Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयविनिच्छय-टीका • Vinayavinicchaya-ṭīkā

    दुतियपाराजिककथावण्णना

    Dutiyapārājikakathāvaṇṇanā

    ३९. इदानि दुतियं पाराजिकविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘आदियन्तो’’तिआदि। तत्थ ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति पाठसेसो। सो च पच्‍चत्तेकवचनन्तेहि सब्बपदेहि योजेतब्बो, थेय्यचित्तेन आदियन्तो पराजितोति सम्बन्धो। परसन्तकं आरामादिं अभियुञ्‍जित्वा सामिकं पराजेत्वा थेय्यचित्तेन गण्हन्तो तदत्थाय कते पुब्बपयोगे दुक्‍कटं, सामिकस्स विमतुप्पादने थुल्‍लच्‍चयञ्‍च आपज्‍जित्वा तस्स च अत्तनो च धुरनिक्खेपेन पातिमोक्खसंवरसीलसम्पत्तिया अदायादो हुत्वा पराजितो होतीति वुत्तं होति।

    39. Idāni dutiyaṃ pārājikavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘ādiyanto’’tiādi. Tattha ‘‘theyyacittenā’’ti pāṭhaseso. So ca paccattekavacanantehi sabbapadehi yojetabbo, theyyacittena ādiyanto parājitoti sambandho. Parasantakaṃ ārāmādiṃ abhiyuñjitvā sāmikaṃ parājetvā theyyacittena gaṇhanto tadatthāya kate pubbapayoge dukkaṭaṃ, sāmikassa vimatuppādane thullaccayañca āpajjitvā tassa ca attano ca dhuranikkhepena pātimokkhasaṃvarasīlasampattiyā adāyādo hutvā parājito hotīti vuttaṃ hoti.

    ‘‘तथा’’ति च ‘‘अपी’’ति च ‘‘पराजितो’’ति च ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति इमिना सह एकतो कत्वा ‘‘हरन्तो’’तिआदीहि चतूहिपि पदेहि योजेतब्बं। थेय्यचित्तेन हरन्तोपि तथा पराजितोति योजना सीसादीहि परसन्तकं भण्डं हरन्तो थेय्यचित्तेन भण्डस्स आमसने दुक्‍कटञ्‍च फन्दापने थुल्‍लच्‍चयञ्‍च आपज्‍जित्वा सीसतो खन्धोहरणादिपयोगं करोन्तोपि तथा पराजितो होतीति अत्थो।

    ‘‘Tathā’’ti ca ‘‘apī’’ti ca ‘‘parājito’’ti ca ‘‘theyyacittenā’’ti iminā saha ekato katvā ‘‘haranto’’tiādīhi catūhipi padehi yojetabbaṃ. Theyyacittena harantopi tathā parājitoti yojanā sīsādīhi parasantakaṃ bhaṇḍaṃ haranto theyyacittena bhaṇḍassa āmasane dukkaṭañca phandāpane thullaccayañca āpajjitvā sīsato khandhoharaṇādipayogaṃ karontopi tathā parājito hotīti attho.

    थेय्यचित्तेन अवहरन्तोपि तथा पराजितोति योजना। अयं पनेत्थ अत्थो – अञ्‍ञेहि सङ्गोपनादिं सन्धाय अत्तनि उपनिक्खित्तभण्डं ‘‘देहि मे भण्ड’’न्ति चोदियमानो ‘‘न मया गहित’’न्तिआदिना मुसा वत्वा थेय्यचित्तेन गण्हन्तोपि तस्स विमतुप्पादने थुल्‍लच्‍चयमापज्‍जित्वा तथेव धुरनिक्खेपेन पराजितो होतीति। ‘‘नाहं अग्गहेसि’’न्तिआदिना अवजानित्वा पटिक्खिपित्वा हरन्तो ‘‘अवहरन्तो’’ति वुत्तो।

    Theyyacittena avaharantopi tathā parājitoti yojanā. Ayaṃ panettha attho – aññehi saṅgopanādiṃ sandhāya attani upanikkhittabhaṇḍaṃ ‘‘dehi me bhaṇḍa’’nti codiyamāno ‘‘na mayā gahita’’ntiādinā musā vatvā theyyacittena gaṇhantopi tassa vimatuppādane thullaccayamāpajjitvā tatheva dhuranikkhepena parājito hotīti. ‘‘Nāhaṃ aggahesi’’ntiādinā avajānitvā paṭikkhipitvā haranto ‘‘avaharanto’’ti vutto.

    थेय्यचित्तेन इरियापथं विकोपेन्तोपि तथा पराजितोति योजना। यं पन अञ्‍ञेसं भण्डहरणकमनुस्सादीनमञ्‍ञतरं ‘‘तेन भण्डेन सह गण्हामी’’ति भण्डं हरन्तं थेय्यचित्तेन निवारेत्वा अत्तना इच्छितदिसाभिमुखं कत्वा तस्स पकतिइरियापथं विकोपेन्तोपि पठमपादुद्धारेन थुल्‍लच्‍चयमापज्‍जित्वा दुतियपदवारातिक्‍कमेन तथेव पराजितो होतीति अत्थो।

    Theyyacittena iriyāpathaṃ vikopentopi tathā parājitoti yojanā. Yaṃ pana aññesaṃ bhaṇḍaharaṇakamanussādīnamaññataraṃ ‘‘tena bhaṇḍena saha gaṇhāmī’’ti bhaṇḍaṃ harantaṃ theyyacittena nivāretvā attanā icchitadisābhimukhaṃ katvā tassa pakatiiriyāpathaṃ vikopentopi paṭhamapāduddhārena thullaccayamāpajjitvā dutiyapadavārātikkamena tatheva parājito hotīti attho.

    थेय्यचित्तेन ठाना चावेन्तोपि तथा पराजितोति योजना। थलादीसु ठितं भण्डं थेय्यचित्तेन अवहरितुकामताय ठितट्ठानतो अपनेन्तोपि दुतियपरियेसनादीसु आमसनावसानेसु सब्बेसुपि पयोगेसु दुक्‍कटानि च फन्दापने थुल्‍लच्‍चयञ्‍च आपज्‍जित्वा उपरि वक्खमानप्पकारेसु विय ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अपनेन्तो तथेव पराजितो होतीति अत्थो।

    Theyyacittena ṭhānā cāventopi tathā parājitoti yojanā. Thalādīsu ṭhitaṃ bhaṇḍaṃ theyyacittena avaharitukāmatāya ṭhitaṭṭhānato apanentopi dutiyapariyesanādīsu āmasanāvasānesu sabbesupi payogesu dukkaṭāni ca phandāpane thullaccayañca āpajjitvā upari vakkhamānappakāresu viya ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi apanento tatheva parājito hotīti attho.

    एवमेताय गाथाय ‘‘आदियेय्य हरेय्य अवहरेय्य इरियापथं विकोपेय्य ठानाचावेय्य सङ्केतं वीतिनामेय्या’’ति (पारा॰ ९२) पदभाजनागतेसु छसु पदेसु आदो पञ्‍च पदानि सङ्गहेत्वा छट्ठं पदं कस्मा न सङ्गहितन्ति चे? अयं गाथा न तंपदभाजनं दस्सेतुं वुत्ता, अथ खो तेसं पदानं विनिच्छयं सन्धाय अट्ठकथासु (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) वुत्तपञ्‍चवीसतिअवहारे दस्सेतुं तदवयवभूतपञ्‍चपञ्‍चकानि दस्सेतुकामेन वुत्ता, तस्मा एत्थ छट्ठं पदं न वुत्तन्ति दट्ठब्बं। अथ वा वक्खमाने ततियपञ्‍चके निस्सग्गियावहारपदेन, पञ्‍चमपञ्‍चके परिकप्पावहारपदेन च सङ्गय्हमानत्ता एत्थ नानेकभण्डपञ्‍चकद्वयं असङ्करतो दस्सेतुं छट्ठं पदं न गहितन्ति वेदितब्बं।

    Evametāya gāthāya ‘‘ādiyeyya hareyya avahareyya iriyāpathaṃ vikopeyya ṭhānācāveyya saṅketaṃ vītināmeyyā’’ti (pārā. 92) padabhājanāgatesu chasu padesu ādo pañca padāni saṅgahetvā chaṭṭhaṃ padaṃ kasmā na saṅgahitanti ce? Ayaṃ gāthā na taṃpadabhājanaṃ dassetuṃ vuttā, atha kho tesaṃ padānaṃ vinicchayaṃ sandhāya aṭṭhakathāsu (pārā. aṭṭha. 1.92) vuttapañcavīsatiavahāre dassetuṃ tadavayavabhūtapañcapañcakāni dassetukāmena vuttā, tasmā ettha chaṭṭhaṃ padaṃ na vuttanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā vakkhamāne tatiyapañcake nissaggiyāvahārapadena, pañcamapañcake parikappāvahārapadena ca saṅgayhamānattā ettha nānekabhaṇḍapañcakadvayaṃ asaṅkarato dassetuṃ chaṭṭhaṃ padaṃ na gahitanti veditabbaṃ.

