| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
२-७. दुतियआहुनेय्यसुत्तादिवण्णना
2-7. Dutiyaāhuneyyasuttādivaṇṇanā
२-७. दुतिये (विसुद्धि॰ २.३८०) अनेकविहितन्ति अनेकविधं नानप्पकारं। इद्धिविधन्ति इद्धिकोट्ठासं। पच्चनुभोतीति पच्चनुभवति, फुसति सच्छिकरोति पापुणातीति अत्थो। इदानिस्स अनेकविहितभावं दस्सेन्तो ‘‘एकोपि हुत्वा’’तिआदिमाह। तत्थ ‘‘एकोपि हुत्वा’’ति इमिना करणतो पुब्बेव पकतिया एकोपि हुत्वा। बहुधा होतीति बहूनं सन्तिके चङ्कमितुकामो वा सज्झायं कातुकामो वा पञ्हं पुच्छितुकामो वा हुत्वा सतम्पि सहस्सम्पि होति। आविभावं तिरोभावन्ति एत्थ आविभावं करोति, तिरोभावं करोतीति अयमत्थो। इदमेव हि सन्धाय पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ ३.११) वुत्तं – ‘‘आविभावन्ति केनचि अनावुटं होति अप्पटिच्छन्नं विवटं, तिरोभावन्ति केनचि आवुटं होति पटिच्छन्नं पिहितं पटिकुज्जित’’न्ति। तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति सेय्यथापि आकासेति एत्थ तिरोकुट्टन्ति परकुट्टं, कुट्टस्स परभागन्ति वुत्तं होति। एस नयो इतरेसु। कुट्टोति च गेहभित्तिया एतं अधिवचनं। पाकारोति गेहविहारगामादीनं परिक्खेपपाकारो। पब्बतोति पंसुपब्बतो वा पासाणपब्बतो वा। असज्जमानोति अलग्गमानो सेय्यथापि आकासे विय।
2-7. Dutiye (visuddhi. 2.380) anekavihitanti anekavidhaṃ nānappakāraṃ. Iddhividhanti iddhikoṭṭhāsaṃ. Paccanubhotīti paccanubhavati, phusati sacchikaroti pāpuṇātīti attho. Idānissa anekavihitabhāvaṃ dassento ‘‘ekopi hutvā’’tiādimāha. Tattha ‘‘ekopi hutvā’’ti iminā karaṇato pubbeva pakatiyā ekopi hutvā. Bahudhā hotīti bahūnaṃ santike caṅkamitukāmo vā sajjhāyaṃ kātukāmo vā pañhaṃ pucchitukāmo vā hutvā satampi sahassampi hoti. Āvibhāvaṃ tirobhāvanti ettha āvibhāvaṃ karoti, tirobhāvaṃ karotīti ayamattho. Idameva hi sandhāya paṭisambhidāyaṃ (paṭi. ma. 3.11) vuttaṃ – ‘‘āvibhāvanti kenaci anāvuṭaṃ hoti appaṭicchannaṃ vivaṭaṃ, tirobhāvanti kenaci āvuṭaṃ hoti paṭicchannaṃ pihitaṃ paṭikujjita’’nti. Tirokuṭṭaṃ tiropākāraṃ tiropabbataṃ asajjamāno gacchati seyyathāpi ākāseti ettha tirokuṭṭanti parakuṭṭaṃ, kuṭṭassa parabhāganti vuttaṃ hoti. Esa nayo itaresu. Kuṭṭoti ca gehabhittiyā etaṃ adhivacanaṃ. Pākāroti gehavihāragāmādīnaṃ parikkhepapākāro. Pabbatoti paṃsupabbato vā pāsāṇapabbato vā. Asajjamānoti alaggamāno seyyathāpi ākāse viya.
