| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
दुकनिक्खेपकथावण्णना
Dukanikkhepakathāvaṇṇanā
१०६२. मेत्ताय अयनं उपगमनं मेत्तायनं, तञ्च अत्तनो सन्ताने मेत्ताय लाभो उप्पादनं सत्तानं अनुपगमो अत्थतो मज्जनमेवाति ‘‘मेत्ता, मेदन’’न्ति वत्वा ‘‘सिनेहन’’न्ति आह।
1062. Mettāya ayanaṃ upagamanaṃ mettāyanaṃ, tañca attano santāne mettāya lābho uppādanaṃ sattānaṃ anupagamo atthato majjanamevāti ‘‘mettā, medana’’nti vatvā ‘‘sinehana’’nti āha.
१०६५. तस्मिं तस्मिं विसये चित्तं संरञ्जतीति चित्तस्स संरञ्जनं। तण्हाविचरितादीति आदि-सद्देन एसनादयो सङ्गहिता। तण्हाय विपुलता विसयवसेन पवत्तिवसेन वा वेदितब्बा। अनिच्चादिसभावस्स रूपादिकस्स निच्चादितो गहणं अभिनिवेसो विसेसतो तण्हावसेन होति तण्हारहिताय दिट्ठिया अभावाति उपचारवसेन निमित्तस्स कत्तुभावमाह ‘‘निच्चादितो गण्हन्ती विसंवादिका होती’’ति। पाकटेन सद्देन लब्भमानत्ता यथारुतविञ्ञायमानत्ता च विसत्तिकासद्दस्स विसतसभावो ‘‘पधानो अत्थो’’ति वुत्तो। ‘‘अन्तलिक्खचरो पासो, य्वायं चरति मानसो। तेन तं बाधयिस्सामी’’तिआदिवसेन (सं॰ नि॰ १.१५१; महाव॰ ३३) मारेन गहितताय।
1065. Tasmiṃ tasmiṃ visaye cittaṃ saṃrañjatīti cittassa saṃrañjanaṃ. Taṇhāvicaritādīti ādi-saddena esanādayo saṅgahitā. Taṇhāya vipulatā visayavasena pavattivasena vā veditabbā. Aniccādisabhāvassa rūpādikassa niccādito gahaṇaṃ abhiniveso visesato taṇhāvasena hoti taṇhārahitāya diṭṭhiyā abhāvāti upacāravasena nimittassa kattubhāvamāha ‘‘niccādito gaṇhantī visaṃvādikā hotī’’ti. Pākaṭena saddena labbhamānattā yathārutaviññāyamānattā ca visattikāsaddassa visatasabhāvo ‘‘padhāno attho’’ti vutto. ‘‘Antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso. Tena taṃ bādhayissāmī’’tiādivasena (saṃ. ni. 1.151; mahāva. 33) mārena gahitatāya.
१०६६. अनत्थचरणादिअनभिसन्धानकताय अट्ठानभूतेसु च वस्सवातादिसङ्खारेसु उप्पन्नकोपो विय सत्तेसु अत्थाचरणादिना आरोपनाधिप्पायेसुयेव तदज्झारोपनवसेन पवत्तो यदिपि अनायतनुप्पत्तिया अट्ठानाघातोयेव होति, सत्तविसयत्ता पन सति चित्तस्स एकन्तब्यापत्तियं कम्मपथभेदो होतियेवाति सक्का विञ्ञातुं, अट्ठानुप्पत्तियं पनस्स न सिया कम्मपथभेदोति आह ‘‘सत्तेसु उप्पन्नो अट्ठानकोपो करोती’’ति। पटिघादिपदानं घट्टनापुरिमयामविकारुप्पत्तिसमञ्ञादीसुपि दस्सनतो ‘‘पटिविरोधादिपदानि तेसं विसेसनत्थानी’’ति वुत्तं।
1066. Anatthacaraṇādianabhisandhānakatāya aṭṭhānabhūtesu ca vassavātādisaṅkhāresu uppannakopo viya sattesu atthācaraṇādinā āropanādhippāyesuyeva tadajjhāropanavasena pavatto yadipi anāyatanuppattiyā aṭṭhānāghātoyeva hoti, sattavisayattā pana sati cittassa ekantabyāpattiyaṃ kammapathabhedo hotiyevāti sakkā viññātuṃ, aṭṭhānuppattiyaṃ panassa na siyā kammapathabhedoti āha ‘‘sattesu uppanno aṭṭhānakopo karotī’’ti. Paṭighādipadānaṃ ghaṭṭanāpurimayāmavikāruppattisamaññādīsupi dassanato ‘‘paṭivirodhādipadāni tesaṃ visesanatthānī’’ti vuttaṃ.
