| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
२. दुकनिपातो
2. Dukanipāto
१. पठमवग्गो
1. Paṭhamavaggo
१. दुक्खविहारसुत्तवण्णना
1. Dukkhavihārasuttavaṇṇanā
२८. दुकनिपातस्स पठमे द्वीहीति गणनपरिच्छेदो। धम्मेहीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं। द्वीहि धम्मेहीति द्वीहि अकुसलधम्मेहि। समन्नागतोति युत्तो। दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे। दुक्खं विहरतीति चतूसुपि इरियापथेसु किलेसदुक्खेन चेव कायिकचेतसिकदुक्खेन च दुक्खं विहरति। सविघातन्ति चित्तूपघातेन चेव कायूपघातेन च सविघातं। सउपायासन्ति किलेसूपायासेन चेव सरीरखेदेन च बलवआयासवसेन सउपायासं। सपरिळाहन्ति किलेसपरिळाहेन चेव कायपरिळाहेन च सपरिळाहं। कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तक्खन्धग्गहणे। अथ वा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियुपच्छेदा। परं मरणाति चुतितो उद्धं। दुग्गति पाटिकङ्खाति दुग्गतिसङ्खातानं चतुन्नं अपायानं अञ्ञतरा गति इच्छितब्बा, अवस्संभाविनीति अत्थो।
28. Dukanipātassa paṭhame dvīhīti gaṇanaparicchedo. Dhammehīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dvīhi dhammehīti dvīhi akusaladhammehi. Samannāgatoti yutto. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Dukkhaṃ viharatīti catūsupi iriyāpathesu kilesadukkhena ceva kāyikacetasikadukkhena ca dukkhaṃ viharati. Savighātanti cittūpaghātena ceva kāyūpaghātena ca savighātaṃ. Saupāyāsanti kilesūpāyāsena ceva sarīrakhedena ca balavaāyāsavasena saupāyāsaṃ. Sapariḷāhanti kilesapariḷāhena ceva kāyapariḷāhena ca sapariḷāhaṃ. Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyupacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ. Duggati pāṭikaṅkhāti duggatisaṅkhātānaṃ catunnaṃ apāyānaṃ aññatarā gati icchitabbā, avassaṃbhāvinīti attho.
अगुत्तद्वारोति अपिहितद्वारो। कत्थ पन अगुत्तद्वारोति आह ‘‘इन्द्रियेसू’’ति। तेन मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं असंवरमाह। पटिग्गहणपरिभोगवसेन भोजने मत्तं न जानातीति भोजने अमत्तञ्ञू। ‘‘इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारताय भोजने अमत्तञ्ञुताया’’तिपि पठन्ति।
Aguttadvāroti apihitadvāro. Kattha pana aguttadvāroti āha ‘‘indriyesū’’ti. Tena manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ asaṃvaramāha. Paṭiggahaṇaparibhogavasena bhojane mattaṃ na jānātīti bhojane amattaññū. ‘‘Indriyesu aguttadvāratāya bhojane amattaññutāyā’’tipi paṭhanti.
