| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / මහාවිභඞ්‌ග-අට්‌ඨකථා • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
දුතියජ්‌ඣානකථා
Dutiyajjhānakathā
විතක්‌කවිචාරානං වූපසමාති විතක්‌කස්‌ස ච විචාරස්‌ස චාති ඉමෙසං ද්‌වින්‌නං වූපසමා සමතික්‌කමා; දුතියජ්‌ඣානක්‌ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්‌තං හොති. තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි දුතියජ්‌ඣානෙ සබ්‌බෙපි පඨමජ්‌ඣානධම්‌මා න සන්‌ති, අඤ්‌ඤෙයෙව හි පඨමජ්‌ඣානෙ ඵස්‌සාදයො, අඤ්‌ඤෙ ඉධ; ඔළාරිකස්‌ස පන ඔළාරිකස්‌ස අඞ්‌ගස්‌ස සමතික්‌කමා පඨමජ්‌ඣානතො පරෙසං දුතියජ්‌ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දීපනත්‌ථං ‘‘විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා’’ති එවං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. අජ්‌ඣත්‌තන්‌ති ඉධ නියකජ්‌ඣත්‌තමධිප්‌පෙතං. විභඞ්‌ගෙ පන ‘‘අජ්‌ඣත්‌තං පච්‌චත්‌ත’’න්‌ති (විභ. 573) එත්‌තකමෙව වුත්‌තං. යස්‌මා පන නියකජ්‌ඣත්‌තං අධිප්‌පෙතං, තස්‌මා අත්‌තනි ජාතං අත්‌තනො සන්‌තානෙ නිබ්‌බත්‌තන්‌ති අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො.
Vitakkavicārānaṃ vūpasamāti vitakkassa ca vicārassa cāti imesaṃ dvinnaṃ vūpasamā samatikkamā; dutiyajjhānakkhaṇe apātubhāvāti vuttaṃ hoti. Tattha kiñcāpi dutiyajjhāne sabbepi paṭhamajjhānadhammā na santi, aññeyeva hi paṭhamajjhāne phassādayo, aññe idha; oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṃ dutiyajjhānādīnaṃ adhigamo hotīti dīpanatthaṃ ‘‘vitakkavicārānaṃ vūpasamā’’ti evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ajjhattanti idha niyakajjhattamadhippetaṃ. Vibhaṅge pana ‘‘ajjhattaṃ paccatta’’nti (vibha. 573) ettakameva vuttaṃ. Yasmā pana niyakajjhattaṃ adhippetaṃ, tasmā attani jātaṃ attano santāne nibbattanti ayamettha attho.
සම්‌පසාදනන්‌ති සම්‌පසාදනං වුච්‌චති සද්‌ධා. සම්‌පසාදනයොගතො ඣානම්‌පි සම්‌පසාදනං, නීලවණ්‌ණයොගතො නීලවත්‌ථං විය. යස්‌මා වා තං ඣානං සම්‌පසාදනසමන්‌නාගතත්‌තා විතක්‌කවිචාරක්‌ඛොභවූපසමනෙන චෙතො සම්‌පසාදයති, තස්‌මාපි සම්‌පසාදනන්‌ති වුත්‌තං. ඉමස්‌මිඤ්‌ච අත්‌ථවිකප්‌පෙ සම්‌පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්‌බන්‌ධො වෙදිතබ්‌බො. පුරිමස්‌මිං පන අත්‌ථවිකප්‌පෙ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්‌ධිං යොජෙතබ්‌බං. තත්‍රායං අත්‌ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්‌කවිචාරෙහි අනජ්‌ඣාරූළ්‌හත්‌තා අග්‌ගො සෙට්‌ඨො හුත්‌වා උදෙතීති අත්‌ථො. සෙට්‌ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්‌චති. විතක්‌කවිචාරවිරහතො වා එකො අසහායො හුත්‌වාතිපි වත්‌තුං වට්‌ටති. අථ වා සම්‌පයුත්‌තධම්‌මෙ උදායතීති උදි, උට්‌ඨාපෙතීති අත්‌ථො. සෙට්‌ඨට්‌ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි, සමාධිස්‌සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්‌ඪයතීති ඉදං දුතියජ්‌ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්‌මා චෙතසො, න සත්‌තස්‌ස න ජීවස්‌ස, තස්‌මා එතං චෙතසො එකොදිභාවන්‌ති වුත්‌තං.
Sampasādananti sampasādanaṃ vuccati saddhā. Sampasādanayogato jhānampi sampasādanaṃ, nīlavaṇṇayogato nīlavatthaṃ viya. Yasmā vā taṃ jhānaṃ sampasādanasamannāgatattā vitakkavicārakkhobhavūpasamanena ceto sampasādayati, tasmāpi sampasādananti vuttaṃ. Imasmiñca atthavikappe sampasādanaṃ cetasoti evaṃ padasambandho veditabbo. Purimasmiṃ pana atthavikappe cetasoti etaṃ ekodibhāvena saddhiṃ yojetabbaṃ. Tatrāyaṃ atthayojanā – eko udetīti ekodi, vitakkavicārehi anajjhārūḷhattā aggo seṭṭho hutvā udetīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahato vā eko asahāyo hutvātipi vattuṃ vaṭṭati. Atha vā sampayuttadhamme udāyatīti udi, uṭṭhāpetīti attho. Seṭṭhaṭṭhena eko ca so udi cāti ekodi, samādhissetaṃ adhivacanaṃ. Iti imaṃ ekodiṃ bhāveti vaḍḍhayatīti idaṃ dutiyajjhānaṃ ekodibhāvaṃ. So panāyaṃ ekodi yasmā cetaso, na sattassa na jīvassa, tasmā etaṃ cetaso ekodibhāvanti vuttaṃ.
නනු චායං සද්‌ධා පඨමජ්‌ඣානෙපි අත්‌ථි, අයඤ්‌ච එකොදිනාමකො සමාධි; අථ කස්‌මා ඉදමෙව සම්‌පසාදනං ‘‘චෙතසො එකොදිභාවඤ්‌චා’’ති වුත්‌තන්‌ති? වුච්‌චතෙ – අදුඤ්‌හි පඨමජ්‌ඣානං විතක්‌කවිචාරක්‌ඛොභෙන වීචිතරඞ්‌ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්‌පසන්‌නං හොති, තස්‌මා සතියාපි සද්‌ධාය සම්‌පසාදනන්‌ති න වුත්‌තං. න සුප්‌පසන්‌නත්‌තායෙව චෙත්‌ථ සමාධිපි න සුට්‌ඨු පාකටො, තස්‌මා එකොදිභාවන්‌තිපි න වුත්‌තං. ඉමස්‌මිං පන ඣානෙ විතක්‌කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්‌ධොකාසා බලවතී සද්‌ධා, බලවසද්‌ධාසහායප්‌පටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො; තස්‌මා ඉදමෙව එවං වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. විභඞ්‌ගෙ පන ‘‘සම්‌පසාදනන්‌ති යා සද්‌ධා සද්‌දහනා ඔකප්‌පනා අභිප්‌පසාදො, චෙතසො එකොදිභාවන්‌ති යා චිත්‌තස්‌ස ඨිති…පෙ.… සම්‌මාසමාධී’’ති එත්‌තකමෙව වුත්‌තං. එවං වුත්‌තෙන පනෙතෙන සද්‌ධිං අයං අත්‌ථවණ්‌ණනා යථා න විරුජ්‌ඣති අඤ්‌ඤදත්‌ථු සංසන්‌දති චෙව සමෙති ච එවං වෙදිතබ්‌බා.
Nanu cāyaṃ saddhā paṭhamajjhānepi atthi, ayañca ekodināmako samādhi; atha kasmā idameva sampasādanaṃ ‘‘cetaso ekodibhāvañcā’’ti vuttanti? Vuccate – aduñhi paṭhamajjhānaṃ vitakkavicārakkhobhena vīcitaraṅgasamākulamiva jalaṃ na suppasannaṃ hoti, tasmā satiyāpi saddhāya sampasādananti na vuttaṃ. Na suppasannattāyeva cettha samādhipi na suṭṭhu pākaṭo, tasmā ekodibhāvantipi na vuttaṃ. Imasmiṃ pana jhāne vitakkavicārapalibodhābhāvena laddhokāsā balavatī saddhā, balavasaddhāsahāyappaṭilābheneva ca samādhipi pākaṭo; tasmā idameva evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Vibhaṅge pana ‘‘sampasādananti yā saddhā saddahanā okappanā abhippasādo, cetaso ekodibhāvanti yā cittassa ṭhiti…pe… sammāsamādhī’’ti ettakameva vuttaṃ. Evaṃ vuttena panetena saddhiṃ ayaṃ atthavaṇṇanā yathā na virujjhati aññadatthu saṃsandati ceva sameti ca evaṃ veditabbā.
