| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
२. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना
2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
१७१. इदानि सङ्गहितेन असङ्गहितपदं भाजेतुं चक्खायतनेनातिआदि आरद्धं। तत्रिदं लक्खणं – इमस्मिञ्हि वारे यं खन्धपदेन सङ्गहितं हुत्वा आयतनधातुपदेहि असङ्गहितं, खन्धायतनपदेहि वा सङ्गहितं हुत्वा धातुपदेन असङ्गहितं, तस्स खन्धादीहि असङ्गहं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं। तं पन रूपक्खन्धादीसु न युज्जति। रूपक्खन्धेन हि रूपक्खन्धोव सङ्गहितो। सो च अड्ढेकादसहि आयतनधातूहि असङ्गहितो नाम नत्थि। वेदनाक्खन्धेन च वेदनाक्खन्धोव सङ्गहितो। सोपि धम्मायतनधम्मधातूहि असङ्गहितो नाम नत्थि। एवं असङ्गहितताय अभावतो एतानि अञ्ञानि च एवरूपानि मनायतनधम्मायतनादीनि पदानि इमस्मिं वारे न गहितानि। यानि पन पदानि रूपेकदेसं अरूपेन असम्मिस्सं, विञ्ञाणेकदेसञ्च अञ्ञेन असम्मिस्सं दीपेन्ति, तानि इध गहितानि। परियोसाने च –
171. Idāni saṅgahitena asaṅgahitapadaṃ bhājetuṃ cakkhāyatanenātiādi āraddhaṃ. Tatridaṃ lakkhaṇaṃ – imasmiñhi vāre yaṃ khandhapadena saṅgahitaṃ hutvā āyatanadhātupadehi asaṅgahitaṃ, khandhāyatanapadehi vā saṅgahitaṃ hutvā dhātupadena asaṅgahitaṃ, tassa khandhādīhi asaṅgahaṃ pucchitvā vissajjanaṃ kataṃ. Taṃ pana rūpakkhandhādīsu na yujjati. Rūpakkhandhena hi rūpakkhandhova saṅgahito. So ca aḍḍhekādasahi āyatanadhātūhi asaṅgahito nāma natthi. Vedanākkhandhena ca vedanākkhandhova saṅgahito. Sopi dhammāyatanadhammadhātūhi asaṅgahito nāma natthi. Evaṃ asaṅgahitatāya abhāvato etāni aññāni ca evarūpāni manāyatanadhammāyatanādīni padāni imasmiṃ vāre na gahitāni. Yāni pana padāni rūpekadesaṃ arūpena asammissaṃ, viññāṇekadesañca aññena asammissaṃ dīpenti, tāni idha gahitāni. Pariyosāne ca –
‘‘दसायतना सत्तरस धातुयो,
‘‘Dasāyatanā sattarasa dhātuyo,
सत्तिन्द्रिया असञ्ञाभवो एकवोकारभवो।
Sattindriyā asaññābhavo ekavokārabhavo;
परिदेवो सनिदस्सनसप्पटिघं,
Paridevo sanidassanasappaṭighaṃ,
अनिदस्सनं पुनदेव सप्पटिघं उपादा’’ति॥
Anidassanaṃ punadeva sappaṭighaṃ upādā’’ti.
एवं उद्दानगाथाय दस्सितानेव। तस्मा तेसं वसेनेव सङ्गहासङ्गहो वेदितब्बो। पञ्हवसेन हि इमस्मिं वारे आयतनधातुवसेनेव सदिसविस्सज्जने वीसति धम्मे समोधानेत्वा एको पञ्हो कतो, सत्त विञ्ञाणधातुयो समोधानेत्वा एको, सत्तिन्द्रियानि समोधानेत्वा एको, द्वे भवे समोधानेत्वा एको, परिदेवेन च सनिदस्सनसप्पटिघेहि च एको, अनिदस्सनसप्पटिघेहि एको, सनिदस्सनेहि एको, सप्पटिघेहि च उपादाधम्मेहि च एकोति अट्ठ पञ्हा कता। तेसु खन्धादिविभागो एवं वेदितब्बो सेय्यथिदं – पठमपञ्हे ताव चतूहि खन्धेहीति अरूपक्खन्धेहि, द्वीहायतनेहीति चक्खायतनादीसु एकेकेन सद्धिं मनायतनेन, अट्ठहि धातूहीति चक्खुधातुआदीसु एकेकाय सद्धिं सत्तहि विञ्ञाणधातूहि।
Evaṃ uddānagāthāya dassitāneva. Tasmā tesaṃ vaseneva saṅgahāsaṅgaho veditabbo. Pañhavasena hi imasmiṃ vāre āyatanadhātuvaseneva sadisavissajjane vīsati dhamme samodhānetvā eko pañho kato, satta viññāṇadhātuyo samodhānetvā eko, sattindriyāni samodhānetvā eko, dve bhave samodhānetvā eko, paridevena ca sanidassanasappaṭighehi ca eko, anidassanasappaṭighehi eko, sanidassanehi eko, sappaṭighehi ca upādādhammehi ca ekoti aṭṭha pañhā katā. Tesu khandhādivibhāgo evaṃ veditabbo seyyathidaṃ – paṭhamapañhe tāva catūhi khandhehīti arūpakkhandhehi, dvīhāyatanehīti cakkhāyatanādīsu ekekena saddhiṃ manāyatanena, aṭṭhahi dhātūhīti cakkhudhātuādīsu ekekāya saddhiṃ sattahi viññāṇadhātūhi.
