| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
दुकनिक्खेपकथावण्णना
Dukanikkhepakathāvaṇṇanā
१०६२. मेत्तायनवसेनाति मेत्ताफरणवसेन। ‘‘मेत्तयनवसेना’’ति वत्तब्बे दीघं कत्वा वुत्तन्ति दट्ठब्बं। मेत्ता, मेदनं वा मेत्तायनं, तञ्च सिनेहवसेन। अनुदयतीति अनुदाति वत्तब्बे ‘‘अनुद्दा’’ति द-कारागमनं कत्वा वुत्तं। अनुद्दायनाकारोति अनुरक्खणाकारो। रक्खणञ्हि दायना। अनुद्दायितस्साति अनुद्दाय अयितस्स। ‘‘जातिपि दुक्खा’’तिआदिं सुणन्तस्स सवने, अनिच्चादितो सम्मसन्तस्स सम्मसने, मग्गेनेत्थ सम्मोहं विद्धंसेन्तस्स पटिवेधे, पटिविज्झित्वा पच्चवेक्खन्तस्स पच्चवेक्खणेति चतूसु कालेसु दुक्खे ञाणं वत्तति।
1062. Mettāyanavasenāti mettāpharaṇavasena. ‘‘Mettayanavasenā’’ti vattabbe dīghaṃ katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ. Mettā, medanaṃ vā mettāyanaṃ, tañca sinehavasena. Anudayatīti anudāti vattabbe ‘‘anuddā’’ti da-kārāgamanaṃ katvā vuttaṃ. Anuddāyanākāroti anurakkhaṇākāro. Rakkhaṇañhi dāyanā. Anuddāyitassāti anuddāya ayitassa. ‘‘Jātipi dukkhā’’tiādiṃ suṇantassa savane, aniccādito sammasantassa sammasane, maggenettha sammohaṃ viddhaṃsentassa paṭivedhe, paṭivijjhitvā paccavekkhantassa paccavekkhaṇeti catūsu kālesu dukkhe ñāṇaṃ vattati.
१०६५. चित्तस्स संरञ्जनं चित्तस्स सारागो। गिज्झन्तीति अभिकङ्खन्ति। सञ्जंन्तीति बन्धन्ति। लग्गनट्ठेनाति संवरणट्ठेन, ओलम्बनट्ठेन वा। तस्स तस्सेव भवस्साति कामभवादिसङ्खातस्स विपाककटत्तारूपस्स अभिनिब्बत्तिअत्थं पटिसन्धिया पच्चयभाववसेन परिकड्ढति। चित्तमस्स भवन्तरे विधावति निब्बत्तति। तण्हाविप्फन्दितनिवेसो अट्ठसततण्हाविचरितादिभावेन तण्हापवत्तियेव।
1065. Cittassa saṃrañjanaṃ cittassa sārāgo. Gijjhantīti abhikaṅkhanti. Sañjaṃntīti bandhanti. Lagganaṭṭhenāti saṃvaraṇaṭṭhena, olambanaṭṭhena vā. Tassa tasseva bhavassāti kāmabhavādisaṅkhātassa vipākakaṭattārūpassa abhinibbattiatthaṃ paṭisandhiyā paccayabhāvavasena parikaḍḍhati. Cittamassa bhavantare vidhāvati nibbattati. Taṇhāvipphanditaniveso aṭṭhasatataṇhāvicaritādibhāvena taṇhāpavattiyeva.
सरितानीति रागवसेन अल्लानि। तंसम्पयुत्तपीतिवसेन सिनिद्धानि सिनेहितानि। विसताति वित्थता। रूपादीसु तेभूमकधम्मेसु ब्यापनवसेन विसटा। पुरिमवचनमेव त-कारस्स ट-कारं कत्वा वुत्तं। विसालाति विपुला। विसक्कतीति परिसप्पति, सहति वा। रत्तो हि रागवत्थुना पादेन तालियमानोपि सहतीति। ओसक्कनं, विप्फन्दनं वा विसक्कनन्ति वदन्ति । अनिच्चादिं निच्चादितो गण्हन्ती विसंवादिका होति। विसंहरतीति तथा तथा कामेसु आनिसंसं पस्सन्ती विविधेहाकारेहि नेक्खम्माभिमुखप्पवत्तितो चित्तं संहरति सङ्खिपति। विसं वा दुक्खं, तं हरति वहतीति अत्थो। दुक्खनिब्बत्तकस्स कम्मस्स हेतुभावतो विसमूला, विसं वा दुक्खवेदनामूलं एतिस्साति विसमूला। दुक्खसमुदयत्ता विसं फलं एतिस्साति विसफला। तण्हाय रूपादिकस्स दुक्खस्सेव परिभोगो होति, न अमतस्साति सा ‘‘विसपरिभोगा’’ति वुत्ता। सब्बत्थ निरुत्तिवसेन पदसिद्धि वेदितब्बा। यो पनेत्थ पधानो अत्थो, तं दस्सेतुं पुन ‘‘विसता वा पना’’तिआदि वुत्तं। इत्थभावञ्ञथाभावन्ति मनुस्सभावदेवादिभावभूतं।
Saritānīti rāgavasena allāni. Taṃsampayuttapītivasena siniddhāni sinehitāni. Visatāti vitthatā. Rūpādīsu tebhūmakadhammesu byāpanavasena visaṭā. Purimavacanameva ta-kārassa ṭa-kāraṃ katvā vuttaṃ. Visālāti vipulā. Visakkatīti parisappati, sahati vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāliyamānopi sahatīti. Osakkanaṃ, vipphandanaṃ vā visakkananti vadanti . Aniccādiṃ niccādito gaṇhantī visaṃvādikā hoti. Visaṃharatīti tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehākārehi nekkhammābhimukhappavattito cittaṃ saṃharati saṅkhipati. Visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati vahatīti attho. Dukkhanibbattakassa kammassa hetubhāvato visamūlā, visaṃ vā dukkhavedanāmūlaṃ etissāti visamūlā. Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva paribhogo hoti, na amatassāti sā ‘‘visaparibhogā’’ti vuttā. Sabbattha niruttivasena padasiddhi veditabbā. Yo panettha padhāno attho, taṃ dassetuṃ puna ‘‘visatā vā panā’’tiādi vuttaṃ. Itthabhāvaññathābhāvanti manussabhāvadevādibhāvabhūtaṃ.
पणिधानकवसेनाति चित्तस्स रूपादीसु ठपनकवसेन। अञ्ञोपि बन्धु तण्हाय एव होति, सो पन अबन्धुपि होति। तण्हा पन निच्चसन्निस्सिताति ‘‘पाटियेक्को बन्धू’’ति वुत्ता। असनतोति ब्यापनतो भुञ्जनतो च। तदुभयं दस्सेति ‘‘अज्झोत्थरणतो’’तिआदिना। आसीसनवसेनाति इच्छनवसेन। अञ्ञेनाकारेनाति जप्पनाजप्पितत्तानं जप्पाय अनञ्ञत्तदस्सनाकारेन। चित्तं परियुट्ठातीति चित्तं मूसति। मारपासोति मारेन गहितताय रागो मारपासो।
Paṇidhānakavasenāti cittassa rūpādīsu ṭhapanakavasena. Aññopi bandhu taṇhāya eva hoti, so pana abandhupi hoti. Taṇhā pana niccasannissitāti ‘‘pāṭiyekko bandhū’’ti vuttā. Asanatoti byāpanato bhuñjanato ca. Tadubhayaṃ dasseti ‘‘ajjhottharaṇato’’tiādinā. Āsīsanavasenāti icchanavasena. Aññenākārenāti jappanājappitattānaṃ jappāya anaññattadassanākārena. Cittaṃ pariyuṭṭhātīti cittaṃ mūsati. Mārapāsoti mārena gahitatāya rāgo mārapāso.
