| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ඉතිවුත්‌තක-අට්‌ඨකථා • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
2. දුකනිපාතො
2. Dukanipāto
1. පඨමවග්‌ගො
1. Paṭhamavaggo
1. දුක්‌ඛවිහාරසුත්‌තවණ්‌ණනා
1. Dukkhavihārasuttavaṇṇanā
28. දුකනිපාතස්‌ස පඨමෙ ද්‌වීහීති ගණනපරිච්‌ඡෙදො. ධම්‌මෙහීති පරිච්‌ඡින්‌නධම්‌මනිදස්‌සනං. ද්‌වීහි ධම්‌මෙහීති ද්‌වීහි අකුසලධම්‌මෙහි. සමන්‌නාගතොති යුත්‌තො. දිට්‌ඨෙව ධම්‌මෙති ඉමස්‌මිංයෙව අත්‌තභාවෙ. දුක්‌ඛං විහරතීති චතූසුපි ඉරියාපථෙසු කිලෙසදුක්‌ඛෙන චෙව කායිකචෙතසිකදුක්‌ඛෙන ච දුක්‌ඛං විහරති. සවිඝාතන්‌ති චිත්‌තූපඝාතෙන චෙව කායූපඝාතෙන ච සවිඝාතං. සඋපායාසන්‌ති කිලෙසූපායාසෙන චෙව සරීරඛෙදෙන ච බලවආයාසවසෙන සඋපායාසං. සපරිළාහන්‌ති කිලෙසපරිළාහෙන චෙව කායපරිළාහෙන ච සපරිළාහං. කායස්‌ස භෙදාති උපාදින්‌නක්‌ඛන්‌ධපරිච්‌චාගා. පරං මරණාති තදනන්‌තරං අභිනිබ්‌බත්‌තක්‌ඛන්‌ධග්‌ගහණෙ. අථ වා කායස්‌ස භෙදාති ජීවිතින්‌ද්‍රියුපච්‌ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිතො උද්‌ධං. දුග්‌ගති පාටිකඞ්‌ඛාති දුග්‌ගතිසඞ්‌ඛාතානං චතුන්‌නං අපායානං අඤ්‌ඤතරා ගති ඉච්‌ඡිතබ්‌බා, අවස්‌සංභාවිනීති අත්‌ථො.
28. Dukanipātassa paṭhame dvīhīti gaṇanaparicchedo. Dhammehīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dvīhi dhammehīti dvīhi akusaladhammehi. Samannāgatoti yutto. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Dukkhaṃ viharatīti catūsupi iriyāpathesu kilesadukkhena ceva kāyikacetasikadukkhena ca dukkhaṃ viharati. Savighātanti cittūpaghātena ceva kāyūpaghātena ca savighātaṃ. Saupāyāsanti kilesūpāyāsena ceva sarīrakhedena ca balavaāyāsavasena saupāyāsaṃ. Sapariḷāhanti kilesapariḷāhena ceva kāyapariḷāhena ca sapariḷāhaṃ. Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyupacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ. Duggati pāṭikaṅkhāti duggatisaṅkhātānaṃ catunnaṃ apāyānaṃ aññatarā gati icchitabbā, avassaṃbhāvinīti attho.
අගුත්‌තද්‌වාරොති අපිහිතද්‌වාරො. කත්‌ථ පන අගුත්‌තද්‌වාරොති ආහ ‘‘ඉන්‌ද්‍රියෙසූ’’ති. තෙන මනච්‌ඡට්‌ඨානං ඉන්‌ද්‍රියානං අසංවරමාහ. පටිග්‌ගහණපරිභොගවසෙන භොජනෙ මත්‌තං න ජානාතීති භොජනෙ අමත්‌තඤ්‌ඤූ. ‘‘ඉන්‌ද්‍රියෙසු අගුත්‌තද්‌වාරතාය භොජනෙ අමත්‌තඤ්‌ඤුතායා’’තිපි පඨන්‌ති.
Aguttadvāroti apihitadvāro. Kattha pana aguttadvāroti āha ‘‘indriyesū’’ti. Tena manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ asaṃvaramāha. Paṭiggahaṇaparibhogavasena bhojane mattaṃ na jānātīti bhojane amattaññū. ‘‘Indriyesu aguttadvāratāya bhojane amattaññutāyā’’tipi paṭhanti.
