| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
२. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना
2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
१७१. सङ्गहितेनअसङ्गहितपदनिद्देसे यं तं उद्देसे असङ्गहितताय पुच्छितब्बं विस्सज्जितब्बञ्च सङ्गहितताविसिट्ठं असङ्गहितं धम्मजातं निद्धारितं, तदेव ताव दस्सेन्तो ‘‘चक्खायतनेन ये धम्मा खन्धसङ्गहेन सङ्गहिता आयतनधातुसङ्गहेन असङ्गहिता’’ति आह। सब्बत्थ खन्धादिसङ्गहसामञ्ञानं निच्चं विसेसापेक्खत्ता भेदनिस्सितत्ता च पुच्छाविस्सज्जनानं सविसेसाव खन्धादिगणना सुद्धा। तत्थ सङ्गहितेनअसङ्गहितवचनमत्तेन धम्मविसेसस्स निद्धारितत्ता तीसु सङ्गहेसु एकेन द्वीहि वा ये सङ्गहिता हुत्वा अञ्ञेहि असङ्गहिता, तेयेव धम्मा ‘‘खन्धसङ्गहेन सङ्गहिता आयतनधातुसङ्गहेन असङ्गहिता’’ति एत्तकेनेव दस्सेतब्बा सियुं, तेसं पन एवंविधानं असम्भवा नयमातिकाय च अब्भन्तरबाहिरमातिकापेक्खत्ता उद्देसेपि यं यं रूपक्खन्धादीसु अरणन्तेसु सङ्गाहकं, तं तं अपेक्खित्वा सङ्गहितेनअसङ्गहितं निद्धारितन्ति विञ्ञायतीति तेन तेन सङ्गाहकेन यथानिद्धारितं धम्मं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘चक्खायतनेना’’तिआदिमाह। यत्थ हि पुच्छितब्बविस्सज्जितब्बधम्मविसेसनिद्धारणं नत्थि, तस्मिं पठमनये छट्ठनये च पुच्छितब्बविस्सज्जितब्बभावेन, इतरेसु च यं यं पुच्छितब्बविस्सज्जितब्बं निद्धारितं, तस्स तस्स नियामकभावेन रूपक्खन्धादयो अरणन्ता उद्दिट्ठाति।
171. Saṅgahitenaasaṅgahitapadaniddese yaṃ taṃ uddese asaṅgahitatāya pucchitabbaṃ vissajjitabbañca saṅgahitatāvisiṭṭhaṃ asaṅgahitaṃ dhammajātaṃ niddhāritaṃ, tadeva tāva dassento ‘‘cakkhāyatanena ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā āyatanadhātusaṅgahena asaṅgahitā’’ti āha. Sabbattha khandhādisaṅgahasāmaññānaṃ niccaṃ visesāpekkhattā bhedanissitattā ca pucchāvissajjanānaṃ savisesāva khandhādigaṇanā suddhā. Tattha saṅgahitenaasaṅgahitavacanamattena dhammavisesassa niddhāritattā tīsu saṅgahesu ekena dvīhi vā ye saṅgahitā hutvā aññehi asaṅgahitā, teyeva dhammā ‘‘khandhasaṅgahena saṅgahitā āyatanadhātusaṅgahena asaṅgahitā’’ti ettakeneva dassetabbā siyuṃ, tesaṃ pana evaṃvidhānaṃ asambhavā nayamātikāya ca abbhantarabāhiramātikāpekkhattā uddesepi yaṃ yaṃ rūpakkhandhādīsu araṇantesu saṅgāhakaṃ, taṃ taṃ apekkhitvā saṅgahitenaasaṅgahitaṃ niddhāritanti viññāyatīti tena tena saṅgāhakena yathāniddhāritaṃ dhammaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘cakkhāyatanenā’’tiādimāha. Yattha hi pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaniddhāraṇaṃ natthi, tasmiṃ paṭhamanaye chaṭṭhanaye ca pucchitabbavissajjitabbabhāvena, itaresu ca yaṃ yaṃ pucchitabbavissajjitabbaṃ niddhāritaṃ, tassa tassa niyāmakabhāvena rūpakkhandhādayo araṇantā uddiṭṭhāti.