    ४०. इमस्मिं अदिन्‍नादानपाराजिके वत्थुम्हि ओतिण्णे कत्तब्बविनिच्छयस्स पञ्‍चवीसतिअवहारानं अङ्गानि होन्ति, ते च नानाभण्डपञ्‍चकं एकभण्डपञ्‍चकं साहत्थिकपञ्‍चकं पुब्बपयोगपञ्‍चकं थेय्यावहारपञ्‍चकन्ति निद्दिट्ठा पञ्‍चपञ्‍चकभेदा, तत्थ इमाय गाथाय नानेकभण्डपञ्‍चकद्वयप्पभेदे दस अवहारे सङ्गहेत्वा अवसेसपञ्‍चकत्तयं दस्सेतुं ‘‘तत्था’’ति आरद्धं। तत्थ तत्थाति तिस्सं गाथायं। नानेकभण्डानन्ति नाना, एको च भण्डो येसन्ति विग्गहो। सविञ्‍ञाणकअविञ्‍ञाणकभण्डवसेन नानाभण्डपञ्‍चकञ्‍च सविञ्‍ञाणकभण्डवसेनेव एकभण्डपञ्‍चकञ्‍च वेदितब्बं। पञ्‍च परिमाणा येसन्ते पञ्‍चका, तेसं। अवहाराति अवहरणानि, चोरकम्मानीति वुत्तं होति। एतेति अनन्तरगाथाय ‘‘आदियन्तो’’तिआदिना निद्दिट्ठा आदियन्तादयो। पटिपत्तिसन्ताने विसेसं विनिच्छयं भावेति उप्पादेतीति विभावी, विनयधरो, तेन विभाविना। विञ्‍ञातब्बाति परेसं आरामादिसविञ्‍ञाणकवत्थूनि वा दासमयूरादिं केवलं सविञ्‍ञाणकवत्थुमत्तं वा अवहरितुं कता यथावुत्तसरूपा आदियनादयो ठानाचावनपरियोसाना पञ्‍च अवहारा यथावुत्तनानाभण्डएकभण्डविसया हुत्वा पवत्तन्तीति नानाभण्डपञ्‍चकं एकभण्डपञ्‍चकन्ति दस अवहारा भवन्तीति विनयधरेन ओतिण्णस्स वत्थुनो विनिच्छयोपकारकत्ता तथतो ञातब्बाति अत्थो।

    40. Imasmiṃ adinnādānapārājike vatthumhi otiṇṇe kattabbavinicchayassa pañcavīsatiavahārānaṃ aṅgāni honti, te ca nānābhaṇḍapañcakaṃ ekabhaṇḍapañcakaṃ sāhatthikapañcakaṃ pubbapayogapañcakaṃ theyyāvahārapañcakanti niddiṭṭhā pañcapañcakabhedā, tattha imāya gāthāya nānekabhaṇḍapañcakadvayappabhede dasa avahāre saṅgahetvā avasesapañcakattayaṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’ti āraddhaṃ. Tattha tatthāti tissaṃ gāthāyaṃ. Nānekabhaṇḍānanti nānā, eko ca bhaṇḍo yesanti viggaho. Saviññāṇakaaviññāṇakabhaṇḍavasena nānābhaṇḍapañcakañca saviññāṇakabhaṇḍavaseneva ekabhaṇḍapañcakañca veditabbaṃ. Pañca parimāṇā yesante pañcakā, tesaṃ. Avahārāti avaharaṇāni, corakammānīti vuttaṃ hoti. Eteti anantaragāthāya ‘‘ādiyanto’’tiādinā niddiṭṭhā ādiyantādayo. Paṭipattisantāne visesaṃ vinicchayaṃ bhāveti uppādetīti vibhāvī, vinayadharo, tena vibhāvinā. Viññātabbāti paresaṃ ārāmādisaviññāṇakavatthūni vā dāsamayūrādiṃ kevalaṃ saviññāṇakavatthumattaṃ vā avaharituṃ katā yathāvuttasarūpā ādiyanādayo ṭhānācāvanapariyosānā pañca avahārā yathāvuttanānābhaṇḍaekabhaṇḍavisayā hutvā pavattantīti nānābhaṇḍapañcakaṃ ekabhaṇḍapañcakanti dasa avahārā bhavantīti vinayadharena otiṇṇassa vatthuno vinicchayopakārakattā tathato ñātabbāti attho.

    ४१. एवं पञ्‍चवीसति अवहारे दस्सेतुं वत्तब्बेसु पञ्‍चसु पञ्‍चकेसु नानेकभण्डपञ्‍चकानि द्वे दस्सेत्वा इदानि अवसेसपञ्‍चकत्तयं दस्सेतुमाह ‘‘साहत्था’’तिआदि। तत्थ साहत्थोति सको हत्थो, तेन निब्बत्तो, तस्स वा सम्बन्धीति साहत्थो, अवहारो, चोरेन सहत्था कतो अवहारोति अत्थो। आणत्तिको चेवाति आणत्तिया निब्बत्तो आणत्तिको, अवहारो, चोरस्स ‘‘इमं नाम भण्डं गण्हा’’ति यस्स कस्सचि आणापनेन सिद्धो अवहारो च। निस्सग्गोति निस्सज्‍जनं निस्सग्गो, अवहारो, सुङ्कघातट्ठाने, परिकप्पितोकासे वा ठत्वा भण्डस्स बहि पातनन्ति वुत्तं होति।

    41. Evaṃ pañcavīsati avahāre dassetuṃ vattabbesu pañcasu pañcakesu nānekabhaṇḍapañcakāni dve dassetvā idāni avasesapañcakattayaṃ dassetumāha ‘‘sāhatthā’’tiādi. Tattha sāhatthoti sako hattho, tena nibbatto, tassa vā sambandhīti sāhattho, avahāro, corena sahatthā kato avahāroti attho. Āṇattiko cevāti āṇattiyā nibbatto āṇattiko, avahāro, corassa ‘‘imaṃ nāma bhaṇḍaṃ gaṇhā’’ti yassa kassaci āṇāpanena siddho avahāro ca. Nissaggoti nissajjanaṃ nissaggo, avahāro, suṅkaghātaṭṭhāne, parikappitokāse vā ṭhatvā bhaṇḍassa bahi pātananti vuttaṃ hoti.

    अत्थसाधकोति पाराजिकापत्तिसङ्खातं अत्थं साधेतीति अत्थसाधको, सो अवहारो च यथाणत्तिकं अविराधेत्वा एकंसेन अवहरन्तस्स ‘‘असुकस्स भण्डं अवहरा’’ति अविसेसेन वा अवहरितब्बवत्थुविसेसो गहणकालो गहणदेसो गहणाकारो चाति एवमादिविसेसानमञ्‍ञतरेन विसेसेत्वा वा आणापनञ्‍च एकंसेन पादग्घनकतेलपिवनकं उपाहनादिकिञ्‍चिवत्थुं तेलभाजनादीसु पातनादिप्पयोगो चाति एवमादिप्पयोगो च किरियासिद्धिया पुरेतरमेव पाराजिकसङ्खातस्स अत्थस्स साधनतो अत्थसाधको अवहारो चाति वुत्तं होति।

    Atthasādhakoti pārājikāpattisaṅkhātaṃ atthaṃ sādhetīti atthasādhako, so avahāro ca yathāṇattikaṃ avirādhetvā ekaṃsena avaharantassa ‘‘asukassa bhaṇḍaṃ avaharā’’ti avisesena vā avaharitabbavatthuviseso gahaṇakālo gahaṇadeso gahaṇākāro cāti evamādivisesānamaññatarena visesetvā vā āṇāpanañca ekaṃsena pādagghanakatelapivanakaṃ upāhanādikiñcivatthuṃ telabhājanādīsu pātanādippayogo cāti evamādippayogo ca kiriyāsiddhiyā puretarameva pārājikasaṅkhātassa atthassa sādhanato atthasādhako avahāro cāti vuttaṃ hoti.