उम्मुज्जनिमुज्जन्ति एत्थ उम्मुज्जन्ति उट्ठानं वुच्चति। निमुज्जन्ति संसीदनं। उम्मुज्जञ्च निमुज्जञ्च उम्मुज्जनिमुज्जं। उदकेपि अभिज्जमानेति एत्थ यं उदकं अक्कमित्वा संसीदति, तं भिज्जमानन्ति वुच्चति, विपरीतं अभिज्जमानं। पल्लङ्केन गच्छति। पक्खी सकुणोति पक्खेहि युत्तसकुणो। इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परामसतीति एत्थ चन्दिमसूरियानं द्वाचत्तालीसयोजनसहस्सस्स उपरि चरणेन महिद्धिकता, तीसु दीपेसु एकक्खणे आलोककरणेन महानुभावता वेदितब्बा। एवं उपरिचरणआलोककरणेहि महिद्धिके महानुभावे। परामसतीति गण्हाति, एकदेसे वा छुपति। परिमज्जतीति समन्ततो आदासतला विय परिमज्जति। याव ब्रह्मलोकापीति ब्रह्मलोकम्पि परिच्छेदं कत्वा। कायेन वसं वत्तेतीति तत्र ब्रह्मलोके कायेन अत्तनो वसं वत्तेति।
Ummujjanimujjanti ettha ummujjanti uṭṭhānaṃ vuccati. Nimujjanti saṃsīdanaṃ. Ummujjañca nimujjañca ummujjanimujjaṃ. Udakepi abhijjamāneti ettha yaṃ udakaṃ akkamitvā saṃsīdati, taṃ bhijjamānanti vuccati, viparītaṃ abhijjamānaṃ. Pallaṅkena gacchati. Pakkhīsakuṇoti pakkhehi yuttasakuṇo. Imepi candimasūriye evaṃmahiddhike evaṃmahānubhāve pāṇinā parāmasatīti ettha candimasūriyānaṃ dvācattālīsayojanasahassassa upari caraṇena mahiddhikatā, tīsu dīpesu ekakkhaṇe ālokakaraṇena mahānubhāvatā veditabbā. Evaṃ uparicaraṇaālokakaraṇehi mahiddhike mahānubhāve. Parāmasatīti gaṇhāti, ekadese vā chupati. Parimajjatīti samantato ādāsatalā viya parimajjati. Yāva brahmalokāpīti brahmalokampi paricchedaṃ katvā. Kāyena vasaṃ vattetīti tatra brahmaloke kāyena attano vasaṃ vatteti.
दिब्बाय सोतधातुयाति एत्थ दिब्बसदिसत्ता दिब्बा। देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्ता पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धा उपक्किलेसविमुत्तताय दूरेपि आरम्मणसम्पटिच्छनसमत्था दिब्बा पसादसोतधातु होति। अयञ्चापि इमस्स भिक्खुनो वीरियभावनाबलेन निब्बत्ता ञाणसोतधातु तादिसायेवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बा। अपिच दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ता अत्तना च दिब्बविहारसन्निस्सितत्तापि दिब्बा। सवनट्ठेन निज्जीवट्ठेन च सोतधातु। सोतधातुकिच्चकरणेन सोतधातु वियातिपि सोतधातु। ताय सोतधातुया। विसुद्धायाति सुद्धाय निरुपक्किलेसाय। अतिक्कन्तमानुसिकायाति मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा सद्दसवने मानुसिकं मंससोतधातुं अतिक्कन्ताय वीतिवत्तेत्वा ठिताय। उभो सद्दे सुणातीति द्वे सद्दे सुणाति। कतमे द्वे? दिब्बे च मानुसे च, देवानञ्च मनुस्सानञ्च सद्देति वुत्तं होति। एतेन पदेसपरियादानं वेदितब्बं। ये दूरे सन्तिके चाति ये सद्दा दूरे परचक्कवाळेपि, ये च सन्तिके अन्तमसो सदेहसन्निस्सितपाणकसद्दापि, ते सुणातीति वुत्तं होति। एतेन निप्पदेसपरियादानं वेदितब्बं।
Dibbāya sotadhātuyāti ettha dibbasadisattā dibbā. Devatānañhi sucaritakammanibbattā pittasemharuhirādīhi apalibuddhā upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchanasamatthā dibbā pasādasotadhātu hoti. Ayañcāpi imassa bhikkhuno vīriyabhāvanābalena nibbattā ñāṇasotadhātu tādisāyevāti dibbasadisattā dibbā. Apica dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā ca dibbavihārasannissitattāpi dibbā. Savanaṭṭhena nijjīvaṭṭhena ca sotadhātu. Sotadhātukiccakaraṇena sotadhātu viyātipi sotadhātu. Tāya sotadhātuyā. Visuddhāyāti suddhāya nirupakkilesāya. Atikkantamānusikāyāti manussūpacāraṃ atikkamitvā saddasavane mānusikaṃ maṃsasotadhātuṃ atikkantāya vītivattetvā ṭhitāya. Ubho sadde suṇātīti dve sadde suṇāti. Katame dve? Dibbe ca mānuse ca, devānañca manussānañca saddeti vuttaṃ hoti. Etena padesapariyādānaṃ veditabbaṃ. Ye dūre santike cāti ye saddā dūre paracakkavāḷepi, ye ca santike antamaso sadehasannissitapāṇakasaddāpi, te suṇātīti vuttaṃ hoti. Etena nippadesapariyādānaṃ veditabbaṃ.