१०६६. सङ्खारेसु उप्पन्नो कम्मपथभेदं न करोतीति एतेन सत्तेसु उप्पन्नो अट्ठानकोपो करोतीति विञ्ञायति। ‘‘अत्थं मे नाचरि , न चरति, न चरिस्सति, पियस्स मे मनापस्स अत्थं नाचरि, न चरति, न चरिस्सति, अप्पियस्स मे अमनापस्स अनत्थं नाचरि, न चरति, न चरिस्सती’’ति उप्पज्जमानोपि हि कोपो अवत्थुस्मिं उप्पन्नत्ता अट्ठानकोपो एव भवितुं युत्तो। आघातेन्तोति हनन्तो। पुनरुत्तिदोसो पटिसेधितोति दोस-पदस्स पटिविरोध-पदस्स च द्विक्खत्तुं आगतत्ता वुत्तं। पटिघस्स वा विसेसनत्थं पुब्बे ‘‘पटिविरोधो’’ति, पदोसादिविसेसनत्थं ‘‘दोसो’’ति च वुत्तं, दुस्सनादिविसेसनत्थं पच्छा ‘‘दोसो’’ति, विरोधविसेसनत्थञ्च ‘‘पटिविरोधो’’ति वुत्तन्ति नत्थि पुनरुत्तिदोसो।
1066. Saṅkhāresu uppanno kammapathabhedaṃ na karotīti etena sattesu uppanno aṭṭhānakopo karotīti viññāyati. ‘‘Atthaṃ me nācari , na carati, na carissati, piyassa me manāpassa atthaṃ nācari, na carati, na carissati, appiyassa me amanāpassa anatthaṃ nācari, na carati, na carissatī’’ti uppajjamānopi hi kopo avatthusmiṃ uppannattā aṭṭhānakopo eva bhavituṃ yutto. Āghātentoti hananto. Punaruttidoso paṭisedhitoti dosa-padassa paṭivirodha-padassa ca dvikkhattuṃ āgatattā vuttaṃ. Paṭighassa vā visesanatthaṃ pubbe ‘‘paṭivirodho’’ti, padosādivisesanatthaṃ ‘‘doso’’ti ca vuttaṃ, dussanādivisesanatthaṃ pacchā ‘‘doso’’ti, virodhavisesanatthañca ‘‘paṭivirodho’’ti vuttanti natthi punaruttidoso.
१०९१. अनिद्धारितपरिच्छेदे धम्मानं अत्थितामत्तदीपके मातिकुद्देसे अपरिच्छेदेन बहुवचनेन उद्देसो कतोति बहुवचनेनेव पुच्छति – ‘‘कतमे धम्मा अप्पच्चया’’ति। सभावसङ्खापरिच्छेदादिवसेन हि धम्मे अजानन्तस्स वसेन उद्देसो पुच्छा च करीयतीति। तस्मा परिच्छेदं अकत्वा उद्दिट्ठा पुच्छिता च। इमेति असङ्खतधातुतो उद्धं नत्थीति दीपनत्थं एकम्पि तं निद्दिसित्वा बहुवचनेनेव निगमनं कतं निद्देसतो पुब्बे बोधनेय्यस्स अजाननकालं उपादाय।
1091. Aniddhāritaparicchede dhammānaṃ atthitāmattadīpake mātikuddese aparicchedena bahuvacanena uddeso katoti bahuvacaneneva pucchati – ‘‘katame dhammā appaccayā’’ti. Sabhāvasaṅkhāparicchedādivasena hi dhamme ajānantassa vasena uddeso pucchā ca karīyatīti. Tasmā paricchedaṃ akatvā uddiṭṭhā pucchitā ca. Imeti asaṅkhatadhātuto uddhaṃ natthīti dīpanatthaṃ ekampi taṃ niddisitvā bahuvacaneneva nigamanaṃ kataṃ niddesato pubbe bodhaneyyassa ajānanakālaṃ upādāya.
११०१. किं पन नत्थि, किं तेन न वुत्ताति योजना कातब्बा। इदमेव मनोविञ्ञेय्यन्ति नियमाभावो ववत्थानाभावो। चक्खुविञ्ञाणादिविञ्ञेय्यमेव चक्खादिविञ्ञेय्यन्ति पाळियं वुत्तन्ति मनोविञ्ञाणविञ्ञेय्येनपि मनोविञ्ञेय्येन भवितब्बन्ति कत्वा अट्ठकथाय ‘‘किं पन मनोविञ्ञाणेना’’तिआदि वुत्तं। केहिचि विञ्ञेय्या केहिचि अविञ्ञेय्याति इदं कामावचरं मनोविञ्ञाणं आरम्मणादिवसेन भिन्दित्वा योजेतब्बं। रूपावचरादिआरम्मणेन हि कामावचरमनोविञ्ञाणेन रूपरागादिसम्पयुत्तेन च कामावचरधम्मा न विञ्ञेय्या, इतरेन च विञ्ञेय्या। एवं कामावचरानमेव आरम्मणानं केसञ्चि सद्दादीनं रूपारम्मणादीहि अविञ्ञेय्यता विञ्ञेय्यता च योजेतब्बा, तथा द्वारभेदवसेन। अथ वा सोमनस्ससहगतसन्तीरणं इट्ठारम्मणमेवाति इतरं तेन न विञ्ञेय्यं। एवं उपेक्खासहगते कुसलविपाके अकुसलविपाके चाति सब्बत्थ यथायोगं योजेतब्बं। रूपावचरादयो कामावचरविपाकादीहि अविञ्ञेय्या, केचिदेव विञ्ञेय्या अरूपावचरेहीति योजेतब्बं अनुवत्तमानत्ता। निब्बानेन अविञ्ञेय्यत्ताति ‘‘केहिचि अविञ्ञेय्या’’ति इमस्स पदस्स अत्थसम्भवमत्तं सन्धाय वुत्तं, न निब्बानस्स अनुवत्तमानमनोविञ्ञाणभावतो।
1101. Kiṃ pana natthi, kiṃ tena na vuttāti yojanā kātabbā. Idameva manoviññeyyanti niyamābhāvo vavatthānābhāvo. Cakkhuviññāṇādiviññeyyameva cakkhādiviññeyyanti pāḷiyaṃ vuttanti manoviññāṇaviññeyyenapi manoviññeyyena bhavitabbanti katvā aṭṭhakathāya ‘‘kiṃ pana manoviññāṇenā’’tiādi vuttaṃ. Kehici viññeyyā kehici aviññeyyāti idaṃ kāmāvacaraṃ manoviññāṇaṃ ārammaṇādivasena bhinditvā yojetabbaṃ. Rūpāvacarādiārammaṇena hi kāmāvacaramanoviññāṇena rūparāgādisampayuttena ca kāmāvacaradhammā na viññeyyā, itarena ca viññeyyā. Evaṃ kāmāvacarānameva ārammaṇānaṃ kesañci saddādīnaṃ rūpārammaṇādīhi aviññeyyatā viññeyyatā ca yojetabbā, tathā dvārabhedavasena. Atha vā somanassasahagatasantīraṇaṃ iṭṭhārammaṇamevāti itaraṃ tena na viññeyyaṃ. Evaṃ upekkhāsahagate kusalavipāke akusalavipāke cāti sabbattha yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Rūpāvacarādayo kāmāvacaravipākādīhi aviññeyyā, kecideva viññeyyā arūpāvacarehīti yojetabbaṃ anuvattamānattā. Nibbānena aviññeyyattāti ‘‘kehici aviññeyyā’’ti imassa padassa atthasambhavamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na nibbānassa anuvattamānamanoviññāṇabhāvato.