කථං ඉන්‌ද්‍රියෙසු අගුත්‌තද්‌වාරතා, කථං වා ගුත්‌තද්‌වාරතාති? කිඤ්‌චාපි හි චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියෙ සංවරො වා අසංවරො වා නත්‌ථි. න හි චක්‌ඛුපසාදං නිස්‌සාය සති වා මුට්‌ඨස්‌සච්‌චං වා උප්‌පජ්‌ජති. අපිච යදා රූපාරම්‌මණං චක්‌ඛුස්‌ස ආපාථං ආගච්‌ඡති, තදා භවඞ්‌ගෙ ද්‌වික්‌ඛත්‌තුං උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා නිරුද්‌ධෙ කිරියාමනොධාතු ආවජ්‌ජනකිච්‌චං සාධයමානා උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා නිරුජ්‌ඣති, තතො චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං දස්‌සනකිච්‌චං, තතො විපාකමනොධාතු සම්‌පටිච්‌ඡනකිච්‌චං, තතො විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්‌ඤාණධාතු සන්‌තීරණකිච්‌චං, තතො කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්‌ඤාණධාතු වොට්‌ඨබ්‌බනකිච්‌චං සාධයමානා උප්‌පජ්‌ජිත්‌වා නිරුජ්‌ඣති, තදනන්‌තරං ජවනං ජවති. තථාපි නෙව භවඞ්‌ගසමයෙ, න ආවජ්‌ජනාදීනං අඤ්‌ඤතරසමයෙ සංවරො වා අසංවරො වා අත්‌ථි, ජවනක්‌ඛණෙ පන සචෙ දුස්‌සීල්‍යං වා මුට්‌ඨස්‌සච්‌චං වා අඤ්‌ඤාණං වා අක්‌ඛන්‌ති වා කොසජ්‌ජං වා උප්‌පජ්‌ජති, අසංවරො හොති. එවං හොන්‌තොපි සො ‘‘චක්‌ඛුද්‌වාරෙ අසංවරො’’ති වුච්‌චති. කස්‌මා? යස්‌මා තස්‌මිං සති ද්‌වාරම්‌පි අගුත්‌තං හොති භවඞ්‌ගම්‌පි ආවජ්‌ජනාදීනි වීථිචිත්‌තානිපි. යථා කිං? යථා නගරෙ චතූසු ද්‌වාරෙසු අසංවුතෙසු කිඤ්‌චාපි අන්‌තොඝරද්‌වාරකොට්‌ඨකගබ්‌භාදයො සුසංවුතා තථාපි අන්‌තොනගරෙ සබ්‌බං භණ්‌ඩං අරක්‌ඛිතං අගොපිතමෙව හොති. නගරද්‌වාරෙහි පවිසිත්‌වා චොරා යදිච්‌ඡන්‌ති, තං හරෙය්‍යුං. එවමෙව ජවනෙ දුස්‌සීල්‍යාදීසු උප්‌පන්‌නෙසු තස්‌මිං අසංවරෙ සතිද්‌වාරම්‌පි අගුත්‌තං හොති, භවඞ්‌ගම්‌පි ආවජ්‌ජනාදීනි වීථිචිත්‌තානිපි. තස්‌මිං පන අසති ජවනෙ සීලාදීසු උප්‌පන්‌නෙසු ද්‌වාරම්‌පි ගුත්‌තං හොති භවඞ්‌ගම්‌පි ආවජ්‌ජනාදීනි වීථිචිත්‌තානිපි. යථා කිං? යථා නගරද්‌වාරෙසු සංවුතෙසු කිඤ්‌චාපි අන්‌තොඝරද්‌වාරාදයො අසංවුතා, තථාපි අන්‌තොනගරෙ සබ්‌බං භණ්‌ඩං සුරක්‌ඛිතං සුගොපිතමෙව හොති. නගරද්‌වාරෙසු හි පිහිතෙසු චොරානං පවෙසො නත්‌ථි. එවමෙව ජවනෙ සීලාදීසු උප්‌පන්‌නෙසු ද්‌වාරම්‌පි ගුත්‌තං හොති, භවඞ්‌ගම්‌පි, ආවජ්‌ජනාදීනි වීථිචිත්‌තානිපි. තස්‌මා ජවනක්‌ඛණෙ උප්‌පජ්‌ජමානොපි ‘‘චක්‌ඛුද්‌වාරෙ සංවරො’’ති වුච්‌චති. සෙසද්‌වාරෙසුපි එසෙව නයො. එවං ඉන්‌ද්‍රියෙසු අගුත්‌තද්‌වාරතා, ගුත්‌තද්‌වාරතා ච වෙදිතබ්‌බා.