१०९१. द्वे धम्मा तयो धम्माति सद्दन्तरसन्निधानेन परिच्छेदवतो बहुवचनस्स दस्सनतो ‘‘अपरिच्छेदेन बहुवचनेना’’ति वुत्तं। उद्देसो कतोति इति-सद्दो हेतुअत्थो। तेन बहुवचनेन उद्देसकरणं बहुवचनेन पुच्छाय कारणन्ति दीपेति। उद्देसानुविधायिनी हि पुच्छाति। तथा हि सङ्खापरिच्छिन्ने उद्देसे ‘‘कतमे वा तयो’’ति सङ्खापरिच्छिन्नाव पुच्छा करीयतीति। उद्देसेन धम्मानं अत्थितामत्तवचनिच्छायं सभावभूमिकारणफलादिपरिच्छेदो विय सङ्खापरिच्छेदोपि न कातब्बोति अधिप्पायेन ‘‘अनिद्धारितपरिच्छेदे’’तिआदि वुत्तं। ‘‘अपच्चया धम्मा’’ति पदतो पन हेट्ठा अनेकभेदभिन्ना धम्मा अपरिच्छेदेन बहुवचनेनेव उद्दिट्ठा, उद्धञ्च तथा उद्दिसीयन्तीति तं सोतपतितताय भेदाभावेपि परमत्थतो अप्पच्चयधम्मस्स असङ्खतधम्मस्स च सोपादिसेसनिरुपादिसेसरागक्खयादिअसङ्खतादिवचनवचनीयभावेन उपचरितभेदेगहिते पदद्वयेन अत्थि काचि भेदमत्ताति अपरिच्छेदेन बहुवचनेन उद्देसो कतोति युत्तं सिया। उद्देसानुसारीनि पुच्छानिगमनानीति तानिपि तथा पवत्तानि। निद्देसो पन यथाधिप्पेतसभावादिपरिच्छेदविभावनवसेनेव कातब्बोति असङ्खता धातु इच्चेव कतो परमत्थतो भेदाभावदीपनत्थन्ति दट्ठब्बं। कथेतुकामतावसेन पुच्छन्तो यस्स कथेति, तेन कातब्बपुच्छाय करणतो तग्गतं अजाननं संसयं वा अनुविधाययेव पुच्छतीति ‘‘सभाव…पे॰… अजानन्तस्स वसेन पुच्छा करीयती’’ति वुत्तं। निद्देसतो पुब्बेतिआदिना अट्ठकथायं वुत्तं पुच्छानुसन्धिंयेव विभावेति।
1091. Dve dhammā tayo dhammāti saddantarasannidhānena paricchedavato bahuvacanassa dassanato ‘‘aparicchedena bahuvacanenā’’ti vuttaṃ. Uddeso katoti iti-saddo hetuattho. Tena bahuvacanena uddesakaraṇaṃ bahuvacanena pucchāya kāraṇanti dīpeti. Uddesānuvidhāyinī hi pucchāti. Tathā hi saṅkhāparicchinne uddese ‘‘katame vā tayo’’ti saṅkhāparicchinnāva pucchā karīyatīti. Uddesena dhammānaṃ atthitāmattavacanicchāyaṃ sabhāvabhūmikāraṇaphalādiparicchedo viya saṅkhāparicchedopi na kātabboti adhippāyena ‘‘aniddhāritaparicchede’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Apaccayā dhammā’’ti padato pana heṭṭhā anekabhedabhinnā dhammā aparicchedena bahuvacaneneva uddiṭṭhā, uddhañca tathā uddisīyantīti taṃ sotapatitatāya bhedābhāvepi paramatthato appaccayadhammassa asaṅkhatadhammassa ca sopādisesanirupādisesarāgakkhayādiasaṅkhatādivacanavacanīyabhāvena upacaritabhedegahite padadvayena atthi kāci bhedamattāti aparicchedena bahuvacanena uddeso katoti yuttaṃ siyā. Uddesānusārīni pucchānigamanānīti tānipi tathā pavattāni. Niddeso pana yathādhippetasabhāvādiparicchedavibhāvanavaseneva kātabboti asaṅkhatā dhātu icceva kato paramatthato bhedābhāvadīpanatthanti daṭṭhabbaṃ. Kathetukāmatāvasena pucchanto yassa katheti, tena kātabbapucchāya karaṇato taggataṃ ajānanaṃ saṃsayaṃ vā anuvidhāyayeva pucchatīti ‘‘sabhāva…pe… ajānantassa vasena pucchā karīyatī’’ti vuttaṃ. Niddesato pubbetiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ pucchānusandhiṃyeva vibhāveti.
११०१. भिन्दित्वाति विभजित्वा। रूपाव…पे॰… विञ्ञेय्याति कामावचरकुसलमहाकिरियविञ्ञाणेन महग्गतधम्मानं सम्मसनवसेन यथायोगं महग्गतप्पमाणधम्मानं पच्चवेक्खणादिवसेन रूपरागारूपरागसम्पयुत्तेन अकुसलमनोविञ्ञाणेन महग्गतधम्मानं अभिनिवेसनअस्सादनवसेन तंतंपञ्ञत्तियञ्च तंतंवोहारवसेन पवत्तेन आवज्जनेन च यथावुत्तविञ्ञाणानं पुरेचारिकेन कामावचरधम्मा न विञ्ञेय्या। इतरेनाति परित्तारम्मणेन। कामावचरानमेव आरम्मणानन्ति निद्धारणे सामिवचनं। रूपारम्मणादीहि विञ्ञाणेहि तत्थ रूपारम्मणेन विञ्ञाणेनपि सद्दादीनं अविञ्ञेय्यता रूपस्स च विञ्ञेय्यता। एवं सेसेसुपि योजना दट्ठब्बा। चक्खुद्वारिकेन सद्दादीनं अविञ्ञेय्यता रूपस्स विञ्ञेय्यतातिआदिना द्वारभेदवसेन योजेतब्बं। इतरन्ति इट्ठमज्झत्तं अनिट्ठमनिट्ठमज्झत्तञ्च। रूपावचरादयो कामावचरविपाकादीहीति रूपावचरारूपावचरलोकुत्तरपञ्ञत्तियो कामावचरविपाकेहि लोकुत्तरा कामावचरतो ञाणविप्पयुत्तकुसलकिरियेहि अकुसलेहि च अविञ्ञेय्याति योजेतब्बं। निब्बानस्स अविजाननसभावो एव अत्तसम्भवो।
1101. Bhinditvāti vibhajitvā. Rūpāva…pe… viññeyyāti kāmāvacarakusalamahākiriyaviññāṇena mahaggatadhammānaṃ sammasanavasena yathāyogaṃ mahaggatappamāṇadhammānaṃ paccavekkhaṇādivasena rūparāgārūparāgasampayuttena akusalamanoviññāṇena mahaggatadhammānaṃ abhinivesanaassādanavasena taṃtaṃpaññattiyañca taṃtaṃvohāravasena pavattena āvajjanena ca yathāvuttaviññāṇānaṃ purecārikena kāmāvacaradhammā na viññeyyā. Itarenāti parittārammaṇena. Kāmāvacarānameva ārammaṇānanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Rūpārammaṇādīhi viññāṇehi tattha rūpārammaṇena viññāṇenapi saddādīnaṃ aviññeyyatā rūpassa ca viññeyyatā. Evaṃ sesesupi yojanā daṭṭhabbā. Cakkhudvārikena saddādīnaṃ aviññeyyatā rūpassa viññeyyatātiādinā dvārabhedavasena yojetabbaṃ. Itaranti iṭṭhamajjhattaṃ aniṭṭhamaniṭṭhamajjhattañca. Rūpāvacarādayo kāmāvacaravipākādīhīti rūpāvacarārūpāvacaralokuttarapaññattiyo kāmāvacaravipākehi lokuttarā kāmāvacarato ñāṇavippayuttakusalakiriyehi akusalehi ca aviññeyyāti yojetabbaṃ. Nibbānassa avijānanasabhāvo eva attasambhavo.
