिसारोति ‘विप्पटिसारो’। सो पन चेतसो, न सत्तस्साति ञापनत्थं ‘चेतसो’ विप्पटिसारोति वुत्तं। अयमस्स सभावनिद्देसो। उप्पज्‍जमानं पन कुक्‍कुच्‍चं आरग्गमिव कंसपत्तं मनं विलिखमानमेव उप्पज्‍जति, तस्मा मनोविलेखोति वुत्तं। अयमस्स किच्‍चनिद्देसो। यं पन विनये ‘‘अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवता पटिक्खित्तं अनुवसित्वा अनुवसित्वा आवसथपिण्डं परिभुञ्‍जितु’’न्ति कुक्‍कुच्‍चायन्तो न पटिग्गहेसीति (पाचि॰ २०४) कुक्‍कुच्‍चं आगतं, न तं नीवरणं। न हि अरहतो ‘दुट्ठु मया इदं कत’न्ति एवं अनुतापो अत्थि। नीवरणपतिरूपकं पनेतं ‘कप्पति न कप्पती’ति वीमंसनसङ्खातं विनयकुक्‍कुच्‍चं नाम।

    Tattha kukkuccapadaṃ vuttatthameva. Kukkuccāyanākāro kukkuccāyanā. Kukkuccena ayitassa bhāvo kukkuccāyitattaṃ. Cetaso vippaṭisāroti ettha katākatassa sāvajjānavajjassa vā abhimukhagamanaṃ ‘vippaṭisāro’ nāma. Yasmā pana so kataṃ vā pāpaṃ akataṃ na karoti, akataṃ vā kalyāṇaṃ kataṃ na karoti, tasmā virūpo kucchito vā paṭisāroti ‘vippaṭisāro’. So pana cetaso, na sattassāti ñāpanatthaṃ ‘cetaso’ vippaṭisāroti vuttaṃ. Ayamassa sabhāvaniddeso. Uppajjamānaṃ pana kukkuccaṃ āraggamiva kaṃsapattaṃ manaṃ vilikhamānameva uppajjati, tasmā manovilekhoti vuttaṃ. Ayamassa kiccaniddeso. Yaṃ pana vinaye ‘‘atha kho āyasmā sāriputto bhagavatā paṭikkhittaṃ anuvasitvā anuvasitvā āvasathapiṇḍaṃ paribhuñjitu’’nti kukkuccāyanto na paṭiggahesīti (pāci. 204) kukkuccaṃ āgataṃ, na taṃ nīvaraṇaṃ. Na hi arahato ‘duṭṭhu mayā idaṃ kata’nti evaṃ anutāpo atthi. Nīvaraṇapatirūpakaṃ panetaṃ ‘kappati na kappatī’ti vīmaṃsanasaṅkhātaṃ vinayakukkuccaṃ nāma.

    ११७६. ‘‘कतमे धम्मा नीवरणा चेव नीवरणसम्पयुत्ता चा’’ति पदस्स निद्देसे यस्मा थिनमिद्धं अञ्‍ञमञ्‍ञं न विजहति, तस्मा थिनमिद्धनीवरणं अविज्‍जानीवरणेन नीवरणञ्‍चेव नीवरणसम्पयुत्तञ्‍चाति अभिन्दित्वा वुत्तं। यस्मा पन उद्धच्‍चे सतिपि कुक्‍कुच्‍चस्स अभावा कुक्‍कुच्‍चेन विनापि उद्धच्‍चं उप्पज्‍जति, तस्मा तं भिन्दित्वा वुत्तं। यञ्‍च येन सम्पयोगं न गच्छति, तं न योजितन्ति वेदितब्बं।

    1176. ‘‘Katame dhammā nīvaraṇā ceva nīvaraṇasampayuttā cā’’ti padassa niddese yasmā thinamiddhaṃ aññamaññaṃ na vijahati, tasmā thinamiddhanīvaraṇaṃ avijjānīvaraṇena nīvaraṇañceva nīvaraṇasampayuttañcāti abhinditvā vuttaṃ. Yasmā pana uddhacce satipi kukkuccassa abhāvā kukkuccena vināpi uddhaccaṃ uppajjati, tasmā taṃ bhinditvā vuttaṃ. Yañca yena sampayogaṃ na gacchati, taṃ na yojitanti veditabbaṃ.