Kathaṃ indriyesu aguttadvāratā, kathaṃ vā guttadvāratāti? Kiñcāpi hi cakkhundriye saṃvaro vā asaṃvaro vā natthi. Na hi cakkhupasādaṃ nissāya sati vā muṭṭhassaccaṃ vā uppajjati. Apica yadā rūpārammaṇaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgacchati, tadā bhavaṅge dvikkhattuṃ uppajjitvā niruddhe kiriyāmanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ, tato vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ, tato vipākāhetukamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ, tato kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tadanantaraṃ javanaṃ javati. Tathāpi neva bhavaṅgasamaye, na āvajjanādīnaṃ aññatarasamaye saṃvaro vā asaṃvaro vā atthi, javanakkhaṇe pana sace dussīlyaṃ vā muṭṭhassaccaṃ vā aññāṇaṃ vā akkhanti vā kosajjaṃ vā uppajjati, asaṃvaro hoti. Evaṃ hontopi so ‘‘cakkhudvāre asaṃvaro’’ti vuccati. Kasmā? Yasmā tasmiṃ sati dvārampi aguttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? Yathā nagare catūsu dvāresu asaṃvutesu kiñcāpi antogharadvārakoṭṭhakagabbhādayo susaṃvutā tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ arakkhitaṃ agopitameva hoti. Nagaradvārehi pavisitvā corā yadicchanti, taṃ hareyyuṃ. Evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare satidvārampi aguttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmiṃ pana asati javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? Yathā nagaradvāresu saṃvutesu kiñcāpi antogharadvārādayo asaṃvutā, tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ surakkhitaṃ sugopitameva hoti. Nagaradvāresu hi pihitesu corānaṃ paveso natthi. Evameva javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti, bhavaṅgampi, āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmā javanakkhaṇe uppajjamānopi ‘‘cakkhudvāre saṃvaro’’ti vuccati. Sesadvāresupi eseva nayo. Evaṃ indriyesu aguttadvāratā, guttadvāratā ca veditabbā.
කථං පන භොජනෙ අමත්‌තඤ්‌ඤූ, කථං වා මත්‌තඤ්‌ඤූති ? යො හි පුග්‌ගලො මහිච්‌ඡො හුත්‌වා පටිග්‌ගහණෙ මත්‌තං න ජානාති. මහිච්‌ඡපුග්‌ගලො හි යථා නාම කච්‌ඡපුටවාණිජො පිළන්‌ධනභණ්‌ඩකං හත්‌ථෙන ගහෙත්‌වා උච්‌ඡඞ්‌ගෙපි පක්‌ඛිපිතබ්‌බයුත්‌තකං පක්‌ඛිපිත්‌වා මහාජනස්‌ස පස්‌සන්‌තස්‌සෙව ‘‘අසුකං ගණ්‌හථ, අසුකං ගණ්‌හථා’’ති මුඛෙන උග්‌ඝොසෙති, එවමෙව අප්‌පමත්‌තකම්‌පි අත්‌තනො සීලං වා ගන්‌ථං වා ධුතඞ්‌ගගුණං වා අන්‌තමසො අරඤ්‌ඤවාසමත්‌තකම්‌පි මහාජනස්‌ස ජානන්‌තස්‌සෙව සම්‌භාවෙති, සම්‌භාවෙත්‌වා ච පන සකටෙහිපි උපනීතෙ පච්‌චයෙ ‘‘අල’’න්‌ති අවත්‌වා පටිග්‌ගණ්‌හාති. තයො හි පූරෙතුං න සක්‌කා අග්‌ගි උපාදානෙන, සමුද්‌දො උදකෙන, මහිච්‌ඡො පච්‌චයෙහීති –
Kathaṃ pana bhojane amattaññū, kathaṃ vā mattaññūti ? Yo hi puggalo mahiccho hutvā paṭiggahaṇe mattaṃ na jānāti. Mahicchapuggalo hi yathā nāma kacchapuṭavāṇijo piḷandhanabhaṇḍakaṃ hatthena gahetvā ucchaṅgepi pakkhipitabbayuttakaṃ pakkhipitvā mahājanassa passantasseva ‘‘asukaṃ gaṇhatha, asukaṃ gaṇhathā’’ti mukhena ugghoseti, evameva appamattakampi attano sīlaṃ vā ganthaṃ vā dhutaṅgaguṇaṃ vā antamaso araññavāsamattakampi mahājanassa jānantasseva sambhāveti, sambhāvetvā ca pana sakaṭehipi upanīte paccaye ‘‘ala’’nti avatvā paṭiggaṇhāti. Tayo hi pūretuṃ na sakkā aggi upādānena, samuddo udakena, mahiccho paccayehīti –
‘‘අග්‌ගික්‌ඛන්‌ධො සමුද්‌දො ච, මහිච්‌ඡො චාපි පුග්‌ගලො;
‘‘Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cāpi puggalo;
බහුකෙ පච්‌චයෙ දින්‌නෙ, තයොපෙතෙ න පූරයෙති’’.