११०२. रूपारूपावचरकम्मूपपत्तिभवे दिट्ठिरहितो लोभो भवासवोति यथावुत्तविसयो दिट्ठिसहितो सब्बकामावचरधम्मविसयो च लोभो कामासवो भवितुं युत्तोति वुत्तं ‘‘भवासवं…पे॰… सिया’’ति। कामासवभवासवविनिमुत्तस्स हि लोभस्स अभावं सयमेव वक्खतीति। पाळियन्ति अट्ठकथाकण्डपाळियं। तत्थ यथा ‘‘कामासवो अट्ठसु लोभसहगतचित्तुप्पादेसु उप्पज्जती’’ति वुत्तं, एवं ‘‘भवासवो अट्ठसु लोभसहगतचित्तुप्पादेसु उप्पज्जती’’ति अवत्वा ‘‘चतूसुदिट्ठिगतविप्पयुत्तलोभसहगतचित्तुप्पादेसु उप्पज्जती’’ति (ध॰ स॰ १४६५) वुत्तत्ता ‘‘भवासवो…पे॰… युत्तेसु एव उप्पज्जती’’ति पाळियं वुत्तोति सावधारणं वुत्तं। तथा च वक्खति ‘‘भवासवो चतूसु दिट्ठिगतविप्पयुत्तेसु अविज्जासवेन सद्धिं एकधाव एकतो उप्पज्जती’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १४७३)। सोपि रागोति सस्सतदिट्ठिसहगतो रागो। कामभवपत्थना विय कामासवोति युत्तं वत्तुं। सस्सतदिट्ठिसहगतरागकामभवपत्थनानम्पि हि भवासवोति वत्तब्बपरियायो अत्थीति ‘‘सस्सतदिट्ठिसहगतो रागो भवरागवसेन पत्थना भवासवो नामा’’ति वुत्तं, न तेसं इध अधिप्पेतभवासवभावदस्सनत्थन्ति अट्ठकथायं अधिप्पायो दट्ठब्बो। तथा हि ‘‘रूपारूपसङ्खाते कम्मतो च उपपत्तितो च दुविधेपि भवे आसवो भवासवो’’ति वुत्तन्ति। तत्थ कामभवपत्थनाय ताव कामासवभावो होतु, रूपारूपभवेसु सस्सताभिनिवेससहगतरागस्स कथन्ति? सोपि यथावुत्तविसये कामनवसेन पवत्तितो कामासवोयेव नाम। सब्बेपि हि तेभूमका धम्मा कमनीयट्ठेन कामाति। न चेत्थ अनिट्ठप्पसङ्गो दिट्ठिविप्पयुत्तलोभस्स भवासवभावेन विसुं उद्धटत्ता। अवस्सञ्चेतमेवं विञ्ञातब्बं, इतरथा रूपारूपभवेसु उच्छेददिट्ठिसहगतस्सपि लोभस्स भवासवभावो आपज्जेय्याति। कामासवादयो एव दिट्ठधम्मिकसम्परायिकासवभावेन द्विधा वुत्ता।
1102. Rūpārūpāvacarakammūpapattibhave diṭṭhirahito lobho bhavāsavoti yathāvuttavisayo diṭṭhisahito sabbakāmāvacaradhammavisayo ca lobho kāmāsavo bhavituṃ yuttoti vuttaṃ ‘‘bhavāsavaṃ…pe… siyā’’ti. Kāmāsavabhavāsavavinimuttassa hi lobhassa abhāvaṃ sayameva vakkhatīti. Pāḷiyanti aṭṭhakathākaṇḍapāḷiyaṃ. Tattha yathā ‘‘kāmāsavo aṭṭhasu lobhasahagatacittuppādesu uppajjatī’’ti vuttaṃ, evaṃ ‘‘bhavāsavo aṭṭhasu lobhasahagatacittuppādesu uppajjatī’’ti avatvā ‘‘catūsudiṭṭhigatavippayuttalobhasahagatacittuppādesu uppajjatī’’ti (dha. sa. 1465) vuttattā ‘‘bhavāsavo…pe… yuttesu eva uppajjatī’’ti pāḷiyaṃ vuttoti sāvadhāraṇaṃ vuttaṃ. Tathā ca vakkhati ‘‘bhavāsavo catūsu diṭṭhigatavippayuttesu avijjāsavena saddhiṃ ekadhāva ekato uppajjatī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1473). Sopi rāgoti sassatadiṭṭhisahagato rāgo. Kāmabhavapatthanā viya kāmāsavoti yuttaṃ vattuṃ. Sassatadiṭṭhisahagatarāgakāmabhavapatthanānampi hi bhavāsavoti vattabbapariyāyo atthīti ‘‘sassatadiṭṭhisahagato rāgo bhavarāgavasena patthanā bhavāsavo nāmā’’ti vuttaṃ, na tesaṃ idha adhippetabhavāsavabhāvadassanatthanti aṭṭhakathāyaṃ adhippāyo daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘rūpārūpasaṅkhāte kammato ca upapattito ca duvidhepi bhave āsavo bhavāsavo’’ti vuttanti. Tattha kāmabhavapatthanāya tāva kāmāsavabhāvo hotu, rūpārūpabhavesu sassatābhinivesasahagatarāgassa kathanti? Sopi yathāvuttavisaye kāmanavasena pavattito kāmāsavoyeva nāma. Sabbepi hi tebhūmakā dhammā kamanīyaṭṭhena kāmāti. Na cettha aniṭṭhappasaṅgo diṭṭhivippayuttalobhassa bhavāsavabhāvena visuṃ uddhaṭattā. Avassañcetamevaṃ viññātabbaṃ, itarathā rūpārūpabhavesu ucchedadiṭṭhisahagatassapi lobhassa bhavāsavabhāvo āpajjeyyāti. Kāmāsavādayo eva diṭṭhadhammikasamparāyikāsavabhāvena dvidhā vuttā.