    इमे पन नीवरणे किलेसपटिपाटियापि आहरितुं वट्टति मग्गपटिपाटियापि। किलेसपटिपाटिया कामच्छन्दब्यापादा अनागामिमग्गेन पहीयन्ति, थिनमिद्धुद्धच्‍चानि अरहत्तमग्गेन, कुक्‍कुच्‍चविचिकिच्छा सोतापत्तिमग्गेन, अविज्‍जा अरहत्तमग्गेन। मग्गपटिपाटिया सोतापत्तिमग्गेन कुक्‍कुच्‍चविचिकिच्छा पहीयन्ति, अनागामिमग्गेन कामच्छन्दब्यापादा, अरहत्तमग्गेन थिनमिद्धुद्धच्‍चाविज्‍जाति।

    Ime pana nīvaraṇe kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭati maggapaṭipāṭiyāpi. Kilesapaṭipāṭiyā kāmacchandabyāpādā anāgāmimaggena pahīyanti, thinamiddhuddhaccāni arahattamaggena, kukkuccavicikicchā sotāpattimaggena, avijjā arahattamaggena. Maggapaṭipāṭiyā sotāpattimaggena kukkuccavicikicchā pahīyanti, anāgāmimaggena kāmacchandabyāpādā, arahattamaggena thinamiddhuddhaccāvijjāti.

    ११८२. परामासगोच्छके ते धम्मे ठपेत्वाति पुच्छासभागेन बहुवचनं कतं।

    1182. Parāmāsagocchake te dhamme ṭhapetvāti pucchāsabhāgena bahuvacanaṃ kataṃ.

    १२१९. उपादाननिद्देसे वत्थुसङ्खातं कामं उपादियतीति कामुपादानं कामो च सो उपादानञ्‍चातिपि कामुपादानं। उपादानन्ति दळ्हग्गहणं। दळ्हत्थो हि एत्थ उपसद्दो उपायासउपकट्ठादीसु विय। तथा दिट्ठि च सा उपादानञ्‍चाति दिट्ठुपादानं। दिट्ठिं उपादियतीति दिट्ठुपादानं। ‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.३१) हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियहि। तथा सीलब्बतं उपादियतीति सीलब्बतुपादानं। सीलब्बतञ्‍च तं उपादानञ्‍चातिपि सीलब्बतुपादानं। गोसीलगोवतादीनि हि ‘एवं सुद्धी’ति अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानि। तथा, वदन्ति एतेनाति ‘वादो’; उपादियन्ति एतेनाति ‘उपादानं’। किं वदन्ति, उपादियन्ति वा? अत्तानं। अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं; ‘अत्तवादमत्तमेव वा अत्ता’ति उपादियन्ति एतेनाति अत्तवादुपादानं।

    1219. Upādānaniddese vatthusaṅkhātaṃ kāmaṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ kāmo ca so upādānañcātipi kāmupādānaṃ. Upādānanti daḷhaggahaṇaṃ. Daḷhattho hi ettha upasaddo upāyāsaupakaṭṭhādīsu viya. Tathā diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ. Diṭṭhiṃ upādiyatīti diṭṭhupādānaṃ. ‘Sassato attā ca loko cā’tiādīsu (dī. ni. 1.31) hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi upādiyahi. Tathā sīlabbataṃ upādiyatīti sīlabbatupādānaṃ. Sīlabbatañca taṃ upādānañcātipi sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovatādīni hi ‘evaṃ suddhī’ti abhinivesato sayameva upādānāni. Tathā, vadanti etenāti ‘vādo’; upādiyanti etenāti ‘upādānaṃ’. Kiṃ vadanti, upādiyanti vā? Attānaṃ. Attano vādupādānaṃ attavādupādānaṃ; ‘attavādamattameva vā attā’ti upādiyanti etenāti attavādupādānaṃ.