तत्थ ‘‘चक्खायतनेन…पे॰… फोट्ठब्बधातुया’’ति कत्तुअत्थे करणनिद्देसो दट्ठब्बो, ‘‘खन्धसङ्गहेन आयतनसङ्गहेन धातुसङ्गहेना’’ति करणत्थे। एत्थ च येन येन सङ्गाहकेन खन्धादिसङ्गहेसु तेन तेन सङ्गहेतब्बासङ्गहेतब्बं अञ्ञं अत्थि, तं तदेव सङ्गाहकासङ्गाहकभावेन उद्धटं। रूपक्खन्धेन पन खन्धसङ्गहेन सङ्गहेतब्बो अञ्ञो धम्मो नत्थि, तथा वेदनाक्खन्धादीहि , न च सो एव तस्स सङ्गाहको असङ्गाहको वा होति। यञ्च ‘‘रूपक्खन्धो एकेन खन्धेन सङ्गहितो’’ति वुत्तं, तञ्च न तस्सेव तेन सङ्गहिततं सन्धाय वुत्तं, रूपक्खन्धभावेन पन रूपक्खन्धवचनेन वा गहिततं सन्धाय वुत्तन्ति पकासितोयमत्थो।
Tattha ‘‘cakkhāyatanena…pe… phoṭṭhabbadhātuyā’’ti kattuatthe karaṇaniddeso daṭṭhabbo, ‘‘khandhasaṅgahena āyatanasaṅgahena dhātusaṅgahenā’’ti karaṇatthe. Ettha ca yena yena saṅgāhakena khandhādisaṅgahesu tena tena saṅgahetabbāsaṅgahetabbaṃ aññaṃ atthi, taṃ tadeva saṅgāhakāsaṅgāhakabhāvena uddhaṭaṃ. Rūpakkhandhena pana khandhasaṅgahena saṅgahetabbo añño dhammo natthi, tathā vedanākkhandhādīhi , na ca so eva tassa saṅgāhako asaṅgāhako vā hoti. Yañca ‘‘rūpakkhandho ekena khandhena saṅgahito’’ti vuttaṃ, tañca na tasseva tena saṅgahitataṃ sandhāya vuttaṃ, rūpakkhandhabhāvena pana rūpakkhandhavacanena vā gahitataṃ sandhāya vuttanti pakāsitoyamattho.
यदि च सो एव तेन सङ्गय्हेय्य, सङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदनिद्देसे – ‘‘वेदनाक्खन्धेन ये धम्मा खन्धसङ्गहेन सङ्गहिता आयतनसङ्गहेन सङ्गहिता धातुसङ्गहेन सङ्गहिता, ते धम्मा तीहि खन्धेहि एकेनायतनेन सत्तहि धातूहि सम्पयुत्ता’’तिआदि वत्तब्बं सिया, न च वुत्तं, तस्मा यथा चित्तं चित्तेन सम्पयुत्तं विप्पयुत्तञ्च न होति, एवं रूपक्खन्धो रूपक्खन्धेन सङ्गहितो असङ्गहितो च न होति, तथा वेदनाक्खन्धादयो वेदनाक्खन्धादीहि। न हि सो एव तस्स सभागो विसभागो चाति। तेनेव न एकदेसा विय समुदायस्स, समुदायो एकदेसानं सङ्गाहको असङ्गाहको च। यथा रूपक्खन्धो चक्खायतनादीनं, धम्मायतनं वेदनाक्खन्धादीनं, सरणा धम्मा चतुन्नं खन्धानं। समुदायन्तोगधानञ्हि एकदेसानं न विभागो अत्थि, येन ते समुदायस्स समुदायो च तेसं सभागो विसभागो च सियाति, तथा न समुदायो एकदेससभागविसभागानं सङ्गाहको असङ्गाहको च। यथा धम्मायतनं सुखुमरूपसभागस्स वेदनादिविसभागस्स च रूपक्खन्धेकदेसस्स खन्धसङ्गहेन, जीवितिन्द्रियं रूपारूपजीवितसभागविसभागस्स रूपक्खन्धेकदेसस्स सङ्खारक्खन्धेकदेसस्स च जीवितवज्जस्स खन्धसङ्गहेनेव। न हि एकदेससभागं समुदायसभागं, नापि एकदेसविसभागं समुदायविसभागन्ति, तस्मा सतिपि अत्ततो अत्तनि अन्तोगधतो अत्तेकदेससभागतो च अञ्ञस्स असङ्गाहकत्ते सङ्गाहकत्तमेव एतेसं नत्थि, येन सङ्गहितस्स असङ्गाहका सियुन्ति सङ्गाहकत्ताभावतो एव एवरूपानं अग्गहणं वेदितब्बं।
