| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
१०. दुतियपमादादिवग्गवण्णना
10. Dutiyapamādādivaggavaṇṇanā
९८. दसमे अज्झत्तिकन्ति नियकज्झत्तवसेन अज्झत्तिकं। अङ्गन्ति कारणं। इति करित्वाति एवं कत्वा। इदं वुत्तं होति – भिक्खवे, अज्झत्तं पच्चत्तं अत्तनो सन्ताने समुट्ठितं कारणन्ति कत्वा न अञ्ञं एकं कारणम्पि समनुपस्सामीति।
98. Dasame ajjhattikanti niyakajjhattavasena ajjhattikaṃ. Aṅganti kāraṇaṃ. Iti karitvāti evaṃ katvā. Idaṃ vuttaṃ hoti – bhikkhave, ajjhattaṃ paccattaṃ attano santāne samuṭṭhitaṃ kāraṇanti katvā na aññaṃ ekaṃ kāraṇampi samanupassāmīti.
११०-११४. बाहिरन्ति अज्झत्तसन्तानतो बहि भवं। सद्धम्मस्साति सुद्धम्मस्स, सासनस्साति अत्थो। सम्मोसायाति विनासाय। अन्तरधानायाति अपञ्ञाणत्थाय।
110-114.Bāhiranti ajjhattasantānato bahi bhavaṃ. Saddhammassāti suddhammassa, sāsanassāti attho. Sammosāyāti vināsāya. Antaradhānāyāti apaññāṇatthāya.
११५. ठितियाति चिरट्ठितत्थं। असम्मोसाय अनन्तरधानायाति वुत्तपटिपक्खनयेनेव वेदितब्बं। सेसमेत्थ चतुक्कोटिके वुत्तनयमेव।
115.Ṭhitiyāti ciraṭṭhitatthaṃ. Asammosāya anantaradhānāyāti vuttapaṭipakkhanayeneva veditabbaṃ. Sesamettha catukkoṭike vuttanayameva.
१३०. इतो परेसु अधम्मं धम्मोति दीपेन्तीतिआदीसु सुत्तन्तपरियायेन ताव दस कुसलकम्मपथा धम्मो, दस अकुसलकम्मपथा अधम्मो। तथा चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो इद्धिपादा पञ्चिन्द्रियानि पञ्च बलानि सत्त बोज्झङ्गा अरियो अट्ठङ्गिको मग्गोति सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मा धम्मो नाम; तयो सतिपट्ठाना तयो सम्मप्पधाना तयो इद्धिपादा छ इन्द्रियानि छ बलानि अट्ठ बोज्झङ्गा नवङ्गिको मग्गोति च चत्तारो उपादाना पञ्च नीवरणानि सत्त अनुसया अट्ठ मिच्छत्तानि च अयं अधम्मो।
130. Ito paresu adhammaṃ dhammoti dīpentītiādīsu suttantapariyāyena tāva dasa kusalakammapathā dhammo, dasa akusalakammapathā adhammo. Tathā cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā dhammo nāma; tayo satipaṭṭhānā tayo sammappadhānā tayo iddhipādā cha indriyāni cha balāni aṭṭha bojjhaṅgā navaṅgiko maggoti ca cattāro upādānā pañca nīvaraṇāni satta anusayā aṭṭha micchattāni ca ayaṃ adhammo.
तत्थ यंकिञ्चि एकं अधम्मकोट्ठासं गहेत्वा ‘‘इमं अधम्मं धम्मोति करिस्साम, एवं अम्हाकं आचरियकुलं निय्यानिकं भविस्सति, मयं च लोके पाकटा भविस्सामा’’ति तं अधम्मं ‘‘धम्मो अय’’न्ति कथयन्ता अधम्मं धम्मोति दीपेन्ति नाम। तथेव धम्मकोट्ठासेसु एकं गहेत्वा ‘‘अयं अधम्मो’’ति कथेन्ता धम्मं अधम्मोति दीपेन्ति नाम। विनयपरियायेन पन भूतेन वत्थुना चोदेत्वा सारेत्वा यथापटिञ्ञाय कत्तब्बं कम्मं धम्मो नाम, अभूतेन वत्थुना अचोदेत्वा असारेत्वा अपटिञ्ञाय कत्तब्बं कम्मं अधम्मो नाम।
Tattha yaṃkiñci ekaṃ adhammakoṭṭhāsaṃ gahetvā ‘‘imaṃ adhammaṃ dhammoti karissāma, evaṃ amhākaṃ ācariyakulaṃ niyyānikaṃ bhavissati, mayaṃ ca loke pākaṭā bhavissāmā’’ti taṃ adhammaṃ ‘‘dhammo aya’’nti kathayantā adhammaṃ dhammoti dīpenti nāma. Tatheva dhammakoṭṭhāsesu ekaṃ gahetvā ‘‘ayaṃ adhammo’’ti kathentā dhammaṃ adhammoti dīpenti nāma. Vinayapariyāyena pana bhūtena vatthunā codetvā sāretvā yathāpaṭiññāya kattabbaṃ kammaṃ dhammo nāma, abhūtena vatthunā acodetvā asāretvā apaṭiññāya kattabbaṃ kammaṃ adhammo nāma.