    १२२०. यो कामेसु कामच्छन्दोति एत्थापि वत्थुकामाव अनवसेसतो कामाति अधिप्पेता। तस्मा वत्थुकामेसु कामच्छन्दो इध कामुपादानन्ति अनागामिनोपि तं सिद्धं होति। पञ्‍चकामगुणवत्थुको पनस्स कामरागोव नत्थीति।

    1220. Yo kāmesu kāmacchandoti etthāpi vatthukāmāva anavasesato kāmāti adhippetā. Tasmā vatthukāmesu kāmacchando idha kāmupādānanti anāgāminopi taṃ siddhaṃ hoti. Pañcakāmaguṇavatthuko panassa kāmarāgova natthīti.

    १२२१. दिट्ठुपादाननिद्देसे नत्थि दिन्‍नन्ति। दिन्‍नं नाम अत्थि, सक्‍का कस्सचि किञ्‍चि दातुन्ति जानाति; दिन्‍नस्स पन फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। नत्थि यिट्ठन्ति। यिट्ठं वुच्‍चति महायागो। तं यजितुं सक्‍काति जानाति; यिट्ठस्स पन फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। नत्थि हुतन्ति आहुनपाहुनमङ्गलकिरिया। तं कातुं सक्‍काति जानाति; तस्स पन फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। नत्थि, सुकतदुक्‍कटानन्ति एत्थ दस कुसलकम्मपथा सुकतकम्मानि नाम। दस अकुसलकम्मपथा दुक्‍कटकम्मानि नाम। तेसं अत्थिभावं जानाति फलं विपाको पन नत्थीति गण्हाति। नत्थि अयं लोकोति परलोके ठितो इमं लोकं नत्थीति गण्हाति। नत्थि परलोकोति इध लोके ठितो परलोकं नत्थीति गण्हाति। नत्थि माता नत्थि पिताति मातापितूनं अत्थिभावं जानाति, तेसु कतपच्‍चयेन कोचि फलं विपाको नत्थीति गण्हाति। नत्थि सत्ता ओपपातिकाति चवनकउपपज्‍जनका सत्ता नत्थीति गण्हाति। सम्मग्गता सम्मा पटिपन्‍नाति अनुलोमपटिपदं पटिपन्‍ना धम्मिकसमणब्राह्मणा लोकस्मिं नत्थीति गण्हाति। ये इमञ्‍च लोकं परञ्‍च लोकं सयं अभिञ्‍ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति इमञ्‍च लोकं परञ्‍च लोकं अत्तनाव अभिविसिट्ठेन ञाणेन ञत्वा पवेदनसमत्थो सब्बञ्‍ञू बुद्धो नाम नत्थीति गण्हाति।

    1221. Diṭṭhupādānaniddese natthi dinnanti. Dinnaṃ nāma atthi, sakkā kassaci kiñci dātunti jānāti; dinnassa pana phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Natthi yiṭṭhanti. Yiṭṭhaṃ vuccati mahāyāgo. Taṃ yajituṃ sakkāti jānāti; yiṭṭhassa pana phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Natthi hutanti āhunapāhunamaṅgalakiriyā. Taṃ kātuṃ sakkāti jānāti; tassa pana phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Natthi, sukatadukkaṭānanti ettha dasa kusalakammapathā sukatakammāni nāma. Dasa akusalakammapathā dukkaṭakammāni nāma. Tesaṃ atthibhāvaṃ jānāti phalaṃ vipāko pana natthīti gaṇhāti. Natthi ayaṃ lokoti paraloke ṭhito imaṃ lokaṃ natthīti gaṇhāti. Natthi paralokoti idha loke ṭhito paralokaṃ natthīti gaṇhāti. Natthi mātā natthi pitāti mātāpitūnaṃ atthibhāvaṃ jānāti, tesu katapaccayena koci phalaṃ vipāko natthīti gaṇhāti. Natthi sattā opapātikāti cavanakaupapajjanakā sattā natthīti gaṇhāti. Sammaggatā sammā paṭipannāti anulomapaṭipadaṃ paṭipannā dhammikasamaṇabrāhmaṇā lokasmiṃ natthīti gaṇhāti. Ye imañca lokaṃ parañca lokaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedentīti imañca lokaṃ parañca lokaṃ attanāva abhivisiṭṭhena ñāṇena ñatvā pavedanasamattho sabbaññū buddho nāma natthīti gaṇhāti.