कथं इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता, कथं वा गुत्तद्वारताति? किञ्चापि हि चक्खुन्द्रिये संवरो वा असंवरो वा नत्थि। न हि चक्खुपसादं निस्साय सति वा मुट्ठस्सच्चं वा उप्पज्जति। अपिच यदा रूपारम्मणं चक्खुस्स आपाथं आगच्छति, तदा भवङ्गे द्विक्खत्तुं उप्पज्जित्वा निरुद्धे किरियामनोधातु आवज्जनकिच्चं साधयमाना उप्पज्जित्वा निरुज्झति, ततो चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चं, ततो विपाकमनोधातु सम्पटिच्छनकिच्चं, ततो विपाकाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु सन्तीरणकिच्चं, ततो किरियाहेतुकमनोविञ्ञाणधातु वोट्ठब्बनकिच्चं साधयमाना उप्पज्जित्वा निरुज्झति, तदनन्तरं जवनं जवति। तथापि नेव भवङ्गसमये, न आवज्जनादीनं अञ्ञतरसमये संवरो वा असंवरो वा अत्थि, जवनक्खणे पन सचे दुस्सील्यं वा मुट्ठस्सच्चं वा अञ्ञाणं वा अक्खन्ति वा कोसज्जं वा उप्पज्जति, असंवरो होति। एवं होन्तोपि सो ‘‘चक्खुद्वारे असंवरो’’ति वुच्चति। कस्मा? यस्मा तस्मिं सति द्वारम्पि अगुत्तं होति भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि। यथा किं? यथा नगरे चतूसु द्वारेसु असंवुतेसु किञ्चापि अन्तोघरद्वारकोट्ठकगब्भादयो सुसंवुता तथापि अन्तोनगरे सब्बं भण्डं अरक्खितं अगोपितमेव होति। नगरद्वारेहि पविसित्वा चोरा यदिच्छन्ति, तं हरेय्युं। एवमेव जवने दुस्सील्यादीसु उप्पन्नेसु तस्मिं असंवरे सतिद्वारम्पि अगुत्तं होति, भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि। तस्मिं पन असति जवने सीलादीसु उप्पन्नेसु द्वारम्पि गुत्तं होति भवङ्गम्पि आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि। यथा किं? यथा नगरद्वारेसु संवुतेसु किञ्चापि अन्तोघरद्वारादयो असंवुता, तथापि अन्तोनगरे सब्बं भण्डं सुरक्खितं सुगोपितमेव होति। नगरद्वारेसु हि पिहितेसु चोरानं पवेसो नत्थि। एवमेव जवने सीलादीसु उप्पन्नेसु द्वारम्पि गुत्तं होति, भवङ्गम्पि, आवज्जनादीनि वीथिचित्तानिपि। तस्मा जवनक्खणे उप्पज्जमानोपि ‘‘चक्खुद्वारे संवरो’’ति वुच्चति। सेसद्वारेसुपि एसेव नयो। एवं इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता, गुत्तद्वारता च वेदितब्बा।
Kathaṃ indriyesu aguttadvāratā, kathaṃ vā guttadvāratāti? Kiñcāpi hi cakkhundriye saṃvaro vā asaṃvaro vā natthi. Na hi cakkhupasādaṃ nissāya sati vā muṭṭhassaccaṃ vā uppajjati. Apica yadā rūpārammaṇaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgacchati, tadā bhavaṅge dvikkhattuṃ uppajjitvā niruddhe kiriyāmanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ, tato vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ, tato vipākāhetukamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ, tato kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tadanantaraṃ javanaṃ javati. Tathāpi neva bhavaṅgasamaye, na āvajjanādīnaṃ aññatarasamaye saṃvaro vā asaṃvaro vā atthi, javanakkhaṇe pana sace dussīlyaṃ vā muṭṭhassaccaṃ vā aññāṇaṃ vā akkhanti vā kosajjaṃ vā uppajjati, asaṃvaro hoti. Evaṃ hontopi so ‘‘cakkhudvāre asaṃvaro’’ti vuccati. Kasmā? Yasmā tasmiṃ sati dvārampi aguttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? Yathā nagare catūsu dvāresu asaṃvutesu kiñcāpi antogharadvārakoṭṭhakagabbhādayo susaṃvutā tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ arakkhitaṃ agopitameva hoti. Nagaradvārehi pavisitvā corā yadicchanti, taṃ hareyyuṃ. Evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare satidvārampi aguttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmiṃ pana asati javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? Yathā nagaradvāresu saṃvutesu kiñcāpi antogharadvārādayo asaṃvutā, tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ surakkhitaṃ sugopitameva hoti. Nagaradvāresu hi pihitesu corānaṃ paveso natthi. Evameva javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti, bhavaṅgampi, āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmā javanakkhaṇe uppajjamānopi ‘‘cakkhudvāre saṃvaro’’ti vuccati. Sesadvāresupi eseva nayo. Evaṃ indriyesu aguttadvāratā, guttadvāratā ca veditabbā.