Bahuke paccaye dinne, tayopete na pūrayeti’’.
මහිච්‌ඡපුග්‌ගලො හි විජාතමාතුයාපි මනං ගණ්‌හිතුං න සක්‌කොති. එවරූපො හි අනුප්‌පන්‌නං ලාභං න උප්‌පාදෙති, උප්‌පන්‌නලාභතො ච පරිහායති. එවං තාව පටිග්‌ගහණෙ අමත්‌තඤ්‌ඤූ හොති. යො පන ධම්‌මෙන සමෙන ලද්‌ධම්‌පි ආහාරං ගධිතො මුච්‌ඡිතො අජ්‌ඣොපන්‌නො අනාදීනවදස්‌සාවී අනිස්‌සරණපඤ්‌ඤො ආහරහත්‌ථකඅලංසාටකතත්‌ථවට්‌ටකකාකමාසකභුත්‌තවමිතකබ්‍රාහ්‌මණානං අඤ්‌ඤතරො විය අයොනිසො අනුපායෙන යාවදත්‌ථං උදරාවදෙහකං පරිභුඤ්‌ජිත්‌වා සෙය්‍යසුඛං පස්‌සසුඛං මිද්‌ධසුඛං අනුයුත්‌තො විහරති. අයං පරිභොගෙ අමත්‌තඤ්‌ඤූ නාම.
Mahicchapuggalo hi vijātamātuyāpi manaṃ gaṇhituṃ na sakkoti. Evarūpo hi anuppannaṃ lābhaṃ na uppādeti, uppannalābhato ca parihāyati. Evaṃ tāva paṭiggahaṇe amattaññū hoti. Yo pana dhammena samena laddhampi āhāraṃ gadhito mucchito ajjhopanno anādīnavadassāvī anissaraṇapañño āharahatthakaalaṃsāṭakatatthavaṭṭakakākamāsakabhuttavamitakabrāhmaṇānaṃ aññataro viya ayoniso anupāyena yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ paribhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati. Ayaṃ paribhoge amattaññū nāma.
යො පන ‘‘යදිපි දෙය්‍යධම්‌මො බහු හොති, දායකො අප්‌පං දාතුකාමො, දායකස්‌ස වසෙන අප්‌පං ගණ්‌හාති. දෙය්‍යධම්‌මො අප්‌පො, දායකො බහුං දාතුකාමො, දෙය්‍යධම්‌මස්‌ස වසෙන අප්‌පං ගණ්‌හාති. දෙය්‍යධම්‌මො බහු, දායකොපි බහුං දාතුකාමො, අත්‌තනො ථාමං ඤත්‌වා පමාණයුත්‌තමෙව ගණ්‌හාතී’’ති එවං වුත්‌තස්‌ස පටිග්‌ගහණෙ පමාණජානනස්‌ස චෙව, ‘‘පටිසඞ්‌ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය, න මදායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1355) ‘‘ලද්‌ධඤ්‌ච පිණ්‌ඩපාතං අගධිතො අමුච්‌ඡිතො අනජ්‌ඣොපන්‌නො ආදීනවදස්‌සාවී නිස්‌සරණපඤ්‌ඤො පරිභුඤ්‌ජතී’’ති ච ආදිනා නයෙන වුත්‌තස්‌ස පච්‌චවෙක්‌ඛිත්‌වා පටිසඞ්‌ඛානපඤ්‌ඤාය ජානිත්‌වා ආහාරපරිභුඤ්‌ජනසඞ්‌ඛාතස්‌ස පරිභොගෙ පමාණජානනස්‌ස ච වසෙන භොජනෙ මත්‌තඤ්‌ඤූ හොති, අයං භොජනෙ මත්‌තඤ්‌ඤූ නාම. එවං භොජනෙ අමත්‌තඤ්‌ඤුතා මත්‌තඤ්‌ඤුතා ච හොතීති වෙදිතබ්‌බං.
