| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२६०] १०. दूतजातकवण्णना
[260] 10. Dūtajātakavaṇṇanā
यस्सत्था दूरमायन्तीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं लोलभिक्खुं आरब्भ कथेसि। वत्थु नवकनिपाते चक्कवाकजातके (जा॰ १.९.६९ आदयो) आविभविस्सति। सत्था पन तं भिक्खुं आमन्तेत्वा ‘‘न खो, भिक्खु, इदानेव, पुब्बेपि त्वं लोलो, लोल्यकारणेनेव पन असिना सीसच्छेदनं लभी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yassatthā dūramāyantīti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ lolabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Vatthu navakanipāte cakkavākajātake (jā. 1.9.69 ādayo) āvibhavissati. Satthā pana taṃ bhikkhuṃ āmantetvā ‘‘na kho, bhikkhu, idāneva, pubbepi tvaṃ lolo, lolyakāraṇeneva pana asinā sīsacchedanaṃ labhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स पुत्तो हुत्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठाय भोजनसुद्धिको अहोसि, तेनस्स भोजनसुद्धिकराजात्वेव नामं जातं। सो किर तथारूपेन विधानेन भत्तं भुञ्जति, यथास्स एकिस्सा भत्तपातिया सतसहस्सं वयं गच्छति। भुञ्जन्तो पन अन्तोगेहे न भुञ्जति, अत्तनो भोजनविधानं ओलोकेन्तं महाजनं पुञ्ञं कारेतुकामताय राजद्वारे रतनमण्डपं कारेत्वा भोजनवेलाय तं अलङ्करापेत्वा कञ्चनमये समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्लङ्के निसीदित्वा खत्तियकञ्ञाहि परिवुतो सतसहस्सग्घनिकाय सुवण्णपातिया सब्बरसभोजनं भुञ्जति। अथेको लोलपुरिसो तस्स भोजनविधानं ओलोकेत्वा तं भोजनं भुञ्जितुकामो हुत्वा पिपासं सन्धारेतुं असक्कोन्तो ‘‘अत्थेको उपायो’’ति गाळ्हं निवासेत्वा हत्थे उक्खिपित्वा ‘‘भो, अहं दूतो, दूतो’’ति उच्चासद्दं करोन्तो राजानं उपसङ्कमि। तेन च समयेन तस्मिं जनपदे ‘‘दूतोम्ही’’ति वदन्तं न वारेन्ति, तस्मा महाजनो द्विधा भिज्जित्वा ओकासं अदासि। सो वेगेन गन्त्वा रञ्ञो पातिया एकं भत्तपिण्डं गहेत्वा मुखे पक्खिपि, अथस्स ‘‘सीसं छिन्दिस्सामी’’ति असिगाहो असिं अब्बाहेसि, राजा ‘‘मा पहरी’’ति निवारेसि, ‘‘मा भायि, भुञ्जस्सू’’ति हत्थं धोवित्वा निसीदि। भोजनपरियोसाने चस्स अत्तनो पिवनपानीयञ्चेव तम्बूलञ्च दापेत्वा ‘‘भो पुरिस, त्वं ‘दूतोम्ही’ति वदसि, कस्स दूतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘महाराज अहं तण्हादूतो, उदरदूतो, तण्हा मं आणापेत्वा ‘त्वं गच्छाही’ति दूतं कत्वा पेसेसी’’ति वत्वा पुरिमा द्वे गाथा अवोच –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa putto hutvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā pitu accayena rajje patiṭṭhāya bhojanasuddhiko ahosi, tenassa bhojanasuddhikarājātveva nāmaṃ jātaṃ. So kira tathārūpena vidhānena bhattaṃ bhuñjati, yathāssa ekissā bhattapātiyā satasahassaṃ vayaṃ gacchati. Bhuñjanto pana antogehe na bhuñjati, attano bhojanavidhānaṃ olokentaṃ mahājanaṃ puññaṃ kāretukāmatāya rājadvāre ratanamaṇḍapaṃ kāretvā bhojanavelāya taṃ alaṅkarāpetvā kañcanamaye samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīditvā khattiyakaññāhi parivuto satasahassagghanikāya suvaṇṇapātiyā sabbarasabhojanaṃ bhuñjati. Atheko lolapuriso tassa bhojanavidhānaṃ oloketvā taṃ bhojanaṃ bhuñjitukāmo hutvā pipāsaṃ sandhāretuṃ asakkonto ‘‘attheko upāyo’’ti gāḷhaṃ nivāsetvā hatthe ukkhipitvā ‘‘bho, ahaṃ dūto, dūto’’ti uccāsaddaṃ karonto rājānaṃ upasaṅkami. Tena ca samayena tasmiṃ janapade ‘‘dūtomhī’’ti vadantaṃ na vārenti, tasmā mahājano dvidhā bhijjitvā okāsaṃ adāsi. So vegena gantvā rañño pātiyā ekaṃ bhattapiṇḍaṃ gahetvā mukhe pakkhipi, athassa ‘‘sīsaṃ chindissāmī’’ti asigāho asiṃ abbāhesi, rājā ‘‘mā paharī’’ti nivāresi, ‘‘mā bhāyi, bhuñjassū’’ti hatthaṃ dhovitvā nisīdi. Bhojanapariyosāne cassa attano pivanapānīyañceva tambūlañca dāpetvā ‘‘bho purisa, tvaṃ ‘dūtomhī’ti vadasi, kassa dūtosī’’ti pucchi. ‘‘Mahārāja ahaṃ taṇhādūto, udaradūto, taṇhā maṃ āṇāpetvā ‘tvaṃ gacchāhī’ti dūtaṃ katvā pesesī’’ti vatvā purimā dve gāthā avoca –
२८.