११०३. इध पाळियापि भवासवविनिमुत्तलोभस्स कामासवभावो न न सक्का योजेतुन्ति दस्सेतुं ‘‘कामासवनिद्देसे चा’’तिआदि वुत्तं। ‘‘धम्मच्छन्दो सद्धा’’ति केचि।
1103. Idha pāḷiyāpi bhavāsavavinimuttalobhassa kāmāsavabhāvo na na sakkā yojetunti dassetuṃ ‘‘kāmāsavaniddese cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Dhammacchando saddhā’’ti keci.
११०५. उपादानक्खन्धेस्वेव पवत्तति तब्बिनिमुत्तस्स धम्मस्स जीवग्गहणविसयस्स परमत्थतो अभावा। रूपे…पे॰… विञ्ञाणे वा पन न पतिट्ठाति रूपादीनं अविपरीतसभावमत्ते अट्ठत्वा सयं समारोपितस्स तेसु परिकप्पनामत्तसिद्धस्स कस्सचि आकारस्स अभिनिवेसनतो। तेनेवाह ‘‘ततो अञ्ञं कत्वा’’ति। ततो उपादानक्खन्धतो। वेदनादयोपि हि केचि दिट्ठिगतिका अनिच्चाति पस्सन्तीति। ततोति वा सरीरसङ्खातरूपक्खन्धतो। ‘‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’’न्ति हि वुत्तं। होतीति भवति सस्सतं अत्ताति अत्थो। अञ्ञन्ति ब्रह्मइस्सरादितो अञ्ञं।
1105. Upādānakkhandhesvevapavattati tabbinimuttassa dhammassa jīvaggahaṇavisayassa paramatthato abhāvā. Rūpe…pe… viññāṇe vā pana na patiṭṭhāti rūpādīnaṃ aviparītasabhāvamatte aṭṭhatvā sayaṃ samāropitassa tesu parikappanāmattasiddhassa kassaci ākārassa abhinivesanato. Tenevāha ‘‘tato aññaṃ katvā’’ti. Tato upādānakkhandhato. Vedanādayopi hi keci diṭṭhigatikā aniccāti passantīti. Tatoti vā sarīrasaṅkhātarūpakkhandhato. ‘‘Aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīra’’nti hi vuttaṃ. Hotīti bhavati sassataṃ attāti attho. Aññanti brahmaissarādito aññaṃ.
अरूपभवो विय रूपरागप्पहानेन रूपभवो कामरागप्पहानेन पत्तब्बो। रूपीब्रह्मानञ्च पञ्चकामगुणिको रागो पहीयति, न विमानादीसु रागोति सो अकामरागोति कत्वा कामासवो न होतीति अट्ठकथायं पटिक्खित्तं। टीकाकारेहि पन कामासवभवासवविनिमुत्तलोभाभावदस्सनेन रूपीब्रह्मानं विमानादिरागस्सपि कामच्छन्दादिभावतो दिट्ठिविप्पयुत्तरूपारूपभवरागविनिमुत्तो सब्बो लोभो कामासवोति दस्सितो। तत्थ युत्तं विचारेत्वा गहेतब्बं। सिया आसवसम्पयुत्तो कामरागेन भवरागेन वा सहुप्पत्तियं, सिया आसवविप्पयुत्तो तदञ्ञरागेन सहुप्पत्तियं, ‘‘चतूसु दिट्ठिगता’’तिआदिपाळिया अभावदस्सनेन कामासवभवासवविनिमुत्तलोभाभावं दस्सेत्वा ‘‘कामासवो’’तिआदिपाळिदस्सनेन दिट्ठिरागस्स कामासवभावं साधेति। पहातब्बदस्सनत्थन्ति पहातब्बतादस्सनत्थं। पहानेति पहाननिमित्तं।
Arūpabhavo viya rūparāgappahānena rūpabhavo kāmarāgappahānena pattabbo. Rūpībrahmānañca pañcakāmaguṇiko rāgo pahīyati, na vimānādīsu rāgoti so akāmarāgoti katvā kāmāsavo na hotīti aṭṭhakathāyaṃ paṭikkhittaṃ. Ṭīkākārehi pana kāmāsavabhavāsavavinimuttalobhābhāvadassanena rūpībrahmānaṃ vimānādirāgassapi kāmacchandādibhāvato diṭṭhivippayuttarūpārūpabhavarāgavinimutto sabbo lobho kāmāsavoti dassito. Tattha yuttaṃ vicāretvā gahetabbaṃ. Siyā āsavasampayutto kāmarāgena bhavarāgena vā sahuppattiyaṃ, siyā āsavavippayutto tadaññarāgena sahuppattiyaṃ, ‘‘catūsu diṭṭhigatā’’tiādipāḷiyā abhāvadassanena kāmāsavabhavāsavavinimuttalobhābhāvaṃ dassetvā ‘‘kāmāsavo’’tiādipāḷidassanena diṭṭhirāgassa kāmāsavabhāvaṃ sādheti. Pahātabbadassanatthanti pahātabbatādassanatthaṃ. Pahāneti pahānanimittaṃ.