सुत्तन्तपरियायेन रागविनयो दोसविनयो मोहविनयो संवरो पहानं पटिसङ्खाति अयं विनयो नाम, रागादीनं अविनयो असंवरो अप्पहानं अपटिसङ्खाति अयं अविनयो नाम। विनयपरियायेन वत्थुसम्पत्ति, ञत्तिसम्पत्ति, अनुस्सावनसम्पत्ति, सीमासम्पत्ति, परिससम्पत्तीति अयं विनयो नाम। वत्थुविपत्ति, ञत्तिविपत्ति, अनुस्सावनविपत्ति, सीमाविपत्ति परिसविपत्तीति अयं अविनयो नाम।
Suttantapariyāyena rāgavinayo dosavinayo mohavinayo saṃvaro pahānaṃ paṭisaṅkhāti ayaṃ vinayo nāma, rāgādīnaṃ avinayo asaṃvaro appahānaṃ apaṭisaṅkhāti ayaṃ avinayo nāma. Vinayapariyāyena vatthusampatti, ñattisampatti, anussāvanasampatti, sīmāsampatti, parisasampattīti ayaṃ vinayo nāma. Vatthuvipatti, ñattivipatti, anussāvanavipatti, sīmāvipatti parisavipattīti ayaṃ avinayo nāma.
सुत्तन्तपरियायेन चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो सम्मप्पधाना…पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गोति इदं भासितं लपितं तथागतेन; तयो सतिपट्ठाना तयो सम्मप्पधाना तयो इद्धिपादा छ इन्द्रियानि छ बलानि अट्ठ बोज्झङ्गा नवङ्गिको मग्गोति इदं अभासितं अलपितं तथागतेन। विनयपरियायेन चत्तारो पाराजिका तेरस सङ्घादिसेसा द्वे अनियता तिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं भासितं लपितं तथागतेन; तयो पाराजिका चुद्दस सङ्घादिसेसा तयो अनियता एकतिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं अभासितं अलपितं तथागतेन।
Suttantapariyāyena cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti idaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena; tayo satipaṭṭhānā tayo sammappadhānā tayo iddhipādā cha indriyāni cha balāni aṭṭha bojjhaṅgā navaṅgiko maggoti idaṃ abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatena. Vinayapariyāyena cattāro pārājikā terasa saṅghādisesā dve aniyatā tiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena; tayo pārājikā cuddasa saṅghādisesā tayo aniyatā ekatiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatena.
सुत्तन्तपरियायेन देवसिकं फलसमापत्तिसमापज्जनं महाकरुणासमापत्तिसमापज्जनं बुद्धचक्खुना लोकवोलोकनं अट्ठुप्पत्तिवसेन सुत्तन्तदेसना जातककथाति इदं आचिण्णं, न देवसिकं फलसमापत्तिसमापज्जनं…पे॰… न जातककथाति इदं अनाचिण्णं। विनयपरियायेन निमन्तितस्स वस्सावासं वसित्वा अपलोकेत्वा चारिकापक्कमनं पवारेत्वा चारिकापक्कमनं, आगन्तुकेहि सद्धिं पठमं पटिसन्थारकरणन्ति इदं आचिण्णं, तस्सेव आचिण्णस्स अकरणं अनाचिण्णं नाम।
Suttantapariyāyena devasikaṃ phalasamāpattisamāpajjanaṃ mahākaruṇāsamāpattisamāpajjanaṃ buddhacakkhunā lokavolokanaṃ aṭṭhuppattivasena suttantadesanā jātakakathāti idaṃ āciṇṇaṃ, na devasikaṃ phalasamāpattisamāpajjanaṃ…pe… na jātakakathāti idaṃ anāciṇṇaṃ. Vinayapariyāyena nimantitassa vassāvāsaṃ vasitvā apaloketvā cārikāpakkamanaṃ pavāretvā cārikāpakkamanaṃ, āgantukehi saddhiṃ paṭhamaṃ paṭisanthārakaraṇanti idaṃ āciṇṇaṃ, tasseva āciṇṇassa akaraṇaṃ anāciṇṇaṃ nāma.
सुत्तन्तपरियायेन चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अट्ठङ्गिको मग्गोति इदं पञ्ञत्तं नाम; तयो सतिपट्ठाना…पे॰… नवङ्गिको मग्गोति इदं अपञ्ञत्तं नाम। विनयपरियायेन चत्तारो पाराजिका…पे॰… तिंसनिस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं पञ्ञत्तं नाम; तयो पाराजिका…पे॰… एकतिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं अपञ्ञत्तं नाम।
Suttantapariyāyena cattāro satipaṭṭhānā…pe… aṭṭhaṅgiko maggoti idaṃ paññattaṃ nāma; tayo satipaṭṭhānā…pe… navaṅgiko maggoti idaṃ apaññattaṃ nāma. Vinayapariyāyena cattāro pārājikā…pe… tiṃsanissaggiyā pācittiyāti idaṃ paññattaṃ nāma; tayo pārājikā…pe… ekatiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ apaññattaṃ nāma.
