| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना
Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā
३२-३३ .
32-33.
अरियसच्चचतुक्कम्पि तथट्ठेन सच्चानं एकसम्बन्धत्ता एकतो एव निद्दिट्ठं। तत्थ तत्थाति तेसु चतूसु अरियसच्चेसु। कतमन्ति कथेतुकम्यतापुच्छा । दुक्खं अरियसच्चन्ति पुच्छितधम्मनिदस्सनं। तत्थ जातिपि दुक्खातिआदीसु जातिसद्दस्स ताव अनेके अत्था पवेदिता। यथाह –
Ariyasaccacatukkampi tathaṭṭhena saccānaṃ ekasambandhattā ekato eva niddiṭṭhaṃ. Tattha tatthāti tesu catūsu ariyasaccesu. Katamanti kathetukamyatāpucchā . Dukkhaṃ ariyasaccanti pucchitadhammanidassanaṃ. Tattha jātipi dukkhātiādīsu jātisaddassa tāva aneke atthā paveditā. Yathāha –
‘‘भवो कुलं निकायो च, सीलं पञ्ञत्ति लक्खणं।
‘‘Bhavo kulaṃ nikāyo ca, sīlaṃ paññatti lakkhaṇaṃ;
पसूति सन्धि चेवाति, जातिअत्था पवेदिता’’॥
Pasūti sandhi cevāti, jātiatthā paveditā’’.
तथा हिस्स ‘‘एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो’’तिआदीसु (पारा॰ १२) भवो अत्थो। ‘‘अक्खित्तो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेना’’ति (दी॰ नि॰ १.३३१) एत्थ कुलं। ‘‘अत्थि, विसाखे, निगण्ठा नाम समणजाती’’ति (अ॰ नि॰ ३.७१) एत्थ निकायो। ‘‘यतोहं, भगिनि, अरियाय जातिया जातो नाभिजानामी’’ति (म॰ नि॰ २.३५१) एत्थ अरियसीलं। ‘‘तिरिया नाम तिणजाति नाभिया उग्गन्त्वा नभं आहच्च ठिता अहोसी’’ति (अ॰ नि॰ ५.१९६) एत्थ पञ्ञत्ति। ‘‘जाति द्वीहि खन्धेहि सङ्गहिता’’ति (धातु॰ ७१) एत्थ सङ्खतलक्खणं। ‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो’’ति (म॰ नि॰ ३.२०७) एत्थ पसूति। ‘‘भवपच्चया जाती’’ति (विभ॰ ३५४) च ‘‘जातिपि दुक्खा’’ति (पटि॰ म॰ १.३३; विभ॰ १९०) च एत्थ परियायतो पटिसन्धिखन्धा। निप्परियायतो पन तत्थ तत्थ निब्बत्तमानानं सत्तानं ये ये खन्धा पातुभवन्ति, तेसं तेसं पठमं पातुभावो।
Tathā hissa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’tiādīsu (pārā. 12) bhavo attho. ‘‘Akkhitto anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.331) ettha kulaṃ. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāyo. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto nābhijānāmī’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīlaṃ. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññatti. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (ma. ni. 3.207) ettha pasūti. ‘‘Bhavapaccayā jātī’’ti (vibha. 354) ca ‘‘jātipi dukkhā’’ti (paṭi. ma. 1.33; vibha. 190) ca ettha pariyāyato paṭisandhikhandhā. Nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ tesaṃ paṭhamaṃ pātubhāvo.
कस्मा पनेसा जाति दुक्खाति चे? अनेकेसं दुक्खानं वत्थुभावतो। अनेकानि हि दुक्खानि। सेय्यथिदं – दुक्खदुक्खं, विपरिणामदुक्खं, सङ्खारदुक्खं, पटिच्छन्नदुक्खं, अप्पटिच्छन्नदुक्खं , परियायदुक्खं, निप्परियायदुक्खन्ति। एत्थ कायिकचेतसिका दुक्खा वेदनासभावतो च नामतो च दुक्खत्ता दुक्खदुक्खन्ति वुच्चति। सुखा वेदना विपरिणामेन दुक्खुप्पत्तिहेतुतो विपरिणामदुक्खं। उपेक्खावेदना चेव अवसेसा च तेभूमकसङ्खारा उदयब्बयपटिपीळितत्ता सङ्खारदुक्खं। कण्णसूलदन्तसूलरागजपरिळाहदोसजपरिळाहादि कायिकचेतसिको आबाधो पुच्छित्वा जानितब्बतो उपक्कमस्स च अपाकटभावतो पटिच्छन्नदुक्खं। द्वत्तिंसकम्मकारणादिसमुट्ठानो आबाधो अपुच्छित्वाव जानितब्बतो उपक्कमस्स च पाकटभावतो अप्पटिच्छन्नदुक्खं। ठपेत्वा दुक्खदुक्खं सेसं दुक्खसच्चविभङ्गे (विभ॰ १९० आदयो) आगतं जातिआदि सब्बम्पि तस्स तस्स दुक्खस्स वत्थुभावतो परियायदुक्खं। दुक्खदुक्खं पन निप्परियायदुक्खन्ति वुच्चति।
Kasmā panesā jāti dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, paṭicchannadukkhaṃ, appaṭicchannadukkhaṃ , pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkhanti. Ettha kāyikacetasikā dukkhā vedanāsabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhanti vuccati. Sukhā vedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakasaṅkhārā udayabbayapaṭipīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge (vibha. 190 ādayo) āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati.
तत्रायं जाति यं तं बालपण्डितसुत्तादीसु (म॰ नि॰ ३.२४६ आदयो) भगवतापि उपमावसेन पकासितं आपायिकं दुक्खं, यञ्च सुगतियम्पि मनुस्सलोके गब्भोक्कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं उप्पज्जति, तस्स वत्थुभावतो दुक्खा। तत्रिदं गब्भोक्कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं – अयञ्हि सत्तो मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तमानो न उप्पलपदुमपुण्डरीकादीसु निब्बत्तति, अथ खो हेट्ठा आमासयस्स उपरि पक्कासयस्स उदरपटलपिट्ठिकण्टकानं वेमज्झे परमसम्बाधे तिब्बन्धकारे नानाकुणपगन्धपरिभावितपरमदुग्गन्धपवनविचरिते अधिमत्तजेगुच्छे कुच्छिप्पदेसे पूतिमच्छपूतिकुम्मासचन्दनिकादीसु किमि विय निब्बत्तति। सो तत्थ निब्बत्तो दस मासे मातुकुच्छिसम्भवेन उस्मना पुटपाकं विय पच्चमानो पिट्ठपिण्डि विय सेदियमानो समिञ्जनपसारणादिविरहितो अधिमत्तं दुक्खं पच्चनुभोतीति। इदं ताव गब्भोक्कन्तिमूलकं दुक्खं।
Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā. Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarīkādīsu nibbattati, atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇṭakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvitaparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādivirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti. Idaṃ tāva gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ.