    धुरनिक्खेपनञ्‍चाति धुरस्स निक्खेपनं धुरनिक्खेपनं, तञ्‍च अवहारो, परसन्तकानं आरामादीनं अभियोगविसये च उपनिक्खित्तस्स भण्डादिनो विसये च चोरस्स सामिनो विस्सज्‍जने च सामिनो च, यदा कदाचि यथाकथञ्‍चि गण्हिस्सामीति गहणे निरुस्साहभावसङ्खातो धुरनिक्खेपावहारो चाति वुत्तं होति। इति इदं धुरनिक्खेपनञ्‍च यथावुत्तप्पकारं साहत्थादिचतुक्‍कञ्‍च पञ्‍चन्‍नं अवहारानं समूहो पञ्‍चकं, साहत्थादिपञ्‍चकं ‘‘साहत्थपञ्‍चक’’न्ति वुच्‍चति। आदि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठोति वेदितब्बं।

    Dhuranikkhepanañcāti dhurassa nikkhepanaṃ dhuranikkhepanaṃ, tañca avahāro, parasantakānaṃ ārāmādīnaṃ abhiyogavisaye ca upanikkhittassa bhaṇḍādino visaye ca corassa sāmino vissajjane ca sāmino ca, yadā kadāci yathākathañci gaṇhissāmīti gahaṇe nirussāhabhāvasaṅkhāto dhuranikkhepāvahāro cāti vuttaṃ hoti. Iti idaṃ dhuranikkhepanañca yathāvuttappakāraṃ sāhatthādicatukkañca pañcannaṃ avahārānaṃ samūho pañcakaṃ, sāhatthādipañcakaṃ ‘‘sāhatthapañcaka’’nti vuccati. Ādi-saddo luttaniddiṭṭhoti veditabbaṃ.

    ४२. पुब्बसहपयोगा चाति एत्थ ‘‘पुब्बपयोगो सहपयोगो’’ति पयोग-सद्दो पच्‍चेकं योजेतब्बो। ‘‘आणत्तिवसेन पुब्बपयोगो वेदितब्बो’’ति अट्ठकथावचनतो (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) यथाणत्तिकमविराधेत्वा गण्हतो ‘‘असुकस्स इत्थन्‍नामं भण्डं अवहरा’’ति आणापनं पुब्बपयोगो नाम अवहारो। कायेन, वाचाय वा पयुज्‍जनं आणापनं पयोगो, आणत्तस्स भण्डग्गहणतो पुब्बत्ता पुब्बो च सो पयोगो चाति पुब्बपयोगो अवहारोति दट्ठब्बं। ‘‘ठानाचावनवसेन सहपयोगो वेदितब्बो’’ति अट्ठकथावचनस्स उपलक्खणपदत्ता ठानाचावनञ्‍च परायत्तभूमिगहणे खीलसङ्कमनादिकञ्‍च सहपयोगो अवहारोति वेदितब्बो।

    42.Pubbasahapayogā cāti ettha ‘‘pubbapayogo sahapayogo’’ti payoga-saddo paccekaṃ yojetabbo. ‘‘Āṇattivasena pubbapayogo veditabbo’’ti aṭṭhakathāvacanato (pārā. aṭṭha. 1.92) yathāṇattikamavirādhetvā gaṇhato ‘‘asukassa itthannāmaṃ bhaṇḍaṃ avaharā’’ti āṇāpanaṃ pubbapayogo nāma avahāro. Kāyena, vācāya vā payujjanaṃ āṇāpanaṃ payogo, āṇattassa bhaṇḍaggahaṇato pubbattā pubbo ca so payogo cāti pubbapayogo avahāroti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Ṭhānācāvanavasena sahapayogo veditabbo’’ti aṭṭhakathāvacanassa upalakkhaṇapadattā ṭhānācāvanañca parāyattabhūmigahaṇe khīlasaṅkamanādikañca sahapayogo avahāroti veditabbo.

    संविदाहरणन्ति बहूहि एकतो हुत्वा ‘‘इदं नाम भण्डं अवहरिस्सामा’’ति संविदहित्वा सब्बेहि, एकतो वा सब्बेसं अनुमतिया एकेन वा गन्त्वा परसन्तकस्स थेय्यचित्तेन हरणसङ्खातो संविदावहारो च। समं एकी हुत्वा विसुं एकेनापि थेय्यचित्तेन पादे वा पादारहे वा गहिते कतमन्तनानं सब्बेसम्पि पाराजिकं होतीति दट्ठब्बं । संविदहित्वा मन्तेत्वा अवहरणं संविदाहरणं। निरुत्तिनयेन सद्दसिद्धि वेदितब्बा। ‘‘संविदाहरण’’न्ति ‘‘संविदावहारो’’ति इमस्स वेवचनं। ‘‘सम्बहुला संविदहित्वा एको भण्डं अवहरति, आपत्ति सब्बेसं पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ ११८) वचनतो एवं सहकतमन्तनेसु एकेनापि थेय्यचित्तेन पादे वा पादारहे वा गहिते कतमन्तनानं सब्बेसं पाराजिकं होतीति दट्ठब्बं।

    Saṃvidāharaṇanti bahūhi ekato hutvā ‘‘idaṃ nāma bhaṇḍaṃ avaharissāmā’’ti saṃvidahitvā sabbehi, ekato vā sabbesaṃ anumatiyā ekena vā gantvā parasantakassa theyyacittena haraṇasaṅkhāto saṃvidāvahāro ca. Samaṃ ekī hutvā visuṃ ekenāpi theyyacittena pāde vā pādārahe vā gahite katamantanānaṃ sabbesampi pārājikaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ . Saṃvidahitvā mantetvā avaharaṇaṃ saṃvidāharaṇaṃ. Niruttinayena saddasiddhi veditabbā. ‘‘Saṃvidāharaṇa’’nti ‘‘saṃvidāvahāro’’ti imassa vevacanaṃ. ‘‘Sambahulā saṃvidahitvā eko bhaṇḍaṃ avaharati, āpatti sabbesaṃ pārājikassā’’ti (pārā. 118) vacanato evaṃ sahakatamantanesu ekenāpi theyyacittena pāde vā pādārahe vā gahite katamantanānaṃ sabbesaṃ pārājikaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.

    सङ्केतकम्मन्ति पुब्बण्हादिकालपरिच्छेदेन सञ्‍जाननं सङ्केतो, तेन कतं कम्मं अवहरणं सङ्केतकम्मं नाम। तं पन पुरेभत्तादीसु कञ्‍चि कालं परिच्छिन्दित्वा ‘‘इमस्मिं काले इत्थन्‍नामं भण्डं अवहरा’’ति वुत्ते तस्मिंयेव काले तंयेव यथावुत्तं भण्डं अवहरति चे, सङ्केतकारकस्स सङ्केतक्खणेयेव पाराजिकन्ति सङ्खेपतो वेदितब्बं।

    Saṅketakammanti pubbaṇhādikālaparicchedena sañjānanaṃ saṅketo, tena kataṃ kammaṃ avaharaṇaṃ saṅketakammaṃ nāma. Taṃ pana purebhattādīsu kañci kālaṃ paricchinditvā ‘‘imasmiṃ kāle itthannāmaṃ bhaṇḍaṃ avaharā’’ti vutte tasmiṃyeva kāle taṃyeva yathāvuttaṃ bhaṇḍaṃ avaharati ce, saṅketakārakassa saṅketakkhaṇeyeva pārājikanti saṅkhepato veditabbaṃ.

    नेमित्तन्ति परभण्डावहारस्स हेतुत्ता अक्खिनिखणनादि निमित्तं नाम, तेन निब्बत्तं नेमित्तं, अवहरणसङ्खातकम्मं अवहारो। ‘‘मया अक्खिम्हि निखणिते वा भमुम्हि उक्खित्ते वा इत्थन्‍नामं भण्डं अवहरा’’ति आणत्तेन तं निमित्तं दिस्वा वुत्तमेव भण्डं वुत्तनियाममविराधेत्वा गहितं चे, निमित्तकारकस्स निमित्तकरणक्खणेयेव पाराजिकं होति। वुत्तनियामं विराधेत्वा गहितं चे, निमित्तकारको मुच्‍चति, अवहारकस्सेव पाराजिकं। पुब्बपयोगो आदि यस्स तं पुब्बपयोगादि, पुब्बपयोगादि च तं पञ्‍चकञ्‍चाति विग्गहो।

    Nemittanti parabhaṇḍāvahārassa hetuttā akkhinikhaṇanādi nimittaṃ nāma, tena nibbattaṃ nemittaṃ, avaharaṇasaṅkhātakammaṃ avahāro. ‘‘Mayā akkhimhi nikhaṇite vā bhamumhi ukkhitte vā itthannāmaṃ bhaṇḍaṃ avaharā’’ti āṇattena taṃ nimittaṃ disvā vuttameva bhaṇḍaṃ vuttaniyāmamavirādhetvā gahitaṃ ce, nimittakārakassa nimittakaraṇakkhaṇeyeva pārājikaṃ hoti. Vuttaniyāmaṃ virādhetvā gahitaṃ ce, nimittakārako muccati, avahārakasseva pārājikaṃ. Pubbapayogo ādi yassa taṃ pubbapayogādi, pubbapayogādi ca taṃ pañcakañcāti viggaho.