११२१. जातियाति खत्तियसभावादिजातिसम्पत्तिया। गोत्तेनाति गोतमगोत्तादिउक्कट्ठगोत्तेन। कोलपुत्तियेनाति महाकुलभावेन। वण्णपोक्खरतायाति वण्णसम्पन्नसरीरताय। ‘‘पोक्खर’’न्ति हि सरीरं वुच्चतीति। मानं जप्पेतीति मानं पवत्तेति करोति। पवत्तो मानो पवत्तमानो। पुग्गलविसेसन्ति सेय्यस्स सेय्योतिआदिभेदं पुग्गलविसेसं। सेय्यं भिन्दित्वा पवत्तमानो सेय्यमानो। तिण्णन्ति सेय्यस्स सेय्यादीनं तिण्णं ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदिना अञ्ञं पुग्गलं अनिस्साय वुत्तानं। सेय्यादिवसेन अत्तनो मननं पग्गहो मानो, तस्स करणं सेय्योहमस्मीतिआदिपवत्तियेवाति वुत्तं ‘‘सेय्योति आदिकिच्चकरण’’न्ति।
1121. Jātiyāti khattiyasabhāvādijātisampattiyā. Gottenāti gotamagottādiukkaṭṭhagottena. Kolaputtiyenāti mahākulabhāvena. Vaṇṇapokkharatāyāti vaṇṇasampannasarīratāya. ‘‘Pokkhara’’nti hi sarīraṃ vuccatīti. Mānaṃ jappetīti mānaṃ pavatteti karoti. Pavatto māno pavattamāno. Puggalavisesanti seyyassa seyyotiādibhedaṃ puggalavisesaṃ. Seyyaṃ bhinditvā pavattamāno seyyamāno. Tiṇṇanti seyyassa seyyādīnaṃ tiṇṇaṃ ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā aññaṃ puggalaṃ anissāya vuttānaṃ. Seyyādivasena attano mananaṃ paggaho māno, tassa karaṇaṃ seyyohamasmītiādipavattiyevāti vuttaṃ ‘‘seyyoti ādikiccakaraṇa’’nti.
११४०. सब्बोपि लोभो अभिज्झासभावोति अभिज्झा आसवद्वयसभावा, कामरागो कामासवसभावो एवाति आसवद्वयएकासवभावो अभिज्झाकामरागानं विसेसो वुत्तो। न अभिज्झा च धम्मा ठपेत्वा दिट्ठिं अविज्जञ्च नोआसवसभावा। अभिज्झा च आसवद्वयसभावा एव, नअभिज्झासभावो च लोभो नत्थीति अधिप्पायेन ‘‘नोआसवलोभस्स सब्भावो विचारेतब्बो’’ति आह। गणनाय हेतुया सत्ताति वुत्तन्ति पञ्हावारपाठं सन्धाय वुत्तं। तत्थ हि ‘‘आसवो धम्मो आसवस्स धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो। आसवो धम्मो नोआसवस्स धम्मस्स। आसवो धम्मो आसवस्स च नोआसवस्स च। नोआसवो धम्मो नोआसवस्स। नोआसवो धम्मो आसवस्स। नोआसवो धम्मो आसवस्स च नोआसवस्स च। आसवो च नोआसवो च धम्मा नोआसवस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ ३.३.१६) इमेसं वारानं वसेन ‘‘गणनाय सत्ता’’ति वुत्तं। तत्थ यदि नोआसवसभावोपि लोभो सिया, दिट्ठिसम्पयुत्तचित्तस्स वसेन ‘‘आसवो च नोआसवो च धम्मा मोहयथावुत्तलोभा आसवस्स धम्मस्स दिट्ठिया हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति सत्तमो, पाळियं आगतं सत्तमं अट्ठमं कत्वा ‘‘आसवो च नोआसवो च धम्मा आसवस्स च नोआसवस्स च धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति नवमो पञ्हो वुच्चेय्य, न पन वुत्तोति। एवं दिट्ठिसम्पयुत्तलोभस्स नोआसवभावाभावं दस्सेत्वा इतरस्सपि तं दस्सेतुं ‘‘दिट्ठिविप्पयुत्ते चा’’तिआदि वुत्तं।
1140. Sabbopi lobho abhijjhāsabhāvoti abhijjhā āsavadvayasabhāvā, kāmarāgo kāmāsavasabhāvo evāti āsavadvayaekāsavabhāvo abhijjhākāmarāgānaṃ viseso vutto. Na abhijjhā ca dhammā ṭhapetvā diṭṭhiṃ avijjañca noāsavasabhāvā. Abhijjhā ca āsavadvayasabhāvā eva, naabhijjhāsabhāvo ca lobho natthīti adhippāyena ‘‘noāsavalobhassa sabbhāvo vicāretabbo’’ti āha. Gaṇanāya hetuyā sattāti vuttanti pañhāvārapāṭhaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha hi ‘‘āsavo dhammo āsavassa dhammassa hetupaccayena paccayo. Āsavo dhammo noāsavassa dhammassa. Āsavo dhammo āsavassa ca noāsavassa ca. Noāsavo dhammo noāsavassa. Noāsavo dhammo āsavassa. Noāsavo dhammo āsavassa ca noāsavassa ca. Āsavo ca noāsavo ca dhammā noāsavassa hetupaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 3.3.16) imesaṃ vārānaṃ vasena ‘‘gaṇanāya sattā’’ti vuttaṃ. Tattha yadi noāsavasabhāvopi lobho siyā, diṭṭhisampayuttacittassa vasena ‘‘āsavo ca noāsavo ca dhammā mohayathāvuttalobhā āsavassa dhammassa diṭṭhiyā hetupaccayena paccayo’’ti sattamo, pāḷiyaṃ āgataṃ sattamaṃ aṭṭhamaṃ katvā ‘‘āsavo ca noāsavo ca dhammā āsavassa ca noāsavassa ca dhammassa hetupaccayena paccayo’’ti navamo pañho vucceyya, na pana vuttoti. Evaṃ diṭṭhisampayuttalobhassa noāsavabhāvābhāvaṃ dassetvā itarassapi taṃ dassetuṃ ‘‘diṭṭhivippayutte cā’’tiādi vuttaṃ.
११६२. यथारूपे रूपप्पबन्धे वत्तमाने पुग्गलो गच्छति तिट्ठति निसीदतीति वुच्चति, तथा विसदरूपस्स उप्पादकं चित्तं इरियापथूपत्थम्भकं। तं पन कुसलतो किरियतो च पञ्चमज्झानचित्तं अभिञ्ञाप्पत्तं अप्पत्तञ्च भिन्दित्वा सत्तपञ्ञास जवनानि वोट्ठब्बनञ्चाति अट्ठपञ्ञासविधं। सहजातधम्मानं अकम्मञ्ञभावकरत्ता थिनमिद्धसहगतचित्तं विसदानि रूपानि न समुट्ठपेति न उपत्थम्भेति चाति वुत्तं ‘‘इरियापथं सन्धारेतुं असक्कोन्त’’न्ति।
1162. Yathārūpe rūpappabandhe vattamāne puggalo gacchati tiṭṭhati nisīdatīti vuccati, tathā visadarūpassa uppādakaṃ cittaṃ iriyāpathūpatthambhakaṃ. Taṃ pana kusalato kiriyato ca pañcamajjhānacittaṃ abhiññāppattaṃ appattañca bhinditvā sattapaññāsa javanāni voṭṭhabbanañcāti aṭṭhapaññāsavidhaṃ. Sahajātadhammānaṃ akammaññabhāvakarattā thinamiddhasahagatacittaṃ visadāni rūpāni na samuṭṭhapeti na upatthambheti cāti vuttaṃ ‘‘iriyāpathaṃ sandhāretuṃ asakkonta’’nti.