    इमानि पन उपादानानि किलेसपटिपाटियापि आहरितुं वट्टति मग्गपटिपाटियापि। किलेसपटिपाटिया कामुपादानं चतूहि मग्गेहि पहीयति, सेसानि तीणि सोतापत्तिमग्गेन। मग्गपटिपाटिया सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठुपादानादीनि पहीयन्ति, चतूहि मग्गेहि कामुपादानन्ति।

    Imāni pana upādānāni kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭati maggapaṭipāṭiyāpi. Kilesapaṭipāṭiyā kāmupādānaṃ catūhi maggehi pahīyati, sesāni tīṇi sotāpattimaggena. Maggapaṭipāṭiyā sotāpattimaggena diṭṭhupādānādīni pahīyanti, catūhi maggehi kāmupādānanti.

    १२३५. किलेसगोच्छके किलेसा एव किलेसवत्थूनि। वसन्ति वा एत्थ अखीणासवा सत्ता लोभादीसु पतिट्ठितत्ताति ‘वत्थूनि’। किलेसा च ते तप्पतिट्ठानं सत्तानं वत्थूनि चाति ‘किलेसवत्थूनि’। यस्मा चेत्थ अनन्तरपच्‍चयादिभावेन उप्पज्‍जमाना किलेसापि वसन्ति एव नाम, तस्मा किलेसानं वत्थूनीतिपि ‘किलेसवत्थूनि’।

    1235. Kilesagocchake kilesā eva kilesavatthūni. Vasanti vā ettha akhīṇāsavā sattā lobhādīsu patiṭṭhitattāti ‘vatthūni’. Kilesā ca te tappatiṭṭhānaṃ sattānaṃ vatthūni cāti ‘kilesavatthūni’. Yasmā cettha anantarapaccayādibhāvena uppajjamānā kilesāpi vasanti eva nāma, tasmā kilesānaṃ vatthūnītipi ‘kilesavatthūni’.

    १२३६. तत्थ कतमो लोभो? यो रागो सारागोति अयं पन लोभो हेतुगोच्छके गन्थगोच्छके इमस्मिं किलेसगोच्छकेति तीसु ठानेसु अतिरेकपदसतेन निद्दिट्ठो। आसवसंयोजनओघयोगनीवरणउपादानगोच्छकेसु अट्ठहि अट्ठहि पदेहि निद्दिट्ठो। स्वायं अतिरेकपदसतेन निद्दिट्ठट्ठानेपि अट्ठहि अट्ठहि पदेहि निद्दिट्ठट्ठानेपि निप्पदेसतोव गहितोति वेदितब्बो। तेसु हेतुगन्थनीवरणउपादानकिलेसगोच्छकेसु चतुमग्गवज्झा तण्हा एकेनेव कोट्ठासेन ठिता। आसवसंयोजनओघयोगेसु चतुमग्गवज्झापि द्वे कोट्ठासा हुत्वा ठिता। कथं? आसवेसु कामासवो भवासवोति, संयोजनेसु कामरागसंयोजनं भवरागसंयोजनन्ति, ओघेसु कामोघो भवोघोति, योगेसु कामयोगो भवयोगोति।

    1236. Tattha katamo lobho? Yo rāgo sārāgoti ayaṃ pana lobho hetugocchake ganthagocchake imasmiṃ kilesagocchaketi tīsu ṭhānesu atirekapadasatena niddiṭṭho. Āsavasaṃyojanaoghayoganīvaraṇaupādānagocchakesu aṭṭhahi aṭṭhahi padehi niddiṭṭho. Svāyaṃ atirekapadasatena niddiṭṭhaṭṭhānepi aṭṭhahi aṭṭhahi padehi niddiṭṭhaṭṭhānepi nippadesatova gahitoti veditabbo. Tesu hetuganthanīvaraṇaupādānakilesagocchakesu catumaggavajjhā taṇhā ekeneva koṭṭhāsena ṭhitā. Āsavasaṃyojanaoghayogesu catumaggavajjhāpi dve koṭṭhāsā hutvā ṭhitā. Kathaṃ? Āsavesu kāmāsavo bhavāsavoti, saṃyojanesu kāmarāgasaṃyojanaṃ bhavarāgasaṃyojananti, oghesu kāmogho bhavoghoti, yogesu kāmayogo bhavayogoti.