Yo pana ‘‘yadipi deyyadhammo bahu hoti, dāyako appaṃ dātukāmo, dāyakassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo appo, dāyako bahuṃ dātukāmo, deyyadhammassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo bahu, dāyakopi bahuṃ dātukāmo, attano thāmaṃ ñatvā pamāṇayuttameva gaṇhātī’’ti evaṃ vuttassa paṭiggahaṇe pamāṇajānanassa ceva, ‘‘paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti, neva davāya, na madāyā’’tiādinā (dha. sa. 1355) ‘‘laddhañca piṇḍapātaṃ agadhito amucchito anajjhopanno ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjatī’’ti ca ādinā nayena vuttassa paccavekkhitvā paṭisaṅkhānapaññāya jānitvā āhāraparibhuñjanasaṅkhātassa paribhoge pamāṇajānanassa ca vasena bhojane mattaññū hoti, ayaṃ bhojane mattaññū nāma. Evaṃ bhojane amattaññutā mattaññutā ca hotīti veditabbaṃ.
ගාථාසු පන චක්‌ඛුන්‌තිආදීසු චක්‌ඛතීති චක්‌ඛු, රූපං අස්‌සාදෙති, සමවිසමං ආචික්‌ඛන්‌තං විය හොතීති වා අත්‌ථො. සුණාතීති සොතං. ඝායතීති ඝානං. ජීවිතනිමිත්‌තං ආහාරරසො ජීවිතං, තං අව්‌හායතීති ජිව්‌හා. කුච්‌ඡිතානං ආයොති කායො. මනතෙ විජානාතීති මනො. පොරාණා පනාහු මුනාතීති මනො, නාළියා මිනමානො විය මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්‌මණං විජානාතීති අත්‌ථො. එවං තාවෙත්‌ථ පදත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
Gāthāsu pana cakkhuntiādīsu cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti, samavisamaṃ ācikkhantaṃ viya hotīti vā attho. Suṇātīti sotaṃ. Ghāyatīti ghānaṃ. Jīvitanimittaṃ āhāraraso jīvitaṃ, taṃ avhāyatīti jivhā. Kucchitānaṃ āyoti kāyo. Manate vijānātīti mano. Porāṇā panāhu munātīti mano, nāḷiyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ vijānātīti attho. Evaṃ tāvettha padattho veditabbo.
භාවත්‌ථතො පන දුවිධං චක්‌ඛු – මංසචක්‌ඛු ච පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු ච. තෙසු බුද්‌ධචක්‌ඛු, සමන්‌තචක්‌ඛු, ඤාණචක්‌ඛු, දිබ්‌බචක්‌ඛු, ධම්‌මචක්‌ඛූති පඤ්‌චවිධං පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු. තත්‌ථ ‘‘අද්‌දසං ඛො අහං, භික්‌ඛවෙ, බුද්‌ධචක්‌ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්‌තො’’ති (ම. නි. 1.283) ඉදං බුද්‌ධචක්‌ඛු නාම. ‘‘සමන්‌තචක්‌ඛු වුච්‌චති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති (චූළව. ධොතකමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙස 32) ඉදං සමන්‌තචක්‌ඛු නාම. ‘‘චක්‌ඛුං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ඉදං ඤාණචක්‌ඛු නාම. ‘‘අද්‌දසං ඛො අහං, භික්‌ඛවෙ, දිබ්‌බෙන චක්‌ඛුනා විසුද්‌ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.284) ඉදං දිබ්‌බචක්‌ඛු නාම. ‘‘විරජං වීතමලං ධම්‌මචක්‌ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395; මහාව. 16) ඉදං හෙට්‌ඨිමමග්‌ගත්‌තයසඞ්‌ඛාතං ධම්‌මචක්‌ඛු නාම.