कथं पन भोजने अमत्तञ्ञू, कथं वा मत्तञ्ञूति ? यो हि पुग्गलो महिच्छो हुत्वा पटिग्गहणे मत्तं न जानाति। महिच्छपुग्गलो हि यथा नाम कच्छपुटवाणिजो पिळन्धनभण्डकं हत्थेन गहेत्वा उच्छङ्गेपि पक्खिपितब्बयुत्तकं पक्खिपित्वा महाजनस्स पस्सन्तस्सेव ‘‘असुकं गण्हथ, असुकं गण्हथा’’ति मुखेन उग्घोसेति, एवमेव अप्पमत्तकम्पि अत्तनो सीलं वा गन्थं वा धुतङ्गगुणं वा अन्तमसो अरञ्ञवासमत्तकम्पि महाजनस्स जानन्तस्सेव सम्भावेति, सम्भावेत्वा च पन सकटेहिपि उपनीते पच्चये ‘‘अल’’न्ति अवत्वा पटिग्गण्हाति। तयो हि पूरेतुं न सक्का अग्गि उपादानेन, समुद्दो उदकेन, महिच्छो पच्चयेहीति –
Kathaṃ pana bhojane amattaññū, kathaṃ vā mattaññūti ? Yo hi puggalo mahiccho hutvā paṭiggahaṇe mattaṃ na jānāti. Mahicchapuggalo hi yathā nāma kacchapuṭavāṇijo piḷandhanabhaṇḍakaṃ hatthena gahetvā ucchaṅgepi pakkhipitabbayuttakaṃ pakkhipitvā mahājanassa passantasseva ‘‘asukaṃ gaṇhatha, asukaṃ gaṇhathā’’ti mukhena ugghoseti, evameva appamattakampi attano sīlaṃ vā ganthaṃ vā dhutaṅgaguṇaṃ vā antamaso araññavāsamattakampi mahājanassa jānantasseva sambhāveti, sambhāvetvā ca pana sakaṭehipi upanīte paccaye ‘‘ala’’nti avatvā paṭiggaṇhāti. Tayo hi pūretuṃ na sakkā aggi upādānena, samuddo udakena, mahiccho paccayehīti –
‘‘अग्गिक्खन्धो समुद्दो च, महिच्छो चापि पुग्गलो।
‘‘Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cāpi puggalo;
बहुके पच्चये दिन्ने, तयोपेते न पूरयेति’’॥
Bahuke paccaye dinne, tayopete na pūrayeti’’.
महिच्छपुग्गलो हि विजातमातुयापि मनं गण्हितुं न सक्कोति। एवरूपो हि अनुप्पन्नं लाभं न उप्पादेति, उप्पन्नलाभतो च परिहायति। एवं ताव पटिग्गहणे अमत्तञ्ञू होति। यो पन धम्मेन समेन लद्धम्पि आहारं गधितो मुच्छितो अज्झोपन्नो अनादीनवदस्सावी अनिस्सरणपञ्ञो आहरहत्थकअलंसाटकतत्थवट्टककाकमासकभुत्तवमितकब्राह्मणानं अञ्ञतरो विय अयोनिसो अनुपायेन यावदत्थं उदरावदेहकं परिभुञ्जित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तो विहरति। अयं परिभोगे अमत्तञ्ञू नाम।
Mahicchapuggalo hi vijātamātuyāpi manaṃ gaṇhituṃ na sakkoti. Evarūpo hi anuppannaṃ lābhaṃ na uppādeti, uppannalābhato ca parihāyati. Evaṃ tāva paṭiggahaṇe amattaññū hoti. Yo pana dhammena samena laddhampi āhāraṃ gadhito mucchito ajjhopanno anādīnavadassāvī anissaraṇapañño āharahatthakaalaṃsāṭakatatthavaṭṭakakākamāsakabhuttavamitakabrāhmaṇānaṃ aññataro viya ayoniso anupāyena yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ paribhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati. Ayaṃ paribhoge amattaññū nāma.