    ४३. थेय्यञ्‍च पसय्हञ्‍च परिकप्पो च पटिच्छन्‍नो च कुसो च थेय्यपसय्हपरिकप्पपटिच्छन्‍नकुसा, ते आदी उपपदभूता येसं अवहारानं ते थेय्य…पे॰… कुसादिका , अवहारा, इमिना थेय्यावहारो च…पे॰… कुसावहारो चाति वुत्तं होति। तत्थ थेय्यावहारोति थेनो वुच्‍चति चोरो, तस्स भावो थेय्यं, एत्थ न-कारलोपो निरुत्तिनयेन दट्ठब्बो, तेन अवहरणं थेय्यावहारो, सन्धिच्छेदादिवसेन अदिस्समानेन गहणञ्‍च कूटमानकूटकहापणादीहि वञ्‍चेत्वा गहणञ्‍च थेय्यावहारो।

    43. Theyyañca pasayhañca parikappo ca paṭicchanno ca kuso ca theyyapasayhaparikappapaṭicchannakusā, te ādī upapadabhūtā yesaṃ avahārānaṃ te theyya…pe… kusādikā, avahārā, iminā theyyāvahāro ca…pe… kusāvahāro cāti vuttaṃ hoti. Tattha theyyāvahāroti theno vuccati coro, tassa bhāvo theyyaṃ, ettha na-kāralopo niruttinayena daṭṭhabbo, tena avaharaṇaṃ theyyāvahāro, sandhicchedādivasena adissamānena gahaṇañca kūṭamānakūṭakahāpaṇādīhi vañcetvā gahaṇañca theyyāvahāro.

    पसय्ह अभिभवित्वा अवहरणं पसय्हावहारो, गामविलोपका विय सामिके अभिभवित्वा गहणञ्‍च राजभटादयो विय अभिभवित्वा निबद्धकरग्गहणे अधिकग्गहणञ्‍च पसय्हावहारो।

    Pasayha abhibhavitvā avaharaṇaṃ pasayhāvahāro, gāmavilopakā viya sāmike abhibhavitvā gahaṇañca rājabhaṭādayo viya abhibhavitvā nibaddhakaraggahaṇe adhikaggahaṇañca pasayhāvahāro.

    वत्थसुत्तादिकं परिच्छिज्‍ज कप्पेत्वा अवहरणं परिकप्पावहारो, सो च भण्डोकासपरिकप्पवसेन दुविधो होति। तत्थ निक्खित्तभण्डं अन्धकारप्पदेसं पविसित्वा सुत्तादिभण्डानि तत्थ निक्खित्तानि, ते पेळादयो गण्हन्तस्स ‘‘वत्थानि चे गण्हिस्सामि, सुत्तानि चे न गण्हिस्सामी’’तिआदिना नयेन परिकप्पेत्वा उक्खिपनं भण्डपरिकप्पपुब्बकत्ता भण्डपरिकप्पावहारो नाम। आरामपरिवेणादीनि पविसित्वा लोभनीयं भण्डं दिस्वा गब्भपासादतलपमुखमाळकपाकारद्वारकोट्ठकादिं यं किञ्‍चि ठानं परिकप्पेत्वा ‘‘एत्थन्तरे दिट्ठो चे, ओलोकेतुं गहितं विय दस्सामि, नो चे, हरिस्सामी’’ति परिकप्पेत्वा आदाय गन्त्वा परिकप्पितट्ठानातिक्‍कमो ओकासपरिकप्पपुब्बकत्ता ओकासपरिकप्पावहारो नामाति सङ्खेपतो वेदितब्बो।

    Vatthasuttādikaṃ paricchijja kappetvā avaharaṇaṃ parikappāvahāro, so ca bhaṇḍokāsaparikappavasena duvidho hoti. Tattha nikkhittabhaṇḍaṃ andhakārappadesaṃ pavisitvā suttādibhaṇḍāni tattha nikkhittāni, te peḷādayo gaṇhantassa ‘‘vatthāni ce gaṇhissāmi, suttāni ce na gaṇhissāmī’’tiādinā nayena parikappetvā ukkhipanaṃ bhaṇḍaparikappapubbakattā bhaṇḍaparikappāvahāro nāma. Ārāmapariveṇādīni pavisitvā lobhanīyaṃ bhaṇḍaṃ disvā gabbhapāsādatalapamukhamāḷakapākāradvārakoṭṭhakādiṃ yaṃ kiñci ṭhānaṃ parikappetvā ‘‘etthantare diṭṭho ce, oloketuṃ gahitaṃ viya dassāmi, no ce, harissāmī’’ti parikappetvā ādāya gantvā parikappitaṭṭhānātikkamo okāsaparikappapubbakattā okāsaparikappāvahāro nāmāti saṅkhepato veditabbo.

    तिणपण्णादीहि पटिच्छन्‍नस्स भण्डस्स अवहरणं पटिच्छन्‍नावहारो, उय्यानादीसु कीळमानेहि वा सङ्घपरिविसन्तेहि वा मनुस्सेहि ओमुञ्‍चित्वा ठपितं अलङ्कारादिकं यं किञ्‍चि भण्डं दिस्वा ‘‘ओणमित्वा गण्हन्ते आसङ्कन्ती’’ति ठत्वा तिणपण्णपंसुवालुकादीहि पटिच्छादेत्वा सामिकेसु परियेसित्वा अदिस्वा सालयेसु गतेसु पच्छा थेय्यचित्तेन गहणञ्‍च तदेव भण्डं कद्दमादीसु थेय्यचित्तेन अङ्गुट्ठादीहि पीळेत्वा ओसीदापेत्वा हेट्ठाभागेन फुट्ठट्ठानं उपरिभागेन अतिक्‍कमनञ्‍च पटिच्छन्‍नावहारोति वुत्तं होति।

    Tiṇapaṇṇādīhi paṭicchannassa bhaṇḍassa avaharaṇaṃ paṭicchannāvahāro, uyyānādīsu kīḷamānehi vā saṅghaparivisantehi vā manussehi omuñcitvā ṭhapitaṃ alaṅkārādikaṃ yaṃ kiñci bhaṇḍaṃ disvā ‘‘oṇamitvā gaṇhante āsaṅkantī’’ti ṭhatvā tiṇapaṇṇapaṃsuvālukādīhi paṭicchādetvā sāmikesu pariyesitvā adisvā sālayesu gatesu pacchā theyyacittena gahaṇañca tadeva bhaṇḍaṃ kaddamādīsu theyyacittena aṅguṭṭhādīhi pīḷetvā osīdāpetvā heṭṭhābhāgena phuṭṭhaṭṭhānaṃ uparibhāgena atikkamanañca paṭicchannāvahāroti vuttaṃ hoti.

    कुसेन अवहारो कुसावहारो, थेय्यचित्तेन कुसं सङ्कामेत्वा परकोट्ठासस्स अग्घेन महन्तस्स वा समसमस्स वा गहणन्ति अत्थो। यो पन भिक्खु कुसपातनेन सङ्घस्स चीवरेसु भाजियमानेसु अत्तनो कोट्ठासेन समं वा अधिकं वा ऊनकं वा अग्घेन पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा अग्घनकं अञ्‍ञस्स कोट्ठासं अवहरितुकामो अत्तनो कोट्ठासे पतितं कुसं परकोट्ठासे पातेतुकामो उद्धरति, तङ्खणे च परस्स कोट्ठासे पातितक्खणे च न पाराजिकं अनापज्‍जित्वा परकोट्ठासतो परनामलिखितं कुसं उक्खिपेन्तो ततो केसग्गमत्तम्पि अपनामेति, पाराजिको होति। यदि पठमं परकोट्ठासतो कुसं उद्धरति, उद्धटक्खणे च अत्तनो कोट्ठासे पातितक्खणे च सकनामलिखितं कुसं उद्धरणक्खणे च पाराजिकं अनापज्‍जित्वा परकोट्ठासे पातनक्खणे हत्थतो केसग्गमत्तम्पि मुत्ते पाराजिको होति।

    Kusena avahāro kusāvahāro, theyyacittena kusaṃ saṅkāmetvā parakoṭṭhāsassa agghena mahantassa vā samasamassa vā gahaṇanti attho. Yo pana bhikkhu kusapātanena saṅghassa cīvaresu bhājiyamānesu attano koṭṭhāsena samaṃ vā adhikaṃ vā ūnakaṃ vā agghena pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā agghanakaṃ aññassa koṭṭhāsaṃ avaharitukāmo attano koṭṭhāse patitaṃ kusaṃ parakoṭṭhāse pātetukāmo uddharati, taṅkhaṇe ca parassa koṭṭhāse pātitakkhaṇe ca na pārājikaṃ anāpajjitvā parakoṭṭhāsato paranāmalikhitaṃ kusaṃ ukkhipento tato kesaggamattampi apanāmeti, pārājiko hoti. Yadi paṭhamaṃ parakoṭṭhāsato kusaṃ uddharati, uddhaṭakkhaṇe ca attano koṭṭhāse pātitakkhaṇe ca sakanāmalikhitaṃ kusaṃ uddharaṇakkhaṇe ca pārājikaṃ anāpajjitvā parakoṭṭhāse pātanakkhaṇe hatthato kesaggamattampi mutte pārājiko hoti.