यं पन सो मातु सहसा उपक्खलनगमननिसीदनउट्ठानपरिवत्तनादीसु सुराधुत्तहत्थगतो एळको विय अहितुण्डिकहत्थगतो सप्पपोतको विय च आकड्ढनपरिकड्ढनओधुनननिद्धुननादिना उपक्कमेन अधिमत्तं दुक्खमनुभोति, यञ्च मातु सीतुदकपानकाले सीतनरकूपपन्नो विय उण्हयागुभत्तादिअज्झोहरणकाले अङ्गारवुट्ठिसम्परिकिण्णो विय लोणम्बिलादिअज्झोहरणकाले खारापतच्छिकादिकम्मकारणप्पत्तो विय अधिमत्तं दुक्खमनुभोति। इदं गब्भपरिहरणमूलकं दुक्खं।
Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanauṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahituṇḍikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhamanubhoti, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakūpapanno viya uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpatacchikādikammakāraṇappatto viya adhimattaṃ dukkhamanubhoti. Idaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ dukkhaṃ.
यं पनस्स मूळ्हगब्भाय मातुया मित्तामच्चसुहज्जादीहिपि अदस्सनारहे दुक्खुप्पत्तिट्ठाने छेदनफालनादीहि दुक्खमनुभवति। इदं गब्भविपत्तिमूलकं दुक्खं।
Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhamanubhavati. Idaṃ gabbhavipattimūlakaṃ dukkhaṃ.
यं विजायमानाय मातुया कम्मजेहि वातेहि परिवत्तेत्वा नरकप्पपातं विय अतिभयानकं योनिमग्गं पटिपादियमानस्स परमसम्बाधेन च योनिमुखेन ताळच्छिग्गळेन विय निकड्ढियमानस्स महानागस्स नरकसत्तस्स विय च सङ्घातपब्बतेहि विचुण्णियमानस्स दुक्खमुप्पज्जति। इदं विजायनमूलकं दुक्खं।
Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakappapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipādiyamānassa paramasambādhena ca yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya nikaḍḍhiyamānassa mahānāgassa narakasattassa viya ca saṅghātapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhamuppajjati. Idaṃ vijāyanamūlakaṃ dukkhaṃ.
यं पन जातस्स तरुणवणसदिसस्स सुकुमारसरीरस्स हत्थगहणन्हापनधोवनचोळपरिमज्जनादिकाले सूचिमुखखुरधाराविज्झनफालनसदिसं दुक्खमुप्पज्जति। इदं मातुकुच्छितो बहि निक्खमनमूलकं दुक्खं।
Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisassa sukumārasarīrassa hatthagahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhārāvijjhanaphālanasadisaṃ dukkhamuppajjati. Idaṃ mātukucchito bahi nikkhamanamūlakaṃ dukkhaṃ.
यं ततो परं पवत्तियं अत्तनाव अत्तानं वधेन्तस्स अचेलकवतादिवसेन आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तस्स कोधवसेन अभुञ्जन्तस्स उब्बन्धन्तस्स च दुक्खं होति। इदं अत्तुपक्कममूलकं दुक्खं।
Yaṃ tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti. Idaṃ attupakkamamūlakaṃ dukkhaṃ.
यं पन परतो वधबन्धनादीनि अनुभवन्तस्स उप्पज्जति। इदं परूपक्कममूलकंदुक्खन्ति। इति इमस्स सब्बस्सापि दुक्खस्स अयं जाति वत्थुमेव होति। तेनेतं वुच्चति –
Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa uppajjati. Idaṃ parūpakkamamūlakaṃdukkhanti. Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hoti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘जायेथ नो चे नरकेसु सत्तो, तत्थग्गिदाहादिकमप्पसय्हं।
‘‘Jāyetha no ce narakesu satto, tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
लभेथ दुक्खं नु कुहिं पतिट्ठं, इच्चाह दुक्खाति मुनीध जातिं॥
Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ, iccāha dukkhāti munīdha jātiṃ.
‘‘दुक्खं तिरच्छेसु कसापतोद-
‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
दण्डाभिघातादिभवं अनेकं।
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
यं तं कथं तत्थ भवेय्य जातिं,
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ,
विना तहिं जाति ततोपि दुक्खा॥
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘पेतेसु दुक्खं पन खुप्पिपासा-
‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
वातातपादिप्पभवं विचित्तं।
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
यस्मा अजातस्स न तत्थ अत्थि,
Yasmā ajātassa na tattha atthi,
तस्मापि दुक्खं मुनि जातिमाह॥
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
‘‘तिब्बन्धकारे च असय्हसीते,
‘‘Tibbandhakāre ca asayhasīte,
लोकन्तरे यं असुरेसु दुक्खं।
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
न तं भवे तत्थ न चस्स जाति,
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti,
यतो अयं जाति ततोपि दुक्खा॥
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘यञ्चापि गूथनरके विय मातुगब्भे,
‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,
सत्तो वसं चिरमतो बहि निक्खमञ्च।
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamañca;
पप्पोति दुक्खमतिघोरमिदम्पि नत्थि,
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,
जातिं विना इतिपि जाति अयञ्हि दुक्खा॥
Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.
‘‘किं भासितेन बहुना ननु यं कुहिञ्चि,
‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,
अत्थीध किञ्चिदपि दुक्खमिदं कदाचि।
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
नेवत्थि जातिविरहे यदतो महेसी,
Nevatthi jātivirahe yadato mahesī,
दुक्खाति सब्बपठमं इममाह जाति’’न्ति॥
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti.
जरापि दुक्खाति एत्थ दुविधा जरा सङ्खतलक्खणञ्च, खण्डिच्चादिसम्मतो सन्ततियं एकभवपरियापन्नखन्धपुराणभावो च। सा इध अधिप्पेता। सा पनेसा दुक्खा सङ्खारदुक्खभावतो चेव दुक्खवत्थुतो च। यं हिदं अङ्गपच्चङ्गसिथिलीभावइन्द्रियविकारविरूपता योब्बनविनासबलूपघातसतिमतिविप्पवासपरपरिभवादिअनेकप्पच्चयं कायिकचेतसिकं दुक्खमुप्पज्जति, जरा तस्स वत्थु। तेनेतं वुच्चति –
Jarāpi dukkhāti ettha duvidhā jarā saṅkhatalakkhaṇañca, khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakhandhapurāṇabhāvo ca. Sā idha adhippetā. Sā panesā dukkhā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca. Yaṃ hidaṃ aṅgapaccaṅgasithilībhāvaindriyavikāravirūpatā yobbanavināsabalūpaghātasatimativippavāsaparaparibhavādianekappaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenetaṃ vuccati –
‘‘अङ्गानं सिथिलीभावा, इन्द्रियानं विकारतो।
‘‘Aṅgānaṃ sithilībhāvā, indriyānaṃ vikārato;
योब्बनस्स विनासेन, बलस्स उपघाततो॥
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
‘‘विप्पवासा सतादीनं, पुत्तदारेहि अत्तनो।
‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
अप्पसादनीयतो चेव, भिय्यो बालत्तपत्तिया॥
Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.
‘‘पप्पोति दुक्खं यं मच्चो, कायिकं मानसं तथा।
‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
सब्बमेतं जराहेतु, यस्मा तस्मा जरा दुखा’’ति॥
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti.