११०२. पञ्चकामगुणिकरागोति उक्कट्ठवसेन वुत्तं। भवासवं ठपेत्वा सब्बो लोभो कामासवोति युत्तं सिया। सस्सतदिट्ठिसहगतो रागो भवदिट्ठिसम्पयुत्तत्ता ‘‘भवासवो’’ति अट्ठकथायं वुत्तो। भवासवो पन ‘‘दिट्ठिगतविप्पयुत्तेसु एव उप्पज्जती’’ति पाळियं वुत्तो। सोपि रागो कामासवो भवितुं युत्तो। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकदुक्खानं कारणभूता कामासवादयोपि द्विधा वुत्ता।
1102. Pañcakāmaguṇikarāgoti ukkaṭṭhavasena vuttaṃ. Bhavāsavaṃ ṭhapetvā sabbo lobho kāmāsavoti yuttaṃ siyā. Sassatadiṭṭhisahagato rāgo bhavadiṭṭhisampayuttattā ‘‘bhavāsavo’’ti aṭṭhakathāyaṃ vutto. Bhavāsavo pana ‘‘diṭṭhigatavippayuttesu eva uppajjatī’’ti pāḷiyaṃ vutto. Sopi rāgo kāmāsavo bhavituṃ yutto. Diṭṭhadhammikasamparāyikadukkhānaṃ kāraṇabhūtā kāmāsavādayopi dvidhā vuttā.
११०३. कामासवनिद्देसे च कामेसूति कामरागदिट्ठिरागादिआरम्मणभूतेसु तेभूमकेसु वत्थुकामेसूति अत्थो सम्भवति। तत्थ हि उप्पज्जमाना सा तण्हा सब्बापि न कामच्छन्दादिनामं न लभतीति। कत्तुकम्यताछन्दो अकुसलेपि उप्पज्जति, न पन धम्मच्छन्दो।
1103. Kāmāsavaniddese ca kāmesūti kāmarāgadiṭṭhirāgādiārammaṇabhūtesu tebhūmakesu vatthukāmesūti attho sambhavati. Tattha hi uppajjamānā sā taṇhā sabbāpi na kāmacchandādināmaṃ na labhatīti. Kattukamyatāchando akusalepi uppajjati, na pana dhammacchando.
११०५. अञ्ञं जीवन्ति गहणं यदिपि उपादानक्खन्धेस्वेव पवत्तति, रूपे…पे॰… विञ्ञाणे वा पन न पतिट्ठाति। ततो अञ्ञं कत्वा जीवं गण्हातीति सस्सतदिट्ठि होतीति। ब्रह्मादिं एकच्चं अत्तानं ‘‘होती’’ति निच्चतो अञ्ञञ्च ‘‘न होती’’ति अनिच्चतो गण्हन्तस्स ‘‘होति च न च होती’’ति एकच्चसस्सतदिट्ठि। ‘‘होती’’ति च पुट्ठे ‘‘नेवा’’ति, ‘‘न होती’’ति च पुट्ठे ‘‘न’’इति सब्बत्थ पटिक्खिपन्तस्स अमराविक्खेपदिट्ठि, अमरा अनुपच्छेदा, अमरमच्छसदिसी वा विक्खेपदिट्ठीति अत्थो।
1105. Aññaṃ jīvanti gahaṇaṃ yadipi upādānakkhandhesveva pavattati, rūpe…pe… viññāṇe vā pana na patiṭṭhāti. Tato aññaṃ katvā jīvaṃ gaṇhātīti sassatadiṭṭhi hotīti. Brahmādiṃ ekaccaṃ attānaṃ ‘‘hotī’’ti niccato aññañca ‘‘na hotī’’ti aniccato gaṇhantassa ‘‘hoti ca na ca hotī’’ti ekaccasassatadiṭṭhi. ‘‘Hotī’’ti ca puṭṭhe ‘‘nevā’’ti, ‘‘na hotī’’ti ca puṭṭhe ‘‘na’’iti sabbattha paṭikkhipantassa amarāvikkhepadiṭṭhi, amarā anupacchedā, amaramacchasadisī vā vikkhepadiṭṭhīti attho.
पञ्चकामगुणिको रागो कामासवोति वुत्तोति कत्वा ब्रह्मानं विमानादीसु रागस्स दिट्ठिरागस्स च कामासवभावं पटिक्खिपति। यदि पन लोभो कामासवभवासवविनिमुत्तो अत्थि, सो यदा दिट्ठिगतविप्पयुत्तेसु उप्पज्जति, तदा तेन सम्पयुत्तो अविज्जासवो आसवविप्पयुत्तोति दोमनस्सविचिकिच्छुद्धच्चसम्पयुत्तस्स विय तस्सपि आसवविप्पयुत्तता वत्तब्बा सिया ‘‘चतूसु दिट्ठिगतविप्पयुत्तेसु लोभसहगतेसु चित्तुप्पादेसु उप्पन्नो मोहो सिया आसवसम्पयुत्तो सिया आसवविप्पयुत्तो’’ति। ‘‘कामासवो अट्ठसु लोभसहगतेसु चित्तुप्पादेसु उप्पज्जती’’ति, ‘‘कामासवं पटिच्च दिट्ठासवो अविज्जासवो’’ति (पट्ठा॰ ३.३.१) च वचनतो दिट्ठिसहगतो रागो कामासवो न होतीति न सक्का वत्तुं। किलेसपटिपाटियापि आहरितुं वट्टतीति आसवानं वचनं पहातब्बदस्सनत्थन्ति कत्वा ते पहाने आहरियमाना पहातब्बानम्पि तेसं किलेसानं उद्देसक्कमेन आहरितुं वट्टन्ति पजहनकानं मग्गानम्पीति अत्थो।
Pañcakāmaguṇiko rāgo kāmāsavoti vuttoti katvā brahmānaṃ vimānādīsu rāgassa diṭṭhirāgassa ca kāmāsavabhāvaṃ paṭikkhipati. Yadi pana lobho kāmāsavabhavāsavavinimutto atthi, so yadā diṭṭhigatavippayuttesu uppajjati, tadā tena sampayutto avijjāsavo āsavavippayuttoti domanassavicikicchuddhaccasampayuttassa viya tassapi āsavavippayuttatā vattabbā siyā ‘‘catūsu diṭṭhigatavippayuttesu lobhasahagatesu cittuppādesu uppanno moho siyā āsavasampayutto siyā āsavavippayutto’’ti. ‘‘Kāmāsavo aṭṭhasu lobhasahagatesu cittuppādesu uppajjatī’’ti, ‘‘kāmāsavaṃ paṭicca diṭṭhāsavo avijjāsavo’’ti (paṭṭhā. 3.3.1) ca vacanato diṭṭhisahagato rāgo kāmāsavo na hotīti na sakkā vattuṃ. Kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭatīti āsavānaṃ vacanaṃ pahātabbadassanatthanti katvā te pahāne āhariyamānā pahātabbānampi tesaṃ kilesānaṃ uddesakkamena āharituṃ vaṭṭanti pajahanakānaṃ maggānampīti attho.