Bhāvatthato pana duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu ca paññācakkhu ca. Tesu buddhacakkhu, samantacakkhu, ñāṇacakkhu, dibbacakkhu, dhammacakkhūti pañcavidhaṃ paññācakkhu. Tattha ‘‘addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (ma. ni. 1.283) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷava. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32) idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.284) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395; mahāva. 16) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ dhammacakkhu nāma.
මංසචක්‌ඛුපි දුවිධං – සසම්‌භාරචක්‌ඛු, පසාදචක්‌ඛූති. තත්‌ථ ය්‌වායං අක්‌ඛිකූපකෙ පතිට්‌ඨිතො හෙට්‌ඨා අක්‌ඛිකූපකට්‌ඨිකෙන, උපරි භමුකට්‌ඨිකෙන , උභතො අක්‌ඛිකූටෙහි, අන්‌තො මත්‌ථලුඞ්‌ගෙන, බහිද්‌ධා අක්‌ඛිලොමෙහි පරිච්‌ඡින්‌නො මංසපිණ්‌ඩො, සඞ්‌ඛෙපතො චතස්‌සො ධාතුයො – වණ්‌ණො, ගන්‌ධො, රසො, ඔජාසම්‌භවො සණ්‌ඨානං ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්‌ඛුපසාදොති චුද්‌දස සම්‌භාරා. විත්‌ථාරතො චතස්‌සො ධාතුයො තංනිස්‌සිතා වණ්‌ණගන්‌ධරසඔජාසණ්‌ඨානසම්‌භවාති ඉමානි දස චතුසමුට්‌ඨානිකත්‌තා චත්‌තාලීසං හොන්‌ති, ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්‌ඛුපසාදොති චත්‌තාරි එකන්‌තකම්‌මසමුට්‌ඨානෙවාති ඉමෙසං චතුචත්‌තාලීසාය රූපානං වසෙන චතුචත්‌තාලීස සම්‌භාරා. යං ලොකෙ ‘‘සෙතං වට්‌ටං පුථුලං විසටං විපුලං චක්‌ඛූ’’ති සඤ්‌ජානන්‌තො න චක්‌ඛුං සඤ්‌ජානාති, වත්‌ථුං චක්‌ඛුතො සඤ්‌ජානාති, යො මංසපිණ්‌ඩො අක්‌ඛිකූපකෙ පතිට්‌ඨිතො න්‌හාරුසුත්‌තකෙන මත්‌ථලුඞ්‌ගෙන ආබද්‌ධො, යත්‌ථ සෙතම්‌පි අත්‌ථි කණ්‌හම්‌පි ලොහිතකම්‌පි පථවීපි ආපොපි තෙජොපි වායොපි. යං සෙම්‌හුස්‌සදත්‌තා සෙතං, පිත්‌තුස්‌සදත්‌තා කණ්‌හං, රුහිරුස්‌සදත්‌තා ලොහිතකං, පථවුස්‌සදත්‌තා පත්‌ථද්‌ධං, ආපුස්‌සදත්‌තා පග්‌ඝරති, තෙජුස්‌සදත්‌තා පරිඩය්‌හති, වායුස්‌සදත්‌තා සම්‌භමති, ඉදං සසම්‌භාරචක්‌ඛු නාම. යො පන එත්‌ථ සිතො එත්‌ථ පටිබද්‌ධො චතුන්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්‌ඛු නාම. ඉදඤ්‌හි චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවෙන පවත්‌තති.