यं पनेतं सब्बसुत्तानं परियोसाने तेचिमं सद्धम्मं अन्तरधापेन्तीति वुत्तं, तत्थ पञ्च अन्तरधानानि नाम अधिगमअन्तरधानं, पटिपत्तिअन्तरधानं, परियत्तिअन्तरधानं, लिङ्गअन्तरधानं, धातुअन्तरधानन्ति । तत्थ अधिगमोति चत्तारो मग्गा, चत्तारि फलानि, चतस्सो पटिसम्भिदा, तिस्सो विज्जा, छ अभिञ्ञाति। सो परिहायमानो पटिसम्भिदातो पट्ठाय परिहायति। बुद्धानं हि परिनिब्बानतो वस्ससहस्समेव पटिसम्भिदा निब्बत्तेतुं सक्कोन्ति, ततो परं छ अभिञ्ञा, ततो तापि निब्बत्तेतुं असक्कोन्ता तिस्सो विज्जा निब्बत्तेन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले तापि निब्बत्तेतुं असक्कोन्ता सुक्खविपस्सका होन्ति। एतेनेव उपायेन अनागामिनो सकदागामिनो सोतापन्नाति। तेसु धरन्तेसु अधिगमो अनन्तरहितो नाम न होति। पच्छिमकस्स पन सोतापन्नस्स जीवितक्खयेन अधिगमो अन्तरहितो नाम होति। इदं अधिगमअन्तरधानं नाम।
Yaṃ panetaṃ sabbasuttānaṃ pariyosāne tecimaṃ saddhammaṃ antaradhāpentīti vuttaṃ, tattha pañca antaradhānāni nāma adhigamaantaradhānaṃ, paṭipattiantaradhānaṃ, pariyattiantaradhānaṃ, liṅgaantaradhānaṃ, dhātuantaradhānanti . Tattha adhigamoti cattāro maggā, cattāri phalāni, catasso paṭisambhidā, tisso vijjā, cha abhiññāti. So parihāyamāno paṭisambhidāto paṭṭhāya parihāyati. Buddhānaṃ hi parinibbānato vassasahassameva paṭisambhidā nibbattetuṃ sakkonti, tato paraṃ cha abhiññā, tato tāpi nibbattetuṃ asakkontā tisso vijjā nibbattenti. Gacchante gacchante kāle tāpi nibbattetuṃ asakkontā sukkhavipassakā honti. Eteneva upāyena anāgāmino sakadāgāmino sotāpannāti. Tesu dharantesu adhigamo anantarahito nāma na hoti. Pacchimakassa pana sotāpannassa jīvitakkhayena adhigamo antarahito nāma hoti. Idaṃ adhigamaantaradhānaṃ nāma.
पटिपत्तिअन्तरधानं नाम झानविपस्सनामग्गफलानि निब्बत्तेतुं असक्कोन्ता चतुपारिसुद्धिसीलमत्तं रक्खन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले ‘‘सीलं परिपुण्णं कत्वा रक्खाम, पधानञ्च अनुयुञ्जाम, न च मग्गं वा फलं वा सच्छिकातुं सक्कोम, नत्थि इदानि अरियधम्मपटिवेधो’’ति वोसानं आपज्जित्वा कोसज्जबहुला अञ्ञमञ्ञं न चोदेन्ति न सारेन्ति अकुक्कुच्चका होन्ति, ततो पट्ठाय खुद्दानुखुद्दकानि मद्दन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले पाचित्तियथुल्लच्चयानि आपज्जन्ति, ततो गरुकापत्तिं। पाराजिकमत्तमेव तिट्ठति। चत्तारि पाराजिकानि रक्खन्तानं भिक्खूनं सतेपि सहस्सेपि धरमाने पटिपत्ति अनन्तरहिता नाम न होति। पच्छिमकस्स पन भिक्खुनो सीलभेदेन वा जीवितक्खयेन वा अन्तरहिता होतीति इदं पटिपत्तिअन्तरधानं नाम।
Paṭipattiantaradhānaṃ nāma jhānavipassanāmaggaphalāni nibbattetuṃ asakkontā catupārisuddhisīlamattaṃ rakkhanti. Gacchante gacchante kāle ‘‘sīlaṃ paripuṇṇaṃ katvā rakkhāma, padhānañca anuyuñjāma, na ca maggaṃ vā phalaṃ vā sacchikātuṃ sakkoma, natthi idāni ariyadhammapaṭivedho’’ti vosānaṃ āpajjitvā kosajjabahulā aññamaññaṃ na codenti na sārenti akukkuccakā honti, tato paṭṭhāya khuddānukhuddakāni maddanti. Gacchante gacchante kāle pācittiyathullaccayāni āpajjanti, tato garukāpattiṃ. Pārājikamattameva tiṭṭhati. Cattāri pārājikāni rakkhantānaṃ bhikkhūnaṃ satepi sahassepi dharamāne paṭipatti anantarahitā nāma na hoti. Pacchimakassa pana bhikkhuno sīlabhedena vā jīvitakkhayena vā antarahitā hotīti idaṃ paṭipattiantaradhānaṃ nāma.
परियत्तीति तेपिटकं बुद्धवचनं साट्ठकथा पाळि। याव सा तिट्ठति, ताव परियत्ति परिपुण्णा नाम होति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले राजयुवराजानो अधम्मिका होन्ति, तेसु अधम्मिकेसु राजामच्चादयो अधम्मिका होन्ति, ततो रट्ठजनपदवासिनोति। एतेसं अधम्मिकताय देवो न सम्मा वस्सति, ततो सस्सानि न सम्पज्जन्ति। तेसु असम्पज्जन्तेसु पच्चयदायका भिक्खुसङ्घस्स पच्चये दातुं न सक्कोन्ति, भिक्खू पच्चयेहि किलमन्ता अन्तेवासिके सङ्गहेतुं न सक्कोन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले परियत्ति परिहायति, अत्थवसेन धारेतुं न सक्कोन्ति, पाळिवसेनेव धारेन्ति। ततो गच्छन्ते गच्छन्ते काले पाळिम्पि सकलं धारेतुं न सक्कोन्ति, पठमं अभिधम्मपिटकं परिहायति। परिहायमानं मत्थकतो पट्ठाय परिहायति । पठममेव हि पट्ठानमहापकरणं परिहायति, तस्मिं परिहीने यमकं, कथावत्थु, पुग्गलपञ्ञत्ति, धातुकथा, विभङ्गो, धम्मसङ्गहोति।
Pariyattīti tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ sāṭṭhakathā pāḷi. Yāva sā tiṭṭhati, tāva pariyatti paripuṇṇā nāma hoti. Gacchante gacchante kāle rājayuvarājāno adhammikā honti, tesu adhammikesu rājāmaccādayo adhammikā honti, tato raṭṭhajanapadavāsinoti. Etesaṃ adhammikatāya devo na sammā vassati, tato sassāni na sampajjanti. Tesu asampajjantesu paccayadāyakā bhikkhusaṅghassa paccaye dātuṃ na sakkonti, bhikkhū paccayehi kilamantā antevāsike saṅgahetuṃ na sakkonti. Gacchante gacchante kāle pariyatti parihāyati, atthavasena dhāretuṃ na sakkonti, pāḷivaseneva dhārenti. Tato gacchante gacchante kāle pāḷimpi sakalaṃ dhāretuṃ na sakkonti, paṭhamaṃ abhidhammapiṭakaṃ parihāyati. Parihāyamānaṃ matthakato paṭṭhāya parihāyati . Paṭhamameva hi paṭṭhānamahāpakaraṇaṃ parihāyati, tasmiṃ parihīne yamakaṃ, kathāvatthu, puggalapaññatti, dhātukathā, vibhaṅgo, dhammasaṅgahoti.