११६३. विपक्खेपि भावतो अनेकन्तिकत्ता रूपत्तासाधकत्तं। गरुभावप्पत्ति लहुताविरहो दट्ठब्बो। सतिपि अञ्ञेसम्पि अकुसलादीनं लहुताविरहे थिनमिद्धानं एकन्ततो लहुतापटिपक्खत्ता कारणानुरूपत्ता च फलस्स ‘‘थिनमिद्धसमुट्ठितरूपेही’’ति वुत्तं। न जागर…पे॰… सन्ततिन्ति एतेन नामकाये सुपनस्स असिद्धतं दस्सेति। मिद्धस्स फलत्ताति एत्थ मिद्धंयेव निद्दाकारणन्ति नायं नियमो इच्छितो, निद्दाकारणमेव पन मिद्धन्ति नियमो इच्छितोति दट्ठब्बो। तथा हि खीणासवानं निद्दाय मिद्धतो अञ्ञं कारणं करजकायस्स दुब्बलभावो अट्ठकथायं दस्सितोति।
1163. Vipakkhepi bhāvato anekantikattā rūpattāsādhakattaṃ. Garubhāvappatti lahutāviraho daṭṭhabbo. Satipi aññesampi akusalādīnaṃ lahutāvirahe thinamiddhānaṃ ekantato lahutāpaṭipakkhattā kāraṇānurūpattā ca phalassa ‘‘thinamiddhasamuṭṭhitarūpehī’’ti vuttaṃ. Na jāgara…pe… santatinti etena nāmakāye supanassa asiddhataṃ dasseti. Middhassa phalattāti ettha middhaṃyeva niddākāraṇanti nāyaṃ niyamo icchito, niddākāraṇameva pana middhanti niyamo icchitoti daṭṭhabbo. Tathā hi khīṇāsavānaṃ niddāya middhato aññaṃ kāraṇaṃ karajakāyassa dubbalabhāvo aṭṭhakathāyaṃ dassitoti.
छादनं , अवत्थरणं वा ओनाहो, सो रूपस्सेव सभावोति परस्स आसङ्कं मनसि कत्वा आह ‘‘तेन सह वुत्ता ओनाहपरियोनाहा चा’’ति। असङ्कोचवसेन विसदा पवत्ति विप्फारिकभावो। आवरणभावो वियाति एतेन आवरणसभावत्तेपि मिद्धस्स तब्बिधुरो अनञ्ञसाधारणत्ता ओनहनादिभावोति दस्सेति। सामञ्ञञ्हि पञ्चन्नम्पि कामच्छन्दादीनं आवरणसभावोति आवरणभावसदिसस्स ओनहनादिभावस्स नामकाये लब्भमानस्स गहितताति एत्थाधिप्पायो।
Chādanaṃ , avattharaṇaṃ vā onāho, so rūpasseva sabhāvoti parassa āsaṅkaṃ manasi katvā āha ‘‘tena saha vuttā onāhapariyonāhā cā’’ti. Asaṅkocavasena visadā pavatti vipphārikabhāvo. Āvaraṇabhāvo viyāti etena āvaraṇasabhāvattepi middhassa tabbidhuro anaññasādhāraṇattā onahanādibhāvoti dasseti. Sāmaññañhi pañcannampi kāmacchandādīnaṃ āvaraṇasabhāvoti āvaraṇabhāvasadisassa onahanādibhāvassa nāmakāye labbhamānassa gahitatāti etthādhippāyo.
पानन्ति अनुयोगोति च तंकिरियासाधिका चेतना अधिप्पेताति सुरापानस्स सुरा…पे॰… योगस्स च अकुसलभावेन उपक्किलेसदुब्बलीकरणभावो युत्तोति वुत्तो। ‘‘सुरामेरयस्स अज्झोहरणं पानं पमादट्ठानानुयोगो चा’’ति परस्स अधिप्पायो। नीवरणं हुत्वा वातिआदिना इदं दस्सेति ‘‘नीवरणसभावानं नीवरणसम्पयुत्तभावदस्सनपराय चोदनाय नीवरणन्ति कत्थचि अदिट्ठपयोगस्स असम्पयुत्तस्स रूपस्स यथालाभतो गहणं ञायोयेव न होति, सिद्धनीवरणभावसम्पयुत्तसभावानंयेव पन गहणन्ति तंसभावा अरूपधम्मायेव दस्सिता, न रूपन्ति थिनं विय मिद्धम्पि अरूपमेवाति विञ्ञायती’’ति। यन्ति येन वचनेन। असम्भववचनतोति असम्भववचनभावतो।
Pānanti anuyogoti ca taṃkiriyāsādhikā cetanā adhippetāti surāpānassa surā…pe… yogassa ca akusalabhāvena upakkilesadubbalīkaraṇabhāvo yuttoti vutto. ‘‘Surāmerayassa ajjhoharaṇaṃ pānaṃ pamādaṭṭhānānuyogo cā’’ti parassa adhippāyo. Nīvaraṇaṃ hutvā vātiādinā idaṃ dasseti ‘‘nīvaraṇasabhāvānaṃ nīvaraṇasampayuttabhāvadassanaparāya codanāya nīvaraṇanti katthaci adiṭṭhapayogassa asampayuttassa rūpassa yathālābhato gahaṇaṃ ñāyoyeva na hoti, siddhanīvaraṇabhāvasampayuttasabhāvānaṃyeva pana gahaṇanti taṃsabhāvā arūpadhammāyeva dassitā, na rūpanti thinaṃ viya middhampi arūpamevāti viññāyatī’’ti. Yanti yena vacanena. Asambhavavacanatoti asambhavavacanabhāvato.