जरादुक्खानन्तरं ब्याधिदुक्खे वत्तब्बेपि कायिकदुक्खगहणेनेव ब्याधिदुक्खं गहितं होतीति न वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Jarādukkhānantaraṃ byādhidukkhe vattabbepi kāyikadukkhagahaṇeneva byādhidukkhaṃ gahitaṃ hotīti na vuttanti veditabbaṃ.
मरणम्पि दुक्खन्ति एत्थापि दुविधं मरणं – सङ्खतलक्खणञ्च, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘जरामरणं द्वीहि खन्धेहि सङ्गहित’’न्ति (धातु॰ ७१)। एकभवपरियापन्नजीवितिन्द्रियप्पबन्धविच्छेदो च, यं सन्धाय वुत्तं – ‘‘निच्चं मरणतो भय’’न्ति (सु॰ नि॰ ५८१)। तं इध अधिप्पेतं। जातिपच्चयमरणं उपक्कममरणं सरसमरणं आयुक्खयमरणं पुञ्ञक्खयमरणन्तिपि तस्सेव नामं। पुन खणिकमरणं सम्मुतिमरणं समुच्छेदमरणन्ति अयम्पेत्थ भेदो वेदितब्बो। पवत्ते रूपारूपधम्मानं भेदो खणिकमरणं नाम। ‘‘तिस्सो मतो, फुस्सो मतो’’ति इदं परमत्थतो सत्तस्स अभावा, ‘‘सस्सं मतं, रुक्खो मतो’’ति इदं जीवितिन्द्रियस्स अभावा सम्मुतिमरणं नाम। खीणासवस्स अप्पटिसन्धिका कालकिरिया समुच्छेदमरणं नाम। बाहिरकं सम्मुतिमरणं ठपेत्वा इतरं सम्मुतिमरणञ्च समुच्छेदमरणञ्च यथावुत्तपबन्धविच्छेदेनेव सङ्गहितं। दुक्खस्स पन वत्थुभावतो दुक्खं। तेनेतं वुच्चति –
Maraṇampi dukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ – saṅkhatalakkhaṇañca, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca, yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581). Taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayamaraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Puna khaṇikamaraṇaṃ sammutimaraṇaṃ samucchedamaraṇanti ayampettha bhedo veditabbo. Pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo khaṇikamaraṇaṃ nāma. ‘‘Tisso mato, phusso mato’’ti idaṃ paramatthato sattassa abhāvā, ‘‘sassaṃ mataṃ, rukkho mato’’ti idaṃ jīvitindriyassa abhāvā sammutimaraṇaṃ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā samucchedamaraṇaṃ nāma. Bāhirakaṃ sammutimaraṇaṃ ṭhapetvā itaraṃ sammutimaraṇañca samucchedamaraṇañca yathāvuttapabandhavicchedeneva saṅgahitaṃ. Dukkhassa pana vatthubhāvato dukkhaṃ. Tenetaṃ vuccati –
‘‘पापस्स पापकम्मादिनिमित्तमनुपस्सतो।
‘‘Pāpassa pāpakammādinimittamanupassato;
भद्दस्सापसहन्तस्स, वियोगं पियवत्थुकं।
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;
मीयमानस्स यं दुक्खं, मानसं अविसेसतो॥
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.
‘‘सब्बेसञ्चापि यं सन्धिबन्धनच्छेदनादिकं।
‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhibandhanacchedanādikaṃ;
वितुज्जमानमम्मानं , होति दुक्खं सरीरजं॥
Vitujjamānamammānaṃ , hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.
‘‘असय्हमप्पटिकारं, दुक्खस्सेतस्सिदं यतो।
‘‘Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
मरणं वत्थु तेनेतं, दुक्खमिच्चेव भासित’’न्ति॥
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti.
सोकादीसु सोको नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स अन्तोनिज्झानलक्खणो चित्तसन्तापो। दुक्खो पन दुक्खदुक्खतो दुक्खवत्थुतो च। तेनेतं वुच्चति –
Sokādīsu soko nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa antonijjhānalakkhaṇo cittasantāpo. Dukkho pana dukkhadukkhato dukkhavatthuto ca. Tenetaṃ vuccati –
‘‘सत्तानं हदयं सोको, विससल्लंव तुज्जति।
‘‘Sattānaṃ hadayaṃ soko, visasallaṃva tujjati;
अग्गितत्तोव नाराचो, भुसंव दहते पुन॥
Aggitattova nārāco, bhusaṃva dahate puna.
‘‘समावहति ब्याधिञ्च, जरामरणभेदनं।
‘‘Samāvahati byādhiñca, jarāmaraṇabhedanaṃ;
दुक्खम्पि विविधं यस्मा, तस्मा दुक्खोति वुच्चती’’ति॥
Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatī’’ti.
परिदेवो नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स वचीपलापो। दुक्खो पन सङ्खारदुक्खभावतो दुक्खवत्थुतो च। तेनेतं वुच्चति –
Paridevo nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa vacīpalāpo. Dukkho pana saṅkhāradukkhabhāvato dukkhavatthuto ca. Tenetaṃ vuccati –
‘‘यं सोकसल्लविहतो परिदेवमानो, कण्ठोट्ठतालुतलसोसजमप्पसय्हं।
‘‘Yaṃ sokasallavihato paridevamāno, kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;
भिय्योधिमत्तमधिगच्छतियेव दुक्खं, दुक्खोति तेन भगवा परिदेवमाहा’’ति॥
Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ, dukkhoti tena bhagavā paridevamāhā’’ti.
दुक्खं नाम कायपीळनलक्खणं कायिकदुक्खं। दुक्खं पन दुक्खदुक्खतो मानसदुक्खावहनतो च। तेनेतं वुच्चति –
Dukkhaṃ nāma kāyapīḷanalakkhaṇaṃ kāyikadukkhaṃ. Dukkhaṃ pana dukkhadukkhato mānasadukkhāvahanato ca. Tenetaṃ vuccati –
‘‘पीळेति कायिकमिदं, दुक्खं दुक्खञ्च मानसं भिय्यो।
‘‘Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;
जनयति यस्मा तस्मा, दुक्खन्ति विसेसतो वुत्त’’न्ति॥
Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vutta’’nti.
दोमनस्सं नाम चित्तपीळनलक्खणं मानसं दुक्खं। दुक्खं पन दुक्खदुक्खतो कायिकदुक्खावहनतो च। चेतोदुक्खसमप्पिता हि केसे पकिरिय कन्दन्ति, उरानि पटिपिसन्ति, आवट्टन्ति, विवट्टन्ति, उद्धंपादं पपतन्ति, सत्थं आहरन्ति, विसं खादन्ति, रज्जुया उब्बन्धन्ति, अग्गिं पविसन्तीति नानप्पकारकं दुक्खमनुभवन्ति। तेनेतं वुच्चति –
Domanassaṃ nāma cittapīḷanalakkhaṇaṃ mānasaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ pana dukkhadukkhato kāyikadukkhāvahanato ca. Cetodukkhasamappitā hi kese pakiriya kandanti, urāni paṭipisanti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, uddhaṃpādaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisantīti nānappakārakaṃ dukkhamanubhavanti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘पीळेति यतो चित्तं, कायस्स च पीळनं समावहति।
‘‘Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;
दुक्खन्ति दोमनस्सं, विदोमनस्सा ततो आहू’’ति॥
Dukkhanti domanassaṃ, vidomanassā tato āhū’’ti.