एवं अभिधम्मपिटके परिहीने मत्थकतो पट्ठाय सुत्तन्तपिटकं परिहायति। पठमञ्हि अङ्गुत्तरनिकायो परिहायति, तस्मिम्पि पठमं एकादसकनिपातो, ततो दसकनिपातो…पे॰… ततो एककनिपातोति। एवं अङ्गुत्तरे परिहीने मत्थकतो पट्ठाय संयुत्तनिकायो परिहायति। पठमं हि महावग्गो परिहायति, ततो सळायतनवग्गो, खन्धवग्गो, निदानवग्गो, सगाथावग्गोति। एवं संयुत्तनिकाये परिहीने मत्थकतो पट्ठाय मज्झिमनिकायो परिहायति। पठमं हि उपरिपण्णासको परिहायति, ततो मज्झिमपण्णासको, ततो मूलपण्णासकोति। एवं मज्झिमनिकाये परिहीने मत्थकतो पट्ठाय दीघनिकायो परिहायति। पठमञ्हि पाथिकवग्गो परिहायति, ततो महावग्गो, ततो सीलक्खन्धवग्गोति। एवं दीघनिकाये परिहीने सुत्तन्तपिटकं परिहीनं नाम होति। विनयपिटकेन सद्धिं जातकमेव धारेन्ति। विनयपिटकं लज्जिनोव धारेन्ति, लाभकामा पन ‘‘सुत्तन्ते कथितेपि सल्लक्खेन्ता नत्थी’’ति जातकमेव धारेन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले जातकम्पि धारेतुं न सक्कोन्ति। अथ तेसं पठमं वेस्सन्तरजातकं परिहायति, ततो पटिलोमक्कमेन पुण्णकजातकं, महानारदजातकन्ति परियोसाने अपण्णकजातकं परिहायति। एवं जातके परिहीने विनयपिटकमेव धारेन्ति।
Evaṃ abhidhammapiṭake parihīne matthakato paṭṭhāya suttantapiṭakaṃ parihāyati. Paṭhamañhi aṅguttaranikāyo parihāyati, tasmimpi paṭhamaṃ ekādasakanipāto, tato dasakanipāto…pe… tato ekakanipātoti. Evaṃ aṅguttare parihīne matthakato paṭṭhāya saṃyuttanikāyo parihāyati. Paṭhamaṃ hi mahāvaggo parihāyati, tato saḷāyatanavaggo, khandhavaggo, nidānavaggo, sagāthāvaggoti. Evaṃ saṃyuttanikāye parihīne matthakato paṭṭhāya majjhimanikāyo parihāyati. Paṭhamaṃ hi uparipaṇṇāsako parihāyati, tato majjhimapaṇṇāsako, tato mūlapaṇṇāsakoti. Evaṃ majjhimanikāye parihīne matthakato paṭṭhāya dīghanikāyo parihāyati. Paṭhamañhi pāthikavaggo parihāyati, tato mahāvaggo, tato sīlakkhandhavaggoti. Evaṃ dīghanikāye parihīne suttantapiṭakaṃ parihīnaṃ nāma hoti. Vinayapiṭakena saddhiṃ jātakameva dhārenti. Vinayapiṭakaṃ lajjinova dhārenti, lābhakāmā pana ‘‘suttante kathitepi sallakkhentā natthī’’ti jātakameva dhārenti. Gacchante gacchante kāle jātakampi dhāretuṃ na sakkonti. Atha tesaṃ paṭhamaṃ vessantarajātakaṃ parihāyati, tato paṭilomakkamena puṇṇakajātakaṃ, mahānāradajātakanti pariyosāne apaṇṇakajātakaṃ parihāyati. Evaṃ jātake parihīne vinayapiṭakameva dhārenti.