परसत्तानन्ति अत्तानं ठपेत्वा सेससत्तानं। परपुग्गलानन्ति इदम्पि इमिना एकत्थमेव। वेनेय्यवसेन पन देसनाविलासेन च ब्यञ्जननानत्तं कतं। चेतसा चेतोति अत्तनो चित्तेन तेसं चित्तं। परिच्चाति परिच्छिन्दित्वा। पजानातीति सरागादिवसेन नानप्पकारतो जानाति। सरागं वा चित्तन्तिआदीसु पन अट्ठलोभसहगतचित्तं सरागं चित्तन्ति वेदितब्बं। अवसेसं चातुभूमकं कुसलाब्याकतचित्तं वीतरागं। द्वे दोमनस्सचित्तानि, द्वे विचिकिच्छुद्धच्चचित्तानीति इमानि पन चत्तारि चित्तानि इमस्मिं दुके सङ्गहं न गच्छन्ति। केचि पन थेरा तानिपि सङ्गण्हन्ति। दुविधं पन दोमनस्सचित्तं सदोसं चित्तं नाम। सब्बम्पि चातुभूमकं कुसलाब्याकतचित्तं वीतदोसं। सेसानि दस अकुसलचित्तानि इमस्मिं दुके सङ्गहं न गच्छन्ति। केचि पन थेरा तानिपि सङ्गण्हन्ति। समोहं वीतमोहन्ति एत्थ पन पाटिपुग्गलिकनयेन विचिकिच्छुद्धच्चसहगतद्वयमेव समोहं। मोहस्स पन सब्बाकुसलेसु सम्भवतो द्वादसविधम्पि अकुसलचित्तं समोहं चित्तन्ति वेदितब्बं। अवसेसं वीतमोहं। थिनमिद्धानुगतं पन संखित्तं, उद्धच्चानुगतं विक्खित्तं। रूपावचरारूपावचरं महग्गतं, अवसेसं अमहग्गतं। सब्बम्पि तेभूमकं सउत्तरं, लोकुत्तरं अनुत्तरं। उपचारप्पत्तं अप्पनाप्पत्तञ्च समाहितं, उभयमप्पत्तं असमाहितं। तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदप्पटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविमुत्तिं पत्तं पञ्चविधम्पि एतं विमुत्तं, विमुत्तिमप्पत्तं वा अविमुत्तन्ति वेदितब्बं।
Parasattānanti attānaṃ ṭhapetvā sesasattānaṃ. Parapuggalānanti idampi iminā ekatthameva. Veneyyavasena pana desanāvilāsena ca byañjananānattaṃ kataṃ. Cetasā cetoti attano cittena tesaṃ cittaṃ. Pariccāti paricchinditvā. Pajānātīti sarāgādivasena nānappakārato jānāti. Sarāgaṃ vā cittantiādīsu pana aṭṭhalobhasahagatacittaṃ sarāgaṃ cittanti veditabbaṃ. Avasesaṃ cātubhūmakaṃ kusalābyākatacittaṃ vītarāgaṃ. Dve domanassacittāni, dve vicikicchuddhaccacittānīti imāni pana cattāri cittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi saṅgaṇhanti. Duvidhaṃ pana domanassacittaṃ sadosaṃ cittaṃ nāma. Sabbampi cātubhūmakaṃ kusalābyākatacittaṃ vītadosaṃ. Sesāni dasa akusalacittāni imasmiṃ duke saṅgahaṃ na gacchanti. Keci pana therā tānipi saṅgaṇhanti. Samohaṃ vītamohanti ettha pana pāṭipuggalikanayena vicikicchuddhaccasahagatadvayameva samohaṃ. Mohassa pana sabbākusalesu sambhavato dvādasavidhampi akusalacittaṃ samohaṃ cittanti veditabbaṃ. Avasesaṃ vītamohaṃ. Thinamiddhānugataṃ pana saṃkhittaṃ, uddhaccānugataṃ vikkhittaṃ. Rūpāvacarārūpāvacaraṃ mahaggataṃ, avasesaṃ amahaggataṃ. Sabbampi tebhūmakaṃ sauttaraṃ, lokuttaraṃ anuttaraṃ. Upacārappattaṃ appanāppattañca samāhitaṃ, ubhayamappattaṃ asamāhitaṃ. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedappaṭippassaddhinissaraṇavimuttiṃ pattaṃ pañcavidhampi etaṃ vimuttaṃ, vimuttimappattaṃ vā avimuttanti veditabbaṃ.
अनेकविहितन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१२) अनेकविधं, अनेकेहि वा पकारेहि पवत्तितं संवण्णितन्ति अत्थो। पुब्बेनिवासन्ति समनन्तरातीतभवं आदिं कत्वा तत्थ तत्थ निवुत्थसन्तानं। अनुस्सरतीति खन्धपटिपाटिवसेन, चुतिपटिसन्धिवसेन वा अनुगन्त्वा अनुगन्त्वा सरति। सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं…पे॰… पुब्बेनिवासं अनुस्सरतीति। तत्थ एकम्पि जातिन्ति एकम्पि पटिसन्धिमूलं चुतिपरियोसानं एकभवपरियापन्नं खन्धसन्तानं। एस नयो द्वेपि जातियोतिआदीसुपि। अनेकेपि संवट्टकप्पेतिआदीसु पन परिहायमानो कप्पो संवट्टकप्पो, वड्ढमानो विवट्टकप्पोति वेदितब्बो। तत्थ संवट्टेन संवट्टट्ठायी गहितो होति तंमूलकत्ता, विवट्टेन विवट्टट्ठायी। एवञ्हि सति यानि तानि ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, कप्पस्स असङ्ख्येय्यानि। कतमानि चत्तारि? संवट्टो संवट्टट्ठायी विवट्टो विवट्टट्ठायी’’ति (अ॰ नि॰ ४.१५६) वुत्तानि, तानि परिग्गहितानि होन्ति।
Anekavihitanti (pārā. aṭṭha. 1.12) anekavidhaṃ, anekehi vā pakārehi pavattitaṃ saṃvaṇṇitanti attho. Pubbenivāsanti samanantarātītabhavaṃ ādiṃ katvā tattha tattha nivutthasantānaṃ. Anussaratīti khandhapaṭipāṭivasena, cutipaṭisandhivasena vā anugantvā anugantvā sarati. Seyyathidaṃ – ekampi jātiṃ…pe… pubbenivāsaṃ anussaratīti. Tattha ekampi jātinti ekampi paṭisandhimūlaṃ cutipariyosānaṃ ekabhavapariyāpannaṃ khandhasantānaṃ. Esa nayo dvepi jātiyotiādīsupi. Anekepi saṃvaṭṭakappetiādīsu pana parihāyamāno kappo saṃvaṭṭakappo, vaḍḍhamāno vivaṭṭakappoti veditabbo. Tattha saṃvaṭṭena saṃvaṭṭaṭṭhāyī gahito hoti taṃmūlakattā, vivaṭṭena vivaṭṭaṭṭhāyī. Evañhi sati yāni tāni ‘‘cattārimāni, bhikkhave, kappassa asaṅkhyeyyāni. Katamāni cattāri? Saṃvaṭṭo saṃvaṭṭaṭṭhāyī vivaṭṭo vivaṭṭaṭṭhāyī’’ti (a. ni. 4.156) vuttāni, tāni pariggahitāni honti.