यो पन ‘‘यदिपि देय्यधम्मो बहु होति, दायको अप्पं दातुकामो, दायकस्स वसेन अप्पं गण्हाति। देय्यधम्मो अप्पो, दायको बहुं दातुकामो, देय्यधम्मस्स वसेन अप्पं गण्हाति। देय्यधम्मो बहु, दायकोपि बहुं दातुकामो, अत्तनो थामं ञत्वा पमाणयुत्तमेव गण्हाती’’ति एवं वुत्तस्स पटिग्गहणे पमाणजाननस्स चेव, ‘‘पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति, नेव दवाय, न मदाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ १३५५) ‘‘लद्धञ्च पिण्डपातं अगधितो अमुच्छितो अनज्झोपन्नो आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जती’’ति च आदिना नयेन वुत्तस्स पच्चवेक्खित्वा पटिसङ्खानपञ्ञाय जानित्वा आहारपरिभुञ्जनसङ्खातस्स परिभोगे पमाणजाननस्स च वसेन भोजने मत्तञ्ञू होति, अयं भोजने मत्तञ्ञू नाम। एवं भोजने अमत्तञ्ञुता मत्तञ्ञुता च होतीति वेदितब्बं।
Yo pana ‘‘yadipi deyyadhammo bahu hoti, dāyako appaṃ dātukāmo, dāyakassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo appo, dāyako bahuṃ dātukāmo, deyyadhammassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo bahu, dāyakopi bahuṃ dātukāmo, attano thāmaṃ ñatvā pamāṇayuttameva gaṇhātī’’ti evaṃ vuttassa paṭiggahaṇe pamāṇajānanassa ceva, ‘‘paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti, neva davāya, na madāyā’’tiādinā (dha. sa. 1355) ‘‘laddhañca piṇḍapātaṃ agadhito amucchito anajjhopanno ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjatī’’ti ca ādinā nayena vuttassa paccavekkhitvā paṭisaṅkhānapaññāya jānitvā āhāraparibhuñjanasaṅkhātassa paribhoge pamāṇajānanassa ca vasena bhojane mattaññū hoti, ayaṃ bhojane mattaññū nāma. Evaṃ bhojane amattaññutā mattaññutā ca hotīti veditabbaṃ.
गाथासु पन चक्खुन्तिआदीसु चक्खतीति चक्खु, रूपं अस्सादेति, समविसमं आचिक्खन्तं विय होतीति वा अत्थो। सुणातीति सोतं। घायतीति घानं। जीवितनिमित्तं आहाररसो जीवितं, तं अव्हायतीति जिव्हा। कुच्छितानं आयोति कायो। मनते विजानातीति मनो। पोराणा पनाहु मुनातीति मनो, नाळिया मिनमानो विय महातुलाय धारयमानो विय च आरम्मणं विजानातीति अत्थो। एवं तावेत्थ पदत्थो वेदितब्बो।
Gāthāsu pana cakkhuntiādīsu cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti, samavisamaṃ ācikkhantaṃ viya hotīti vā attho. Suṇātīti sotaṃ. Ghāyatīti ghānaṃ. Jīvitanimittaṃ āhāraraso jīvitaṃ, taṃ avhāyatīti jivhā. Kucchitānaṃ āyoti kāyo. Manate vijānātīti mano. Porāṇā panāhu munātīti mano, nāḷiyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ vijānātīti attho. Evaṃ tāvettha padattho veditabbo.