Maṃsacakkhupi duvidhaṃ – sasambhāracakkhu, pasādacakkhūti. Tattha yvāyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena, upari bhamukaṭṭhikena , ubhato akkhikūṭehi, anto matthaluṅgena, bahiddhā akkhilomehi paricchinno maṃsapiṇḍo, saṅkhepato catasso dhātuyo – vaṇṇo, gandho, raso, ojāsambhavo saṇṭhānaṃ jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cuddasa sambhārā. Vitthārato catasso dhātuyo taṃnissitā vaṇṇagandharasaojāsaṇṭhānasambhavāti imāni dasa catusamuṭṭhānikattā cattālīsaṃ honti, jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cattāri ekantakammasamuṭṭhānevāti imesaṃ catucattālīsāya rūpānaṃ vasena catucattālīsa sambhārā. Yaṃ loke ‘‘setaṃ vaṭṭaṃ puthulaṃ visaṭaṃ vipulaṃ cakkhū’’ti sañjānanto na cakkhuṃ sañjānāti, vatthuṃ cakkhuto sañjānāti, yo maṃsapiṇḍo akkhikūpake patiṭṭhito nhārusuttakena matthaluṅgena ābaddho, yattha setampi atthi kaṇhampi lohitakampi pathavīpi āpopi tejopi vāyopi. Yaṃ semhussadattā setaṃ, pittussadattā kaṇhaṃ, ruhirussadattā lohitakaṃ, pathavussadattā patthaddhaṃ, āpussadattā paggharati, tejussadattā pariḍayhati, vāyussadattā sambhamati, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idañhi cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvena pavattati.
සොතාදීසුපි සොතං දිබ්‌බසොතං, මංසසොතන්‌ති දුවිධං. එත්‌ථ ‘‘දිබ්‌බාය සොතධාතුයා විසුද්‌ධාය අතික්‌කන්‌තමානුසිකාය උභො සද්‌දෙ සුණාතී’’ති ඉදං දිබ්‌බසොතං නාම. මංසසොතං පන සසම්‌භාරසොතං පසාදසොතන්‌ති දුවිධන්‌තිආදි සබ්‌බං චක්‌ඛුම්‌හි වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං, තථා ඝානජිව්‌හා. කායො පන චොපනකායො, කරජකායො, සමූහකායො, පසාදකායොතිආදිනා බහුවිධො. තත්‌ථ –
Sotādīsupi sotaṃ dibbasotaṃ, maṃsasotanti duvidhaṃ. Ettha ‘‘dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya ubho sadde suṇātī’’ti idaṃ dibbasotaṃ nāma. Maṃsasotaṃ pana sasambhārasotaṃ pasādasotanti duvidhantiādi sabbaṃ cakkhumhi vuttanayeneva veditabbaṃ, tathā ghānajivhā. Kāyo pana copanakāyo, karajakāyo, samūhakāyo, pasādakāyotiādinā bahuvidho. Tattha –
‘‘කායෙන සංවුතා ධීරා, අථො වාචාය සංවුතා’’ති. (ධ. ප. 234) –
‘‘Kāyena saṃvutā dhīrā, atho vācāya saṃvutā’’ti. (dha. pa. 234) –
අයං චොපනකායො නාම. ‘‘ඉමම්‌හා කායා අඤ්‌ඤං කායං අභිනිම්‌මිනාතී’’ති (දී. නි. 1.236; පටි. ම. 3.14) අයං කරජකායො නාම. සමූහකායො පන විඤ්‌ඤාණාදිසමූහවසෙන අනෙකවිධො ආගතො. තථා හි ‘‘ඡ ඉමෙ, ආවුසො, විඤ්‌ඤාණකායා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.101) විඤ්‌ඤාණසමූහො වුත්‌තො. ‘‘ඡ ඵස්‌සකායා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.323; ම. නි. 1.98) ඵස්‌සාදිසමූහො . තථා ‘‘කායපස්‌සද්‌ධි කායලහුතා’’තිආදීසු (ධ. ස. 114) වෙදනාක්‌ඛන්‌ධාදයො. ‘‘ඉධෙකච්‌චො පථවිකායං අනිච්‌චතො අනුපස්‌සති, ආපොකායං තෙජොකායං වායොකායං කෙසකායං ලොමකාය’’න්‌තිආදීසු (පටි. ම. 3.35) පථවාදිසමූහො. ‘‘කායෙන ඵොට්‌ඨබ්‌බං ඵුසිත්‌වා’’ති (අ. නි. 3.16) අයං පසාදකායො. ඉධාපි පසාදකායො වෙදිතබ්‌බො. සො හි කායවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවෙන පවත්‌තති. මනොති පන කිඤ්‌චාපි සබ්‌බං විඤ්‌ඤාණං වුච්‌චති, තථාපි ද්‌වාරභාවස්‌ස ඉධාධිප්‌පෙතත්‌තා ද්‌වාරභූතං සාවජ්‌ජනං භවඞ්‌ගං වෙදිතබ්‌බං.