गच्छन्ते गच्छन्ते काले विनयपिटकम्पि मत्थकतो पट्ठाय परिहायति। पठमञ्हि परिवारो परिहायति, ततो खन्धको, भिक्खुनीविभङ्गो, महाविभङ्गोति अनुक्कमेन उपोसथक्खन्धकमत्तमेव धारेन्ति। तदापि परियत्ति अन्तरहिता न होति। याव पन मनुस्सेसु चातुप्पदिकगाथापि पवत्तति, ताव परियत्ति अनन्तरहिताव होति। यदा सद्धो पसन्नो राजा हत्थिक्खन्धे सुवण्णचङ्कोटकम्हि सहस्सत्थविकं ठपापेत्वा ‘‘बुद्धेहि कथितं चातुप्पदिकगाथं जानन्तो इमं सहस्सं गण्हतू’’ति नगरे भेरिं चरापेत्वा गण्हनकं अलभित्वा ‘‘एकवारं चरापिते नाम सुणन्तापि होन्ति अस्सुणन्तापी’’ति यावततियं चरापेत्वा गण्हनकं अलभित्वा राजपुरिसा तं सहस्सत्थविकं पुन राजकुलं पवेसेन्ति, तदा परियत्ति अन्तरहिता नाम होति। इदं परियत्तिअन्तरधानं नाम।
Gacchante gacchante kāle vinayapiṭakampi matthakato paṭṭhāya parihāyati. Paṭhamañhi parivāro parihāyati, tato khandhako, bhikkhunīvibhaṅgo, mahāvibhaṅgoti anukkamena uposathakkhandhakamattameva dhārenti. Tadāpi pariyatti antarahitā na hoti. Yāva pana manussesu cātuppadikagāthāpi pavattati, tāva pariyatti anantarahitāva hoti. Yadā saddho pasanno rājā hatthikkhandhe suvaṇṇacaṅkoṭakamhi sahassatthavikaṃ ṭhapāpetvā ‘‘buddhehi kathitaṃ cātuppadikagāthaṃ jānanto imaṃ sahassaṃ gaṇhatū’’ti nagare bheriṃ carāpetvā gaṇhanakaṃ alabhitvā ‘‘ekavāraṃ carāpite nāma suṇantāpi honti assuṇantāpī’’ti yāvatatiyaṃ carāpetvā gaṇhanakaṃ alabhitvā rājapurisā taṃ sahassatthavikaṃ puna rājakulaṃ pavesenti, tadā pariyatti antarahitā nāma hoti. Idaṃ pariyattiantaradhānaṃ nāma.
गच्छन्ते गच्छन्ते काले चीवरग्गहणं पत्तग्गहणं सम्मिञ्जनपसारणं आलोकितविलोकितं न पासादिकं होति। निगण्ठसमणा विय अलाबुपत्तं भिक्खू पत्तं अग्गबाहाय पक्खिपित्वा आदाय विचरन्ति, एत्तावतापि लिङ्गं अनन्तरहितमेव होति। गच्छन्ते गच्छन्ते पन काले अग्गबाहतो ओतारेत्वा हत्थेन वा सिक्काय वा ओलम्बित्वा विचरन्ति, चीवरम्पि रजनसारुप्पं अकत्वा ओट्ठट्ठिवण्णं कत्वा विचरन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले रजनम्पि न होति दसच्छिन्दनम्पि ओवट्टिकविज्झनम्पि, कप्पमत्तं कत्वा वळञ्जेन्ति। पुन ओवट्टिकं विज्झित्वा कप्पं न करोन्ति। ततो उभयम्पि अकत्वा दसा छेत्वा परिब्बाजका विय चरन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले ‘‘को इमिना अम्हाकं अत्थो’’ति खुद्दकं कासावखण्डं हत्थे वा गीवाय वा बन्धन्ति, केसेसु वा अल्लीयापेन्ति, दारभरणं वा करोन्ता कसित्वा वपित्वा जीविकं कप्पेत्वा विचरन्ति। तदा दक्खिणं देन्ता सङ्घं उद्दिस्स एतेसं देन्ति। इदं सन्धाय भगवता वुत्तं – ‘‘भविस्सन्ति खो, पनानन्द, अनागतमद्धानं गोत्रभुनो कासावकण्ठा दुस्सीला पापधम्मा, तेसु दुस्सीलेसु सङ्घं उद्दिस्स दानं दस्सन्ति, तदापाहं, आनन्द, सङ्घगतं दक्खिणं असङ्खेय्यं अप्पमेय्यं वदामी’’ति (म॰ नि॰ ३.३८०)। ततो गच्छन्ते काले नानाविधानि कम्मानि करोन्ता ‘‘पपञ्चो एस, किं इमिना अम्हाक’’न्ति कासावखण्डं छिन्दित्वा अरञ्ञे खिपन्ति। एतस्मिं काले लिङ्गं अन्तरहितं नाम होति। कस्सपदसबलस्स किर कालतो पट्ठाय योनकानं सेतवत्थं पारुपित्वा चरणं चारित्तं जातन्ति। इदं लिङ्गअन्तरधानं नाम।
Gacchante gacchante kāle cīvaraggahaṇaṃ pattaggahaṇaṃ sammiñjanapasāraṇaṃ ālokitavilokitaṃ na pāsādikaṃ hoti. Nigaṇṭhasamaṇā viya alābupattaṃ bhikkhū pattaṃ aggabāhāya pakkhipitvā ādāya vicaranti, ettāvatāpi liṅgaṃ anantarahitameva hoti. Gacchante gacchante pana kāle aggabāhato otāretvā hatthena vā sikkāya vā olambitvā vicaranti, cīvarampi rajanasāruppaṃ akatvā oṭṭhaṭṭhivaṇṇaṃ katvā vicaranti. Gacchante gacchante kāle rajanampi na hoti dasacchindanampi ovaṭṭikavijjhanampi, kappamattaṃ katvā vaḷañjenti. Puna ovaṭṭikaṃ vijjhitvā kappaṃ na karonti. Tato ubhayampi akatvā dasā chetvā paribbājakā viya caranti. Gacchante gacchante kāle ‘‘ko iminā amhākaṃ attho’’ti khuddakaṃ kāsāvakhaṇḍaṃ hatthe vā gīvāya vā bandhanti, kesesu vā allīyāpenti, dārabharaṇaṃ vā karontā kasitvā vapitvā jīvikaṃ kappetvā vicaranti. Tadā dakkhiṇaṃ dentā saṅghaṃ uddissa etesaṃ denti. Idaṃ sandhāya bhagavatā vuttaṃ – ‘‘bhavissanti kho, panānanda, anāgatamaddhānaṃ gotrabhuno kāsāvakaṇṭhā dussīlā pāpadhammā, tesu dussīlesu saṅghaṃ uddissa dānaṃ dassanti, tadāpāhaṃ, ānanda, saṅghagataṃ dakkhiṇaṃ asaṅkheyyaṃ appameyyaṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 3.380). Tato gacchante kāle nānāvidhāni kammāni karontā ‘‘papañco esa, kiṃ iminā amhāka’’nti kāsāvakhaṇḍaṃ chinditvā araññe khipanti. Etasmiṃ kāle liṅgaṃ antarahitaṃ nāma hoti. Kassapadasabalassa kira kālato paṭṭhāya yonakānaṃ setavatthaṃ pārupitvā caraṇaṃ cārittaṃ jātanti. Idaṃ liṅgaantaradhānaṃ nāma.