भावत्थतो पन दुविधं चक्खु – मंसचक्खु च पञ्ञाचक्खु च। तेसु बुद्धचक्खु, समन्तचक्खु, ञाणचक्खु, दिब्बचक्खु, धम्मचक्खूति पञ्चविधं पञ्ञाचक्खु। तत्थ ‘‘अद्दसं खो अहं, भिक्खवे, बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो’’ति (म॰ नि॰ १.२८३) इदं बुद्धचक्खु नाम। ‘‘समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञ्ञाण’’न्ति (चूळव॰ धोतकमाणवपुच्छानिद्देस ३२) इदं समन्तचक्खु नाम। ‘‘चक्खुं उदपादी’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १५) इदं ञाणचक्खु नाम। ‘‘अद्दसं खो अहं, भिक्खवे, दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेना’’ति (म॰ नि॰ १.२८४) इदं दिब्बचक्खु नाम। ‘‘विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादी’’ति (म॰ नि॰ २.३९५; महाव॰ १६) इदं हेट्ठिममग्गत्तयसङ्खातं धम्मचक्खु नाम।
Bhāvatthato pana duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu ca paññācakkhu ca. Tesu buddhacakkhu, samantacakkhu, ñāṇacakkhu, dibbacakkhu, dhammacakkhūti pañcavidhaṃ paññācakkhu. Tattha ‘‘addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (ma. ni. 1.283) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷava. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32) idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.284) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395; mahāva. 16) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ dhammacakkhu nāma.
मंसचक्खुपि दुविधं – ससम्भारचक्खु, पसादचक्खूति। तत्थ य्वायं अक्खिकूपके पतिट्ठितो हेट्ठा अक्खिकूपकट्ठिकेन, उपरि भमुकट्ठिकेन , उभतो अक्खिकूटेहि, अन्तो मत्थलुङ्गेन, बहिद्धा अक्खिलोमेहि परिच्छिन्नो मंसपिण्डो, सङ्खेपतो चतस्सो धातुयो – वण्णो, गन्धो, रसो, ओजासम्भवो सण्ठानं जीवितं भावो कायपसादो चक्खुपसादोति चुद्दस सम्भारा। वित्थारतो चतस्सो धातुयो तंनिस्सिता वण्णगन्धरसओजासण्ठानसम्भवाति इमानि दस चतुसमुट्ठानिकत्ता चत्तालीसं होन्ति, जीवितं भावो कायपसादो चक्खुपसादोति चत्तारि एकन्तकम्मसमुट्ठानेवाति इमेसं चतुचत्तालीसाय रूपानं वसेन चतुचत्तालीस सम्भारा। यं लोके ‘‘सेतं वट्टं पुथुलं विसटं विपुलं चक्खू’’ति सञ्जानन्तो न चक्खुं सञ्जानाति, वत्थुं चक्खुतो सञ्जानाति, यो मंसपिण्डो अक्खिकूपके पतिट्ठितो न्हारुसुत्तकेन मत्थलुङ्गेन आबद्धो, यत्थ सेतम्पि अत्थि कण्हम्पि लोहितकम्पि पथवीपि आपोपि तेजोपि वायोपि। यं सेम्हुस्सदत्ता सेतं, पित्तुस्सदत्ता कण्हं, रुहिरुस्सदत्ता लोहितकं, पथवुस्सदत्ता पत्थद्धं, आपुस्सदत्ता पग्घरति, तेजुस्सदत्ता परिडय्हति, वायुस्सदत्ता सम्भमति, इदं ससम्भारचक्खु नाम। यो पन एत्थ सितो एत्थ पटिबद्धो चतुन्नं महाभूतानं उपादाय पसादो, इदं पसादचक्खु नाम। इदञ्हि चक्खुविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावेन पवत्तति।