११२१. पठमकमानभाजनीयेति ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानस्स निद्देसे। तत्थ हि ‘‘एकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वा वत्थुना मानं जप्पेति, यो एवरूपो मानो मञ्ञना…पे॰… केतुकम्यता चित्तस्सा’’ति (विभ॰ ८६६) सेय्यस्स सदिसस्स हीनस्स च पवत्तमानो पुग्गलविसेसं अनामसित्वा सेय्यमानो विभत्तोति इममत्थं सन्धाय ‘‘एको मानो तिण्णं जनानं उप्पज्जतीति कथितो’’ति आह। न केवलञ्चायं पठमकमानभाजनीये एव एवं कथितो, दुतियकततियकमानभाजनीयेपि कथितो एवाति निदस्सनमत्थं एतं दट्ठब्बं। अथ वा पुग्गले अनिस्साय वुत्तानं तिण्णम्पि मानानं भाजनीयं ‘‘पठमकमानभाजनीये’’ति आह। सेय्यस्स ‘‘सेय्योहमस्मीति मानो’’तिआदीनञ्हि पुग्गलं आमसित्वा वुत्तानं नवन्नं मानानं भाजनीयं दुतियकमानभाजनीयं होति, तस्स मानरासिस्स पुग्गलं अनामसित्वा वुत्तमानरासितो दुतियततियकत्ताति, अथापि च यथावुत्ते दुतियकमानभाजनीये ‘‘एकेकस्स तयो तयो माना उप्पज्जन्तीति कथित’’न्ति इध वुत्ताय अत्थवण्णनाय समानदस्सनत्थं ‘‘पठमकमानभाजनीये’’ति वुत्तं। सो एव मानो इधागतोति तत्थ कथितो एव अत्थो युज्जतीति अधिप्पायो। मानकरणवसेनाति ‘‘सेय्यो’’तिआदिकिच्चकरणवसेन। अपरापरे उपादायाति इदं पुरिमपुरिमा माना अपरापरे उपनिस्सयभावेन ते उप्पादेन्ता अच्चुग्गच्छन्तीति इममत्थं सन्धाय वुत्तं। केतुकम्यताचित्तं अच्चुग्गतभावं गच्छतीति कत्वा चित्तेनेव विसेसितं।
1121. Paṭhamakamānabhājanīyeti ‘‘seyyohamasmī’’ti mānassa niddese. Tattha hi ‘‘ekacco jātiyā vā gottena vā kolaputtiyena vā vaṇṇapokkharatāya vā dhanena vā ajjhenena vā kammāyatanena vā sippāyatanena vā vijjāṭṭhānena vā sutena vā paṭibhānena vā aññataraññatarena vā vatthunā mānaṃ jappeti, yo evarūpo māno maññanā…pe… ketukamyatā cittassā’’ti (vibha. 866) seyyassa sadisassa hīnassa ca pavattamāno puggalavisesaṃ anāmasitvā seyyamāno vibhattoti imamatthaṃ sandhāya ‘‘eko māno tiṇṇaṃ janānaṃ uppajjatīti kathito’’ti āha. Na kevalañcāyaṃ paṭhamakamānabhājanīye eva evaṃ kathito, dutiyakatatiyakamānabhājanīyepi kathito evāti nidassanamatthaṃ etaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā puggale anissāya vuttānaṃ tiṇṇampi mānānaṃ bhājanīyaṃ ‘‘paṭhamakamānabhājanīye’’ti āha. Seyyassa ‘‘seyyohamasmīti māno’’tiādīnañhi puggalaṃ āmasitvā vuttānaṃ navannaṃ mānānaṃ bhājanīyaṃ dutiyakamānabhājanīyaṃ hoti, tassa mānarāsissa puggalaṃ anāmasitvā vuttamānarāsito dutiyatatiyakattāti, athāpi ca yathāvutte dutiyakamānabhājanīye ‘‘ekekassa tayo tayo mānā uppajjantīti kathita’’nti idha vuttāya atthavaṇṇanāya samānadassanatthaṃ ‘‘paṭhamakamānabhājanīye’’ti vuttaṃ. So eva māno idhāgatoti tattha kathito eva attho yujjatīti adhippāyo. Mānakaraṇavasenāti ‘‘seyyo’’tiādikiccakaraṇavasena. Aparāpare upādāyāti idaṃ purimapurimā mānā aparāpare upanissayabhāvena te uppādentā accuggacchantīti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Ketukamyatācittaṃ accuggatabhāvaṃ gacchatīti katvā citteneva visesitaṃ.
११२६. अक्खमनभावप्पकासनं खिय्यनं। मनेन पियकरणन्ति एवंपकारं पूजनं माननन्ति वुच्चतीति अत्थो। इस्साकरणवसेनाति लाभादिअक्खमनकिच्चवसेन।
1126. Akkhamanabhāvappakāsanaṃ khiyyanaṃ. Manena piyakaraṇanti evaṃpakāraṃ pūjanaṃ mānananti vuccatīti attho. Issākaraṇavasenāti lābhādiakkhamanakiccavasena.
११२७. अरियसावकाति वचनं ‘‘अरियसावकानंयेव पटिवेधो अत्थि, ते च तं न मच्छरायन्ती’’ति पटिवेधधम्मे मच्छरियाभावदस्सनत्थं। गन्थोति पाळि। कथामग्गोति अट्ठकथापबन्धो। धम्मन्तरन्ति कुसलादिधम्मं भिन्दित्वा अकुसलादिं अत्तनो लोलताय तथागतभासितं तित्थियभासितं वा करोन्तो आलोलेस्सति। अत्तानं आविकत्वाति अत्तानं अञ्ञथा सन्तं अञ्ञथा पवेदयित्वा। यो पनाति तित्थियो गहट्ठो वा अत्तनो समयस्स सदोसभावं दट्ठुं अनिच्छन्तो अञ्ञाणेन अभिनिवेसेन वा।
1127. Ariyasāvakāti vacanaṃ ‘‘ariyasāvakānaṃyeva paṭivedho atthi, te ca taṃ na maccharāyantī’’ti paṭivedhadhamme macchariyābhāvadassanatthaṃ. Ganthoti pāḷi. Kathāmaggoti aṭṭhakathāpabandho. Dhammantaranti kusalādidhammaṃ bhinditvā akusalādiṃ attano lolatāya tathāgatabhāsitaṃ titthiyabhāsitaṃ vā karonto ālolessati. Attānaṃ āvikatvāti attānaṃ aññathā santaṃ aññathā pavedayitvā. Yo panāti titthiyo gahaṭṭho vā attano samayassa sadosabhāvaṃ daṭṭhuṃ anicchanto aññāṇena abhinivesena vā.