धातुअन्तरधानं पन एवं वेदितब्बं – तीणि परिनिब्बानानि, किलेसपरिनिब्बानं – खन्धपरिनिब्बानं, धातुपरिनिब्बानन्ति। तत्थ किलेसपरिनिब्बानं बोधिपल्लङ्के अहोसि, खन्धपरिनिब्बानं कुसिनारायं, धातुपरिनिब्बानं अनागते भविस्सति। कथं? ततो तत्थ तत्थ सक्कारसम्मानं अलभमाना धातुयो बुद्धानं अधिट्ठानबलेन सक्कारसम्मानलभनकट्ठानं गच्छन्ति। गच्छन्ते गच्छन्ते काले सब्बट्ठानेसु सक्कारसम्मानो न होति। सासनस्स हि ओसक्कनकाले इमस्मिं तम्बपण्णिदीपे सब्बा धातुयो सन्निपतित्वा महाचेतियं, ततो नागदीपे राजायतनचेतियं, ततो बोधिपल्लङ्कं गमिस्सन्ति। नागभवनतोपि देवलोकतोपि ब्रह्मलोकतोपि धातुयो महाबोधिपल्लङ्कमेव गमिस्सन्ति। सासपमत्तापि धातु अन्तरा न नस्सिस्सति। सब्बा धातुयो महाबोधिमण्डे सन्निपतित्वा बुद्धरूपं गहेत्वा बोधिमण्डे पल्लङ्केन निसिन्नबुद्धसरीरसिरिं दस्सेन्ति। द्वत्तिंस महापुरिसलक्खणानि असीति अनुब्यञ्जनानि ब्यामप्पभाति सब्बं परिपुण्णमेव होति। ततो यमकपाटिहारियदिवसे विय पाटिहारियं कत्वा दस्सेन्ति। तदा मनुस्सभूतसत्तो नाम तत्थ गतो नत्थि, दससहस्सचक्कवाळे पन देवता सब्बाव सन्निपतित्वा ‘‘अज्ज दसबलो परिनिब्बायति, इतोदानि पट्ठाय अन्धकारं भविस्सती’’ति परिदेवन्ति। अथ धातुसरीरतो तेजो समुट्ठाय तं सरीरं अपण्णत्तिकभावं गमेति। धातुसरीरतो समुट्ठिता जाला याव ब्रह्मलोका उग्गच्छिस्सति, सासपमत्ताय सेसायपि धातुया सति एकजालाव भविस्सति। धातूसु परियादानं गतासु पच्छिज्जिस्सति। एवं महन्तं आनुभावं दस्सेत्वा धातुयो अन्तरधायन्ति। तदा सन्निपतिता देवसङ्घा बुद्धानं परिनिब्बुतदिवसे विय दिब्बगन्धमालातूरियादीहि सक्कारं कत्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा वन्दित्वा ‘‘अनागते उप्पज्जनकं बुद्धं पस्सितुं लभिस्साम भगवा’’ति वत्वा सकसकट्ठानमेव गच्छन्ति। इदं धातुअन्तरधानं नाम।
Dhātuantaradhānaṃ pana evaṃ veditabbaṃ – tīṇi parinibbānāni, kilesaparinibbānaṃ – khandhaparinibbānaṃ, dhātuparinibbānanti. Tattha kilesaparinibbānaṃ bodhipallaṅke ahosi, khandhaparinibbānaṃ kusinārāyaṃ, dhātuparinibbānaṃ anāgate bhavissati. Kathaṃ? Tato tattha tattha sakkārasammānaṃ alabhamānā dhātuyo buddhānaṃ adhiṭṭhānabalena sakkārasammānalabhanakaṭṭhānaṃ gacchanti. Gacchante gacchante kāle sabbaṭṭhānesu sakkārasammāno na hoti. Sāsanassa hi osakkanakāle imasmiṃ tambapaṇṇidīpe sabbā dhātuyo sannipatitvā mahācetiyaṃ, tato nāgadīpe rājāyatanacetiyaṃ, tato bodhipallaṅkaṃ gamissanti. Nāgabhavanatopi devalokatopi brahmalokatopi dhātuyo mahābodhipallaṅkameva gamissanti. Sāsapamattāpi dhātu antarā na nassissati. Sabbā dhātuyo mahābodhimaṇḍe sannipatitvā buddharūpaṃ gahetvā bodhimaṇḍe pallaṅkena nisinnabuddhasarīrasiriṃ dassenti. Dvattiṃsa mahāpurisalakkhaṇāni asīti anubyañjanāni byāmappabhāti sabbaṃ paripuṇṇameva hoti. Tato yamakapāṭihāriyadivase viya pāṭihāriyaṃ katvā dassenti. Tadā manussabhūtasatto nāma tattha gato natthi, dasasahassacakkavāḷe pana devatā sabbāva sannipatitvā ‘‘ajja dasabalo parinibbāyati, itodāni paṭṭhāya andhakāraṃ bhavissatī’’ti paridevanti. Atha dhātusarīrato tejo samuṭṭhāya taṃ sarīraṃ apaṇṇattikabhāvaṃ gameti. Dhātusarīrato samuṭṭhitā jālā yāva brahmalokā uggacchissati, sāsapamattāya sesāyapi dhātuyā sati ekajālāva bhavissati. Dhātūsu pariyādānaṃ gatāsu pacchijjissati. Evaṃ mahantaṃ ānubhāvaṃ dassetvā dhātuyo antaradhāyanti. Tadā sannipatitā devasaṅghā buddhānaṃ parinibbutadivase viya dibbagandhamālātūriyādīhi sakkāraṃ katvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā vanditvā ‘‘anāgate uppajjanakaṃ buddhaṃ passituṃ labhissāma bhagavā’’ti vatvā sakasakaṭṭhānameva gacchanti. Idaṃ dhātuantaradhānaṃ nāma.