    यदि द्वेपि कुसे पटिच्छादेत्वा सब्बेसु भिक्खूसु सकसककोट्ठासं आदाय गतेसु यस्मिं कुसं पटिच्छादेसि, तस्स सामिकेन आगन्त्वा ‘‘मय्हं कुसो कस्मा न दिस्सती’’ति वुत्ते चोरो ‘‘मय्हम्पि कुसो न दिस्सती’’ति वत्वा अत्तनो कोट्ठासं तस्स सन्तकं विय दस्सेत्वा तस्मिं विवदित्वा वा अविवदित्वा वा गहेत्वा गते इतरं कोट्ठासं उद्धरति चे, उद्धटक्खणेयेव पाराजिको होति। यदि परो ‘‘मय्हं कोट्ठासं तुय्हं न देमि, त्वं तुय्हं कोट्ठासं विचिनित्वा गण्हाही’’ति वदति, एवं वुत्ते सो अत्तनो अस्सामिकभावं जानन्तोपि परस्स कोट्ठासं उद्धरति, उद्धटक्खणे पाराजिको होति। यदि परो विवादभीरुकत्ता ‘‘किं विवादेना’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मय्हं वा पत्तं होतु तुय्हं वा, वरकोट्ठासं त्वं गण्हाही’’ति वदेय्य, दिन्‍नकं नाम गहितं होतीति पाराजिकं न होतीति। यदि ‘‘तव रुच्‍चनकं गण्हाही’’ति वुत्तो विवादभयेन अत्तनो पत्तं वरभागं ठपेत्वा लामकभागं गहेत्वा गतो, चोरो पच्छा गण्हन्तो विचितावसेसं नाम अग्गहेसीति पाराजिको न होति। एवं कुसावहारविनिच्छयो वेदितब्बो। अयमेत्थ पञ्‍चवीसतिया अवहारेसु सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकाय विनयसंवण्णनाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।

    Yadi dvepi kuse paṭicchādetvā sabbesu bhikkhūsu sakasakakoṭṭhāsaṃ ādāya gatesu yasmiṃ kusaṃ paṭicchādesi, tassa sāmikena āgantvā ‘‘mayhaṃ kuso kasmā na dissatī’’ti vutte coro ‘‘mayhampi kuso na dissatī’’ti vatvā attano koṭṭhāsaṃ tassa santakaṃ viya dassetvā tasmiṃ vivaditvā vā avivaditvā vā gahetvā gate itaraṃ koṭṭhāsaṃ uddharati ce, uddhaṭakkhaṇeyeva pārājiko hoti. Yadi paro ‘‘mayhaṃ koṭṭhāsaṃ tuyhaṃ na demi, tvaṃ tuyhaṃ koṭṭhāsaṃ vicinitvā gaṇhāhī’’ti vadati, evaṃ vutte so attano assāmikabhāvaṃ jānantopi parassa koṭṭhāsaṃ uddharati, uddhaṭakkhaṇe pārājiko hoti. Yadi paro vivādabhīrukattā ‘‘kiṃ vivādenā’’ti cintetvā ‘‘mayhaṃ vā pattaṃ hotu tuyhaṃ vā, varakoṭṭhāsaṃ tvaṃ gaṇhāhī’’ti vadeyya, dinnakaṃ nāma gahitaṃ hotīti pārājikaṃ na hotīti. Yadi ‘‘tava ruccanakaṃ gaṇhāhī’’ti vutto vivādabhayena attano pattaṃ varabhāgaṃ ṭhapetvā lāmakabhāgaṃ gahetvā gato, coro pacchā gaṇhanto vicitāvasesaṃ nāma aggahesīti pārājiko na hoti. Evaṃ kusāvahāravinicchayo veditabbo. Ayamettha pañcavīsatiyā avahāresu saṅkhepo, vitthāro pana samantapāsādikāya vinayasaṃvaṇṇanāya vuttanayeneva veditabbo.

    ४४. एत्तावता अदिन्‍नादानपाराजिकस्स विनिच्छयावयवरूपेन उग्गहेतब्बे पञ्‍चवीसति अवहारे दस्सेत्वा इदानि अदिन्‍नादानविनिच्छये सम्पत्ते सहसा आपत्तिं अनारोपेत्वा पठमं ओलोकेतब्बानि पञ्‍च ठानानि दस्सेतुं ‘‘वत्थुकालग्घदेसे चा’’तिआदि आरद्धं।

    44. Ettāvatā adinnādānapārājikassa vinicchayāvayavarūpena uggahetabbe pañcavīsati avahāre dassetvā idāni adinnādānavinicchaye sampatte sahasā āpattiṃ anāropetvā paṭhamaṃ oloketabbāni pañca ṭhānāni dassetuṃ ‘‘vatthukālagghadese cā’’tiādi āraddhaṃ.

    तत्थ वत्थु नाम अवहटभण्डं। किं वुत्तं होति? अवहारकेन ‘‘मया इत्थन्‍नामं भण्डं अवहट’’न्ति वुत्तेपि तस्स भण्डस्स सस्सामिकअस्सामिकभावं उपपरिक्खित्वा सस्सामिकं चे, अवहारकाले तेसं सालयभावं वा निरालयभावं वा नियमेत्वा सालयकाले चे गहितं, भण्डं अग्घापेत्वा मासकं वा ऊनमासकं वा होति, दुक्‍कटेन, अतिरेकमासकं वा ऊनपञ्‍चमासकं वा होति, थुल्‍लच्‍चयेन, पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा होति, पाराजिकेन कातब्बो। सामिकानं निरालयकाले चे गहितं, नत्थि पाराजिकं। भण्डसामिके पन भण्डं आहरापेन्ते तं वा भण्डं तदग्घनकं वा दातब्बन्ति।

    Tattha vatthu nāma avahaṭabhaṇḍaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Avahārakena ‘‘mayā itthannāmaṃ bhaṇḍaṃ avahaṭa’’nti vuttepi tassa bhaṇḍassa sassāmikaassāmikabhāvaṃ upaparikkhitvā sassāmikaṃ ce, avahārakāle tesaṃ sālayabhāvaṃ vā nirālayabhāvaṃ vā niyametvā sālayakāle ce gahitaṃ, bhaṇḍaṃ agghāpetvā māsakaṃ vā ūnamāsakaṃ vā hoti, dukkaṭena, atirekamāsakaṃ vā ūnapañcamāsakaṃ vā hoti, thullaccayena, pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā hoti, pārājikena kātabbo. Sāmikānaṃ nirālayakāle ce gahitaṃ, natthi pārājikaṃ. Bhaṇḍasāmike pana bhaṇḍaṃ āharāpente taṃ vā bhaṇḍaṃ tadagghanakaṃ vā dātabbanti.

    कालो नाम अवहारकालो। भण्डं नामेतं कदाचि महग्घं होति, कदाचि समग्घं। तस्मा अवहटभण्डस्स अग्घं परिच्छिन्दन्तेहि अवहटकालानुरूपं कत्वा परिच्छिन्दनत्थं कालविनिच्छयो कातब्बोति वुत्तं होति।

    Kālo nāma avahārakālo. Bhaṇḍaṃ nāmetaṃ kadāci mahagghaṃ hoti, kadāci samagghaṃ. Tasmā avahaṭabhaṇḍassa agghaṃ paricchindantehi avahaṭakālānurūpaṃ katvā paricchindanatthaṃ kālavinicchayo kātabboti vuttaṃ hoti.

    अग्घो नाम अवहटभण्डस्स अग्घो। एत्थ च सब्बदा भण्डानं अग्घो समानरूपो न होति, नवभण्डं महग्घं होति, पुराणं चे समग्घं। तस्मा अवहारकाले भण्डस्स नवभावं वा पुराणभावं वा नियमेत्वा अग्घो परिच्छिन्दितब्बोति अधिप्पायो।

    Aggho nāma avahaṭabhaṇḍassa aggho. Ettha ca sabbadā bhaṇḍānaṃ aggho samānarūpo na hoti, navabhaṇḍaṃ mahagghaṃ hoti, purāṇaṃ ce samagghaṃ. Tasmā avahārakāle bhaṇḍassa navabhāvaṃ vā purāṇabhāvaṃ vā niyametvā aggho paricchinditabboti adhippāyo.