ब्यापितुमनिच्छोति विविच्छो, तस्स भावो वेविच्छं। अनादरोति मच्छरियेन दाने आदररहितो। कटच्छुना गाहो भत्तस्स कटच्छुग्गाहो, कटच्छुग्गाहो विय कटच्छुग्गाहो। यथा हि कटच्छुग्गाहो यथावुत्ते भत्ते न संपसारयति, एवं मच्छरियम्पि आवासादीसूति। गय्हति एतेनाति वा गाहो, कटच्छु एव गाहो कटच्छुग्गाहो। सो यथा सङ्कुटितग्गो न संपसारयति, एवं मच्छरियम्पीति। आवरित्वा गहितं अग्गहितं, तस्स भावो अग्गहितत्तं, मच्छरियं। ‘‘आवासादि परेहि साधारणमसाधारणं वा मय्हेव होतू’’ति पवत्तिवसेन अत्तसम्पत्तिग्गहणलक्खणता, ‘‘मा अञ्ञस्सा’’ति पवत्तिवसेन अत्तसम्पत्तिनिगूहणलक्खणता च योजेतब्बा। यं पन ‘‘परसन्तकं गण्हितुकामो’’ति वुत्तं, तं मच्छरियस्स परसन्तकलोभस्स उपनिस्सयभावं दस्सेतुं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। यदि हि तं मच्छरियप्पवत्तिदस्सनं, परसम्पत्तिग्गहणलक्खणता च वत्तब्बा सियाति।
Byāpitumanicchoti viviccho, tassa bhāvo vevicchaṃ. Anādaroti macchariyena dāne ādararahito. Kaṭacchunā gāho bhattassa kaṭacchuggāho, kaṭacchuggāho viya kaṭacchuggāho. Yathā hi kaṭacchuggāho yathāvutte bhatte na saṃpasārayati, evaṃ macchariyampi āvāsādīsūti. Gayhati etenāti vā gāho, kaṭacchu eva gāho kaṭacchuggāho. So yathā saṅkuṭitaggo na saṃpasārayati, evaṃ macchariyampīti. Āvaritvā gahitaṃ aggahitaṃ, tassa bhāvo aggahitattaṃ, macchariyaṃ. ‘‘Āvāsādi parehi sādhāraṇamasādhāraṇaṃ vā mayheva hotū’’ti pavattivasena attasampattiggahaṇalakkhaṇatā, ‘‘mā aññassā’’ti pavattivasena attasampattinigūhaṇalakkhaṇatā ca yojetabbā. Yaṃ pana ‘‘parasantakaṃ gaṇhitukāmo’’ti vuttaṃ, taṃ macchariyassa parasantakalobhassa upanissayabhāvaṃ dassetuṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yadi hi taṃ macchariyappavattidassanaṃ, parasampattiggahaṇalakkhaṇatā ca vattabbā siyāti.
११४०. अभिज्झाकामरागानं विसेसो आसवद्वयएकासवभावो सिया, नअभिज्झाय नोआसवभावो चाति नोआसवलोभस्स सब्भावो विचारेतब्बो। न हि अत्थि ‘‘आसवो च नोआसवो च धम्मा आसवस्स धम्मस्स आसवस्स च नोआसवस्स च धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति सत्तमो च नवमो च पञ्हो। गणनाय च ‘‘हेतुया सत्ता’’ति वुत्तं, न ‘‘नवा’’ति। दिट्ठिसम्पयुत्ते पन लोभे नोआसवे विज्जमाने सत्तमनवमापि पञ्हविस्सज्जनं लभेय्युं, गणना च ‘‘हेतुया नवा’’ति वत्तब्बा सिया। दिट्ठिविप्पयुत्ते च लोभे नोआसवे विज्जमाने पुब्बे दस्सितो दोसोति।
1140. Abhijjhākāmarāgānaṃ viseso āsavadvayaekāsavabhāvo siyā, naabhijjhāya noāsavabhāvo cāti noāsavalobhassa sabbhāvo vicāretabbo. Na hi atthi ‘‘āsavo ca noāsavo ca dhammā āsavassa dhammassa āsavassa ca noāsavassa ca dhammassa hetupaccayena paccayo’’ti sattamo ca navamo ca pañho. Gaṇanāya ca ‘‘hetuyā sattā’’ti vuttaṃ, na ‘‘navā’’ti. Diṭṭhisampayutte pana lobhe noāsave vijjamāne sattamanavamāpi pañhavissajjanaṃ labheyyuṃ, gaṇanā ca ‘‘hetuyā navā’’ti vattabbā siyā. Diṭṭhivippayutte ca lobhe noāsave vijjamāne pubbe dassito dosoti.
११५९. कामच्छन्दनीवरणनिद्देसे कामेसूति तेभूमकेसु सासवेसु सब्बेसु वत्थुकामेसु। सब्बो हि लोभो कामच्छन्दनीवरणं। तेनेव तस्स आरुप्पे उप्पत्ति वुत्ता ‘‘नीवरणं धम्मं पटिच्च नीवरणो धम्मो उप्पज्जति न पुरेजातपच्चया। आरुप्पे कामच्छन्दनीवरणं पटिच्च उद्धच्चनीवरणं अविज्जानीवरणं। आरुप्पे कामच्छन्दनीवरणं पटिच्च थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्चनीवरणं अविज्जानीवरण’’न्ति (पट्ठा॰ ३.८.१)।
1159. Kāmacchandanīvaraṇaniddese kāmesūti tebhūmakesu sāsavesu sabbesu vatthukāmesu. Sabbo hi lobho kāmacchandanīvaraṇaṃ. Teneva tassa āruppe uppatti vuttā ‘‘nīvaraṇaṃ dhammaṃ paṭicca nīvaraṇo dhammo uppajjati na purejātapaccayā. Āruppe kāmacchandanīvaraṇaṃ paṭicca uddhaccanīvaraṇaṃ avijjānīvaraṇaṃ. Āruppe kāmacchandanīvaraṇaṃ paṭicca thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccanīvaraṇaṃ avijjānīvaraṇa’’nti (paṭṭhā. 3.8.1).
११६२. इरियापथिकचित्तन्ति इरियापथूपत्थम्भकं अट्ठपञ्ञासविधं चित्तं। तत्थ पन बलवथिनमिद्धसहगतं चित्तं ‘‘इरियापथं सन्धारेतुं असक्कोन्त’’न्ति वुत्तं। ओलीयतीति ओलम्बति।
1162. Iriyāpathikacittanti iriyāpathūpatthambhakaṃ aṭṭhapaññāsavidhaṃ cittaṃ. Tattha pana balavathinamiddhasahagataṃ cittaṃ ‘‘iriyāpathaṃ sandhāretuṃ asakkonta’’nti vuttaṃ. Olīyatīti olambati.
११६३. ओनय्हतीति छादेति, अवत्थरति वा। नानारम्मणेसु पवत्तिनिवारणेन, विप्फारिकतानिवारणेनेव वा अन्तोसमोरोधो। एकच्चानन्ति सिरीसादिरुक्खानं। रूपकायेनेव सियुं, तेन सुखप्पटिसंवेदननिब्बानसच्छिकिरियानं रूपतापत्ति सियाति अधिप्पायो। तस्माति ‘‘कायस्सा’’ति वचनस्स रूपत्तासाधकत्ता। न हि नामकायो सुपतीति इदं थिनमिद्धसमुट्ठितरूपेहि रूपकायस्स गरुभावप्पत्तं अङ्गपच्चङ्गादीनं संसीदनं सोप्पन्ति सन्धाय वुत्तं, न जागरणचित्तरहितं भवङ्गसन्ततिन्ति। तस्स फलत्ताति फलूपचारेन इन्द्रियं विय मिद्धं दस्सेतुं मिद्धस्स फलत्ता इन्द्रियनिद्देसे विय लिङ्गादीनि मिद्धनिद्देसेपि सोप्पादीनि वुत्तानीति अत्थो।
1163. Onayhatīti chādeti, avattharati vā. Nānārammaṇesu pavattinivāraṇena, vipphārikatānivāraṇeneva vā antosamorodho. Ekaccānanti sirīsādirukkhānaṃ. Rūpakāyeneva siyuṃ, tena sukhappaṭisaṃvedananibbānasacchikiriyānaṃ rūpatāpatti siyāti adhippāyo. Tasmāti ‘‘kāyassā’’ti vacanassa rūpattāsādhakattā. Na hi nāmakāyo supatīti idaṃ thinamiddhasamuṭṭhitarūpehi rūpakāyassa garubhāvappattaṃ aṅgapaccaṅgādīnaṃ saṃsīdanaṃ soppanti sandhāya vuttaṃ, na jāgaraṇacittarahitaṃ bhavaṅgasantatinti. Tassa phalattāti phalūpacārena indriyaṃ viya middhaṃ dassetuṃ middhassa phalattā indriyaniddese viya liṅgādīni middhaniddesepi soppādīni vuttānīti attho.