Yadi ca so eva tena saṅgayheyya, saṅgahitenasampayuttavippayuttapadaniddese – ‘‘vedanākkhandhena ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā āyatanasaṅgahena saṅgahitā dhātusaṅgahena saṅgahitā, te dhammā tīhi khandhehi ekenāyatanena sattahi dhātūhi sampayuttā’’tiādi vattabbaṃ siyā, na ca vuttaṃ, tasmā yathā cittaṃ cittena sampayuttaṃ vippayuttañca na hoti, evaṃ rūpakkhandho rūpakkhandhena saṅgahito asaṅgahito ca na hoti, tathā vedanākkhandhādayo vedanākkhandhādīhi. Na hi so eva tassa sabhāgo visabhāgo cāti. Teneva na ekadesā viya samudāyassa, samudāyo ekadesānaṃ saṅgāhako asaṅgāhako ca. Yathā rūpakkhandho cakkhāyatanādīnaṃ, dhammāyatanaṃ vedanākkhandhādīnaṃ, saraṇā dhammā catunnaṃ khandhānaṃ. Samudāyantogadhānañhi ekadesānaṃ na vibhāgo atthi, yena te samudāyassa samudāyo ca tesaṃ sabhāgo visabhāgo ca siyāti, tathā na samudāyo ekadesasabhāgavisabhāgānaṃ saṅgāhako asaṅgāhako ca. Yathā dhammāyatanaṃ sukhumarūpasabhāgassa vedanādivisabhāgassa ca rūpakkhandhekadesassa khandhasaṅgahena, jīvitindriyaṃ rūpārūpajīvitasabhāgavisabhāgassa rūpakkhandhekadesassa saṅkhārakkhandhekadesassa ca jīvitavajjassa khandhasaṅgaheneva. Na hi ekadesasabhāgaṃ samudāyasabhāgaṃ, nāpi ekadesavisabhāgaṃ samudāyavisabhāganti, tasmā satipi attato attani antogadhato attekadesasabhāgato ca aññassa asaṅgāhakatte saṅgāhakattameva etesaṃ natthi, yena saṅgahitassa asaṅgāhakā siyunti saṅgāhakattābhāvato eva evarūpānaṃ aggahaṇaṃ veditabbaṃ.
यं पन ‘‘धम्मायतनं असङ्खतं खन्धतो ठपेत्वा चतूहि खन्धेहि सङ्गहित’’न्ति (धातु॰ २५), ‘‘चक्खायतनञ्च सोतायतनञ्च एकेन खन्धेन सङ्गहित’’न्ति (धातु॰ २६) च वुत्तं, न तेन एकदेसानं समुदायसङ्गाहकत्तं, समुदायस्स च एकदेससङ्गाहकत्तं दस्सेति, चतुक्खन्धगणनभेदेहि पन धम्मायतनस्स गणेतब्बागणेतब्बभावेन पञ्चधा भिन्नतं, चक्खायतनादीनं एकक्खन्धगणनेन गणेतब्बताय एकविधतञ्च दस्सेति। सङ्गाहकासङ्गाहकनिरपेक्खानं गणेतब्बागणेतब्बानं तंतंगणनेहि गणनदस्सनमत्तमेव हि पठमनयो कम्मकरणमत्तसब्भावा, दुतियादयो पन सङ्गाहकासङ्गाहकेहि सङ्गहितासङ्गहितानं अगणनादिदस्सनानि कत्तुकरणकम्मत्तयसब्भावा । तथा पठमनये तथा तथा गणेतब्बागणेतब्बभावसङ्खातो तंतंखन्धादिभावाभावो सभागविसभागता , दुतियादीसु यथानिद्धारितधम्मदस्सने सङ्गाहकसङ्गहेतब्बानं समानक्खन्धादिभावो सभागता, तदभावो च विसभागता। पुच्छाविस्सज्जनेसु तंतंखन्धादिभावाभावो एवाति अयमेतेसं विसेसोति।