28.
‘‘यस्सत्था दूरमायन्ति, अमित्तमपि याचितुं।
‘‘Yassatthā dūramāyanti, amittamapi yācituṃ;
तस्सूदरस्सहं दूतो, मा मे कुज्झ रथेसभ॥
Tassūdarassahaṃ dūto, mā me kujjha rathesabha.
२९.
29.
‘‘यस्स दिवा च रत्तो च, वसमायन्ति माणवा।
‘‘Yassa divā ca ratto ca, vasamāyanti māṇavā;
तस्सूदरस्सहं दूतो, मा मे कुज्झ रथेसभा’’ति॥
Tassūdarassahaṃ dūto, mā me kujjha rathesabhā’’ti.
तत्थ यस्सत्था दूरमायन्तीति यस्स अत्थाय इमे सत्ता तण्हावसिका हुत्वा दूरम्पि गच्छन्ति। रथेसभाति रथयोधजेट्ठक।
Tattha yassatthā dūramāyantīti yassa atthāya ime sattā taṇhāvasikā hutvā dūrampi gacchanti. Rathesabhāti rathayodhajeṭṭhaka.
राजा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘सच्चमेतं, इमे सत्ता उदरदूता तण्हावसेन विचरन्ति, तण्हाव इमे सत्ते विचारेति, याव मनापं वत इमिना कथित’’न्ति तस्स पुरिसस्स तुस्सित्वा ततियं गाथमाह –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘saccametaṃ, ime sattā udaradūtā taṇhāvasena vicaranti, taṇhāva ime satte vicāreti, yāva manāpaṃ vata iminā kathita’’nti tassa purisassa tussitvā tatiyaṃ gāthamāha –
३०.
30.
‘‘ददामि ते ब्राह्मण रोहिणीनं, गवं सहस्सं सह पुङ्गवेन।
‘‘Dadāmi te brāhmaṇa rohiṇīnaṃ, gavaṃ sahassaṃ saha puṅgavena;
दूतो हि दूतस्स कथं न दज्जं, मयम्पि तस्सेव भवाम दूता’’ति॥
Dūto hi dūtassa kathaṃ na dajjaṃ, mayampi tasseva bhavāma dūtā’’ti.
तत्थ ब्राह्मणाति आलपनमत्तमेतं। रोहिणीनन्ति रत्तवण्णानं। सह पुङ्गवेनाति यूथपरिणायकेन उपद्दवरक्खकेन उसभेन सद्धिं। मयम्पीति अहञ्च अवसेसा च सब्बे सत्ता तस्सेव उदरस्स दूता भवाम, तस्मा अहं उदरदूतो समानो उदरदूतस्स तुय्हं कस्मा न दज्जन्ति। एवञ्च पन वत्वा ‘‘इमिना वत पुरिसेन अस्सुतपुब्बं कारणं कथित’’न्ति तुट्ठचित्तो तस्स महन्तं यसं अदासि।
Tattha brāhmaṇāti ālapanamattametaṃ. Rohiṇīnanti rattavaṇṇānaṃ. Saha puṅgavenāti yūthapariṇāyakena upaddavarakkhakena usabhena saddhiṃ. Mayampīti ahañca avasesā ca sabbe sattā tasseva udarassa dūtā bhavāma, tasmā ahaṃ udaradūto samāno udaradūtassa tuyhaṃ kasmā na dajjanti. Evañca pana vatvā ‘‘iminā vata purisena assutapubbaṃ kāraṇaṃ kathita’’nti tuṭṭhacitto tassa mahantaṃ yasaṃ adāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने सो लोलभिक्खु सकदागामिफले पतिट्ठहि, अञ्ञेपि बहू सोतापन्नादयो अहेसुं। ‘‘तदा लोलपुरिसो एतरहि लोलभिक्खु अहोसि, भोजनसुद्धिकराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne so lolabhikkhu sakadāgāmiphale patiṭṭhahi, aññepi bahū sotāpannādayo ahesuṃ. ‘‘Tadā lolapuriso etarahi lolabhikkhu ahosi, bhojanasuddhikarājā pana ahameva ahosi’’nti.
दूतजातकवण्णना दसमा।
Dūtajātakavaṇṇanā dasamā.
सङ्कप्पवग्गो पठमो।
Saṅkappavaggo paṭhamo.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
सङ्कप्प तिलमुट्ठि च, मणि च सिन्धवासुकं।
Saṅkappa tilamuṭṭhi ca, maṇi ca sindhavāsukaṃ;
जरूदपानं गामणि, मन्धाता तिरीटदूतन्ति॥
Jarūdapānaṃ gāmaṇi, mandhātā tirīṭadūtanti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २६०. दूतजातकं • 260. Dūtajātakaṃ