Ayaṃ copanakāyo nāma. ‘‘Imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’ti (dī. ni. 1.236; paṭi. ma. 3.14) ayaṃ karajakāyo nāma. Samūhakāyo pana viññāṇādisamūhavasena anekavidho āgato. Tathā hi ‘‘cha ime, āvuso, viññāṇakāyā’’tiādīsu (ma. ni. 1.101) viññāṇasamūho vutto. ‘‘Cha phassakāyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.323; ma. ni. 1.98) phassādisamūho . Tathā ‘‘kāyapassaddhi kāyalahutā’’tiādīsu (dha. sa. 114) vedanākkhandhādayo. ‘‘Idhekacco pathavikāyaṃ aniccato anupassati, āpokāyaṃ tejokāyaṃ vāyokāyaṃ kesakāyaṃ lomakāya’’ntiādīsu (paṭi. ma. 3.35) pathavādisamūho. ‘‘Kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā’’ti (a. ni. 3.16) ayaṃ pasādakāyo. Idhāpi pasādakāyo veditabbo. So hi kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvena pavattati. Manoti pana kiñcāpi sabbaṃ viññāṇaṃ vuccati, tathāpi dvārabhāvassa idhādhippetattā dvārabhūtaṃ sāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ veditabbaṃ.
එතානි යස්‌ස ද්‌වාරානි අගුත්‌තානි ච භික්‌ඛුනොති යස්‌ස භික්‌ඛුනො එතානි මනච්‌ඡට්‌ඨානි ද්‌වාරානි සතිවොස්‌සග්‌ගෙන පමාදං ආපන්‌නත්‌තා සතිකවාටෙන අපිහිතානි. භොජනම්‌හි…පෙ.… අධිගච්‌ඡතීති සො භික්‌ඛු වුත්‌තනයෙන භොජනෙ අමත්‌තඤ්‌ඤූ ඉන්‌ද්‍රියෙසු ච සංවරරහිතො දිට්‌ඨධම්‌මිකඤ්‌ච රොගාදිවසෙන, සම්‌පරායිකඤ්‌ච දුග්‌ගතිපරියාපන්‌නං කායදුක්‌ඛං රාගාදිකිලෙසසන්‌තාපවසෙන, ඉච්‌ඡාවිඝාතවසෙන ච චෙතොදුක්‌ඛන්‌ති සබ්‌බථාපි දුක්‌ඛමෙව අධිගච්‌ඡති පාපුණාති. යස්‌මා චෙතදෙවං, තස්‌මා දුවිධෙනපි දුක්‌ඛග්‌ගිනා ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච ඩය්‌හමානෙන කායෙන ඩය්‌හමානෙන චෙතසා දිවා වා යදි වා රත්‌තිං නිච්‌චකාලමෙව තාදිසො පුග්‌ගලො දුක්‌ඛමෙව විහරති, න තස්‌ස සුඛවිහාරස්‌ස සම්‌භවො, වට්‌ටදුක්‌ඛානතික්‌කමෙ පන වත්‌තබ්‌බමෙව නත්‌ථීති.
Etāni yassa dvārāni aguttāni ca bhikkhunoti yassa bhikkhuno etāni manacchaṭṭhāni dvārāni sativossaggena pamādaṃ āpannattā satikavāṭena apihitāni. Bhojanamhi…pe… adhigacchatīti so bhikkhu vuttanayena bhojane amattaññū indriyesu ca saṃvararahito diṭṭhadhammikañca rogādivasena, samparāyikañca duggatipariyāpannaṃ kāyadukkhaṃ rāgādikilesasantāpavasena, icchāvighātavasena ca cetodukkhanti sabbathāpi dukkhameva adhigacchati pāpuṇāti. Yasmā cetadevaṃ, tasmā duvidhenapi dukkhagginā idhaloke ca paraloke ca ḍayhamānena kāyena ḍayhamānena cetasā divā vā yadi vā rattiṃ niccakālameva tādiso puggalo dukkhameva viharati, na tassa sukhavihārassa sambhavo, vaṭṭadukkhānatikkame pana vattabbameva natthīti.
පඨමසුත්‌තවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / ඉතිවුත්‌තකපාළි • Itivuttakapāḷi / 1. දුක්‌ඛවිහාරසුත්‌තං • 1. Dukkhavihārasuttaṃ