Yaṃ pana ‘‘dhammāyatanaṃ asaṅkhataṃ khandhato ṭhapetvā catūhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 25), ‘‘cakkhāyatanañca sotāyatanañca ekena khandhena saṅgahita’’nti (dhātu. 26) ca vuttaṃ, na tena ekadesānaṃ samudāyasaṅgāhakattaṃ, samudāyassa ca ekadesasaṅgāhakattaṃ dasseti, catukkhandhagaṇanabhedehi pana dhammāyatanassa gaṇetabbāgaṇetabbabhāvena pañcadhā bhinnataṃ, cakkhāyatanādīnaṃ ekakkhandhagaṇanena gaṇetabbatāya ekavidhatañca dasseti. Saṅgāhakāsaṅgāhakanirapekkhānaṃ gaṇetabbāgaṇetabbānaṃ taṃtaṃgaṇanehi gaṇanadassanamattameva hi paṭhamanayo kammakaraṇamattasabbhāvā, dutiyādayo pana saṅgāhakāsaṅgāhakehi saṅgahitāsaṅgahitānaṃ agaṇanādidassanāni kattukaraṇakammattayasabbhāvā . Tathā paṭhamanaye tathā tathā gaṇetabbāgaṇetabbabhāvasaṅkhāto taṃtaṃkhandhādibhāvābhāvo sabhāgavisabhāgatā , dutiyādīsu yathāniddhāritadhammadassane saṅgāhakasaṅgahetabbānaṃ samānakkhandhādibhāvo sabhāgatā, tadabhāvo ca visabhāgatā. Pucchāvissajjanesu taṃtaṃkhandhādibhāvābhāvo evāti ayametesaṃ visesoti.
समुदयसच्चसुखिन्द्रियसदिसानि पन तेहि सङ्गहेतब्बमेव अत्थि, न सङ्गहितं असङ्गहेतब्बन्ति असङ्गाहकत्ताभावतो न उद्धटानि। दुक्खसच्चसदिसानि तेहि विसभागसमुदायभूतेहि अनेकक्खन्धेहि खन्धसङ्गहेन सङ्गहेतब्बं, इतरेहि असङ्गहेतब्बञ्च नत्थीति सङ्गाहकत्तासङ्गाहकत्ताभावतो। एवं सङ्गाहकत्ताभावतो असङ्गाहकत्ताभावतो उभयाभावतो च यथावुत्तसदिसानि अनुद्धरित्वा सङ्गाहकत्तासङ्गाहकत्तभावतो चक्खायतनादीनेव उद्धटानीति वेदितब्बानि। तत्थ ‘‘चक्खायतनेन ये धम्मा खन्धसङ्गहेन सङ्गहिता’’ति चक्खायतनवज्जा रूपधम्मा खन्धसङ्गहेन सङ्गहिताति वेदितब्बा, न रूपक्खन्धोति। न हि एकदेसो समुदायसङ्गाहकोति दस्सितमेतन्ति।
Samudayasaccasukhindriyasadisāni pana tehi saṅgahetabbameva atthi, na saṅgahitaṃ asaṅgahetabbanti asaṅgāhakattābhāvato na uddhaṭāni. Dukkhasaccasadisāni tehi visabhāgasamudāyabhūtehi anekakkhandhehi khandhasaṅgahena saṅgahetabbaṃ, itarehi asaṅgahetabbañca natthīti saṅgāhakattāsaṅgāhakattābhāvato. Evaṃ saṅgāhakattābhāvato asaṅgāhakattābhāvato ubhayābhāvato ca yathāvuttasadisāni anuddharitvā saṅgāhakattāsaṅgāhakattabhāvato cakkhāyatanādīneva uddhaṭānīti veditabbāni. Tattha ‘‘cakkhāyatanena ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā’’ti cakkhāyatanavajjā rūpadhammā khandhasaṅgahena saṅgahitāti veditabbā, na rūpakkhandhoti. Na hi ekadeso samudāyasaṅgāhakoti dassitametanti.