तत्रायं नयो – चक्खायतनेन हि खन्धसङ्गहेन रूपक्खन्धो सङ्गहितो। तस्मिं सङ्गहिते रूपक्खन्धे आयतनसङ्गहेन चक्खायतनमेवेकं सङ्गहितं। सेसानि दस आयतनानि असङ्गहितानि। धातुसङ्गहेनपि तेन चक्खुधातुयेवेका सङ्गहिता। सेसा दस धातुयो असङ्गहिता। इति यानि तेन असङ्गहितानि दसायतनानि, तानि चक्खायतनमनायतनेहि द्वीहि असङ्गहितानि। यापि तेन असङ्गहिता दस धातुयो, ता चक्खुधातुया चेव सत्तहि च विञ्ञाणधातूहि असङ्गहिताति। रूपायतनादीसुपि एसेव नयो।
Tatrāyaṃ nayo – cakkhāyatanena hi khandhasaṅgahena rūpakkhandho saṅgahito. Tasmiṃ saṅgahite rūpakkhandhe āyatanasaṅgahena cakkhāyatanamevekaṃ saṅgahitaṃ. Sesāni dasa āyatanāni asaṅgahitāni. Dhātusaṅgahenapi tena cakkhudhātuyevekā saṅgahitā. Sesā dasa dhātuyo asaṅgahitā. Iti yāni tena asaṅgahitāni dasāyatanāni, tāni cakkhāyatanamanāyatanehi dvīhi asaṅgahitāni. Yāpi tena asaṅgahitā dasa dhātuyo, tā cakkhudhātuyā ceva sattahi ca viññāṇadhātūhi asaṅgahitāti. Rūpāyatanādīsupi eseva nayo.
१७२. दुतियपञ्हे – यस्मा याय कायचि विञ्ञाणधातुया सङ्गहितो विञ्ञाणक्खन्धो मनायतनेन असङ्गहितो नाम नत्थि, तस्मा आयतनसङ्गहेन सङ्गहिताति वुत्तं। एत्थ पन चतूहि खन्धेहीति रूपादीहि चतूहि। एकादसहायतनेहीति मनायतनवज्जेहि। द्वादसहि धातूहीति यथानुरूपा छ विञ्ञाणधातुयो अपनेत्वा सेसाहि द्वादसहि। चक्खुविञ्ञाणधातुया हि चक्खुविञ्ञाणधातुयेव सङ्गहिता, इतरा असङ्गहिता। सोतविञ्ञाणधातुआदीसुपि एसेव नयो।
172. Dutiyapañhe – yasmā yāya kāyaci viññāṇadhātuyā saṅgahito viññāṇakkhandho manāyatanena asaṅgahito nāma natthi, tasmā āyatanasaṅgahena saṅgahitāti vuttaṃ. Ettha pana catūhi khandhehīti rūpādīhi catūhi. Ekādasahāyatanehīti manāyatanavajjehi. Dvādasahi dhātūhīti yathānurūpā cha viññāṇadhātuyo apanetvā sesāhi dvādasahi. Cakkhuviññāṇadhātuyā hi cakkhuviññāṇadhātuyeva saṅgahitā, itarā asaṅgahitā. Sotaviññāṇadhātuādīsupi eseva nayo.
१७३. ततियपञ्हे – चक्खुन्द्रियादीनं विस्सज्जनं चक्खायतनादिसदिसमेव। इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियेसु पन धम्मायतनेन सद्धिं द्वे आयतनानि, धम्मधातुया च सद्धिं अट्ठ धातुयो वेदितब्बा।
173. Tatiyapañhe – cakkhundriyādīnaṃ vissajjanaṃ cakkhāyatanādisadisameva. Itthindriyapurisindriyesu pana dhammāyatanena saddhiṃ dve āyatanāni, dhammadhātuyā ca saddhiṃ aṭṭha dhātuyo veditabbā.