    इमानि पन किलेसवत्थूनि किलेसपटिपाटियापि आहरितुं वट्टति मग्गपटिपाटियापि। किलेसपटिपाटिया लोभो चतूहि मग्गेहि पहीयति, दोसो अनागामिमग्गेन, मोहमाना अरहत्तमग्गेन, दिट्ठिविचिकिच्छा सोतापत्तिमग्गेन, थिनादीनि अरहत्तमग्गेन। मग्गपटिपाटिया सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठिविचिकिच्छा पहीयन्ति, अनागामिमग्गेन दोसो, अरहत्तमग्गेन सेसा सत्ताति।

    Imāni pana kilesavatthūni kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭati maggapaṭipāṭiyāpi. Kilesapaṭipāṭiyā lobho catūhi maggehi pahīyati, doso anāgāmimaggena, mohamānā arahattamaggena, diṭṭhivicikicchā sotāpattimaggena, thinādīni arahattamaggena. Maggapaṭipāṭiyā sotāpattimaggena diṭṭhivicikicchā pahīyanti, anāgāmimaggena doso, arahattamaggena sesā sattāti.

    १२८७. कामावचरनिद्देसे हेट्ठतोति हेट्ठाभागेन। अवीचिनिरयन्ति वा अग्गिजालानं वा सत्तानं वा दुक्खवेदनाय वीचि, अन्तरं, छिद्दं एत्थ नत्थीति अवीचि। सुखसङ्खातो अयो एत्थ नत्थीति निरयो। निरतिअत्थेनपि निरस्सादत्थेनपि निरयो। परियन्तं करित्वाति तं अवीचिसङ्खातं निरयं अन्तं कत्वा। उपरितोति उपरिभागेन। परनिम्मितवसवत्तिदेवेति परनिम्मितेसु कामेसु वसं वत्तनतो एवंलद्धवोहारे देवे। अन्तो करित्वाति अन्तो पक्खिपित्वा। यं एतस्मिं अन्तरेति ये एतस्मिं ओकासे। एत्थावचराति इमिना यस्मा एतस्मिं अन्तरे अञ्‍ञेपि चरन्ति कदाचि कत्थचि सम्भवतो, तस्मा तेसं असङ्गण्हनत्थं ‘अवचरा’ति वुत्तं। तेन ये एतस्मिं अन्तरे ओगाळ्हा हुत्वा चरन्ति सब्बत्थ सदा च सम्भवतो, अधोभागे चरन्ति अवीचिनिरयस्स हेट्ठा भूतुपादायपवत्तिभावेन, तेसं सङ्गहो कतो होति। ते हि अवगाळ्हाव चरन्ति, अधोभागेव चरन्तीति अवचरा। एत्थ परियापन्‍नाति इमिना पन यस्मा एते एत्थावचरा अञ्‍ञत्थापि अवचरन्ति, न पन तत्थ परियापन्‍ना होन्ति, तस्मा तेसं अञ्‍ञत्थापि अवचरन्तानं परिग्गहो कतो होति। इदानि ते एत्थ परियापन्‍नधम्मे रासिसुञ्‍ञतपच्‍चयभावतो चेव सभावतो च दस्सेन्तो खन्धातिआदिमाह।