    देसो चाति भण्डावहारदेसो। एत्थ च सब्बस्सापि भण्डस्स उट्ठानदेसे समग्घं हुत्वा अञ्‍ञत्थ महग्घत्ता अवहटभण्डे अग्घं परिच्छिन्दित्वा तदनुरूपा आपत्तियो नियमन्तेहि अग्घं परिच्छिन्दनत्थाय अवहारदेसं नियमेत्वा तस्मिं देसे अग्घवसेन तदनुरूपा आपत्तियो कारेतब्बाति अधिप्पायो।

    Deso cāti bhaṇḍāvahāradeso. Ettha ca sabbassāpi bhaṇḍassa uṭṭhānadese samagghaṃ hutvā aññattha mahagghattā avahaṭabhaṇḍe agghaṃ paricchinditvā tadanurūpā āpattiyo niyamantehi agghaṃ paricchindanatthāya avahāradesaṃ niyametvā tasmiṃ dese agghavasena tadanurūpā āpattiyo kāretabbāti adhippāyo.

    परिभोगो नाम अवहटभण्डे अवहारतो पुब्बे परेहि कतपरिभोगो। एत्थ च यस्स कस्सचि भण्डस्स परिभोगेन अग्घो परिहायतीति भण्डसामिकं पुच्छित्वा तस्मिं भण्डे नवेपि एकवारम्पि येन केनचि पकारेन परिभुत्ते परिहापेत्वा अग्घो परिच्छिन्दितब्बोति वुत्तं होति।

    Paribhogo nāma avahaṭabhaṇḍe avahārato pubbe parehi kataparibhogo. Ettha ca yassa kassaci bhaṇḍassa paribhogena aggho parihāyatīti bhaṇḍasāmikaṃ pucchitvā tasmiṃ bhaṇḍe navepi ekavārampi yena kenaci pakārena paribhutte parihāpetvā aggho paricchinditabboti vuttaṃ hoti.

    एवमादिना नयेन एतानि पञ्‍च ठानानि उपपरिक्खित्वाव विनिच्छयो कातब्बोति दस्सेतुमाह ‘‘पञ्‍चपि ञत्वा एतानि कत्तब्बो पण्डितेन विनिच्छयो’’ति।

    Evamādinā nayena etāni pañca ṭhānāni upaparikkhitvāva vinicchayo kātabboti dassetumāha ‘‘pañcapi ñatvā etāni kattabbo paṇḍitena vinicchayo’’ti.

    ४५. एत्तावता अदिन्‍नादानविनिच्छयावयवभूते पञ्‍चवीसति अवहारे च पञ्‍चट्ठानावलोकनञ्‍च दस्सेत्वा इदानि अनागते पापभिक्खूनं लेसोकासपिदहनत्थं परसन्तकं यं किञ्‍चि वत्थुं यत्थ कत्थचि ठितं येन केनचि पकारेन गण्हतो मोक्खाभावं दस्सेतुकामेन तथागतेन या पनेता –

    45. Ettāvatā adinnādānavinicchayāvayavabhūte pañcavīsati avahāre ca pañcaṭṭhānāvalokanañca dassetvā idāni anāgate pāpabhikkhūnaṃ lesokāsapidahanatthaṃ parasantakaṃ yaṃ kiñci vatthuṃ yattha katthaci ṭhitaṃ yena kenaci pakārena gaṇhato mokkhābhāvaṃ dassetukāmena tathāgatena yā panetā –

    भूमट्ठञ्‍च थलट्ठञ्‍च।

    Bhūmaṭṭhañca thalaṭṭhañca;

    आकासट्ठ मथापरं।

    Ākāsaṭṭha mathāparaṃ;

    वेहासट्ठो दकट्ठञ्‍च।

    Vehāsaṭṭho dakaṭṭhañca;

    नावा यानट्ठमेव च॥

    Nāvā yānaṭṭhameva ca.

    भारा राम विहारट्ठं।

    Bhārā rāma vihāraṭṭhaṃ;

    खेत्त वत्थुट्ठमेव च।

    Khetta vatthuṭṭhameva ca;

    गामा रञ्‍ञट्ठ मुदकं।

    Gāmā raññaṭṭha mudakaṃ;

    दन्तपोनो वनप्पति॥

    Dantapono vanappati.

    हरणको पनिधि चेव।

    Haraṇako panidhi ceva;

    सुङ्कघातकं पाणका।

    Suṅkaghātakaṃ pāṇakā;

    अपदं द्विपदञ्‍चेव।

    Apadaṃ dvipadañceva;

    चतुप्पदं बहुप्पदं॥

    Catuppadaṃ bahuppadaṃ.

    ओचरकोणिरक्खो च।

    Ocarakoṇirakkho ca;

    संविदाहरणम्पि च।

    Saṃvidāharaṇampi ca;

    सङ्केतकम्मं निमित्त-

    Saṅketakammaṃ nimitta-

    मिति तिं सेत्थ मातिका॥ –

    Miti tiṃ settha mātikā. –

    निक्खित्ता , तासं यथाक्‍कमं पदभाजने, तदट्ठकथाय च आगतनयेन विनिच्छयं दस्सेतुकामो पठमं ताव भूमट्ठे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘दुतियं वापी’’तिआदि।

    Nikkhittā , tāsaṃ yathākkamaṃ padabhājane, tadaṭṭhakathāya ca āgatanayena vinicchayaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva bhūmaṭṭhe vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘dutiyaṃ vāpī’’tiādi.

    तत्थ दुतियं थेय्यचित्तेन परियेसतो दुक्‍कटन्ति सम्बन्धो। एवं सब्बपदेसु। उपरि सञ्‍जाताहि रुक्खलताहि, इट्ठकपासाणादीहि च सञ्छन्‍नं महानिधिं उद्धरितुकामेन ‘‘मया एकेनेव न सक्‍का’’ति अत्तनो अञ्‍ञं सहायं परियेसितुं थेय्यचित्तेन सयितट्ठाना उट्ठानादीसु सब्बपयोगेसु दुक्‍कटं होतीति अत्थो। कुदालं भूमिखणनत्थाय पिटकं वापि पंसुउद्धरणत्थाय यं किञ्‍चि भाजनं। इमेसु द्वीसु कुदालस्स चे दण्डो नत्थि, दण्डत्थाय रुक्खतो दण्डं छिन्दतो च कुदालो चे न होति, कुदालकरणत्थाय अयोबीजं उद्धरणत्थाय अकप्पियपथविं खणन्तस्सपि पच्छिकरणत्थाय पण्णानि छिन्दतोपि पिटकवायनत्थाय वल्‍लिं छिन्दतोपि उभयत्थापि परियेसने मुसा भणतोपि दुक्‍कटञ्‍चेव पाचित्तियञ्‍च, इतरपयोगेसु दुक्‍कटमेवाति वेदितब्बं।

    Tattha dutiyaṃ theyyacittena pariyesato dukkaṭanti sambandho. Evaṃ sabbapadesu. Upari sañjātāhi rukkhalatāhi, iṭṭhakapāsāṇādīhi ca sañchannaṃ mahānidhiṃ uddharitukāmena ‘‘mayā ekeneva na sakkā’’ti attano aññaṃ sahāyaṃ pariyesituṃ theyyacittena sayitaṭṭhānā uṭṭhānādīsu sabbapayogesu dukkaṭaṃ hotīti attho. Kudālaṃ bhūmikhaṇanatthāya piṭakaṃ vāpi paṃsuuddharaṇatthāya yaṃ kiñci bhājanaṃ. Imesu dvīsu kudālassa ce daṇḍo natthi, daṇḍatthāya rukkhato daṇḍaṃ chindato ca kudālo ce na hoti, kudālakaraṇatthāya ayobījaṃ uddharaṇatthāya akappiyapathaviṃ khaṇantassapi pacchikaraṇatthāya paṇṇāni chindatopi piṭakavāyanatthāya valliṃ chindatopi ubhayatthāpi pariyesane musā bhaṇatopi dukkaṭañceva pācittiyañca, itarapayogesu dukkaṭamevāti veditabbaṃ.