तेनाति तेन रूपारम्मणस्स छन्दरागस्स पहानवचनेन। रूपप्पहानतो अञ्ञोति कत्वा रूपे छन्दरागप्पहानं ‘‘अञ्ञो कारो’’ति वुत्तं। यं अट्ठकथायं ‘‘अञ्ञथा’’ति वुत्तं। इदन्तिआदिना ‘‘तं पजहथा’’ति पाळिया न निप्परियायप्पहानं अधिप्पेतन्ति दस्सेति। अरूपस्सेव युज्जतीति सुदुद्दसं दूरङ्गमादिप्पवत्तकं चित्तं तंसम्पयुत्तो अरूपधम्मोयेव विबन्धितुं समत्थोति दस्सेति। चेतसो परियुट्ठानन्ति कुसलचित्तस्स गहणं। नीवरणानि हि उप्पज्जमानानि उप्पज्जितुं अप्पदानेन कुसलवारं गण्हन्तीति वुच्चन्ति। गहणञ्चेत्थ परियुट्ठानं ‘‘चोरा मग्गे परियुट्ठिंसू’’तिआदीसु विय।
Tenāti tena rūpārammaṇassa chandarāgassa pahānavacanena. Rūpappahānato aññoti katvā rūpe chandarāgappahānaṃ ‘‘añño kāro’’ti vuttaṃ. Yaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘aññathā’’ti vuttaṃ. Idantiādinā ‘‘taṃ pajahathā’’ti pāḷiyā na nippariyāyappahānaṃ adhippetanti dasseti. Arūpasseva yujjatīti sududdasaṃ dūraṅgamādippavattakaṃ cittaṃ taṃsampayutto arūpadhammoyeva vibandhituṃ samatthoti dasseti. Cetaso pariyuṭṭhānanti kusalacittassa gahaṇaṃ. Nīvaraṇāni hi uppajjamānāni uppajjituṃ appadānena kusalavāraṃ gaṇhantīti vuccanti. Gahaṇañcettha pariyuṭṭhānaṃ ‘‘corā magge pariyuṭṭhiṃsū’’tiādīsu viya.
११७६. उद्धच्चं कुक्कुच्चञ्च सह वुत्तन्ति उद्देसपुच्छानिगमने सन्धाय वुत्तं। यं पन अट्ठकथायं उद्धच्चस्स कुक्कुच्चेन विनाभावकारणं वत्वा ‘‘भिन्दित्वा वुत्त’’न्ति वुत्तं, तं ‘‘नीवरणा चेव नीवरणसम्पयुत्ता चा’’ति पदस्स निद्देसे उद्धच्चकुक्कुच्चानं विसुं निद्दिट्ठतं सन्धाय वुत्तं। कामच्छन्दस्स उक्कट्ठनीवरणता ओरम्भागियभावो। सो हि रूपरागारूपरागप्पकारकामच्छन्दं उपादाय ततो तिब्बकिच्चताय ‘‘उक्कट्ठनीवरण’’न्ति वुच्चति। कामच्छन्दनीवरणन्त्वेव लोभो वुत्तो, न भिन्दित्वा। कामच्छन्दनीवरणस्स च अनवसेसतो अनागामिमग्गेन पहाने वुच्चमाने चतुत्थमग्गवज्झो लोभो अनीवरणसभावो आपज्जतीति आह ‘‘यदि…पे॰… सिया’’ति। नोनीवरणो रूपरागारूपरागप्पकारो लोभधम्मो नीवरणस्स अविज्जादिकस्स। आदि-सद्देन ‘‘नोनीवरणो धम्मो नीवरणस्स च नोनीवरणस्स च धम्मस्स। नीवरणो च नोनीवरणो च धम्मा नीवरणस्स धम्मस्स। नीवरणो च नोनीवरणो च धम्मा नोनीवरणस्स धम्मस्स। नीवरणो च नोनीवरणो च धम्मा नीवरणस्स च नोनीवरणस्स च धम्मस्स हेतुपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ ३.८.२५) इमे पञ्हे सङ्गण्हाति। चत्तारीति वुत्तं नीवरणपदमूलकानं तिण्णं नोनीवरणमूलकस्स एकस्स वसेन। नीवरणनोनीवरणतदुभयमूलकानं पन तिण्णं तिण्णं वसेन नवाति वुत्तं। तस्माति यथादस्सितनयाय पाळिया अभावा नोनीवरणलोभाभावा।
1176. Uddhaccaṃ kukkuccañca saha vuttanti uddesapucchānigamane sandhāya vuttaṃ. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ uddhaccassa kukkuccena vinābhāvakāraṇaṃ vatvā ‘‘bhinditvā vutta’’nti vuttaṃ, taṃ ‘‘nīvaraṇā ceva nīvaraṇasampayuttā cā’’ti padassa niddese uddhaccakukkuccānaṃ visuṃ niddiṭṭhataṃ sandhāya vuttaṃ. Kāmacchandassa ukkaṭṭhanīvaraṇatā orambhāgiyabhāvo. So hi rūparāgārūparāgappakārakāmacchandaṃ upādāya tato tibbakiccatāya ‘‘ukkaṭṭhanīvaraṇa’’nti vuccati. Kāmacchandanīvaraṇantveva lobho vutto, na bhinditvā. Kāmacchandanīvaraṇassa ca anavasesato anāgāmimaggena pahāne vuccamāne catutthamaggavajjho lobho anīvaraṇasabhāvo āpajjatīti āha ‘‘yadi…pe… siyā’’ti. Nonīvaraṇo rūparāgārūparāgappakāro lobhadhammo nīvaraṇassa avijjādikassa. Ādi-saddena ‘‘nonīvaraṇo dhammo nīvaraṇassa ca nonīvaraṇassa ca dhammassa. Nīvaraṇo ca nonīvaraṇo ca dhammā nīvaraṇassa dhammassa. Nīvaraṇo ca nonīvaraṇo ca dhammā nonīvaraṇassa dhammassa. Nīvaraṇo ca nonīvaraṇo ca dhammā nīvaraṇassa ca nonīvaraṇassa ca dhammassa hetupaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 3.8.25) ime pañhe saṅgaṇhāti. Cattārīti vuttaṃ nīvaraṇapadamūlakānaṃ tiṇṇaṃ nonīvaraṇamūlakassa ekassa vasena. Nīvaraṇanonīvaraṇatadubhayamūlakānaṃ pana tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ vasena navāti vuttaṃ. Tasmāti yathādassitanayāya pāḷiyā abhāvā nonīvaraṇalobhābhāvā.