Maṃsacakkhupi duvidhaṃ – sasambhāracakkhu, pasādacakkhūti. Tattha yvāyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena, upari bhamukaṭṭhikena , ubhato akkhikūṭehi, anto matthaluṅgena, bahiddhā akkhilomehi paricchinno maṃsapiṇḍo, saṅkhepato catasso dhātuyo – vaṇṇo, gandho, raso, ojāsambhavo saṇṭhānaṃ jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cuddasa sambhārā. Vitthārato catasso dhātuyo taṃnissitā vaṇṇagandharasaojāsaṇṭhānasambhavāti imāni dasa catusamuṭṭhānikattā cattālīsaṃ honti, jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cattāri ekantakammasamuṭṭhānevāti imesaṃ catucattālīsāya rūpānaṃ vasena catucattālīsa sambhārā. Yaṃ loke ‘‘setaṃ vaṭṭaṃ puthulaṃ visaṭaṃ vipulaṃ cakkhū’’ti sañjānanto na cakkhuṃ sañjānāti, vatthuṃ cakkhuto sañjānāti, yo maṃsapiṇḍo akkhikūpake patiṭṭhito nhārusuttakena matthaluṅgena ābaddho, yattha setampi atthi kaṇhampi lohitakampi pathavīpi āpopi tejopi vāyopi. Yaṃ semhussadattā setaṃ, pittussadattā kaṇhaṃ, ruhirussadattā lohitakaṃ, pathavussadattā patthaddhaṃ, āpussadattā paggharati, tejussadattā pariḍayhati, vāyussadattā sambhamati, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idañhi cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvena pavattati.
सोतादीसुपि सोतं दिब्बसोतं, मंससोतन्ति दुविधं। एत्थ ‘‘दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय उभो सद्दे सुणाती’’ति इदं दिब्बसोतं नाम। मंससोतं पन ससम्भारसोतं पसादसोतन्ति दुविधन्तिआदि सब्बं चक्खुम्हि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं, तथा घानजिव्हा। कायो पन चोपनकायो, करजकायो, समूहकायो, पसादकायोतिआदिना बहुविधो। तत्थ –
Sotādīsupi sotaṃ dibbasotaṃ, maṃsasotanti duvidhaṃ. Ettha ‘‘dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya ubho sadde suṇātī’’ti idaṃ dibbasotaṃ nāma. Maṃsasotaṃ pana sasambhārasotaṃ pasādasotanti duvidhantiādi sabbaṃ cakkhumhi vuttanayeneva veditabbaṃ, tathā ghānajivhā. Kāyo pana copanakāyo, karajakāyo, samūhakāyo, pasādakāyotiādinā bahuvidho. Tattha –
‘‘कायेन संवुता धीरा, अथो वाचाय संवुता’’ति॥ (ध॰ प॰ २३४) –
‘‘Kāyena saṃvutā dhīrā, atho vācāya saṃvutā’’ti. (dha. pa. 234) –
अयं चोपनकायो नाम। ‘‘इमम्हा काया अञ्ञं कायं अभिनिम्मिनाती’’ति (दी॰ नि॰ १.२३६; पटि॰ म॰ ३.१४) अयं करजकायो नाम। समूहकायो पन विञ्ञाणादिसमूहवसेन अनेकविधो आगतो। तथा हि ‘‘छ इमे, आवुसो, विञ्ञाणकाया’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१०१) विञ्ञाणसमूहो वुत्तो। ‘‘छ फस्सकाया’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.३२३; म॰ नि॰ १.९८) फस्सादिसमूहो । तथा ‘‘कायपस्सद्धि कायलहुता’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ११४) वेदनाक्खन्धादयो। ‘‘इधेकच्चो पथविकायं अनिच्चतो अनुपस्सति, आपोकायं तेजोकायं वायोकायं केसकायं लोमकाय’’न्तिआदीसु (पटि॰ म॰ ३.३५) पथवादिसमूहो। ‘‘कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा’’ति (अ॰ नि॰ ३.१६) अयं पसादकायो। इधापि पसादकायो वेदितब्बो। सो हि कायविञ्ञाणादीनं यथारहं वत्थुद्वारभावेन पवत्तति। मनोति पन किञ्चापि सब्बं विञ्ञाणं वुच्चति, तथापि द्वारभावस्स इधाधिप्पेतत्ता द्वारभूतं सावज्जनं भवङ्गं वेदितब्बं।