अट्ठकथायं पन खन्धपदेनाति खन्धपदसङ्गहेनाति अत्थो, न सङ्गाहकेनाति। ‘‘केनचि सङ्गाहकेना’’ति इदं पन आनेत्वा वत्तब्बं। तं पन रूपक्खन्धादीसु न युज्जतीति तं विस्सज्जनं रूपक्खन्धादीसु सङ्गाहकेसु न युज्जतीति अत्थो। रूपक्खन्धेन हि…पे॰… सङ्गहितोति एतेन नयेन चक्खायतनेन रूपक्खन्धोव सङ्गहितो, सो च अड्ढेकादसहि आयतनधातूहि असङ्गहितो नाम नत्थीति एवं चक्खायतनादीनिपि न गहेतब्बानीति आपज्जतीति चे? नापज्जति। न हि अञ्ञमत्तनिवारणं एवसद्दस्स अत्थो, अथ खो सङ्गाहकतो अञ्ञनिवारणं। सो चातिआदि च न निरपेक्खवचनं, अथ खो सङ्गाहकापेक्खन्ति। कथं? रूपक्खन्धेन हि रूपक्खन्धोव सङ्गहितोति यथा चक्खायतनेन चक्खायतनतो अञ्ञम्पि खन्धसङ्गहेन सङ्गहितं अत्थि, यं आयतनधातुसङ्गहेहि असङ्गहितं होति, न एवं रूपक्खन्धेन रूपक्खन्धतो अञ्ञं खन्धसङ्गहेन सङ्गहितं अत्थि, यं आयतनधातुसङ्गहेहि असङ्गहितं सिया, रूपक्खन्धेन पन रूपक्खन्धोव खन्धसङ्गहेन सङ्गहितोति अयञ्हेत्थ अधिप्पायो युत्तो। सिया पनेतं ‘‘सो एव रूपक्खन्धो रूपक्खन्धेन आयतनधातुसङ्गहेहि असङ्गहितो होतू’’ति, तं निवारेन्तो आह ‘‘सो च अड्ढेकादसहि आयतनधातूहि असङ्गहितो नाम नत्थी’’ति । एत्थ च ‘‘रूपक्खन्धेना’’ति आनेत्वा वत्तब्बं। तत्थ रूपक्खन्धो रूपक्खन्धस्स वा तदेकदेसानं वा चक्खादीनं आयतनधातुसङ्गहेहि सङ्गाहको असङ्गाहको च न होतीति इमिना परियायेन असङ्गहितताय अभावो वुत्तोति युज्जति, न रूपक्खन्धेन रूपक्खन्धस्स तदेकदेसानं वा अड्ढेकादसहि आयतनधातुसङ्गहेहि सङ्गहितताय। न हि सा सङ्गहितता अत्थि। यदि सिया, सङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदनिद्देसे रूपक्खन्धोपि उद्धरितब्बो सिया। तेन हि तीहिपि सङ्गहेहि रूपक्खन्धो तदेकदेसो वा सङ्गहिता सियुं, अत्थि च तेसं विप्पयुत्तताति।
Aṭṭhakathāyaṃ pana khandhapadenāti khandhapadasaṅgahenāti attho, na saṅgāhakenāti. ‘‘Kenaci saṅgāhakenā’’ti idaṃ pana ānetvā vattabbaṃ. Taṃ pana rūpakkhandhādīsu na yujjatīti taṃ vissajjanaṃ rūpakkhandhādīsu saṅgāhakesu na yujjatīti attho. Rūpakkhandhena hi…pe… saṅgahitoti etena nayena cakkhāyatanena rūpakkhandhova saṅgahito, so ca aḍḍhekādasahi āyatanadhātūhi asaṅgahito nāma natthīti evaṃ cakkhāyatanādīnipi na gahetabbānīti āpajjatīti ce? Nāpajjati. Na hi aññamattanivāraṇaṃ evasaddassa attho, atha kho saṅgāhakato aññanivāraṇaṃ. So cātiādi ca na nirapekkhavacanaṃ, atha kho saṅgāhakāpekkhanti. Kathaṃ? Rūpakkhandhena hi rūpakkhandhova saṅgahitoti yathā cakkhāyatanena cakkhāyatanato aññampi khandhasaṅgahena saṅgahitaṃ atthi, yaṃ āyatanadhātusaṅgahehi asaṅgahitaṃ hoti, na evaṃ rūpakkhandhena rūpakkhandhato aññaṃ khandhasaṅgahena saṅgahitaṃ atthi, yaṃ āyatanadhātusaṅgahehi asaṅgahitaṃ siyā, rūpakkhandhena pana rūpakkhandhova khandhasaṅgahena