रूपकायस्स अन्तोसमोरोधो नत्थीति सो नामकाये वुत्तोति विञ्ञायति। तेन सह वुत्ता ओनाहपरियोनाहा च। रूपकायस्स वा विप्फारिकाविप्फारिकभावो नाम अत्तनो सभावेन नत्थि, नामकायस्स नामकाये विप्फारिके लहुको, अविप्फारिके गरुकोति अविप्फारिकभावेन ओनाहनादि नामकायस्सेव होतीति ओनाहनादयोपि नामकाये विञ्ञायन्ति। तेनाह ‘‘न हि रूपं नामकायस्स ओनाहो…पे॰… होती’’ति। आवरणभावो विय हि ओनाहनादिभावोपि नामकायस्सेव होतीति। इतरो अधिप्पायं अजानन्तो मेघादीहि रूपेहि रूपानं ओनाहनादिं पस्सन्तो ‘‘ननु चा’’तिआदिमाह। यदि एवन्ति यदि रूपस्स ओनाहनादिता सिद्धा, अरूपस्स न सिया , सेतुबन्धादीसु रूपस्स आवरणं दिट्ठन्ति आवरणम्पि अरूपस्स न भवेय्याति अत्थो।
Rūpakāyassa antosamorodho natthīti so nāmakāye vuttoti viññāyati. Tena saha vuttā onāhapariyonāhā ca. Rūpakāyassa vā vipphārikāvipphārikabhāvo nāma attano sabhāvena natthi, nāmakāyassa nāmakāye vipphārike lahuko, avipphārike garukoti avipphārikabhāvena onāhanādi nāmakāyasseva hotīti onāhanādayopi nāmakāye viññāyanti. Tenāha ‘‘na hi rūpaṃ nāmakāyassa onāho…pe… hotī’’ti. Āvaraṇabhāvo viya hi onāhanādibhāvopi nāmakāyasseva hotīti. Itaro adhippāyaṃ ajānanto meghādīhi rūpehi rūpānaṃ onāhanādiṃ passanto ‘‘nanu cā’’tiādimāha. Yadi evanti yadi rūpassa onāhanāditā siddhā, arūpassa na siyā , setubandhādīsu rūpassa āvaraṇaṃ diṭṭhanti āvaraṇampi arūpassa na bhaveyyāti attho.
सुरामेरयपानं अकुसलन्ति कत्वा युत्तो तस्स उपक्किलेसभावो, सुरा…पे॰… पमादट्ठानानुयोगस्स च अकुसलत्ता पञ्ञाय दुब्बलीकरणभावो युत्तो, तथापि परस्स अधिप्पायं अनुजानित्वा सुरामेरयस्स उपक्किलेसता पञ्ञाय दुब्बलीकरणता च उपक्किलेसानं पञ्ञाय दुब्बलीकरणानञ्च पच्चयत्ता फलवोहारेन वुत्ताति दस्सेन्तो आह ‘‘न, पच्चयनिद्देसतो’’ति। एवमेव खोति यथा जातरूपस्स अयो लोहं तिपु सीसं सज्जन्ति पञ्चुपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठं जातरूपं न चेव मुदु होति, न च कम्मनियं, न च पभस्सरं पभङ्गु च, न च सम्मा उपेति कम्माय, एवमेव। पच्चयनिद्देसतोति उपक्किलेसपञ्ञादुब्बलीकरणानं पच्चयभावनिद्देसतो, पच्चये फलनिद्देसतोति अत्थो। सयमेव किलेसो उपक्किलेसनिद्देसेसु निद्दिट्ठोति अधिप्पायो।
Surāmerayapānaṃ akusalanti katvā yutto tassa upakkilesabhāvo, surā…pe… pamādaṭṭhānānuyogassa ca akusalattā paññāya dubbalīkaraṇabhāvo yutto, tathāpi parassa adhippāyaṃ anujānitvā surāmerayassa upakkilesatā paññāya dubbalīkaraṇatā ca upakkilesānaṃ paññāya dubbalīkaraṇānañca paccayattā phalavohārena vuttāti dassento āha ‘‘na, paccayaniddesato’’ti. Evameva khoti yathā jātarūpassa ayo lohaṃ tipu sīsaṃ sajjanti pañcupakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ jātarūpaṃ na ceva mudu hoti, na ca kammaniyaṃ, na ca pabhassaraṃ pabhaṅgu ca, na ca sammā upeti kammāya, evameva. Paccayaniddesatoti upakkilesapaññādubbalīkaraṇānaṃ paccayabhāvaniddesato, paccaye phalaniddesatoti attho. Sayameva kileso upakkilesaniddesesu niddiṭṭhoti adhippāyo.
नीवरणं हुत्वाव नीवरणसम्पयुत्ते दस्सियमाने न नीवरणतादस्सनत्थो आरम्भो, अथ खो सिद्धनीवरणभावस्स नीवरणसम्पयुत्ततादस्सनत्थोति यथालाभवसेन च असम्पयुत्तस्स वचनं न युज्जति। यथा हि तिट्ठन्तम्पि चरन्तम्पीति सिप्पिसम्बुकादीसु यथालाभसम्भवं तं द्वयं वुत्तं, न एवं ‘‘थिनमिद्धनीवरणं सम्पयुत्तम्पि असम्पयुत्तम्पी’’ति वचनं अत्थि, यं यथालाभं सम्भवेय्याति। चित्तजस्सासम्भववचनतोति ‘‘चत्तत्ता’’तिआदिवचनस्स झानक्खणे चित्तजस्स थिनमिद्धस्स असम्भववचनभावतोति अत्थो, ‘‘चत्तत्ता’’तिआदिवचनेन वा असम्भवस्स वचनतो पकासनतोति अत्थो।
Nīvaraṇaṃ hutvāva nīvaraṇasampayutte dassiyamāne na nīvaraṇatādassanattho ārambho, atha kho siddhanīvaraṇabhāvassa nīvaraṇasampayuttatādassanatthoti yathālābhavasena ca asampayuttassa vacanaṃ na yujjati. Yathā hi tiṭṭhantampi carantampīti sippisambukādīsu yathālābhasambhavaṃ taṃ dvayaṃ vuttaṃ, na evaṃ ‘‘thinamiddhanīvaraṇaṃ sampayuttampi asampayuttampī’’ti vacanaṃ atthi, yaṃ yathālābhaṃ sambhaveyyāti. Cittajassāsambhavavacanatoti ‘‘cattattā’’tiādivacanassa jhānakkhaṇe cittajassa thinamiddhassa asambhavavacanabhāvatoti attho, ‘‘cattattā’’tiādivacanena vā asambhavassa vacanato pakāsanatoti attho.