Ayaṃ copanakāyo nāma. ‘‘Imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’ti (dī. ni. 1.236; paṭi. ma. 3.14) ayaṃ karajakāyo nāma. Samūhakāyo pana viññāṇādisamūhavasena anekavidho āgato. Tathā hi ‘‘cha ime, āvuso, viññāṇakāyā’’tiādīsu (ma. ni. 1.101) viññāṇasamūho vutto. ‘‘Cha phassakāyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.323; ma. ni. 1.98) phassādisamūho . Tathā ‘‘kāyapassaddhi kāyalahutā’’tiādīsu (dha. sa. 114) vedanākkhandhādayo. ‘‘Idhekacco pathavikāyaṃ aniccato anupassati, āpokāyaṃ tejokāyaṃ vāyokāyaṃ kesakāyaṃ lomakāya’’ntiādīsu (paṭi. ma. 3.35) pathavādisamūho. ‘‘Kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā’’ti (a. ni. 3.16) ayaṃ pasādakāyo. Idhāpi pasādakāyo veditabbo. So hi kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvena pavattati. Manoti pana kiñcāpi sabbaṃ viññāṇaṃ vuccati, tathāpi dvārabhāvassa idhādhippetattā dvārabhūtaṃ sāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ veditabbaṃ.
एतानि यस्स द्वारानि अगुत्तानि च भिक्खुनोति यस्स भिक्खुनो एतानि मनच्छट्ठानि द्वारानि सतिवोस्सग्गेन पमादं आपन्नत्ता सतिकवाटेन अपिहितानि। भोजनम्हि…पे॰… अधिगच्छतीति सो भिक्खु वुत्तनयेन भोजने अमत्तञ्ञू इन्द्रियेसु च संवररहितो दिट्ठधम्मिकञ्च रोगादिवसेन, सम्परायिकञ्च दुग्गतिपरियापन्नं कायदुक्खं रागादिकिलेससन्तापवसेन, इच्छाविघातवसेन च चेतोदुक्खन्ति सब्बथापि दुक्खमेव अधिगच्छति पापुणाति। यस्मा चेतदेवं, तस्मा दुविधेनपि दुक्खग्गिना इधलोके च परलोके च डय्हमानेन कायेन डय्हमानेन चेतसा दिवा वा यदि वा रत्तिं निच्चकालमेव तादिसो पुग्गलो दुक्खमेव विहरति, न तस्स सुखविहारस्स सम्भवो, वट्टदुक्खानतिक्कमे पन वत्तब्बमेव नत्थीति।
Etāni yassa dvārāni aguttāni ca bhikkhunoti yassa bhikkhuno etāni manacchaṭṭhāni dvārāni sativossaggena pamādaṃ āpannattā satikavāṭena apihitāni. Bhojanamhi…pe… adhigacchatīti so bhikkhu vuttanayena bhojane amattaññū indriyesu ca saṃvararahito diṭṭhadhammikañca rogādivasena, samparāyikañca duggatipariyāpannaṃ kāyadukkhaṃ rāgādikilesasantāpavasena, icchāvighātavasena ca cetodukkhanti sabbathāpi dukkhameva adhigacchati pāpuṇāti. Yasmā cetadevaṃ, tasmā duvidhenapi dukkhagginā idhaloke ca paraloke ca ḍayhamānena kāyena ḍayhamānena cetasā divā vā yadi vā rattiṃ niccakālameva tādiso puggalo dukkhameva viharati, na tassa sukhavihārassa sambhavo, vaṭṭadukkhānatikkame pana vattabbameva natthīti.
पठमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / १. दुक्खविहारसुत्तं • 1. Dukkhavihārasuttaṃ