अमुत्रासिन्ति अमुम्हि संवट्टकप्पे अहं अमुम्हि भवे वा योनिया वा गहिया वा विञ्ञाणट्ठितिया वा सत्तावासे वा सत्तनिकाये वा आसिं। एवंनामोति तिस्सो वा फुस्सो वा। एवंगोत्तोति गोतमो वा कच्चायनो वा कस्सपो वा। इदमस्स अतीतभवे अत्तनो नामगोत्तानुस्सरणवसेन वुत्तं। सचे पन तस्मिं काले अत्तनो वण्णसम्पत्तिलूखपणीतजीविकभावं सुखदुक्खबहुलतं अप्पायुकदीघायुकभावं वा अनुस्सरितुकामो होति, तम्पि अनुस्सरतियेव। तेनाह ‘‘एवंवण्णो…पे॰… एवमायुपरियन्तो’’ति। तत्थ एवंवण्णोति ओदातो वा सामो वा। एवमाहारोति सालिमंसोदनाहारो वा पवत्तफलभोजनो वा। एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदीति अनेन पकारेन कायिकचेतसिकानं सामिसनिरामिसादिप्पभेदानं सुखदुक्खानं पटिसंवेदी। एवमायुपरियन्तोति एवं वस्ससतपरिमाणायुपरियन्तो वा चतुरासीतिकप्पसहस्सायुपरियन्तो वा। सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिन्ति सो अहं ततो भवतो योनितो गहितो विञ्ञाणट्ठितितो सत्तावासतो सत्तनिकायतो वा चुतो पुनअमुकस्मिं नाम भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सक्कनिकाये वा उदपादिं। तत्रापासिन्ति तत्रापि भवे योनिया गतिया विञ्ञाणट्ठितिया सत्तावासे सत्तनिकाये वा पुन अहोसिं। एवंनामोतिआदि वुत्तनयमेव।
Amutrāsinti amumhi saṃvaṭṭakappe ahaṃ amumhi bhave vā yoniyā vā gahiyā vā viññāṇaṭṭhitiyā vā sattāvāse vā sattanikāye vā āsiṃ. Evaṃnāmoti tisso vā phusso vā. Evaṃgottoti gotamo vā kaccāyano vā kassapo vā. Idamassa atītabhave attano nāmagottānussaraṇavasena vuttaṃ. Sace pana tasmiṃ kāle attano vaṇṇasampattilūkhapaṇītajīvikabhāvaṃ sukhadukkhabahulataṃ appāyukadīghāyukabhāvaṃ vā anussaritukāmo hoti, tampi anussaratiyeva. Tenāha ‘‘evaṃvaṇṇo…pe… evamāyupariyanto’’ti. Tattha evaṃvaṇṇoti odāto vā sāmo vā. Evamāhāroti sālimaṃsodanāhāro vā pavattaphalabhojano vā. Evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedīti anena pakārena kāyikacetasikānaṃ sāmisanirāmisādippabhedānaṃ sukhadukkhānaṃ paṭisaṃvedī. Evamāyupariyantoti evaṃ vassasataparimāṇāyupariyanto vā caturāsītikappasahassāyupariyanto vā. So tato cuto amutra udapādinti so ahaṃ tato bhavato yonito gahito viññāṇaṭṭhitito sattāvāsato sattanikāyato vā cuto punaamukasmiṃ nāma bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sakkanikāye vā udapādiṃ. Tatrāpāsinti tatrāpi bhave yoniyā gatiyā viññāṇaṭṭhitiyā sattāvāse sattanikāye vā puna ahosiṃ. Evaṃnāmotiādi vuttanayameva.