१७४. चतुत्थपञ्हे – तीहायतनेहीति रूपायतनधम्मायतनमनायतनेहि। तेसु हि भवेसु रूपायतनधम्मायतनवसेन द्वेव आयतनानि तेहि सङ्गहितानि । सेसानि नव रूपायतनानि तेहेव च द्वीहि, मनायतनेन चाति तीहि असङ्गहितानि नाम होन्ति। नवहि धातूहीति रूपधातुधम्मधातूहि सद्धिं सत्तहि विञ्ञाणधातूहि।
174. Catutthapañhe – tīhāyatanehīti rūpāyatanadhammāyatanamanāyatanehi. Tesu hi bhavesu rūpāyatanadhammāyatanavasena dveva āyatanāni tehi saṅgahitāni . Sesāni nava rūpāyatanāni teheva ca dvīhi, manāyatanena cāti tīhi asaṅgahitāni nāma honti. Navahi dhātūhīti rūpadhātudhammadhātūhi saddhiṃ sattahi viññāṇadhātūhi.
१७५. पञ्चमपञ्हे – द्वीहायतनेहीति पठमपदं सन्धाय सद्दायतनमनायतनेहि। दुतियपदं सन्धाय रूपायतनमनायतनेहि। धातुयोपि तेसंयेव एकेकेन सद्धिं सत्त विञ्ञाणधातुयो वेदितब्बा।
175. Pañcamapañhe – dvīhāyatanehīti paṭhamapadaṃ sandhāya saddāyatanamanāyatanehi. Dutiyapadaṃ sandhāya rūpāyatanamanāyatanehi. Dhātuyopi tesaṃyeva ekekena saddhiṃ satta viññāṇadhātuyo veditabbā.
१७६. छट्ठपञ्हे – दसहायतनेहीति रूपायतनधम्मायतनवज्जेहि। सोळसहि धातूहीति रूपधातुधम्मधातुवज्जेहेव। कथं? अनिदस्सनसप्पटिघा हि धम्मा नाम नव ओळारिकायतनानि। तेहि खन्धसङ्गहेन सङ्गहिते रूपक्खन्धे, आयतनसङ्गहेन तानेव नवायतनानि सङ्गहितानि। रूपायतनधम्मायतनानि असङ्गहितानि। धातुसङ्गहेनपि ता एव नव धातुयो सङ्गहिता। रूपधातुधम्मधातुयो असङ्गहिता। इति यानि तेहि असङ्गहितानि द्वे आयतनानि , तानि रूपायतनवज्जेहि नवहि ओळारिकायतनेहि, मनायतनेन चाति दसहि असङ्गहितानि। यापि तेहि असङ्गहिता द्वे धातुयो, ता रूपधातुवज्जाहि नवहि ओळारिकधातूहि, सत्तहि च विञ्ञाणधातूहीति सोळसहि असङ्गहिताति वेदितब्बा।
176. Chaṭṭhapañhe – dasahāyatanehīti rūpāyatanadhammāyatanavajjehi. Soḷasahi dhātūhīti rūpadhātudhammadhātuvajjeheva. Kathaṃ? Anidassanasappaṭighā hi dhammā nāma nava oḷārikāyatanāni. Tehi khandhasaṅgahena saṅgahite rūpakkhandhe, āyatanasaṅgahena tāneva navāyatanāni saṅgahitāni. Rūpāyatanadhammāyatanāni asaṅgahitāni. Dhātusaṅgahenapi tā eva nava dhātuyo saṅgahitā. Rūpadhātudhammadhātuyo asaṅgahitā. Iti yāni tehi asaṅgahitāni dve āyatanāni , tāni rūpāyatanavajjehi navahi oḷārikāyatanehi, manāyatanena cāti dasahi asaṅgahitāni. Yāpi tehi asaṅgahitā dve dhātuyo, tā rūpadhātuvajjāhi navahi oḷārikadhātūhi, sattahi ca viññāṇadhātūhīti soḷasahi asaṅgahitāti veditabbā.
१७७. सत्तमपञ्हे – द्वीहायतनेहीति रूपायतनमनायतनेहि। अट्ठहि धातूहीति रूपधातुया सद्धिं सत्तहि विञ्ञाणधातूहि।
177. Sattamapañhe – dvīhāyatanehīti rūpāyatanamanāyatanehi. Aṭṭhahi dhātūhīti rūpadhātuyā saddhiṃ sattahi viññāṇadhātūhi.
१७८. अट्ठमपञ्हे – एकादसहायतनेहीति सप्पटिघधम्मे सन्धाय धम्मायतनवज्जेहि, उपादाधम्मे सन्धाय फोट्ठब्बायतनवज्जेहि। धातूसुपि एसेव नयो। अत्थयोजना पनेत्थ हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति।
178. Aṭṭhamapañhe – ekādasahāyatanehīti sappaṭighadhamme sandhāya dhammāyatanavajjehi, upādādhamme sandhāya phoṭṭhabbāyatanavajjehi. Dhātūsupi eseva nayo. Atthayojanā panettha heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāti.
सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना।
Saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / २. सङ्गहितेनअसङ्गहितपदनिद्देसो • 2. Saṅgahitenaasaṅgahitapadaniddeso
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / २. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना • 2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / २. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना • 2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