कामेसु खो पन…पे॰… सुदिट्ठोति इमिना कामादीनवे अञ्ञाणस्स पहानमाह। तं तत्थ पहानन्ति तं तत्थ रूपे पहानन्ति पहानं अपेक्खित्वा ‘‘त’’न्ति वुत्तं, तं विनयनन्ति वा अत्थो। तेन रूपस्स अप्पहातब्बत्तमेव दस्सेति, न पन ‘‘छ धम्मे पहाया’’तिआदीसु मिद्धस्स अप्पहातब्बतादस्सनतो अञ्ञो पकारो वुत्तो। न यथा…पे॰… वुत्तन्ति छ धम्मा पञ्च नीवरणानि च यथा पहातब्बानेव होन्तानि ‘‘पहातब्बानी’’ति वुत्तानि, न एवं रूपं पहातब्बमेव होन्तं ‘‘पहातब्ब’’न्ति वुत्तन्ति अत्थो।
Kāmesu kho pana…pe… sudiṭṭhoti iminā kāmādīnave aññāṇassa pahānamāha. Taṃ tatthapahānanti taṃ tattha rūpe pahānanti pahānaṃ apekkhitvā ‘‘ta’’nti vuttaṃ, taṃ vinayananti vā attho. Tena rūpassa appahātabbattameva dasseti, na pana ‘‘cha dhamme pahāyā’’tiādīsu middhassa appahātabbatādassanato añño pakāro vutto. Na yathā…pe… vuttanti cha dhammā pañca nīvaraṇāni ca yathā pahātabbāneva hontāni ‘‘pahātabbānī’’ti vuttāni, na evaṃ rūpaṃ pahātabbameva hontaṃ ‘‘pahātabba’’nti vuttanti attho.
अञ्ञेहि च सुत्तेहीति वुत्तसुत्तानं दस्सनत्थं ‘‘तथा ही’’तिआदिमाह। कुसलप्पवत्तिं आवरन्तीति आवरणा। नीवारेन्तीति नीवरणा। चित्तं अभिभवन्ता आरोहन्तीति चेतसो अज्झारुहा। आवरणादिकिच्चञ्च अरूपस्सेव युज्जति, तथा अन्धकरणादिकिच्चं। तत्थ चतूसु पदेसु पुरिमपुरिमस्स पच्छिमपच्छिमो अत्थो। संसारदुक्खं विघातो, तंजनकताय विघातपक्खिकं। चेतसो परियुट्ठानं अयोनिसोमनसिकारतो उप्पत्ति अकुसलरासिभावो च अरूपस्सेव होतीति अरूपमेव मिद्धं।
Aññehi ca suttehīti vuttasuttānaṃ dassanatthaṃ ‘‘tathā hī’’tiādimāha. Kusalappavattiṃ āvarantīti āvaraṇā. Nīvārentīti nīvaraṇā. Cittaṃ abhibhavantā ārohantīti cetaso ajjhāruhā. Āvaraṇādikiccañca arūpasseva yujjati, tathā andhakaraṇādikiccaṃ. Tattha catūsu padesu purimapurimassa pacchimapacchimo attho. Saṃsāradukkhaṃ vighāto, taṃjanakatāya vighātapakkhikaṃ. Cetaso pariyuṭṭhānaṃ ayonisomanasikārato uppatti akusalarāsibhāvo ca arūpasseva hotīti arūpameva middhaṃ.
११६६. गणभोजनादिअकप्पियभोजनं कप्पियसञ्ञी भुञ्जित्वा पुन जानित्वा कोचि विप्पटिसारी होति, अनवज्जञ्च भिक्खुदस्सनचेतियवन्दनादिं वज्जसञ्ञी अकत्वा कत्वा च कोचि अस्सद्धो विप्पटिसारी होति। वत्थुन्ति मूलं। एवरूपन्ति मूलवसेन एवंपकारन्ति अत्थो। कुक्कुच्चपदं येवापनकेसु ‘‘कुच्छितं कतं कुकतं, तस्स भावो’’ति वुत्तत्थमेव। कुक्कुच्चायनाकारोति कुक्कुच्चभावनाकारो कुक्कुच्चकरणाकारो कुक्कुच्चगमनाकारो वा। एतेन कुक्कुच्चं किरियभावेन दस्सेति। ‘‘कप्पति न कप्पती’’ति पवत्तचित्तुप्पादोव विनयकुक्कुच्चं।
1166. Gaṇabhojanādiakappiyabhojanaṃ kappiyasaññī bhuñjitvā puna jānitvā koci vippaṭisārī hoti, anavajjañca bhikkhudassanacetiyavandanādiṃ vajjasaññī akatvā katvā ca koci assaddho vippaṭisārī hoti. Vatthunti mūlaṃ. Evarūpanti mūlavasena evaṃpakāranti attho. Kukkuccapadaṃ yevāpanakesu ‘‘kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, tassa bhāvo’’ti vuttatthameva. Kukkuccāyanākāroti kukkuccabhāvanākāro kukkuccakaraṇākāro kukkuccagamanākāro vā. Etena kukkuccaṃ kiriyabhāvena dasseti. ‘‘Kappati na kappatī’’ti pavattacittuppādova vinayakukkuccaṃ.
११७६. चित्तविक्खिपनकिच्चसामञ्ञेन उद्धच्चं कुक्कुच्चञ्च सह वुत्तन्ति वेदितब्बं। कामच्छन्दस्स अनागामिमग्गेन पहानं उक्कट्ठनीवरणवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। यदि हि लोभो नोनीवरणो सिया, ‘‘नोनीवरणो धम्मो नीवरणस्स धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’तिआदि वत्तब्बं सिया, न चेतं वुत्तं। गणनाय च ‘‘हेतुया चत्तारी’’ति वुत्तं, न ‘‘नवा’’ति। तस्मा सब्बो लोभो कामच्छन्दनीवरणन्ति अरहत्तमग्गेनस्स पहानवचनं युत्तं।
1176. Cittavikkhipanakiccasāmaññena uddhaccaṃ kukkuccañca saha vuttanti veditabbaṃ. Kāmacchandassa anāgāmimaggena pahānaṃ ukkaṭṭhanīvaraṇavasena vuttanti veditabbaṃ. Yadi hi lobho nonīvaraṇo siyā, ‘‘nonīvaraṇo dhammo nīvaraṇassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’tiādi vattabbaṃ siyā, na cetaṃ vuttaṃ. Gaṇanāya ca ‘‘hetuyā cattārī’’ti vuttaṃ, na ‘‘navā’’ti. Tasmā sabbo lobho kāmacchandanīvaraṇanti arahattamaggenassa pahānavacanaṃ yuttaṃ.
१२१९. कामो चाति किलेसकामो च। पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियतीति पुरिमदिट्ठिं ‘‘सस्सतो’’ति गण्हन्ती उपादियति, पुरिमदिट्ठिआकारेनेव वा उप्पज्जमाना उत्तरदिट्ठि तेनेव पुरिमदिट्ठिं दळ्हं करोन्ती तं उपादियतीति वुत्तं। गोसीलगोवतादीनीति तथाभूतं दिट्ठिमाह। अभिनिवेसतोति अभिनिवेसभावतो, अभिनिविसनतो वा। अत्तवादमत्तमेवाति अत्तस्स अभावा ‘‘अत्ता’’ति इदं वचनमत्तमेव। उपादियन्ति दळ्हं गण्हन्ति। कथं? अत्ताति। अत्ताति हि अभिनिविसन्ता वचनमेव दळ्हं कत्वा गण्हन्तीति अत्थो। एवं अत्तवादमत्तमेव उपादियन्तीति वुत्तं। ‘‘अत्तवादमत्त’’न्ति वा वाचावत्थुमत्तमाह। वाचावत्थुमत्तमेव हि ‘‘अत्ता’’ति उपादियन्ति अत्थस्स अभावाति।
1219. Kāmo cāti kilesakāmo ca. Purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi upādiyatīti purimadiṭṭhiṃ ‘‘sassato’’ti gaṇhantī upādiyati, purimadiṭṭhiākāreneva vā uppajjamānā uttaradiṭṭhi teneva purimadiṭṭhiṃ daḷhaṃ karontī taṃ upādiyatīti vuttaṃ. Gosīlagovatādīnīti tathābhūtaṃ diṭṭhimāha. Abhinivesatoti abhinivesabhāvato, abhinivisanato vā. Attavādamattamevāti attassa abhāvā ‘‘attā’’ti idaṃ vacanamattameva. Upādiyanti daḷhaṃ gaṇhanti. Kathaṃ? Attāti. Attāti hi abhinivisantā vacanameva daḷhaṃ katvā gaṇhantīti attho. Evaṃ attavādamattameva upādiyantīti vuttaṃ. ‘‘Attavādamatta’’nti vā vācāvatthumattamāha. Vācāvatthumattameva hi ‘‘attā’’ti upādiyanti atthassa abhāvāti.