१२१९. तेनेवाति पुरिमदिट्ठिआकारेनेव उप्पज्जमानेन। दिट्ठिगतिकेहि वुच्चमानानं ‘‘निच्चं सुभ’’न्ति एवमादिवचनानं, दिट्ठिरहितेहि वुच्चमानानं गगनकुसुमादिलोकवोहारवचनानञ्च वत्थूनि वाचावत्थुमत्तानीति आह ‘‘वाचा…पे॰… वा’’ति।
1219. Tenevāti purimadiṭṭhiākāreneva uppajjamānena. Diṭṭhigatikehi vuccamānānaṃ ‘‘niccaṃ subha’’nti evamādivacanānaṃ, diṭṭhirahitehi vuccamānānaṃ gaganakusumādilokavohāravacanānañca vatthūni vācāvatthumattānīti āha ‘‘vācā…pe… vā’’ti.
१२२१. चित्तेन परलोके ठितोति यस्मिं लोके निब्बत्तिवसेन सयं ठितो, ततो अञ्ञं लोकं परलोकोति चित्तेन गहेत्वा ठितो।
1221. Cittenaparaloke ṭhitoti yasmiṃ loke nibbattivasena sayaṃ ṭhito, tato aññaṃ lokaṃ paralokoti cittena gahetvā ṭhito.
१२३६. न हि पुरिमेहीतिआदिना पठममग्गादीहि समुग्घाटितअपायगमनीयभावादिका एव रागादयो दुतियमग्गादीहि पहीयन्तीति दस्सेति।
1236. Na hi purimehītiādinā paṭhamamaggādīhi samugghāṭitaapāyagamanīyabhāvādikā eva rāgādayo dutiyamaggādīhi pahīyantīti dasseti.
१२८७. उपट्ठितेपि दुग्गतिनिमित्तादिके न तथा तिब्बो लोभो उप्पज्जति, यथा सुगतिनिमित्तादिकेति आह ‘‘बलवनिकन्तिविरहेना’’ति।
1287. Upaṭṭhitepi duggatinimittādike na tathā tibbo lobho uppajjati, yathā sugatinimittādiketi āha ‘‘balavanikantivirahenā’’ti.
१३०१. एकस्मिं चित्तुप्पादे उप्पन्नानं विय एकस्मिं सन्ताने उप्पन्नानम्पि सहपवत्तिपरियायो अत्थीति पहानेकट्ठेन रागरणेन विचिकिच्छुद्धच्चसहगतमोहस्स सरणता वुत्ता। उद्धच्चविचिकिच्छाहि यो मोहो सहजातो भवे, सोपि रागेन सरणो पहानेकट्ठभावतोति । लोभदोसमोहतदेकट्ठकिलेसतंसम्पयुत्तक्खन्धतंसमुट्ठानकम्मभेदतो सब्बस्सपि अकुसलस्स सङ्गहणवसेन पवत्तो सरणपदनिद्देसो अरणविभङ्गसुत्तेनपि अञ्ञदत्थु संसन्दतीति दस्सेतुं ‘‘अरणविभङ्गसुत्ते’’तिआदिमाह। यं पन अट्ठकथायं सम्पयोगप्पहानेकट्ठभावदीपनेन रागादीनं सब्बेसं वा अकुसलधम्मानं सरणभावदस्सनं, तं पाळिया यथादस्सितधम्मानं अञ्ञमञ्ञसरणभावदस्सनपरं, तदञ्ञधम्मानं सरणभावपटिसेधनपरन्ति अरणविभङ्गसुत्तविरोधोति दट्ठब्बं। सुत्तन्तदेसनाय वा परियायकथाभावतो निप्परियायतो सरणभावो विय अरणभावोपि अकुसलधम्मानंयेवाति तथापवत्ताय अट्ठकथाय न कोचि सुत्तविरोधोति दट्ठब्बं।
1301. Ekasmiṃ cittuppāde uppannānaṃ viya ekasmiṃ santāne uppannānampi sahapavattipariyāyo atthīti pahānekaṭṭhena rāgaraṇena vicikicchuddhaccasahagatamohassa saraṇatā vuttā. Uddhaccavicikicchāhi yo moho sahajāto bhave, sopi rāgena saraṇo pahānekaṭṭhabhāvatoti . Lobhadosamohatadekaṭṭhakilesataṃsampayuttakkhandhataṃsamuṭṭhānakammabhedato sabbassapi akusalassa saṅgahaṇavasena pavatto saraṇapadaniddeso araṇavibhaṅgasuttenapi aññadatthu saṃsandatīti dassetuṃ ‘‘araṇavibhaṅgasutte’’tiādimāha. Yaṃ pana aṭṭhakathāyaṃ sampayogappahānekaṭṭhabhāvadīpanena rāgādīnaṃ sabbesaṃ vā akusaladhammānaṃ saraṇabhāvadassanaṃ, taṃ pāḷiyā yathādassitadhammānaṃ aññamaññasaraṇabhāvadassanaparaṃ, tadaññadhammānaṃ saraṇabhāvapaṭisedhanaparanti araṇavibhaṅgasuttavirodhoti daṭṭhabbaṃ. Suttantadesanāya vā pariyāyakathābhāvato nippariyāyato saraṇabhāvo viya araṇabhāvopi akusaladhammānaṃyevāti tathāpavattāya aṭṭhakathāya na koci suttavirodhoti daṭṭhabbaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / दुकनिक्खेपं • Dukanikkhepaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / दुकनिक्खेपकथा • Dukanikkhepakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / दुकनिक्खेपकथावण्णना • Dukanikkhepakathāvaṇṇanā