इमस्स पञ्चविधस्स अन्तरधानस्स परियत्तिअन्तरधानमेव मूलं। परियत्तिया हि अन्तरहिताय पटिपत्ति अन्तरधायति, परियत्तिया ठिताय पटिपत्ति पतिट्ठाति। तेनेव इमस्मिं दीपे चण्डालतिस्समहाभये सक्को देवराजा महाउळुम्पं मापेत्वा भिक्खूनं आरोचापेसि ‘‘महन्तं भयं भविस्सति, न सम्मा देवो वस्सिस्सति, भिक्खू पच्चयेहि किलमन्ता परियत्तिं सन्धारेतुं न सक्खिस्सन्ति, परतीरं गन्त्वा अय्येहि जीवितं रक्खितुं वट्टति। इमं महाउळुम्पं आरुय्ह गच्छथ, भन्ते। येसं एत्थ निसज्जट्ठानं नप्पहोति, ते कट्ठखण्डेपि उरं ठपेत्वा गच्छन्तु, सब्बेसम्पि भयं न भविस्सती’’ति। तदा समुद्दतीरं पत्वा सट्ठि भिक्खू कतिकं कत्वा ‘‘अम्हाकं एत्थ गमनकिच्चं नत्थि, मयं इधेव हुत्वा तेपिटकं रक्खिस्सामा’’ति ततो निवत्तित्वा दक्खिणमलयजनपदं गन्त्वा कन्दमूलपण्णेहि जीविकं कप्पेन्ता वसिंसु। काये वहन्ते निसीदित्वा सज्झायं करोन्ति, अवहन्ते वालिकं उस्सारेत्वा परिवारेत्वा सीसानि एकट्ठाने कत्वा परियत्तिं सम्मसन्ति। इमिना नियामेन द्वादस संवच्छरानि साट्ठकथं तेपिटकं परिपुण्णं कत्वा धारयिंसु।
Imassa pañcavidhassa antaradhānassa pariyattiantaradhānameva mūlaṃ. Pariyattiyā hi antarahitāya paṭipatti antaradhāyati, pariyattiyā ṭhitāya paṭipatti patiṭṭhāti. Teneva imasmiṃ dīpe caṇḍālatissamahābhaye sakko devarājā mahāuḷumpaṃ māpetvā bhikkhūnaṃ ārocāpesi ‘‘mahantaṃ bhayaṃ bhavissati, na sammā devo vassissati, bhikkhū paccayehi kilamantā pariyattiṃ sandhāretuṃ na sakkhissanti, paratīraṃ gantvā ayyehi jīvitaṃ rakkhituṃ vaṭṭati. Imaṃ mahāuḷumpaṃ āruyha gacchatha, bhante. Yesaṃ ettha nisajjaṭṭhānaṃ nappahoti, te kaṭṭhakhaṇḍepi uraṃ ṭhapetvā gacchantu, sabbesampi bhayaṃ na bhavissatī’’ti. Tadā samuddatīraṃ patvā saṭṭhi bhikkhū katikaṃ katvā ‘‘amhākaṃ ettha gamanakiccaṃ natthi, mayaṃ idheva hutvā tepiṭakaṃ rakkhissāmā’’ti tato nivattitvā dakkhiṇamalayajanapadaṃ gantvā kandamūlapaṇṇehi jīvikaṃ kappentā vasiṃsu. Kāye vahante nisīditvā sajjhāyaṃ karonti, avahante vālikaṃ ussāretvā parivāretvā sīsāni ekaṭṭhāne katvā pariyattiṃ sammasanti. Iminā niyāmena dvādasa saṃvaccharāni sāṭṭhakathaṃ tepiṭakaṃ paripuṇṇaṃ katvā dhārayiṃsu.