    1287. Kāmāvacaraniddese heṭṭhatoti heṭṭhābhāgena. Avīcinirayanti vā aggijālānaṃ vā sattānaṃ vā dukkhavedanāya vīci, antaraṃ, chiddaṃ ettha natthīti avīci. Sukhasaṅkhāto ayo ettha natthīti nirayo. Niratiatthenapi nirassādatthenapi nirayo. Pariyantaṃ karitvāti taṃ avīcisaṅkhātaṃ nirayaṃ antaṃ katvā. Uparitoti uparibhāgena. Paranimmitavasavattideveti paranimmitesu kāmesu vasaṃ vattanato evaṃladdhavohāre deve. Anto karitvāti anto pakkhipitvā. Yaṃ etasmiṃ antareti ye etasmiṃ okāse. Etthāvacarāti iminā yasmā etasmiṃ antare aññepi caranti kadāci katthaci sambhavato, tasmā tesaṃ asaṅgaṇhanatthaṃ ‘avacarā’ti vuttaṃ. Tena ye etasmiṃ antare ogāḷhā hutvā caranti sabbattha sadā ca sambhavato, adhobhāge caranti avīcinirayassa heṭṭhā bhūtupādāyapavattibhāvena, tesaṃ saṅgaho kato hoti. Te hi avagāḷhāva caranti, adhobhāgeva carantīti avacarā. Ettha pariyāpannāti iminā pana yasmā ete etthāvacarā aññatthāpi avacaranti, na pana tattha pariyāpannā honti, tasmā tesaṃ aññatthāpi avacarantānaṃ pariggaho kato hoti. Idāni te ettha pariyāpannadhamme rāsisuññatapaccayabhāvato ceva sabhāvato ca dassento khandhātiādimāha.

    १२८९. रूपावचरनिद्देसे ब्रह्मलोकन्ति पठमज्झानभूमिसङ्खातं ब्रह्मट्ठानं। सेसमेत्थ कामावचरनिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। समापन्‍नस्स वातिआदीसु पठमपदेन कुसलज्झानं वुत्तं, दुतियेन विपाकज्झानं, वुत्तं ततियेन किरियज्झानं वुत्तन्ति वेदितब्बं।

    1289. Rūpāvacaraniddese brahmalokanti paṭhamajjhānabhūmisaṅkhātaṃ brahmaṭṭhānaṃ. Sesamettha kāmāvacaraniddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Samāpannassa vātiādīsu paṭhamapadena kusalajjhānaṃ vuttaṃ, dutiyena vipākajjhānaṃ, vuttaṃ tatiyena kiriyajjhānaṃ vuttanti veditabbaṃ.

    १२९१. अरूपावचरनिद्देसे आकासानञ्‍चायतनूपगेति आकासानञ्‍चायतनसङ्खातं भवं उपगते। दुतियपदेपि एसेव नयो। सेसं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

    1291. Arūpāvacaraniddese ākāsānañcāyatanūpageti ākāsānañcāyatanasaṅkhātaṃ bhavaṃ upagate. Dutiyapadepi eseva nayo. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.

    १३०१. सरणदुकनिद्देसे य्वायं तीसु अकुसलमूलेसु मोहो, सो लोभसम्पयुत्तो च लोभेन सरणो, दोससम्पयुत्तो च दोसेन सरणो। विचिकिच्छुद्धच्‍चसम्पयुत्तो पन मोहो दिट्ठिसम्पयुत्तेन चेव रूपरागअरूपरागसङ्खातेन च रागरणेन पहानेकट्ठभावतो सरणो सरजोति वेदितब्बो।

    1301. Saraṇadukaniddese yvāyaṃ tīsu akusalamūlesu moho, so lobhasampayutto ca lobhena saraṇo, dosasampayutto ca dosena saraṇo. Vicikicchuddhaccasampayutto pana moho diṭṭhisampayuttena ceva rūparāgaarūparāgasaṅkhātena ca rāgaraṇena pahānekaṭṭhabhāvato saraṇo sarajoti veditabbo.




    Next: सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथा • Suttantikadukanikkhepakathā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / दुकनिक्खेपं • Dukanikkhepaṃ

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / दुकनिक्खेपकथावण्णना • Dukanikkhepakathāvaṇṇanā

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / दुकनिक्खेपकथावण्णना • Dukanikkhepakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact