| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
१०. दुतियकोसलसुत्तवण्णना
10. Dutiyakosalasuttavaṇṇanā
३०. दसमे उग्गन्त्वा युज्झति एतायाति उय्योधिका, सत्थप्पहारेहि युज्झितस्सेतं अधिवचनं। उग्गन्त्वा युज्झनं वा उय्योधिको, सत्थप्पहारो। तेनाह ‘‘युद्धतो निवत्तो’’ति। उपस्सुतिवसेन युज्झितब्बाकारं ञत्वाति जेतवने किर दत्तत्थेरो धनुग्गहतिस्सत्थेरोति द्वे महल्लकत्थेरा विहारपच्चन्ते पण्णसालाय वसन्ति। तेसु धनुग्गहतिस्सत्थेरो पच्छिमयामे पबुज्झित्वा उट्ठाय निसिन्नो दत्तत्थेरं आमन्तेत्वा ‘‘अयं ते महोदरो कोसलो भुत्तभत्तमेव पूतिं करोति, युद्धविचारणं पन किञ्चि न जानाति, पराजितोत्वेव वदापेती’’ति वत्वा तेन ‘‘किं पन कातुं वट्टती’’ति वुत्ते – ‘‘भन्ते, युद्धो नाम पदुमब्यूहो चक्कब्यूहो सकटब्यूहोति तयो ब्यूहा होन्ति, अजातसत्तुं गण्हितुकामेन असुकस्मिं नाम पब्बतकुच्छिस्मिं द्वीसु पब्बतभित्तीसु मनुस्से ठपेत्वा पुरतो दुब्बलं दस्सेत्वा पब्बतन्तरं पविट्ठभावं जानित्वा पविट्ठमग्गं रुन्धित्वा पुरतो च पच्छतो च उभोसु पब्बतभित्तीसु वग्गित्वा नदित्वा जालपक्खित्तमच्छं विय कत्वा सक्का गहेतु’’न्ति। तस्मिं खणे ‘‘भिक्खूनं कथासल्लापं सुणाथा’’ति रञ्ञो पेसितचरपुरिसा तं सुत्वा रञ्ञो आरोचेसुं। तं सुत्वा राजा सङ्गामभेरिं पहरापेत्वा गन्त्वा सकटब्यूहं कत्वा अजातसत्तुं जीवग्गाहं गण्हि। तेन वुत्तं ‘‘उपस्सुतिवसे…पे॰.. अजातसत्तुं गण्ही’’ति।
30. Dasame uggantvā yujjhati etāyāti uyyodhikā, satthappahārehi yujjhitassetaṃ adhivacanaṃ. Uggantvā yujjhanaṃ vā uyyodhiko, satthappahāro. Tenāha ‘‘yuddhato nivatto’’ti. Upassutivasena yujjhitabbākāraṃ ñatvāti jetavane kira dattatthero dhanuggahatissattheroti dve mahallakattherā vihārapaccante paṇṇasālāya vasanti. Tesu dhanuggahatissatthero pacchimayāme pabujjhitvā uṭṭhāya nisinno dattattheraṃ āmantetvā ‘‘ayaṃ te mahodaro kosalo bhuttabhattameva pūtiṃ karoti, yuddhavicāraṇaṃ pana kiñci na jānāti, parājitotveva vadāpetī’’ti vatvā tena ‘‘kiṃ pana kātuṃ vaṭṭatī’’ti vutte – ‘‘bhante, yuddho nāma padumabyūho cakkabyūho sakaṭabyūhoti tayo byūhā honti, ajātasattuṃ gaṇhitukāmena asukasmiṃ nāma pabbatakucchismiṃ dvīsu pabbatabhittīsu manusse ṭhapetvā purato dubbalaṃ dassetvā pabbatantaraṃ paviṭṭhabhāvaṃ jānitvā paviṭṭhamaggaṃ rundhitvā purato ca pacchato ca ubhosu pabbatabhittīsu vaggitvā naditvā jālapakkhittamacchaṃ viya katvā sakkā gahetu’’nti. Tasmiṃ khaṇe ‘‘bhikkhūnaṃ kathāsallāpaṃ suṇāthā’’ti rañño pesitacarapurisā taṃ sutvā rañño ārocesuṃ. Taṃ sutvā rājā saṅgāmabheriṃ paharāpetvā gantvā sakaṭabyūhaṃ katvā ajātasattuṃ jīvaggāhaṃ gaṇhi. Tena vuttaṃ ‘‘upassutivase…pe... ajātasattuṃ gaṇhī’’ti.
दोणपाकन्ति दोणतण्डुलानं पक्कभत्तं। दोणन्ति चतुनाळिकानमेतमधिवचनं। मनुजस्साति सत्तस्स। तनुकस्साति तनुका अप्पिका अस्स पुग्गलस्स, भुत्तपच्चया विसभागवेदना न होन्ति। सणिकन्ति मन्दं मुदुकं, अपरिस्सयमेवाति अत्थो। जीरतीति परिभुत्ताहारो पच्चति। आयु पालयन्ति निरोगो अवेदनो जीवितं रक्खन्तो। अथ वा सणिकं जीरतीति सो भोजने मत्तञ्ञू पुग्गलो परिमिताहारताय सणिकं चिरेन जीरति जरं पापुणाति जीवितं पालयन्तो।
Doṇapākanti doṇataṇḍulānaṃ pakkabhattaṃ. Doṇanti catunāḷikānametamadhivacanaṃ. Manujassāti sattassa. Tanukassāti tanukā appikā assa puggalassa, bhuttapaccayā visabhāgavedanā na honti. Saṇikanti mandaṃ mudukaṃ, aparissayamevāti attho. Jīratīti paribhuttāhāro paccati. Āyu pālayanti nirogo avedano jīvitaṃ rakkhanto. Atha vā saṇikaṃ jīratīti so bhojane mattaññū puggalo parimitāhāratāya saṇikaṃ cirena jīrati jaraṃ pāpuṇāti jīvitaṃ pālayanto.
इमं ओवादं अदासीति एकस्मिं किर (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.२०३ पसेनदिकोसलवत्थु) समये राजा तण्डुलदोणस्स ओदनं तदुपियेन सूपब्यञ्जनेन भुञ्जति। सो एकदिवसं भुत्तपातरासो भत्तसम्मदं अविनोदेत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा किलन्तरूपो इतो चितो च सम्परिवत्तति, निद्दाय अभिभुय्यमानोपि लहुकं निपज्जितुं असक्कोन्तो एकमन्तं निसीदि। अथ नं सत्था आह ‘‘किं, महाराज, अविस्समित्वाव आगतोसी’’ति। आम, भन्ते, भुत्तकालतो पट्ठाय मे महादुक्खं होतीति। अथ नं सत्था, ‘‘महाराज, अतिबहुभोजीनं एतं दुक्खं होती’’ति वत्वा –
Imaṃ ovādaṃ adāsīti ekasmiṃ kira (dha. pa. aṭṭha. 2.203 pasenadikosalavatthu) samaye rājā taṇḍuladoṇassa odanaṃ tadupiyena sūpabyañjanena bhuñjati. So ekadivasaṃ bhuttapātarāso bhattasammadaṃ avinodetvā satthu santikaṃ gantvā kilantarūpo ito cito ca samparivattati, niddāya abhibhuyyamānopi lahukaṃ nipajjituṃ asakkonto ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ satthā āha ‘‘kiṃ, mahārāja, avissamitvāva āgatosī’’ti. Āma, bhante, bhuttakālato paṭṭhāya me mahādukkhaṃ hotīti. Atha naṃ satthā, ‘‘mahārāja, atibahubhojīnaṃ etaṃ dukkhaṃ hotī’’ti vatvā –
‘‘मिद्धी यदा होति महग्घसो च,
‘‘Middhī yadā hoti mahagghaso ca,
निद्दायिता सम्परिवत्तसायी।
Niddāyitā samparivattasāyī;
महावराहोव निवापपुट्ठो,
Mahāvarāhova nivāpapuṭṭho,
पुनप्पुनं गब्भमुपेति मन्दो’’ति॥ (ध॰ प॰ ३२५; नेत्ति॰ २६, ९०) –
Punappunaṃ gabbhamupeti mando’’ti. (dha. pa. 325; netti. 26, 90) –
इमाय गाथाय ओवदित्वा, ‘‘महाराज, भोजनं नाम मत्ताय भुञ्जितुं वट्टति, मत्तभोजिनो हि सुखं होती’’ति उत्तरिपि पुन ओवदन्तो ‘‘मनुजस्स सदा सतीमतो’’ति (सं॰ नि॰ १.१२४) इमं गाथमाह।
Imāya gāthāya ovaditvā, ‘‘mahārāja, bhojanaṃ nāma mattāya bhuñjituṃ vaṭṭati, mattabhojino hi sukhaṃ hotī’’ti uttaripi puna ovadanto ‘‘manujassa sadā satīmato’’ti (saṃ. ni. 1.124) imaṃ gāthamāha.
राजा पन गाथं उग्गण्हितुं नासक्खि, समीपे ठितं पन भागिनेय्यं सुदस्सनं नाम माणवं ‘‘इमं गाथं उग्गण्ह ताता’’ति आह। सो तं गाथं उग्गण्हित्वा ‘‘किं करोमि, भन्ते’’ति सत्थारं पुच्छि। अथ नं सत्था आह, ‘‘माणव, इमं गाथं नटो विय पत्तपत्तट्ठाने मा अवच, रञ्ञो पातरासं भुञ्जनट्ठाने ठत्वा पठमपिण्डादीसुपि अवत्वा अवसाने पिण्डे गहिते वदेय्यासि, राजा सुत्वा भत्तपिण्डं छड्डेस्सति। अथ रञ्ञो हत्थेसु धोतेसु पातिं अपनेत्वा सित्थानि गणेत्वा तदुपियं ब्यञ्जनं ञत्वा पुनदिवसे तावतके तण्डुले हारेय्यासि। पातरासे च वत्वा सायमासे मा वदेय्यासी’’ति। सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तं दिवसं रञ्ञो पातरासं भुत्वा गतत्ता सायमासे भगवतो अनुसिट्ठिनियामेन गाथं अभासि। राजा दसबलस्स वचनं सरित्वा भत्तपिण्डं पातियंयेव छड्डेसि। रञ्ञो हत्थेसु धोतेसु पातिं अपनेत्वा सित्थानि गणेत्वा पुनदिवसे तत्तके तण्डुले हरिंसु, सोपि माणवो दिवसे दिवसे तथागतस्स सन्तिकं गच्छति। दसबलस्स विस्सासिको अहोसि। अथ नं एकदिवसं पुच्छि ‘‘राजा कित्तकं भुञ्जती’’ति? सो ‘‘नाळिकोदन’’न्ति आह। वट्टिस्सति एत्तावता पुरिसभागो एस, इतो पट्ठाय गाथं मा वदीति। राजा तथेव सण्ठासि। तेन वुत्तं ‘‘नाळिकोदनपरमताय सण्ठासी’’ति। रत्तञ्ञुताय वड्ढितं सीलं अस्स अत्थीति वड्ढितसीलो। अपोथुज्जनिकेहि सीलेहीति चतुपारिसुद्धिसीलेहि सीलं अरियं सुद्धं। तेन वुत्तं ‘‘अरियसीलो’’ति। तदेकं अनवज्जट्ठेन कुसलं। तेन वुत्तं ‘‘कुसलसीलो’’ति।
Rājā pana gāthaṃ uggaṇhituṃ nāsakkhi, samīpe ṭhitaṃ pana bhāgineyyaṃ sudassanaṃ nāma māṇavaṃ ‘‘imaṃ gāthaṃ uggaṇha tātā’’ti āha. So taṃ gāthaṃ uggaṇhitvā ‘‘kiṃ karomi, bhante’’ti satthāraṃ pucchi. Atha naṃ satthā āha, ‘‘māṇava, imaṃ gāthaṃ naṭo viya pattapattaṭṭhāne mā avaca, rañño pātarāsaṃ bhuñjanaṭṭhāne ṭhatvā paṭhamapiṇḍādīsupi avatvā avasāne piṇḍe gahite vadeyyāsi, rājā sutvā bhattapiṇḍaṃ chaḍḍessati. Atha rañño hatthesu dhotesu pātiṃ apanetvā sitthāni gaṇetvā tadupiyaṃ byañjanaṃ ñatvā punadivase tāvatake taṇḍule hāreyyāsi. Pātarāse ca vatvā sāyamāse mā vadeyyāsī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā taṃ divasaṃ rañño pātarāsaṃ bhutvā gatattā sāyamāse bhagavato anusiṭṭhiniyāmena gāthaṃ abhāsi. Rājā dasabalassa vacanaṃ saritvā bhattapiṇḍaṃ pātiyaṃyeva chaḍḍesi. Rañño hatthesu dhotesu pātiṃ apanetvā sitthāni gaṇetvā punadivase tattake taṇḍule hariṃsu, sopi māṇavo divase divase tathāgatassa santikaṃ gacchati. Dasabalassa vissāsiko ahosi. Atha naṃ ekadivasaṃ pucchi ‘‘rājā kittakaṃ bhuñjatī’’ti? So ‘‘nāḷikodana’’nti āha. Vaṭṭissati ettāvatā purisabhāgo esa, ito paṭṭhāya gāthaṃ mā vadīti. Rājā tatheva saṇṭhāsi. Tena vuttaṃ ‘‘nāḷikodanaparamatāya saṇṭhāsī’’ti. Rattaññutāya vaḍḍhitaṃ sīlaṃ assa atthīti vaḍḍhitasīlo. Apothujjanikehi sīlehīti catupārisuddhisīlehi sīlaṃ ariyaṃ suddhaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘ariyasīlo’’ti. Tadekaṃ anavajjaṭṭhena kusalaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘kusalasīlo’’ti.
दुतियकोसलसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyakosalasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
महावग्गवण्णना निट्ठिता।
Mahāvaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. दुतियकोसलसुत्तं • 10. Dutiyakosalasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १०. दुतियकोसलसुत्तवण्णना • 10. Dutiyakosalasuttavaṇṇanā