अपिच अमुत्रासिन्ति इदं अनुपुब्बेन आरोहन्तस्स यावदिच्छकं अनुस्सरणं। सो ततोति पटिनिवत्तन्तस्स पच्चवेक्खणं, तस्मा ‘‘इधूपपन्नो’’ति इमिस्सा इधूपपत्तिया अनन्तरमेव उप्पत्तिट्ठानं सन्धाय ‘‘अमुत्र उदपादि’’न्ति इदं वुत्तन्ति वेदितब्बं। तत्रापासिन्ति एवमादि पनस्स तत्रापि इमिस्सा उपपत्तिया अन्तरे उपपत्तिट्ठाने नामगोत्तादीनं अनुस्सरणदस्सनत्थं वुत्तं। सो ततो चुतो इधूपपन्नोति स्वाहं ततो अनन्तरुप्पत्तिट्ठानतो चुतो इध अमुकस्मिं नाम खत्तियकुले वा ब्राह्मणकुले वा निब्बत्तोति। इतीति एवं। साकारं सउद्देसन्ति नामगोत्तवसेन सउद्देसं, वण्णादिवसेन साकारं। नामगोत्तेन हि सत्तो ‘‘तिस्सो कस्सपो’’ति उद्दिसीयति, वण्णादीहि ‘‘सामो ओदातो’’ति नानत्ततो पञ्ञायति, तस्मा नामगोत्तं उद्देसो, इतरे आकारा।
Apica amutrāsinti idaṃ anupubbena ārohantassa yāvadicchakaṃ anussaraṇaṃ. So tatoti paṭinivattantassa paccavekkhaṇaṃ, tasmā ‘‘idhūpapanno’’ti imissā idhūpapattiyā anantarameva uppattiṭṭhānaṃ sandhāya ‘‘amutra udapādi’’nti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tatrāpāsinti evamādi panassa tatrāpi imissā upapattiyā antare upapattiṭṭhāne nāmagottādīnaṃ anussaraṇadassanatthaṃ vuttaṃ. So tato cuto idhūpapannoti svāhaṃ tato anantaruppattiṭṭhānato cuto idha amukasmiṃ nāma khattiyakule vā brāhmaṇakule vā nibbattoti. Itīti evaṃ. Sākāraṃ sauddesanti nāmagottavasena sauddesaṃ, vaṇṇādivasena sākāraṃ. Nāmagottena hi satto ‘‘tisso kassapo’’ti uddisīyati, vaṇṇādīhi ‘‘sāmo odāto’’ti nānattato paññāyati, tasmā nāmagottaṃ uddeso, itare ākārā.
दिब्बेनातिआदीसु दिब्बसदिसत्ता दिब्बं। देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्तं पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धं उपक्किलेसविमुत्तताय दूरेपि आरम्मणसम्पटिच्छनसमत्थं दिब्बं पसादचक्खु होति। इदञ्चापि वीरियभावनाबलेन निब्बत्तं ञाणचक्खु तादिसमेवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं। दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ता अत्तनो च दिब्बविहारसन्निस्सितत्तापि दिब्बं। आलोकपरिग्गहेन महाजुतिकत्तापि दिब्बं। तिरोकुट्टादिगतरूपदस्सनेन महागतिकत्तापि दिब्बं। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्बं। दस्सनट्ठेन चक्खु। चक्खुकिच्चकरणेन चक्खुमिवातिपि चक्खु। चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्धं। यो हि चुतिमेव पस्सति, न उपपातं, सो उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। यो उपपातमेव पस्सति, न चुतिं, सो नवसत्तपातुभावदिट्ठिं गण्हाति। यो पन तदुभयं पस्सति, सो यस्मा दुविधम्पि तं दिट्ठिगतं अतिवत्तति, तस्मा तं दस्सनं दिट्ठिविसुद्धिहेतु होति। उभयम्पि चेतं बुद्धपुत्ता पस्सन्ति। तेन वुत्तं ‘‘चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्ध’’न्ति। मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा रूपदस्सनेन अतिक्कन्तमानुसकं, मानुसं वा मंसचक्खुं अतिक्कन्तत्ता अतिक्कन्तमानुसकन्ति वेदितब्बं। तेन दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन।
Dibbenātiādīsu dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchanasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalena nibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ. Dibbavihāravasena paṭiladdhattā attano ca dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ. Ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ. Tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu. Cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu. Cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṃ. Yo hi cutimeva passati, na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātameva passati, na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigataṃ ativattati, tasmā taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti. Ubhayampi cetaṃ buddhaputtā passanti. Tena vuttaṃ ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddha’’nti. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, mānusaṃ vā maṃsacakkhuṃ atikkantattā atikkantamānusakanti veditabbaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.