उपायासो नाम ञातिब्यसनादीहि फुट्ठस्स अधिमत्तचेतोदुक्खप्पभावितो दोसोयेव। ‘‘सङ्खारक्खन्धपरियापन्नो एको धम्मो’’ति एके। दुक्खो पन सङ्खारदुक्खभावतो चित्तपरिदहनतो कायविसादनतो च। तेनेतं वुच्चति –
Upāyāso nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito dosoyeva. ‘‘Saṅkhārakkhandhapariyāpanno eko dhammo’’ti eke. Dukkho pana saṅkhāradukkhabhāvato cittaparidahanato kāyavisādanato ca. Tenetaṃ vuccati –
‘‘चित्तस्स च परिदहना, कायस्स विसादना च अधिमत्तं।
‘‘Cittassa ca paridahanā, kāyassa visādanā ca adhimattaṃ;
यं दुक्खमुपायासो, जनेति दुक्खो ततो वुत्तो’’ति॥
Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto’’ti.
एत्थ च मन्दग्गिना अन्तोभाजने पाको विय सोको, तिक्खग्गिना पच्चमानस्स भाजनतो बहिनिक्खमनं विय परिदेवो, बहिनिक्खन्तावसेसस्स निक्खमितुम्पि अप्पहोन्तस्स अन्तोभाजनेयेव याव परिक्खया पाको विय उपायासो दट्ठब्बो।
Ettha ca mandagginā antobhājane pāko viya soko, tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahinikkhamanaṃ viya paridevo, bahinikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.
अप्पियसम्पयोगो नाम अप्पियेहि सत्तसङ्खारेहि समोधानं। दुक्खो पन दुक्खवत्थुतो। तेनेतं वुच्चति –
Appiyasampayogo nāma appiyehi sattasaṅkhārehi samodhānaṃ. Dukkho pana dukkhavatthuto. Tenetaṃ vuccati –
‘‘दिस्वाव अप्पिये दुक्खं, पठमं होति चेतसि।
‘‘Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
तदुपक्कमसम्भूतमथ काये यतो इध॥
Tadupakkamasambhūtamatha kāye yato idha.
‘‘ततो दुक्खद्वयस्सापि, वत्थुतो सो महेसिना।
‘‘Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
दुक्खो वुत्तोति विञ्ञेय्यो, अप्पियेहि समागमो’’ति॥
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamo’’ti.
पियविप्पयोगो नाम पियेहि सत्तसङ्खारेहि विनाभावो। दुक्खो पन दुक्खवत्थुतो। तेनेतं वुच्चति –
Piyavippayogo nāma piyehi sattasaṅkhārehi vinābhāvo. Dukkho pana dukkhavatthuto. Tenetaṃ vuccati –
‘‘ञातिधनादिवियोगा , सोकसरसमप्पिता वितुज्जन्ति।
‘‘Ñātidhanādiviyogā , sokasarasamappitā vitujjanti;
बाला यतो ततोयं, दुक्खोति मतो पियवियोगो’’ति॥
Bālā yato tatoyaṃ, dukkhoti mato piyaviyogo’’ti.
इच्छितालाभे अलब्भनेय्यवत्थूसु इच्छाव यम्पिच्छं न लभति, तम्पि दुक्खन्ति वुत्ता। येनपि धम्मेन अलब्भनेय्यं वत्थुं इच्छन्तो न लभति, तम्पि अलब्भनेय्यवत्थुम्हि इच्छनं दुक्खन्ति अत्थो। दुक्खं पन दुक्खवत्थुतो। तेनेतं वुच्चति –
Icchitālābhe alabbhaneyyavatthūsu icchāva yampicchaṃ na labhati, tampi dukkhanti vuttā. Yenapi dhammena alabbhaneyyaṃ vatthuṃ icchanto na labhati, tampi alabbhaneyyavatthumhi icchanaṃ dukkhanti attho. Dukkhaṃ pana dukkhavatthuto. Tenetaṃ vuccati –
‘‘तं तं पत्थयमानानं, तस्स तस्स अलाभतो।
‘‘Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
यं विघातमयं दुक्खं, सत्तानं इध जायति॥
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
‘‘अलब्भनेय्यवत्थूनं, पत्थना तस्स कारणं।
‘‘Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
यस्मा तस्मा जिनो दुक्खं, इच्छितालाभमब्रवी’’ति॥
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravī’’ti.
सङ्खित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धाति एत्थ पन सङ्खित्तेनाति देसनं सन्धाय वुत्तं। दुक्खञ्हि एत्तकानि दुक्खसतानीति वा एत्तकानि दुक्खसहस्सानीति वा सङ्खिपितुं न सक्का, देसना पन सक्का। तस्मा ‘‘दुक्खं नाम न अञ्ञं किञ्चि, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति देसनं सङ्खिपन्तो एवमाह। पञ्चाति गणनपरिच्छेदो। उपादानक्खन्धाति उपादानगोचरा खन्धा।
Saṅkhittena pañcupādānakkhandhāti ettha pana saṅkhittenāti desanaṃ sandhāya vuttaṃ. Dukkhañhi ettakāni dukkhasatānīti vā ettakāni dukkhasahassānīti vā saṅkhipituṃ na sakkā, desanā pana sakkā. Tasmā ‘‘dukkhaṃ nāma na aññaṃ kiñci, saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti desanaṃ saṅkhipanto evamāha. Pañcāti gaṇanaparicchedo. Upādānakkhandhāti upādānagocarā khandhā.
जातिप्पभुतिकं दुक्खं, यं वुत्तमिध तादिना।
Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttamidha tādinā;
अवुत्तं यञ्च तं सब्बं, विना एतेन विज्जति॥
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā etena vijjati.
यस्मा तस्मा उपादानक्खन्धा सङ्खेपतो इमे।
Yasmā tasmā upādānakkhandhā saṅkhepato ime;
दुक्खाति वुत्ता दुक्खन्त-देसकेन महेसिना॥
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā.