saṅgahitoti ayañhettha adhippāyo yutto. Siyā panetaṃ ‘‘so eva rūpakkhandho rūpakkhandhena āyatanadhātusaṅgahehi asaṅgahito hotū’’ti, taṃ nivārento āha ‘‘so ca aḍḍhekādasahi āyatanadhātūhi asaṅgahito nāma natthī’’ti . Ettha ca ‘‘rūpakkhandhenā’’ti ānetvā vattabbaṃ. Tattha rūpakkhandho rūpakkhandhassa vā tadekadesānaṃ vā cakkhādīnaṃ āyatanadhātusaṅgahehi saṅgāhako asaṅgāhako ca na hotīti iminā pariyāyena asaṅgahitatāya abhāvo vuttoti yujjati, na rūpakkhandhena rūpakkhandhassa tadekadesānaṃ vā aḍḍhekādasahi āyatanadhātusaṅgahehi saṅgahitatāya. Na hi sā saṅgahitatā atthi. Yadi siyā, saṅgahitenasampayuttavippayuttapadaniddese rūpakkhandhopi uddharitabbo siyā. Tena hi tīhipi saṅgahehi rūpakkhandho tadekadeso vā saṅgahitā siyuṃ, atthi ca tesaṃ vippayuttatāti.
एवं असङ्गहितताय अभावतो एतानि, अञ्ञानि चाति एत्थापि चक्खायतनादीहि विय एतेहि अञ्ञेहि च सङ्गहितानं असङ्गहितताय अभावतो एतानि अञ्ञानि च यथा वा तथा वा एतानि विय अयुज्जमानविस्सज्जनत्ता एवरूपानि पदानि सङ्गाहकभावेन न गहितानीति अधिप्पायो।
Evaṃ asaṅgahitatāya abhāvato etāni, aññāni cāti etthāpi cakkhāyatanādīhi viya etehi aññehi ca saṅgahitānaṃ asaṅgahitatāya abhāvato etāni aññāni ca yathā vā tathā vā etāni viya ayujjamānavissajjanattā evarūpāni padāni saṅgāhakabhāvena na gahitānīti adhippāyo.
तत्थ यं वुत्तं ‘‘रूपक्खन्धेन हि रूपक्खन्धोव सङ्गहितो’’ति, तं तेनेव तस्स सङ्गहितत्तासङ्गहितत्ताभावदस्सनेन निवारितं। यञ्हेत्थ अग्गहणे कारणं वुत्तं, तञ्च सतिपि सङ्गहितत्ते असङ्गहितताय अभावतोति विञ्ञायमानं समुदयसच्चादीसु युज्जेय्य सति तेहि सङ्गहिते तदसङ्गहितत्ताभावतो। रूपक्खन्धादीहि पन सङ्गहितमेव नत्थि, कुतो तस्स असङ्गहितता भविस्सति, तस्मा सङ्गाहकत्ताभावो एवेत्थ अग्गहणे कारणन्ति युत्तं। सङ्गहितत्ताभावेन असङ्गहितत्तं यदिपि रूपक्खन्धादिना अत्तनो अत्तनि अन्तोगधस्स अत्तेकदेससभागस्स च नत्थि, अञ्ञस्स पन अत्थीति न दुक्खसच्चादीसु विय उभयाभावो चेत्थ अग्गहणे कारणं भवितुं युत्तोति। धम्मायतनजीवितिन्द्रियादीनञ्च खन्धचतुक्कदुकादिसङ्गाहकत्ते सति न तेसं सङ्गहितानं तेहि धम्मायतनजीवितिन्द्रियादीहि आयतनधातुसङ्गहेहि असङ्गहितता नत्थीति असङ्गहितताय अभावो अनेकन्तिको, तस्मा पुब्बे वुत्तनयेनेव अग्गहितानं अग्गहणे, गहितानञ्च गहणे कारणं वेदितब्बन्ति।