    गच्छतोति दुतियादिं परियेसित्वा लद्धा वा अलद्धा वा निधिट्ठानं गच्छन्तस्स पदे पदे दुक्‍कटन्ति अत्थो। एत्थ च ‘‘थेय्यचित्तो दुतियं वा परियेसती’’तिआदि पाळियं (पारा॰ ९४) ‘‘थेय्यचित्तो’’ति वुत्तत्ता, इध ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति वचनतो ‘‘इमं निधिं लभित्वा बुद्धपूजं वा करिस्सामि, सङ्घभत्तं वा करिस्सामी’’ति एवमादिना नयेन कुसलचित्तप्पवत्तिया सति अनापत्तीति दट्ठब्बं। पुब्बयोगतोति अदिन्‍नादानस्स पुब्बपयोगभावतो, दुतियपरियेसनादीसु पुब्बपयोगेसु दुक्‍कटन्ति अत्थो।

    Gacchatoti dutiyādiṃ pariyesitvā laddhā vā aladdhā vā nidhiṭṭhānaṃ gacchantassa pade pade dukkaṭanti attho. Ettha ca ‘‘theyyacitto dutiyaṃ vā pariyesatī’’tiādi pāḷiyaṃ (pārā. 94) ‘‘theyyacitto’’ti vuttattā, idha ‘‘theyyacittenā’’ti vacanato ‘‘imaṃ nidhiṃ labhitvā buddhapūjaṃ vā karissāmi, saṅghabhattaṃ vā karissāmī’’ti evamādinā nayena kusalacittappavattiyā sati anāpattīti daṭṭhabbaṃ. Pubbayogatoti adinnādānassa pubbapayogabhāvato, dutiyapariyesanādīsu pubbapayogesu dukkaṭanti attho.

    दुक्‍कटञ्‍च अट्ठविधं होति पुब्बपयोगदुक्‍कटं सहपयोगदुक्‍कटं अनामासदुक्‍कटं दुरुपचिण्णदुक्‍कटं विनयदुक्‍कटं ञातदुक्‍कटं ञत्तिदुक्‍कटं पटिस्सवदुक्‍कटन्ति। तत्थ ‘‘थेय्यचित्तो दुतियं वा कुदालं वा पिटकं वा परियेसति गच्छति वा, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वुत्तं पुब्बपयोगदुक्‍कटं नाम। इध पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियं, इतरेसु पुब्बपयोगेसु दुक्‍कटं। ‘‘तत्थजातकं कट्ठं वा लतं वा छिन्दति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वुत्तं सहपयोगदुक्‍कटं। इध अदिन्‍नादानसहितपयोगत्ता पाचित्तियवत्थुम्हि, इतरत्र च दुक्‍कटमेवाति अयमेत्थ विसेसो। मुत्तामणिआदीसु दससु रतनेसु, सालिआदीसु सत्तसु धञ्‍ञेसु, सब्बेसु च आवुधभण्डादीसु आमसनपच्‍चया दुक्‍कटं अनामासदुक्‍कटं। कदलिनाळिकेरपनसादिरुक्खट्ठमेव फलं आमसन्तस्स वुत्तं दुक्‍कटं दुरुपचिण्णदुक्‍कटं। उपचरणं उपचिण्णं, परामसनन्ति अत्थो। दुट्ठु उपचिण्णं दुरुपचिण्णं, दुरुपचिण्णे दुक्‍कटं दुरुपचिण्णदुक्‍कटं। भिक्खाचारकाले पत्ते रजस्मिं पतिते पत्तं अप्पटिग्गहेत्वा वा अधोवित्वा वा भिक्खापटिग्गहणेन दुक्‍कटं विनयदुक्‍कटं, विनये पञ्‍ञत्तं दुक्‍कटं विनयदुक्‍कटं। किञ्‍चापि अवसेसदुक्‍कटानिपि विनये पञ्‍ञत्तानेव, तथापि रुळ्हिया मयूरादिसद्देहि मोरादयो विय इदमेव तथा वुच्‍चति। ‘‘सुत्वा न वदन्ति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वुत्तं ञातदुक्‍कटं नाम। एकादससु समनुभासनासु ‘‘ञत्तिया दुक्‍कट’’न्ति वुत्तं ञत्तिदुक्‍कटं। ‘‘तस्स भिक्खवे भिक्खुनो पुरिमिका च न पञ्‍ञायति, पटिस्सवे च आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति (महाव॰ २०७) वुत्तं पटिस्सवदुक्‍कटं नाम। इमेसु अट्ठसु दुक्‍कटेसु इध आपज्‍जितब्बं दुक्‍कटं पुब्बपयोगदुक्‍कटं नाम। तेनाह ‘‘पुब्बयोगतो’’ति। गाथाबन्धसुखत्थं उपसग्गं अनादियित्वा ‘‘पुब्बपयोगतो’’ति वत्तब्बे ‘‘पुब्बयोगतो’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं।

    Dukkaṭañca aṭṭhavidhaṃ hoti pubbapayogadukkaṭaṃ sahapayogadukkaṭaṃ anāmāsadukkaṭaṃ durupaciṇṇadukkaṭaṃ vinayadukkaṭaṃ ñātadukkaṭaṃ ñattidukkaṭaṃ paṭissavadukkaṭanti. Tattha ‘‘theyyacitto dutiyaṃ vā kudālaṃ vā piṭakaṃ vā pariyesati gacchati vā, āpatti dukkaṭassā’’ti vuttaṃ pubbapayogadukkaṭaṃ nāma. Idha pācittiyaṭṭhāne pācittiyaṃ, itaresu pubbapayogesu dukkaṭaṃ. ‘‘Tatthajātakaṃ kaṭṭhaṃ vā lataṃ vā chindati, āpatti dukkaṭassā’’ti vuttaṃ sahapayogadukkaṭaṃ. Idha adinnādānasahitapayogattā pācittiyavatthumhi, itaratra ca dukkaṭamevāti ayamettha viseso. Muttāmaṇiādīsu dasasu ratanesu, sāliādīsu sattasu dhaññesu, sabbesu ca āvudhabhaṇḍādīsu āmasanapaccayā dukkaṭaṃ anāmāsadukkaṭaṃ. Kadalināḷikerapanasādirukkhaṭṭhameva phalaṃ āmasantassa vuttaṃ dukkaṭaṃ durupaciṇṇadukkaṭaṃ. Upacaraṇaṃ upaciṇṇaṃ, parāmasananti attho. Duṭṭhu upaciṇṇaṃ durupaciṇṇaṃ, durupaciṇṇe dukkaṭaṃ durupaciṇṇadukkaṭaṃ. Bhikkhācārakāle patte rajasmiṃ patite pattaṃ appaṭiggahetvā vā adhovitvā vā bhikkhāpaṭiggahaṇena dukkaṭaṃ vinayadukkaṭaṃ, vinaye paññattaṃ dukkaṭaṃ vinayadukkaṭaṃ. Kiñcāpi avasesadukkaṭānipi vinaye paññattāneva, tathāpi ruḷhiyā mayūrādisaddehi morādayo viya idameva tathā vuccati. ‘‘Sutvā na vadanti, āpatti dukkaṭassā’’ti vuttaṃ ñātadukkaṭaṃ nāma. Ekādasasu samanubhāsanāsu ‘‘ñattiyā dukkaṭa’’nti vuttaṃ ñattidukkaṭaṃ. ‘‘Tassa bhikkhave bhikkhuno purimikā ca na paññāyati, paṭissave ca āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 207) vuttaṃ paṭissavadukkaṭaṃ nāma. Imesu aṭṭhasu dukkaṭesu idha āpajjitabbaṃ dukkaṭaṃ pubbapayogadukkaṭaṃ nāma. Tenāha ‘‘pubbayogato’’ti. Gāthābandhasukhatthaṃ upasaggaṃ anādiyitvā ‘‘pubbapayogato’’ti vattabbe ‘‘pubbayogato’’ti vuttanti gahetabbaṃ.

    एत्थ च किञ्‍चापि इमेसु दुक्‍कटेसु असङ्गहितानि उभतोविभङ्गागतानि दिवासेय्यादिदुक्‍कटानि चेव खन्धकागतानि च बहूनि दुक्‍कटानि सन्ति, तानि पनेत्थ विनयदुक्‍कटेयेव सङ्गहितब्बानि। ‘‘विनये पञ्‍ञत्तं दुक्‍कटं विनयदुक्‍कट’’न्ति हि सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ २.९४) वुत्तन्ति। अट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) पन रजोकिण्णदुक्‍कटस्सेव ‘‘विनयदुक्‍कट’’न्ति गहणं उपलक्खणमत्तं। इतरथा अट्ठ दुक्‍कटानीति गणनापरिच्छेदोयेव निरत्थको सियाति पुब्बपयोगे दुक्‍कटादीनम्पि विनयदुक्‍कटेयेव सङ्गहेतब्बभावेपि कतिपयानि दस्सेत्वा इतरेसमेकतो दस्सनत्थं तेसं विसुं गहणं सुत्तङ्गसङ्गहितत्तेपि गेय्यगाथादीनं अट्ठन्‍नं विसुं दस्सनं वियाति वेदितब्बं।

    Ettha ca kiñcāpi imesu dukkaṭesu asaṅgahitāni ubhatovibhaṅgāgatāni divāseyyādidukkaṭāni ceva khandhakāgatāni ca bahūni dukkaṭāni santi, tāni panettha vinayadukkaṭeyeva saṅgahitabbāni. ‘‘Vinaye paññattaṃ dukkaṭaṃ vinayadukkaṭa’’nti hi sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.94) vuttanti. Aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.94) pana rajokiṇṇadukkaṭasseva ‘‘vinayadukkaṭa’’nti gahaṇaṃ upalakkhaṇamattaṃ. Itarathā aṭṭha dukkaṭānīti gaṇanāparicchedoyeva niratthako siyāti pubbapayoge dukkaṭādīnampi vinayadukkaṭeyeva saṅgahetabbabhāvepi katipayāni dassetvā itaresamekato dassanatthaṃ tesaṃ visuṃ gahaṇaṃ suttaṅgasaṅgahitattepi geyyagāthādīnaṃ aṭṭhannaṃ visuṃ dassanaṃ viyāti veditabbaṃ.