१२२१. दिन्नन्ति दानमाह, तं अफलत्ता रूपं विय दानं नाम न होतीति पटिक्खिपति। महाविजितयञ्ञसदिसो यञ्ञो महायागो। आमन्तेत्वा हवनं दानं आहुनं, पाहुनानं अतिथीनं अतिथिकिरिया पाहुनं, आवाहादीसु मङ्गलत्थं दानं मङ्गलकिरिया। परलोके ठितो इमं लोकं ‘‘नत्थी’’ति गण्हातीति इमं लोकं अवेक्खित्वा परलोको, परञ्च अवेक्खित्वा अयं लोको होति गन्तब्बतो आगन्तब्बतो चाति परलोकतो इधागमनस्स अभावा तत्थेव उच्छिज्जनतो चित्तेन परलोके ठितो इमं लोकं ‘‘नत्थी’’ति गण्हातीति अत्थो वेदितब्बो। न हि अयं दिट्ठि परलोके निब्बत्तस्सेव होतीति। इधलोके ठितोति एत्थापि अयमेव नयो। अयं वा एत्थ अत्थो ‘‘संसरणप्पदेसो इधलोको च परलोको च नाम कोचि नत्थि संसरणस्स अभावा तत्थ तत्थेव उच्छिज्जनतो’’ति। पुरिमभवतो पच्छिमभवे उपपतनं उपपातो, सो येसं सीलं, ते ओपपातिका। ते पन चवनका उपपज्जनका होन्तीति कत्वा आह ‘‘चवनकउपपज्जनकसत्ता नत्थीति गण्हाती’’ति। अनुलोमप्पटिपदन्ति निब्बानानुकूलं सीलादिप्पटिपदं।
1221. Dinnanti dānamāha, taṃ aphalattā rūpaṃ viya dānaṃ nāma na hotīti paṭikkhipati. Mahāvijitayaññasadiso yañño mahāyāgo. Āmantetvā havanaṃ dānaṃ āhunaṃ, pāhunānaṃ atithīnaṃ atithikiriyā pāhunaṃ, āvāhādīsu maṅgalatthaṃ dānaṃ maṅgalakiriyā. Paraloke ṭhito imaṃ lokaṃ ‘‘natthī’’ti gaṇhātīti imaṃ lokaṃ avekkhitvā paraloko, parañca avekkhitvā ayaṃ loko hoti gantabbato āgantabbato cāti paralokato idhāgamanassa abhāvā tattheva ucchijjanato cittena paraloke ṭhito imaṃ lokaṃ ‘‘natthī’’ti gaṇhātīti attho veditabbo. Na hi ayaṃ diṭṭhi paraloke nibbattasseva hotīti. Idhaloke ṭhitoti etthāpi ayameva nayo. Ayaṃ vā ettha attho ‘‘saṃsaraṇappadeso idhaloko ca paraloko ca nāma koci natthi saṃsaraṇassa abhāvā tattha tattheva ucchijjanato’’ti. Purimabhavato pacchimabhave upapatanaṃ upapāto, so yesaṃ sīlaṃ, te opapātikā. Te pana cavanakā upapajjanakā hontīti katvā āha ‘‘cavanakaupapajjanakasattā natthīti gaṇhātī’’ti. Anulomappaṭipadanti nibbānānukūlaṃ sīlādippaṭipadaṃ.
१२३६. निप्पदेसतोव गहितोति इमिना यं आसवगोच्छके ब्रह्मानं कप्परुक्खादीसु रागस्स च दिट्ठिरागस्स च असङ्गहणेन नीवरणगोच्छके च कामच्छन्दस्स अनागामिमग्गेन पहातब्बतादस्सनेन सप्पदेसत्तं वुत्तं, तं निवारितं होति। अरहत्तमग्गेनाति वचनेन चतूहि मग्गेहि पहातब्बता वुत्ताति दट्ठब्बं। न हि पुरिमेहि अतनुकता मोहादयो अरहत्तमग्गेन पहीयन्तीति।
1236. Nippadesatova gahitoti iminā yaṃ āsavagocchake brahmānaṃ kapparukkhādīsu rāgassa ca diṭṭhirāgassa ca asaṅgahaṇena nīvaraṇagocchake ca kāmacchandassa anāgāmimaggena pahātabbatādassanena sappadesattaṃ vuttaṃ, taṃ nivāritaṃ hoti. Arahattamaggenāti vacanena catūhi maggehi pahātabbatā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Na hi purimehi atanukatā mohādayo arahattamaggena pahīyantīti.
१२८७. निरतिअत्थेनाति पीतिविरहेन, बलवनिकन्तिविरहेन वा। न हि दुक्खाय वेदनाय रज्जन्तीति। अव-सद्देन अवगाहत्थो अधोअत्थो चाति द्विधा अव-सद्दस्स अत्थो वुत्तो।
1287. Niratiatthenāti pītivirahena, balavanikantivirahena vā. Na hi dukkhāya vedanāya rajjantīti. Ava-saddena avagāhattho adhoattho cāti dvidhā ava-saddassa attho vutto.
१३०१. विचिकिच्छासहगतो मोहरणो पहानेकट्ठेन दिट्ठिसम्पयुत्तेन रागरणेन सरणो, उद्धच्चसहगतो रूपरागअरूपरागसङ्खातेन। अरणविभङ्गसुत्ते (म॰ नि॰ ३.३३३) पन ‘‘यो कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगो हीनो गम्मो पोथुज्जनिको अनरियो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो मिच्छापटिपदा। तस्मा एसो धम्मो सरणो’’तिआदिवचनतो फलभूतदुक्खउपघातउपायासपरिळाहसभावभूतो मिच्छापटिपदाभावोव ‘‘सरणो’’ति विञ्ञायतीति तेहि सब्बाकुसलानं सरणता सिद्धा होतीति।
1301. Vicikicchāsahagato moharaṇo pahānekaṭṭhena diṭṭhisampayuttena rāgaraṇena saraṇo, uddhaccasahagato rūparāgaarūparāgasaṅkhātena. Araṇavibhaṅgasutte (ma. ni. 3.333) pana ‘‘yo kāmapaṭisandhisukhino somanassānuyogo hīno gammo pothujjaniko anariyo anatthasaṃhito, sadukkho eso dhammo saupaghāto saupāyāso sapariḷāho micchāpaṭipadā. Tasmā eso dhammo saraṇo’’tiādivacanato phalabhūtadukkhaupaghātaupāyāsapariḷāhasabhāvabhūto micchāpaṭipadābhāvova ‘‘saraṇo’’ti viññāyatīti tehi sabbākusalānaṃ saraṇatā siddhā hotīti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / दुकनिक्खेपं • Dukanikkhepaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / दुकनिक्खेपकथा • Dukanikkhepakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / दुकनिक्खेपकथावण्णना • Dukanikkhepakathāvaṇṇanā