तथा हि इन्धनमिव पावको, लक्खमिव पहरणानि, गोरूपं विय डंसमकसादयो, खेत्तमिव लायका, गामं विय गामघातका, उपादानक्खन्धपञ्चकमेव जातिआदयो नानप्पकारेहि विबाधेन्ता तिणलतादीनि विय भूमियं, पुप्फफलपल्लवानि विय रुक्खेसु उपादानक्खन्धेसुयेव निब्बत्तन्ति। उपादानक्खन्धानञ्च आदिदुक्खं जाति, मज्झेदुक्खं जरा, परियोसानदुक्खं मरणं, मारणन्तिकदुक्खाभिघातेन परिडय्हनदुक्खं सोको , तदसहनतो लालप्पनदुक्खं परिदेवो, ततो धातुक्खोभसङ्खातअनिट्ठफोट्ठब्बसमायोगतो कायस्स आबाधनदुक्खं दुक्खं, तेन आबाधियमानानं पुथुज्जनानं तत्थ पटिघुप्पत्तितो चेतोबाधनदुक्खं दोमनस्सं, सोकादिवुद्धिया जनितविसादानं अनुत्थुननदुक्खं उपायासो, मनोरथविघातप्पत्तानं इच्छाविघातदुक्खं इच्छितालाभोति एवं नानप्पकारतो उपपरिक्खियमाना उपादानक्खन्धाव दुक्खाति यदेतं एकमेकं दस्सेत्वा वुच्चमानं अनेकेहिपि कप्पेहि न सक्का अनवसेसतो वत्तुं, तं सब्बम्पि दुक्खं एकजलबिन्दुम्हि सकलसमुद्दजलरसं विय येसु केसुचि पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु सङ्खिपित्वा दस्सेतुं ‘‘सङ्खित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति भगवता वुत्तमेव थेरो अवोचाति।
Tathā hi indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpaṃ viya ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāyakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi vibādhentā tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavāni viya rukkhesu upādānakkhandhesuyeva nibbattanti. Upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ, māraṇantikadukkhābhighātena pariḍayhanadukkhaṃ soko , tadasahanato lālappanadukkhaṃ paridevo, tato dhātukkhobhasaṅkhātaaniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ, tena ābādhiyamānānaṃ puthujjanānaṃ tattha paṭighuppattito cetobādhanadukkhaṃ domanassaṃ, sokādivuddhiyā janitavisādānaṃ anutthunanadukkhaṃ upāyāso, manorathavighātappattānaṃ icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehipi kappehi na sakkā anavasesato vattuṃ, taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcasu upādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṅkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavatā vuttameva thero avocāti.
तत्थ कतमा जातीतिआदीसु पदभाजनीयेसु तत्थाति दुक्खसच्चनिद्देसे वुत्तेसु जातिआदीसु। या तेसं तेसं सत्तानन्ति सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो। या देवदत्तस्स जाति, या सोमदत्तस्स जातीति एवञ्हि दिवसम्पि कथियमाने नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति, न सब्बं अपरत्थदीपनं सिज्झति, इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति, न किञ्चि अपरत्थदीपनं न सिज्झति। तम्हि तम्हीति अयं गतिजातिवसेन अनेकेसं सत्तनिकायानं साधारणनिद्देसो। सत्तनिकायेति सत्तानं निकाये, सत्तघटायं सत्तसमूहेति अत्थो। जातीति जायनवसेन। इदमेत्थ सभावपच्चत्तं। सञ्जातीति सञ्जायनवसेन। उपसग्गेन पदं वड्ढितं। ओक्कन्तीति ओक्कमनवसेन। जायनट्ठेन वा जाति, सा अपरिपुण्णायतनवसेन वुत्ता। सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति, सा परिपुण्णायतनवसेन वुत्ता। ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति, सा अण्डजजलाबुजवसेन वुत्ता। ते हि अण्डकोसं वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ति, ओक्कमन्ता पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति। अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति, सा संसेदजओपपातिकवसेन वुत्ता। ते हि पाकटा एव हुत्वा निब्बत्तन्ति, अयं ताव सम्मुतिकथा।
Tattha katamā jātītiādīsu padabhājanīyesu tatthāti dukkhasaccaniddese vuttesu jātiādīsu. Yā tesaṃ tesaṃ sattānanti saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. Yā devadattassa jāti, yā somadattassa jātīti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparatthadīpanaṃ sijjhati, imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparatthadīpanaṃ na sijjhati. Tamhi tamhīti ayaṃ gatijātivasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sattānaṃ nikāye, sattaghaṭāyaṃ sattasamūheti attho. Jātīti jāyanavasena. Idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjātīti sañjāyanavasena. Upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkantīti okkamanavasena. Jāyanaṭṭhena vā jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena vuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena vuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena vuttā. Te hi aṇḍakosaṃ vatthikosañca okkamanti, okkamantā pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti, sā saṃsedajaopapātikavasena vuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti, ayaṃ tāva sammutikathā.
इदानि खन्धानं पातुभावो, आयतनानं पटिलाभोति परमत्थकथा होति। खन्धा एव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्ता। एत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स, चतुवोकारभवे चतुन्नं, पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नम्पि गहणं वेदितब्बं। पातुभावोति उप्पत्ति। आयतनानन्ति तत्र तत्र उप्पज्जमानायतनवसेन सङ्गहो वेदितब्बो। पटिलाभोति सन्ततियं पातुभावोयेव। पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति। अयं वुच्चति जातीति अयं जाति नाम कथीयति।
Idāni khandhānaṃ pātubhāvo, āyatanānaṃ paṭilābhoti paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Ettha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannampi gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva. Pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati jātīti ayaṃ jāti nāma kathīyati.
जरानिद्देसे जराति सभावपच्चत्तं। जीरणताति आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा, पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा। अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता, तेनस्सा इदं सभावपच्चत्तं। जीरणताति इमिना आकारतो, तेनस्सायं आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो। पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो। वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचे वलिभावकरणकिच्चतो दीपिता। तेनस्सा इमे तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूता पाकटजरा दस्सिता। यथेव हि उदकस्स वा वातस्स वा अग्गिनो वा तिणरुक्खादीनं सम्भग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीसु खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति, न च खण्डिच्चादीनेव जरा। न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति।
Jarāniddese jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā, pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato, tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valibhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ sambhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati, na ca khaṇḍiccādīneva jarā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्ताय आयुक्खयचक्खादिइन्द्रियपरिपाकसङ्खाताय पकतिया दीपिता, तेनस्सिमे द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा। तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति, तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता। यस्मा च दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’ति फलूपचारेनेव वुत्ता।
Āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā, tenassime dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.
सा पनेसा एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति। तत्थ दन्तादीसु खण्डादिभावदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा पाकटजरा नाम। अरूपधम्मेसु पन जरा तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो पटिच्छन्नजरा नाम। तत्र य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं वण्णोयेव। तं चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति, उदकट्ठाने बद्धानि गोसिङ्गादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावजाननं विय। पुन अयं जरा सवीचि अवीचीति एवम्पि दुविधा होति। तत्थ मणिकनकरजतपवाळचन्दसूरियादीनं मन्ददसकादीसु पाणीनं विय, पुप्फफलपल्लवादीसु अपाणीनं विय च अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुब्बिञ्ञेय्यत्ता जरा अवीचिजरा नाम, निरन्तरजराति अत्थो। ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा सवीचिजरा नाम।
Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Tatra yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ vaṇṇoyeva. Taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti, udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvajānanaṃ viya. Puna ayaṃ jarā savīci avīcīti evampi duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya, pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā avīcijarā nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāma.
तत्थ सवीचिजरा उपादिण्णकअनुपादिण्णकवसेन एवं वेदितब्बा – दहरकुमारकानञ्हि पठममेव खीरदन्ता नाम उट्ठहन्ति, न ते थिरा। तेसु पन पतितेसु पुन दन्ता उट्ठहन्ति। ते पठममेव सेता होन्ति, जरावातेन पहटकाले काळका होन्ति। केसा पठममेव तम्बा होन्ति, ततो काळका, ततो सेता। छवि पन सलोहितिका होति। वड्ढन्तानं वड्ढन्तानं ओदातानं ओदातभावो, काळकानं काळकभावो पञ्ञायति। जरावातेन पन पहटकाले वलिं गण्हाति। सब्बम्पि सस्सं वपितकाले सेतं होति, पच्छा नीलं। जरावातेन पन पहटकाले पण्डुकं होति। अम्बङ्कुरेनापि दीपेतुं वट्टति।
Tattha savīcijarā upādiṇṇakaanupādiṇṇakavasena evaṃ veditabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti. Te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā paṭhamameva tambā honti, tato kāḷakā, tato setā. Chavi pana salohitikā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati. Jarāvātena pana pahaṭakāle valiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ. Jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍukaṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati.