Tattha yaṃ vuttaṃ ‘‘rūpakkhandhena hi rūpakkhandhova saṅgahito’’ti, taṃ teneva tassa saṅgahitattāsaṅgahitattābhāvadassanena nivāritaṃ. Yañhettha aggahaṇe kāraṇaṃ vuttaṃ, tañca satipi saṅgahitatte asaṅgahitatāya abhāvatoti viññāyamānaṃ samudayasaccādīsu yujjeyya sati tehi saṅgahite tadasaṅgahitattābhāvato. Rūpakkhandhādīhi pana saṅgahitameva natthi, kuto tassa asaṅgahitatā bhavissati, tasmā saṅgāhakattābhāvo evettha aggahaṇe kāraṇanti yuttaṃ. Saṅgahitattābhāvena asaṅgahitattaṃ yadipi rūpakkhandhādinā attano attani antogadhassa attekadesasabhāgassa ca natthi, aññassa pana atthīti na dukkhasaccādīsu viya ubhayābhāvo cettha aggahaṇe kāraṇaṃ bhavituṃ yuttoti. Dhammāyatanajīvitindriyādīnañca khandhacatukkadukādisaṅgāhakatte sati na tesaṃ saṅgahitānaṃ tehi dhammāyatanajīvitindriyādīhi āyatanadhātusaṅgahehi asaṅgahitatā natthīti asaṅgahitatāya abhāvo anekantiko, tasmā pubbe vuttanayeneva aggahitānaṃ aggahaṇe, gahitānañca gahaṇe kāraṇaṃ veditabbanti.
अनिदस्सनं पुनदेव सप्पटिघन्ति एत्थ अनिदस्सनन्ति एतेन ‘‘सनिदस्सनसप्पटिघ’’न्ति एत्थ वुत्तेन सप्पटिघसद्देन सद्धिं योजेत्वा अनिदस्सनसप्पटिघा दस्सिता। पुनदेवाति एतेन तत्थेव अविसिट्ठं सनिदस्सनपदं निवत्तेत्वा गण्हन्तो सनिदस्सनदुकपदं दस्सेति। ‘‘चक्खायतनेन चक्खायतनमेवेकं सङ्गहित’’न्ति इदं न सक्का वत्तुं। न हि ‘‘चक्खायतनेन चक्खायतनं आयतनसङ्गहेन सङ्गहित’’न्ति च ‘‘असङ्गहित’’न्ति च वत्तब्बन्ति दस्सितोयं नयोति। एवं सब्बत्थ तस्सेव समुदायेकदेसानञ्च सङ्गाहकसङ्गहितन्ति वचनेसु असङ्गाहकअसङ्गहितन्ति वचनेसु च तदवत्तब्बता योजेतब्बा। असङ्गाहकत्ताभावतो एव हि चक्खायतनादीनि चक्खायतनादीहि असङ्गहितानीति न वुच्चन्ति, न सङ्गाहकत्ताभावतोति।
Anidassanaṃ punadeva sappaṭighanti ettha anidassananti etena ‘‘sanidassanasappaṭigha’’nti ettha vuttena sappaṭighasaddena saddhiṃ yojetvā anidassanasappaṭighā dassitā. Punadevāti etena tattheva avisiṭṭhaṃ sanidassanapadaṃ nivattetvā gaṇhanto sanidassanadukapadaṃ dasseti. ‘‘Cakkhāyatanena cakkhāyatanamevekaṃ saṅgahita’’nti idaṃ na sakkā vattuṃ. Na hi ‘‘cakkhāyatanena cakkhāyatanaṃ āyatanasaṅgahena saṅgahita’’nti ca ‘‘asaṅgahita’’nti ca vattabbanti dassitoyaṃ nayoti. Evaṃ sabbattha tasseva samudāyekadesānañca saṅgāhakasaṅgahitanti vacanesu asaṅgāhakaasaṅgahitanti vacanesu ca tadavattabbatā yojetabbā. Asaṅgāhakattābhāvato eva hi cakkhāyatanādīni cakkhāyatanādīhi asaṅgahitānīti na vuccanti, na saṅgāhakattābhāvatoti.
दुतियनयसङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना निट्ठिता।
Dutiyanayasaṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / २. सङ्गहितेनअसङ्गहितपदनिद्देसो • 2. Saṅgahitenaasaṅgahitapadaniddeso
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / २. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना • 2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / २. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना • 2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