सत्ते पस्सतीति मनुस्सानं मंसचक्खुना विय सत्ते ओलोकेति। चवमाने उपपज्जमानेति एत्थ चुतिक्खणे वा उपपत्तिक्खणे वा दिब्बचक्खुना दट्ठुं न सक्का। ये पन आसन्नचुतिका इदानि चविस्सन्ति, ते चवमानाति, ये च गहितप्पटिसन्धिका सम्पतिनिब्बत्ता च, ते उपपज्जमानाति अधिप्पेता। ते एवरूपे चवमाने उपपज्जमाने च पस्सतीति दस्सेति। हीनेति मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता हीनानं जातिकुलभोगादीनं वसेन हीळिते उञ्ञाते। पणीतेति अमोहनिस्सन्दयुत्तत्ता तब्बिपरीते। सुवण्णेति अदोसनिस्सन्दयुत्तत्ता इट्ठकन्तमनापवण्णयुत्ते। दुब्बण्णेति दोसनिस्सन्दयुत्तत्ता अनिट्ठाकन्तामनापवण्णयुत्ते, विरूपविरूपेतिपि अत्थो। सुगतेति सुगतिगते, अलोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा अड्ढे महद्धने। दुग्गतेति दुग्गतिगते, लोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा दलिद्दे अप्पन्नपाने।
Satte passatīti manussānaṃ maṃsacakkhunā viya satte oloketi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe vā upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunā daṭṭhuṃ na sakkā. Ye pana āsannacutikā idāni cavissanti, te cavamānāti, ye ca gahitappaṭisandhikā sampatinibbattā ca, te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne upapajjamāne ca passatīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā hīnānaṃ jātikulabhogādīnaṃ vasena hīḷite uññāte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhākantāmanāpavaṇṇayutte, virūpavirūpetipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapāne.
यथाकम्मूपगेति यं यं कम्मं उपचितं, तेन तेन उपगते। कायदुच्चरितेनातिआदीसु दुट्ठु चरितं किलेसपूतिकत्ताति दुच्चरितं। कायेन दुच्चरितं, कायतो वा उप्पन्नं दुच्चरितन्ति कायदुच्चरितं। इतरेसुपि एसेव नयो। समन्नागताति समङ्गिभूता। अरियानं उपवादकाति बुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं अरियानं अन्तमसो गिहिसोतापन्नानम्पि अनत्थकामा हुत्वा अन्तिमवत्थुना वा गुणपरिधंसनेन वा उपवादका, अक्कोसका गरहकाति वुत्तं होति। मिच्छादिट्ठिकाति विपरीतदस्सना । मिच्छादिट्ठिकम्मसमादानाति मिच्छादिट्ठिवसेन समादिन्ननानाविधकम्मा, येपि मिच्छादिट्ठिमूलकेसु कायकम्मादीसु अञ्ञेपि समादापेन्ति।
Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate. Kāyaduccaritenātiādīsu duṭṭhu caritaṃ kilesapūtikattāti duccaritaṃ. Kāyena duccaritaṃ, kāyato vā uppannaṃ duccaritanti kāyaduccaritaṃ. Itaresupi eseva nayo. Samannāgatāti samaṅgibhūtā. Ariyānaṃ upavādakāti buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ ariyānaṃ antamaso gihisotāpannānampi anatthakāmā hutvā antimavatthunā vā guṇaparidhaṃsanena vā upavādakā, akkosakā garahakāti vuttaṃ hoti. Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā . Micchādiṭṭhikammasamādānāti micchādiṭṭhivasena samādinnanānāvidhakammā, yepi micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādāpenti.
कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तक्खन्धग्गहणा। अथ वा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्सूपच्छेदा। परं मरणाति चुतिचित्ततो उद्धं। अपायन्ति एवमादि सब्बं निरयवेवचनमेव। निरयो हि सग्गमोक्खहेतुभूता पुञ्ञसम्मता अया अपेतत्ता, सुखानं वा आयस्स अभावा अपायो। दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति, दोसबहुलताय वा दुट्ठेन कम्मेन निब्बत्ता गतीति दुग्गति। विवसा निपतन्ति तत्थ दुक्कट्टकारिनोति विनिपातो, विनस्सन्ता वा एत्थ पतन्ति सम्भिज्जमानङ्गपच्चङ्गाति विनिपातो। नत्थि एत्थ अस्सादसञ्ञितो अयोति निरयो।
Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇā. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassūpacchedā. Paraṃ maraṇāti cuticittato uddhaṃ. Apāyanti evamādi sabbaṃ nirayavevacanameva. Nirayo hi saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā, sukhānaṃ vā āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati, dosabahulatāya vā duṭṭhena kammena nibbattā gatīti duggati. Vivasā nipatanti tattha dukkaṭṭakārinoti vinipāto, vinassantā vā ettha patanti sambhijjamānaṅgapaccaṅgāti vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirayo.
अथ वा अपायग्गहणेन तिरच्छानयोनिं दीपेति। तिरच्छानयोनि हि अपायो सुगतितो अपेतत्ता , न दुग्गति महेसक्खानं नागराजादीनं सम्भवतो। दुग्गतिग्गहणेन पेत्तिविसयञ्च। सो हि अपायो चेव दुग्गति च सुगतितो अपेतत्ता दुक्खस्स च गतिभूतत्ता, न तु विनिपातो असुरसदिसं अविनिपतितत्ता। विनिपातग्गहणेन असुरकायं। सो हि यथावुत्तेन अत्थेन अपायो चेव दुग्गति च सब्बसमुस्सयेहि विनिपतितत्ता विनिपातोति वुच्चति। निरयग्गहणेन अवीचिआदिकमनेकप्पकारं निरयमेवाति। उपपन्नाति उपगता, तत्थ अभिनिब्बत्ताति अधिप्पायो। वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो। अयं पन विसेसो – तत्थ सुगतिग्गहणेन मनुस्सागतिपि सङ्गय्हति, सग्गग्गहणेन देवगतियेव। तत्थ सुन्दरा गतीति सुगति। रूपादीहि विसयेहि सुट्ठु अग्गोति सग्गो। सो सब्बोपि लुज्जनप्पलुज्जनट्ठेन लोकोति अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन सब्बाकारेन विसुद्धिमग्गसंवण्णनातो गहेतब्बो। ततियादीनि उत्तानत्थानि।
Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoniṃ dīpeti. Tiracchānayoni hi apāyo sugatito apetattā , na duggati mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayañca. So hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā dukkhassa ca gatibhūtattā, na tu vinipāto asurasadisaṃ avinipatitattā. Vinipātaggahaṇena asurakāyaṃ. So hi yathāvuttena atthena apāyo ceva duggati ca sabbasamussayehi vinipatitattā vinipātoti vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādikamanekappakāraṃ nirayamevāti. Upapannāti upagatā, tattha abhinibbattāti adhippāyo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo. Ayaṃ pana viseso – tattha sugatiggahaṇena manussāgatipi saṅgayhati, saggaggahaṇena devagatiyeva. Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādīhi visayehi suṭṭhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanappalujjanaṭṭhena lokoti ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana sabbākārena visuddhimaggasaṃvaṇṇanāto gahetabbo. Tatiyādīni uttānatthāni.
दुतियआहुनेय्यसुत्तादिवण्णना निट्ठिता।
Dutiyaāhuneyyasuttādivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya
२. दुतियआहुनेय्यसुत्तं • 2. Dutiyaāhuneyyasuttaṃ
३. इन्द्रियसुत्तं • 3. Indriyasuttaṃ
४. बलसुत्तं • 4. Balasuttaṃ
५. पठमआजानीयसुत्तं • 5. Paṭhamaājānīyasuttaṃ
६. दुतियआजानीयसुत्तं • 6. Dutiyaājānīyasuttaṃ
७. ततियआजानीयसुत्तं • 7. Tatiyaājānīyasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)
२. दुतियआहुनेय्यसुत्तवण्णना • 2. Dutiyaāhuneyyasuttavaṇṇanā
५-७. आजानीयसुत्तत्तयवण्णना • 5-7. Ājānīyasuttattayavaṇṇanā