मरणनिद्देसे चुतीति चवनवसेन वुत्तं। एकचतुपञ्चक्खन्धानं सामञ्ञवचनमेतं। चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं। भेदोति चुतिखन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं। अन्तरधानन्ति घटस्स विय भिन्नस्स भिन्नानं चुतिखन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं। मच्चु मरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं, न खणिकमरणं। कालो नाम अन्तको, तस्स किरियाति कालकिरिया। एत्तावता च सम्मुतिया मरणं दीपितं।
Maraṇaniddese cutīti cavanavasena vuttaṃ. Ekacatupañcakkhandhānaṃ sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ. Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ cutikhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ, na khaṇikamaraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyāti kālakiriyā. Ettāvatā ca sammutiyā maraṇaṃ dīpitaṃ.
इदानि परमत्थेन दीपेतुं खन्धानं भेदोतिआदिमाह। परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति। खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति, भिन्नेसु मतोति वोहारो होति। एत्थ च चतुवोकारपञ्चवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो, चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो। कस्मा? भवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सम्भवतो। यस्मा वा चातुमहाराजिकादीसुपि खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो, मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो। एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकरणतो मरणं ‘‘कळेवरस्स निक्खेपो’’ति वुत्तं।
Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati, bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catuvokārapañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo, catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Yasmā vā cātumahārājikādīsupi khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo, manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ.
जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदोति इमिना इन्द्रियबद्धस्सेव मरणं नाम होति, अनिन्द्रियबद्धस्स मरणं नाम नत्थीति दस्सेति। ‘‘सस्सं मतं, रुक्खो मतो’’ति इदं पन वोहारमत्तमेव, अत्थतो पन एवरूपानि वचनानि सस्सादीनं खयवयभावमेव दीपेन्ति।
Jīvitindriyassupacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’’ti idaṃ pana vohāramattameva, atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti.
अपिच इमानि जातिजरामरणानि नाम इमेसं सत्तानं वधकपच्चामित्ता विय ओतारं गवेसन्तानि विचरन्ति। यथा हि पुरिसस्स तीसु पच्चामित्तेसु ओतारापेक्खेसु विचरन्तेसु एको वदेय्य ‘‘अहं असुकअरञ्ञस्स नाम वण्णं कथेत्वा एतं आदाय तत्थ गमिस्सामि, एत्थ मय्हं दुक्करं नत्थी’’ति। दुतियो वदेय्य ‘‘अहं तव एतं गहेत्वा गतकाले पोथेत्वा दुब्बलं करिस्सामि, एत्थ मय्हं दुक्करं नत्थी’’ति। ततियो वदेय्य ‘‘तया एतस्मिं पोथेत्वा दुब्बले कते तिण्हेन असिना सीसच्छेदनं नाम मय्हं भारो होतू’’ति ते एवं वत्वा तथा करेय्युं। तत्थ पठमपच्चामित्तस्स अरञ्ञवण्णं कथेत्वा तं आदाय तत्थ गतकालो विय सुहज्जञातिमण्डलतो निक्कड्ढित्वा यत्थ कत्थचि निब्बत्तापनं नाम जातिया किच्चं, दुतियस्स पोथेत्वा दुब्बलकरणं विय निब्बत्तक्खन्धेसु निपतित्वा पराधीनमञ्चपरायणभावकरणं जराय किच्चं, ततियस्स तिण्हेन असिना सीसच्छेदनं विय जीवितक्खयपापनं मरणस्स किच्चन्ति वेदितब्बं।
Apica imāni jātijarāmaraṇāni nāma imesaṃ sattānaṃ vadhakapaccāmittā viya otāraṃ gavesantāni vicaranti. Yathā hi purisassa tīsu paccāmittesu otārāpekkhesu vicarantesu eko vadeyya ‘‘ahaṃ asukaaraññassa nāma vaṇṇaṃ kathetvā etaṃ ādāya tattha gamissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Dutiyo vadeyya ‘‘ahaṃ tava etaṃ gahetvā gatakāle pothetvā dubbalaṃ karissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Tatiyo vadeyya ‘‘tayā etasmiṃ pothetvā dubbale kate tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ nāma mayhaṃ bhāro hotū’’ti te evaṃ vatvā tathā kareyyuṃ. Tattha paṭhamapaccāmittassa araññavaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya tattha gatakālo viya suhajjañātimaṇḍalato nikkaḍḍhitvā yattha katthaci nibbattāpanaṃ nāma jātiyā kiccaṃ, dutiyassa pothetvā dubbalakaraṇaṃ viya nibbattakkhandhesu nipatitvā parādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇaṃ jarāya kiccaṃ, tatiyassa tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ viya jīvitakkhayapāpanaṃ maraṇassa kiccanti veditabbaṃ.
अपिचेत्थ जातिदुक्खं सादीनवमहाकन्तारप्पवेसो विय दट्ठब्बं, जरादुक्खं तत्थ अन्नपानरहितस्स दुब्बलं विय, मरणदुक्खं दुब्बलस्स इरियापथपवत्तने विहतपरक्कमस्स वाळादीहि अनयब्यसनापादनं विय दट्ठब्बन्ति।
Apicettha jātidukkhaṃ sādīnavamahākantārappaveso viya daṭṭhabbaṃ, jarādukkhaṃ tattha annapānarahitassa dubbalaṃ viya, maraṇadukkhaṃ dubbalassa iriyāpathapavattane vihataparakkamassa vāḷādīhi anayabyasanāpādanaṃ viya daṭṭhabbanti.
सोकनिद्देसे वियसतीति ब्यसनं, हितसुखं खिपति विद्धंसेतीति अत्थो। ञातीनं ब्यसनं ञातिब्यसनं, चोररोगभयादीहि ञातिक्खयो ञातिविनासोति अत्थो। तेन ञातिब्यसनेन। फुट्ठस्साति अज्झोत्थटस्स अभिभूतस्स, समन्नागतस्साति अत्थो। सेसेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – भोगानं ब्यसनं भोगब्यसनं, राजचोरादिवसेन भोगक्खयो भोगविनासोति अत्थो। रोगोयेव ब्यसनं रोगब्यसनं। रोगो हि आरोग्यं वियसति विनासेतीति ब्यसनं। सीलस्स ब्यसनं सीलब्यसनं। दुस्सील्यस्सेतं नामं। सम्मादिट्ठिं विनासयमाना उप्पन्ना दिट्ठि एव ब्यसनं दिट्ठिब्यसनं। एत्थ च पुरिमानि द्वे अनिप्फन्नानि, पच्छिमानि तीणि निप्फन्नानि तिलक्खणब्भाहतानि। पुरिमानि च तीणि नेव कुसलानि न अकुसलानि, सीलदिट्ठिब्यसनद्वयं अकुसलं।
Sokaniddese viyasatīti byasanaṃ, hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ, corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena. Phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa, samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ, rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ. Rogo hi ārogyaṃ viyasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ. Dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhi eva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni na akusalāni, sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.