भये वूपसन्ते सत्तसता भिक्खू अत्तनो गतट्ठाने साट्ठकथे तेपिटके एकक्खरम्पि एकब्यञ्जनम्पि अनासेत्वा इममेव दीपमागम्म कल्लगामजनपदे मण्डलारामविहारं पविसिंसु। थेरानं आगमनप्पवत्तिं सुत्वा इमस्मिं दीपे ओहीना सट्ठि भिक्खू ‘‘थेरे पस्सिस्सामा’’ति गन्त्वा थेरेहि सद्धिं तेपिटकं सोधेन्ता एकक्खरम्पि एकब्यञ्जनम्पि असमेन्तं नाम न पस्सिंसु। तस्मिं ठाने थेरानं अयं कथा उदपादि ‘‘परियत्ति नु खो सासनस्स मूलं , उदाहु पटिपत्ती’’ति। पंसुकूलिकत्थेरा ‘‘पटिपत्तिमूल’’न्ति आहंसु, धम्मकथिका ‘‘परियत्ती’’ति । अथ ने थेरा ‘‘तुम्हाकं द्विन्नम्पि जनानं वचनमत्तेनेव न करोम, जिनभासितं सुत्तं आहरथा’’ति आहंसु। सुत्तं आहरितुं न भारोति ‘‘इमे च, सुभद्द , भिक्खू सम्मा विहरेय्युं, असुञ्ञो लोको अरहन्तेहि अस्साति (दी॰ नि॰ २.२१४)। पटिपत्तिमूलकं, महाराज, सत्थुसासनं पटिपत्तिसारकं। पटिपत्तिया धरन्ताय तिट्ठती’’ति (मि॰ प॰ ४.१.७) सुत्तं आहरिंसु। इमं सुत्तं सुत्वा धम्मकथिका अत्तनो वादठपनत्थाय इमं सुत्तं आहरिंसु –
Bhaye vūpasante sattasatā bhikkhū attano gataṭṭhāne sāṭṭhakathe tepiṭake ekakkharampi ekabyañjanampi anāsetvā imameva dīpamāgamma kallagāmajanapade maṇḍalārāmavihāraṃ pavisiṃsu. Therānaṃ āgamanappavattiṃ sutvā imasmiṃ dīpe ohīnā saṭṭhi bhikkhū ‘‘there passissāmā’’ti gantvā therehi saddhiṃ tepiṭakaṃ sodhentā ekakkharampi ekabyañjanampi asamentaṃ nāma na passiṃsu. Tasmiṃ ṭhāne therānaṃ ayaṃ kathā udapādi ‘‘pariyatti nu kho sāsanassa mūlaṃ , udāhu paṭipattī’’ti. Paṃsukūlikattherā ‘‘paṭipattimūla’’nti āhaṃsu, dhammakathikā ‘‘pariyattī’’ti . Atha ne therā ‘‘tumhākaṃ dvinnampi janānaṃ vacanamatteneva na karoma, jinabhāsitaṃ suttaṃ āharathā’’ti āhaṃsu. Suttaṃ āharituṃ na bhāroti ‘‘ime ca, subhadda , bhikkhū sammā vihareyyuṃ, asuñño loko arahantehi assāti (dī. ni. 2.214). Paṭipattimūlakaṃ, mahārāja, satthusāsanaṃ paṭipattisārakaṃ. Paṭipattiyā dharantāya tiṭṭhatī’’ti (mi. pa. 4.1.7) suttaṃ āhariṃsu. Imaṃ suttaṃ sutvā dhammakathikā attano vādaṭhapanatthāya imaṃ suttaṃ āhariṃsu –
‘‘याव तिट्ठन्ति सुत्तन्ता, विनयो याव दिप्पति।
‘‘Yāva tiṭṭhanti suttantā, vinayo yāva dippati;
ताव दक्खन्ति आलोकं, सूरिये अब्भुट्ठिते यथा॥
Tāva dakkhanti ālokaṃ, sūriye abbhuṭṭhite yathā.
‘‘सुत्तन्तेसु असन्तेसु, पमुट्ठे विनयम्हि च।
‘‘Suttantesu asantesu, pamuṭṭhe vinayamhi ca;
तमो भविस्सति लोके, सूरिये अत्थङ्गते यथा॥
Tamo bhavissati loke, sūriye atthaṅgate yathā.
‘‘सुत्तन्ते रक्खिते सन्ते, पटिपत्ति होति रक्खिता।
‘‘Suttante rakkhite sante, paṭipatti hoti rakkhitā;
पटिपत्तियं ठितो धीरो, योगक्खेमा न धंसती’’ति॥
Paṭipattiyaṃ ṭhito dhīro, yogakkhemā na dhaṃsatī’’ti.
इमस्मिं सुत्ते आहटे पंसुकूलिकत्थेरा तुण्ही अहेसुं, धम्मकथिकत्थेरानंयेव वचनं पुरतो अहोसि। यथा हि गवसतस्स वा गवसहस्सस्स वा अन्तरे पवेणिपालिकाय धेनुया असति सो वंसो सा पवेणि न घटीयति, एवमेवं आरद्धविपस्सकानं भिक्खूनं सतेपि सहस्सेपि संविज्जमाने परियत्तिया असति अरियमग्गपटिवेधो नाम न होति। यथा च निधिकुम्भिया जाननत्थाय पासाणपिट्ठे अक्खरेसु ठपितेसु याव अक्खरानि धरन्ति, ताव निधिकुम्भि नट्ठा नाम न होति। एवमेवं परियत्तिया धरमानाय सासनं अन्तरहितं नाम न होतीति।
Imasmiṃ sutte āhaṭe paṃsukūlikattherā tuṇhī ahesuṃ, dhammakathikattherānaṃyeva vacanaṃ purato ahosi. Yathā hi gavasatassa vā gavasahassassa vā antare paveṇipālikāya dhenuyā asati so vaṃso sā paveṇi na ghaṭīyati, evamevaṃ āraddhavipassakānaṃ bhikkhūnaṃ satepi sahassepi saṃvijjamāne pariyattiyā asati ariyamaggapaṭivedho nāma na hoti. Yathā ca nidhikumbhiyā jānanatthāya pāsāṇapiṭṭhe akkharesu ṭhapitesu yāva akkharāni dharanti, tāva nidhikumbhi naṭṭhā nāma na hoti. Evamevaṃ pariyattiyā dharamānāya sāsanaṃ antarahitaṃ nāma na hotīti.
दुतियपमादादिवग्गवण्णना।
Dutiyapamādādivaggavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. दुतियपमादादिवग्गो • 10. Dutiyapamādādivaggo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १०. दुतियपमादादिवग्गवण्णना • 10. Dutiyapamādādivaggavaṇṇanā