අවිතක්‌කං අවිචාරන්‌ති භාවනාය පහීනත්‌තා එතස්‌මිං එතස්‌ස වා විතක්‌කො නත්‌ථීති අවිතක්‌කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. විභඞ්‌ගෙපි (විභ. 576) වුත්‌තං ‘‘ඉති අයඤ්‌ච විතක්‌කො අයඤ්‌ච විචාරො සන්‌තා හොන්‌ති සමිතා වූපසන්‌තා අත්‌ථඞ්‌ගතා අබ්‌භත්‌ථඞ්‌ගතා අප්‌පිතා බ්‍යප්‌පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්‍යන්‌තීකතා, තෙන වුච්‌චති අවිතක්‌කං අවිචාර’’න්‌ති.
Avitakkaṃ avicāranti bhāvanāya pahīnattā etasmiṃ etassa vā vitakko natthīti avitakkaṃ. Imināva nayena avicāraṃ. Vibhaṅgepi (vibha. 576) vuttaṃ ‘‘iti ayañca vitakko ayañca vicāro santā honti samitā vūpasantā atthaṅgatā abbhatthaṅgatā appitā byappitā sositā visositā byantīkatā, tena vuccati avitakkaṃ avicāra’’nti.
එත්‌ථාහ – නනු ච ‘‘විතක්‌කවිචාරානං වූපසමාති ඉමිනාපි අයමත්‌ථො සිද්‌ධො, අථ කස්‌මා පුන වුත්‌තං අවිතක්‌කං අවිචාර’’න්‌ති? වුච්‌චතෙ – එවමෙතං සිද්‌ධො වායමත්‌ථො, න පනෙතං තදත්‌ථදීපකං; නනු අවොචුම්‌හ – ‘‘ඔළාරිකස්‌ස පන ඔළාරිකස්‌ස අඞ්‌ගස්‌ස සමතික්‌කමා පඨමජ්‌ඣානතො පරෙසං දුතියජ්‌ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දීපනත්‌ථං විතක්‌කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්‌ත’’න්‌ති.
Etthāha – nanu ca ‘‘vitakkavicārānaṃ vūpasamāti imināpi ayamattho siddho, atha kasmā puna vuttaṃ avitakkaṃ avicāra’’nti? Vuccate – evametaṃ siddho vāyamattho, na panetaṃ tadatthadīpakaṃ; nanu avocumha – ‘‘oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṃ dutiyajjhānādīnaṃ adhigamo hotīti dīpanatthaṃ vitakkavicārānaṃ vūpasamāti evaṃ vutta’’nti.
අපිච විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්‌පසාදනං, න කිලෙසකාලුසියස්‌ස. විතක්‌කවිචාරානඤ්‌ච වූපසමා එකොදිභාවං න උපචාරජ්‌ඣානමිව නීවරණප්‌පහානා, න පඨමජ්‌ඣානමිව ච අඞ්‌ගපාතුභාවාති එවං සම්‌පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්‌කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්‌කඅවිචාරං, න තතියචතුත්‌ථජ්‌ඣානානි විය චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති එවං අවිතක්‌කඅවිචාරභාවස්‌ස හෙතුපරිදීපකඤ්‌ච, න විතක්‌කවිචාරාභාවමත්‌තපරිදීපකං. විතක්‌කවිචාරාභාවමත්‌තපරිදීපකමෙව පන ‘‘අවිතක්‌කං අවිචාර’’න්‌ති ඉදං වචනං, තස්‌මා පුරිමං වත්‌වාපි පුන වත්‌තබ්‌බමෙවාති.
Apica vitakkavicārānaṃ vūpasamā idaṃ sampasādanaṃ, na kilesakālusiyassa. Vitakkavicārānañca vūpasamā ekodibhāvaṃ na upacārajjhānamiva nīvaraṇappahānā, na paṭhamajjhānamiva ca aṅgapātubhāvāti evaṃ sampasādanaekodibhāvānaṃ hetuparidīpakamidaṃ vacanaṃ. Tathā vitakkavicārānaṃ vūpasamā idaṃ avitakkaavicāraṃ, na tatiyacatutthajjhānāni viya cakkhuviññāṇādīni viya ca abhāvāti evaṃ avitakkaavicārabhāvassa hetuparidīpakañca, na vitakkavicārābhāvamattaparidīpakaṃ. Vitakkavicārābhāvamattaparidīpakameva pana ‘‘avitakkaṃ avicāra’’nti idaṃ vacanaṃ, tasmā purimaṃ vatvāpi puna vattabbamevāti.
සමාධිජන්‌ති පඨමජ්‌ඣානසමාධිතො සම්‌පයුත්‌තසමාධිතො වා ජාතන්‌ති අත්‌ථො. තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි පඨමම්‌පි සම්‌පයුත්‌තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව ‘‘සමාධී’’ති වත්‌තබ්‌බතං අරහති විතක්‌කවිචාරක්‌ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්‌තා සුප්‌පසන්‌නත්‌තා ච. තස්‌මා ඉමස්‌ස වණ්‌ණභණනත්‌ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්‌ති වුත්‌තං. පීතිසුඛන්‌ති ඉදං වුත්‌තනයමෙව.
Samādhijanti paṭhamajjhānasamādhito sampayuttasamādhito vā jātanti attho. Tattha kiñcāpi paṭhamampi sampayuttasamādhito jātaṃ, atha kho ayameva ‘‘samādhī’’ti vattabbataṃ arahati vitakkavicārakkhobhavirahena ativiya acalattā suppasannattā ca. Tasmā imassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ idameva ‘‘samādhija’’nti vuttaṃ. Pītisukhanti idaṃ vuttanayameva.
දුතියන්‌ති ගණනානුපුබ්‌බතො දුතියං, ඉදං දුතියං සමාපජ්‌ජතීතිපි දුතියං. ඣානන්‌ති එත්‌ථ පන යථා පඨමජ්‌ඣානං විතක්‌කාදීහි පඤ්‌චඞ්‌ගිකං හොති, එවමිදං සම්‌පසාදාදීහි ‘‘චතුරඞ්‌ගික’’න්‌ති වෙදිතබ්‌බං. යථාහ – ‘‘ඣානන්‌ති සම්‌පසාදො, පීති, සුඛං, චිත්‌තස්‌සෙකග්‌ගතා’’ති (විභ. 580). පරියායොයෙව චෙසො. සම්‌පසාදනං පන ඨපෙත්‌වා නිප්‌පරියායෙන තිවඞ්‌ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්‌මිං සමයෙ තිවඞ්‌ගිකං ඣානං හොති? පීති, සුඛං, චිත්‌තස්‌සෙකග්‌ගතා’’ති (ධ. ස. 161). සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති.
Dutiyanti gaṇanānupubbato dutiyaṃ, idaṃ dutiyaṃ samāpajjatītipi dutiyaṃ. Jhānanti ettha pana yathā paṭhamajjhānaṃ vitakkādīhi pañcaṅgikaṃ hoti, evamidaṃ sampasādādīhi ‘‘caturaṅgika’’nti veditabbaṃ. Yathāha – ‘‘jhānanti sampasādo, pīti, sukhaṃ, cittassekaggatā’’ti (vibha. 580). Pariyāyoyeva ceso. Sampasādanaṃ pana ṭhapetvā nippariyāyena tivaṅgikamevetaṃ hoti. Yathāha – ‘‘katamaṃ tasmiṃ samaye tivaṅgikaṃ jhānaṃ hoti? Pīti, sukhaṃ, cittassekaggatā’’ti (dha. sa. 161). Sesaṃ vuttanayamevāti.
දුතියජ්‌ඣානකථා නිට්‌ඨිතා.
Dutiyajjhānakathā niṭṭhitā.