अञ्ञतरञ्ञतरेनाति गहितेसु वा येन केनचि अग्गहितेसु वा मित्तामच्चब्यसनादीसु येन केनचि। समन्नागतस्साति समनुबन्धस्स अपरिमुच्चमानस्स। अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेनाति येन केनचि सोकदुक्खस्स उप्पत्तिहेतुना। सोकोति सोचनकवसेन सोको। इदं तेहि कारणेहि उप्पज्जनकसोकस्स सभावपच्चत्तं। सोचनाति सोचनाकारो। सोचितत्तन्ति सोचितभावो। अन्तोसोकोति अब्भन्तरसोको। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। सो हि अब्भन्तरं सुक्खापेन्तो विय परिसुक्खापेन्तो विय उप्पज्जतीति ‘‘अन्तोसोको अन्तोपरिसोको’’ति वुच्चति। चेतसो परिज्झायनाति चित्तस्स परिज्झायनाकारो। सोको हि उप्पज्जमानो अग्गि विय चित्तं झापेति दहति, ‘‘चित्तं मे झामं, न मे किञ्चि पटिभाती’’ति वदापेति। दुक्खितो मनो दुम्मनो, तस्स भावो दोमनस्सं। अनुपविट्ठट्ठेन सोकोव सल्लन्ति सोकसल्लं।
Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko. Idaṃ tehi kāraṇehi uppajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākāro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantarasoko. Dutiyapadaṃ upasaggena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantaraṃ sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati. Cetaso parijjhāyanāti cittassa parijjhāyanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti dahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ.
परिदेवनिद्देसे ‘‘मय्हं धीता, मय्हं पुत्तो’’ति एवं आदिस्स आदिस्स देवन्ति रोदन्ति एतेनाति आदेवो। तं तं वण्णं परिकित्तेत्वा परिकित्तेत्वा देवन्ति एतेनाति परिदेवो। ततो परानि द्वे द्वे पदानि पुरिमद्वयस्सेव आकारभावनिद्देसवसेन वुत्तानि। वाचाति वचनं। पलापोति तुच्छं निरत्थकवचनं। उपड्ढभणितअञ्ञभणितादिवसेन विरूपो पलापोति विप्पलापो। लालप्पोति पुनप्पुनं लपनं। लालप्पनाकारो लालप्पना। लालप्पितस्स भावो लालप्पितत्तं।
Paridevaniddese ‘‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ. Upaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpoti vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ.
दुक्खनिद्देसे कायनिस्सितत्ता कायिकं। अमधुरट्ठेन असातं। कायिकपदेन चेतसिकअसातं पटिक्खिपति, असातपदेन कायिकसातं। तदेव दुक्खयतीति दुक्खं, यस्सुप्पज्जति, तं दुक्खितं करोतीति अत्थो। दुक्खमत्ता वा दुक्खं। कायसम्फस्सजन्ति कायसम्फस्से जातं। असातं दुक्खं वेदयितन्ति असातं वेदयितं न सातं, दुक्खं वेदयितं न सुखं। परतो तीणि पदानि इत्थिलिङ्गवसेन वुत्तानि। असाता वेदना न साता, दुक्खा वेदना न सुखाति अयमेव पनेत्थ अत्थो। यं कायिकं असातं दुक्खं वेदयितं, या कायसम्फस्सजा असाता दुक्खा वेदना, इदं वुच्चति दुक्खन्ति एवं योजना वेदितब्बा।
Dukkhaniddese kāyanissitattā kāyikaṃ. Amadhuraṭṭhena asātaṃ. Kāyikapadena cetasikaasātaṃ paṭikkhipati, asātapadena kāyikasātaṃ. Tadeva dukkhayatīti dukkhaṃ, yassuppajjati, taṃ dukkhitaṃ karotīti attho. Dukkhamattā vā dukkhaṃ. Kāyasamphassajanti kāyasamphasse jātaṃ. Asātaṃ dukkhaṃ vedayitanti asātaṃ vedayitaṃ na sātaṃ, dukkhaṃ vedayitaṃ na sukhaṃ. Parato tīṇi padāni itthiliṅgavasena vuttāni. Asātā vedanā na sātā, dukkhā vedanā na sukhāti ayameva panettha attho. Yaṃ kāyikaṃ asātaṃ dukkhaṃ vedayitaṃ, yā kāyasamphassajā asātā dukkhā vedanā, idaṃ vuccati dukkhanti evaṃ yojanā veditabbā.
दोमनस्सनिद्देसे दुट्ठु मनोति दुम्मनो, हीनवेदनत्ता वा कुच्छितं मनोति दुम्मनो, दुम्मनस्स भावो दोमनस्सं। चित्तनिस्सितत्ता चेतसिकं। चेतोसम्फस्सजन्ति चित्तसम्फस्से जातं।
Domanassaniddese duṭṭhu manoti dummano, hīnavedanattā vā kucchitaṃ manoti dummano, dummanassa bhāvo domanassaṃ. Cittanissitattā cetasikaṃ. Cetosamphassajanti cittasamphasse jātaṃ.
उपायासनिद्देसे आयासनट्ठेन आयासो। संसीदनविसीदनाकारप्पवत्तस्स चित्तकिलमथस्सेतं नामं। बलवआयासो उपायासो। आयासितभावो आयासितत्तं। उपायासितभावो उपायासितत्तं।
Upāyāsaniddese āyāsanaṭṭhena āyāso. Saṃsīdanavisīdanākārappavattassa cittakilamathassetaṃ nāmaṃ. Balavaāyāso upāyāso. Āyāsitabhāvo āyāsitattaṃ. Upāyāsitabhāvo upāyāsitattaṃ.
अप्पियसम्पयोगनिद्देसे इधाति इमस्मिं लोके। यस्साति ये अस्स। अनिट्ठाति अपरियेसिता। परियेसिता वा होन्तु अपरियेसिता वा, नाममेवेतं अमनापारम्मणानं। मनस्मिं न कमन्ति न पविसन्तीति अकन्ता। मनस्मिं न अप्पियन्ति, न वा मनं वड्ढेन्तीति अमनापा। रूपातिआदि तेसं सभावनिदस्सनं। अनत्थं कामेन्ति इच्छन्तीति अनत्थकामा। अहितं कामेन्ति इच्छन्तीति अहितकामा। अफासुं दुक्खविहारं कामेन्ति इच्छन्तीति अफासुकामा। चतूहि योगेहि खेमं निब्भयं विवट्टं न कामेन्ति, सभयं वट्टमेव नेसं कामेन्ति इच्छन्तीति अयोगक्खेमकामा। अपिच सद्धादीनं वुद्धिसङ्खातस्स अत्थस्स अकामनतो, तेसंयेव हानिसङ्खातस्स अनत्थस्स च कामनतो अनत्थकामा। सद्धादीनंयेव उपायभूतस्स हितस्स अकामनतो, सद्धाहानिआदीनं उपायभूतस्स अहितस्स च कामनतो अहितकामा। फासुविहारस्स अकामनतो, अफासुविहारस्स च कामनतो अफासुकामा। यस्स कस्सचि निब्भयस्स अकामनतो, भयस्स च कामनतो अयोगक्खेमकामाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Appiyasampayoganiddese idhāti imasmiṃ loke. Yassāti ye assa. Aniṭṭhāti apariyesitā. Pariyesitā vā hontu apariyesitā vā, nāmamevetaṃ amanāpārammaṇānaṃ. Manasmiṃ na kamanti na pavisantīti akantā. Manasmiṃ na appiyanti, na vā manaṃ vaḍḍhentīti amanāpā. Rūpātiādi tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. Anatthaṃ kāmenti icchantīti anatthakāmā. Ahitaṃ kāmenti icchantīti ahitakāmā. Aphāsuṃ dukkhavihāraṃ kāmenti icchantīti aphāsukāmā. Catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ vivaṭṭaṃ na kāmenti, sabhayaṃ vaṭṭameva nesaṃ kāmenti icchantīti ayogakkhemakāmā. Apica saddhādīnaṃ vuddhisaṅkhātassa atthassa akāmanato, tesaṃyeva hānisaṅkhātassa anatthassa ca kāmanato anatthakāmā. Saddhādīnaṃyeva upāyabhūtassa hitassa akāmanato, saddhāhāniādīnaṃ upāyabhūtassa ahitassa ca kāmanato ahitakāmā. Phāsuvihārassa akāmanato, aphāsuvihārassa ca kāmanato aphāsukāmā. Yassa kassaci nibbhayassa akāmanato, bhayassa ca kāmanato ayogakkhemakāmāti evamettha attho daṭṭhabbo.
सङ्गतीति गन्त्वा संयोगो। समागमोति आगतेहि संयोगो। समोधानन्ति ठाननिसज्जादीसु सहभावो। मिस्सीभावोति सब्बकिच्चानं सहकरणं। अयं सत्तवसेन योजना। सङ्खारवसेन पन यं लब्भति, तं गहेतब्बं। सो पन अप्पियसम्पयोगो अत्थतो एको धम्मो नाम नत्थि, केवलं अप्पियसम्पयुत्तानं दुविधस्सापि दुक्खस्स वत्थुभावतो दुक्खोति वुत्तो।
Saṅgatīti gantvā saṃyogo. Samāgamoti āgatehi saṃyogo. Samodhānanti ṭhānanisajjādīsu sahabhāvo. Missībhāvoti sabbakiccānaṃ sahakaraṇaṃ. Ayaṃ sattavasena yojanā. Saṅkhāravasena pana yaṃ labbhati, taṃ gahetabbaṃ. So pana appiyasampayogo atthato eko dhammo nāma natthi, kevalaṃ appiyasampayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto.
पियविप्पयोगनिद्देसो वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो। माता वातिआदि पनेत्थ अत्थकामे सरूपेन दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ ममायतीति माता, पियायतीति पिता। भजतीति भाता, तथा भगिनी। मेत्तायन्तीति मित्ता, मिनन्ति वा सब्बगुय्हेसु अन्तो पक्खिपन्तीति मित्ता। किच्चकरणीयेसु सहभावट्ठेन अमा होन्तीति अमच्चा। ‘‘अयं अम्हाकं अज्झत्तिको’’ति एवं जानन्ति, ञायन्तीति वा ञाती। लोहितेन सम्बन्धाति सालोहिता। पितुपक्खिका ञाती, मातुपक्खिका सालोहिता। मातापितुपक्खिका वा ञाती, सस्सुससुरपक्खिका सालोहिता। अयम्पि पियविप्पयोगो अत्थतो एको धम्मो नाम नत्थि, केवलं पियविप्पयुत्तानं दुविधस्सापि दुक्खस्स वत्थुभावतो दुक्खोति वुत्तो। इदमेत्थ सब्बअट्ठकथावचनं। सच्चानं पन तथलक्खणत्ता सम्पयोगविप्पयोगवचनेहि अप्पियपियवत्थूनियेव विसेसितानीति वत्तुं युज्जतीति।
Piyavippayoganiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Mātā vātiādi panettha atthakāme sarūpena dassetuṃ vuttaṃ. Tattha mamāyatīti mātā, piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā, tathā bhaginī. Mettāyantīti mittā, minanti vā sabbaguyhesu anto pakkhipantīti mittā. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. ‘‘Ayaṃ amhākaṃ ajjhattiko’’ti evaṃ jānanti, ñāyantīti vā ñātī. Lohitena sambandhāti sālohitā. Pitupakkhikā ñātī, mātupakkhikā sālohitā. Mātāpitupakkhikā vā ñātī, sassusasurapakkhikā sālohitā. Ayampi piyavippayogo atthato eko dhammo nāma natthi, kevalaṃ piyavippayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Idamettha sabbaaṭṭhakathāvacanaṃ. Saccānaṃ pana tathalakkhaṇattā sampayogavippayogavacanehi appiyapiyavatthūniyeva visesitānīti vattuṃ yujjatīti.
इच्छितालाभनिद्देसे जातिधम्मानन्ति जातिसभावानं जातिपकतिकानं। इच्छा उप्पज्जतीति तण्हा उप्पज्जति। अहो वताति पत्थना। अस्सामाति भवेय्याम। न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बन्ति यं एतं ‘‘अहो वत मयं न जातिधम्मा अस्साम, न च वत नो जाति आगच्छेय्या’’ति एवं पहीनसमुदयेसु साधूसु विज्जमानं अजातिधम्मत्तं परिनिब्बुतेसु च विज्जमानं जातिया अनागमनं इच्छितं, तं इच्छन्तस्सापि मग्गभावनाय विना अप्पत्तब्बतो, अनिच्छन्तस्सापि च भावनाय पत्तब्बतो न इच्छाय पत्तब्बं नाम होति। इदम्पीति एतम्पि। उपरि सेसानि उपादाय अपिसद्दो।
Icchitālābhaniddese jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ jātipakatikānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Assāmāti bhaveyyāma. Na kho panetaṃ icchāya pattabbanti yaṃ etaṃ ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti evaṃ pahīnasamudayesu sādhūsu vijjamānaṃ ajātidhammattaṃ parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamanaṃ icchitaṃ, taṃ icchantassāpi maggabhāvanāya vinā appattabbato, anicchantassāpi ca bhāvanāya pattabbato na icchāya pattabbaṃ nāma hoti. Idampīti etampi. Upari sesāni upādāya apisaddo.
उपादानक्खन्धनिद्देसे सेय्यथिदन्ति निपातो, तस्स ते कतमे इति चेति अत्थो। रूपमेव उपादानक्खन्धोति रूपुपादानक्खन्धो। एसेव नयो सेसेसुपि।
Upādānakkhandhaniddese seyyathidanti nipāto, tassa te katame iti ceti attho. Rūpameva upādānakkhandhoti rūpupādānakkhandho. Eseva nayo sesesupi.
दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुतमयञाणनिद्देसो • 1. Sutamayañāṇaniddeso