    ४६. तत्थजातकं कट्ठं वाति तस्मिं चिरनिहितनिधूपरि जातं अल्‍लं सुक्खं कट्ठं वा। लतं वाति तादिसं वल्‍लिं वा। इदं उपलक्खणं तिणादीनं खुद्दकगच्छानञ्‍च गहेतब्बत्ता। उभयत्थापीति अल्‍ले च सुक्खे चाति वुत्तं होति। अल्‍लरुक्खादीनि छिन्दतो पाचित्तियं अहुत्वा दुक्‍कटमत्तस्स भवने कारणं दस्सेति ‘‘सहपयोगतो’’ति। अवहारेन सहितपयोगत्ता पाचित्तियट्ठानेपि दुक्‍कटमेवाति वुत्तं होति। ‘‘सहपयोगतो उभयत्थापि दुक्‍कट’’न्ति वदन्तो पठमगाथाय दस्सितपुब्बपयोगतो इमाय दस्सितसहपयोगस्स विसेसं दस्सेति।

    46.Tatthajātakaṃ kaṭṭhaṃ vāti tasmiṃ ciranihitanidhūpari jātaṃ allaṃ sukkhaṃ kaṭṭhaṃ vā. Lataṃ vāti tādisaṃ valliṃ vā. Idaṃ upalakkhaṇaṃ tiṇādīnaṃ khuddakagacchānañca gahetabbattā. Ubhayatthāpīti alle ca sukkhe cāti vuttaṃ hoti. Allarukkhādīni chindato pācittiyaṃ ahutvā dukkaṭamattassa bhavane kāraṇaṃ dasseti ‘‘sahapayogato’’ti. Avahārena sahitapayogattā pācittiyaṭṭhānepi dukkaṭamevāti vuttaṃ hoti. ‘‘Sahapayogato ubhayatthāpi dukkaṭa’’nti vadanto paṭhamagāthāya dassitapubbapayogato imāya dassitasahapayogassa visesaṃ dasseti.

    ४७. पथविन्ति कप्पियं वा अकप्पियं वा पथविं। अकप्पियपथविं खणतो सहपयोगत्ता दुक्‍कटमेव। ब्यूहतोति पंसुं एकतो रासिं करोन्तस्स। ‘‘वियूहति एकपस्से रासिं करोती’’ति अट्ठकथावचनतो ऊह-इच्‍चेतस्स धातुनो वितक्‍के उप्पन्‍नत्तेपि धातूनमनेकत्थत्ता वि-उपसग्गवसेन इध रासिकरणे वत्ततीति गहेतब्बं। रासिभूतं पंसुं कुदालेन वा हत्थेन वा पच्छिया वा उद्धरन्तस्स च अपनेन्तस्स च पयोगगणनाय दुक्‍कटं पंसुमेव वाति एत्थ अवुत्तसमुच्‍चयत्थेन वा-सद्देन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। आमसन्तस्साति निधिकुम्भिं हत्थेन परामसन्तस्स। वाति समुच्‍चये। दुक्‍कटन्ति दुट्ठु कतं किरियं सत्थारा वुत्तं विराधेत्वा खलित्वा कतत्ताति दुक्‍कटं। वुत्तञ्‍चेतं परिवारे (परि॰ ३३९) –

    47.Pathavinti kappiyaṃ vā akappiyaṃ vā pathaviṃ. Akappiyapathaviṃ khaṇato sahapayogattā dukkaṭameva. Byūhatoti paṃsuṃ ekato rāsiṃ karontassa. ‘‘Viyūhati ekapasse rāsiṃ karotī’’ti aṭṭhakathāvacanato ūha-iccetassa dhātuno vitakke uppannattepi dhātūnamanekatthattā vi-upasaggavasena idha rāsikaraṇe vattatīti gahetabbaṃ. Rāsibhūtaṃ paṃsuṃ kudālena vā hatthena vā pacchiyā vā uddharantassa ca apanentassa ca payogagaṇanāya dukkaṭaṃ paṃsumeva vāti ettha avuttasamuccayatthena vā-saddena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Āmasantassāti nidhikumbhiṃ hatthena parāmasantassa. Vāti samuccaye. Dukkaṭanti duṭṭhu kataṃ kiriyaṃ satthārā vuttaṃ virādhetvā khalitvā katattāti dukkaṭaṃ. Vuttañcetaṃ parivāre (pari. 339) –

    ‘‘दुक्‍कटन्ति हि यं वुत्तं, तं सुणोहि यथातथं।

    ‘‘Dukkaṭanti hi yaṃ vuttaṃ, taṃ suṇohi yathātathaṃ;

    अपरद्धं विरद्धञ्‍च, खलितं यञ्‍च दुक्‍कट’’न्ति॥

    Aparaddhaṃ viraddhañca, khalitaṃ yañca dukkaṭa’’nti.

    दुट्ठु वा विरूपं कतं किरियाति दुक्‍कटं। वुत्तम्पि चेतं परिवारे (परि॰ ३३९) –

    Duṭṭhu vā virūpaṃ kataṃ kiriyāti dukkaṭaṃ. Vuttampi cetaṃ parivāre (pari. 339) –

    ‘‘यं मनुस्सो करे पापं, आवि वा यदि वा रहो।

    ‘‘Yaṃ manusso kare pāpaṃ, āvi vā yadi vā raho;

    ‘दुक्‍कट’न्ति पवेदेन्ति, तेनेतं इति वुच्‍चती’’ति॥

    ‘Dukkaṭa’nti pavedenti, tenetaṃ iti vuccatī’’ti.

    एवं ‘‘तत्थजातक’’न्तिआदिगाथाद्वयागतं छेदनदुक्‍कटं खणनदुक्‍कटं ब्यूहनदुक्‍कटं उद्धरणदुक्‍कटं आमसनदुक्‍कटन्ति पञ्‍चसु सहपयोगदुक्‍कटेसु पुरिमपुरिमपयोगेहि आपन्‍ना दुक्‍कटापत्तियो पच्छिमं पच्छिमं दुक्‍कटं पत्वा पटिपस्सम्भन्ति, तंतंपयोगावसाने लज्‍जिधम्मं ओक्‍कमित्वा ओरमति चे, तंतंदुक्‍कटमत्तं देसेत्वा परिसुद्धो होति। धुरनिक्खेपमकत्वा फन्दापेन्तस्स थुल्‍लच्‍चयं पत्वा आमसनदुक्‍कटं पटिपस्सम्भतीति महाअट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) वुत्तं। यथापाळिया गय्हमाने पुरिमपुरिमापत्तीनं पटिपस्सद्धि ‘‘ञत्तिया दुक्‍कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्‍लच्‍चया पटिपस्सम्भन्ती’’ति पाळियं (पारा॰ ४१४, ४२१, ४२८, ४३९) आगतत्ता अनुस्सावनाय एव लब्भतीति दट्ठब्बं। इमस्स पन सुत्तस्स अनुलोमवसेन महाअट्ठकथायं वुत्ता इमस्मिं अदिन्‍नादानसिक्खापदेपि आपत्तिपटिपस्सद्धि पमाणन्ति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।

    Evaṃ ‘‘tatthajātaka’’ntiādigāthādvayāgataṃ chedanadukkaṭaṃ khaṇanadukkaṭaṃ byūhanadukkaṭaṃ uddharaṇadukkaṭaṃ āmasanadukkaṭanti pañcasu sahapayogadukkaṭesu purimapurimapayogehi āpannā dukkaṭāpattiyo pacchimaṃ pacchimaṃ dukkaṭaṃ patvā paṭipassambhanti, taṃtaṃpayogāvasāne lajjidhammaṃ okkamitvā oramati ce, taṃtaṃdukkaṭamattaṃ desetvā parisuddho hoti. Dhuranikkhepamakatvā phandāpentassa thullaccayaṃ patvā āmasanadukkaṭaṃ paṭipassambhatīti mahāaṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.94) vuttaṃ. Yathāpāḷiyā gayhamāne purimapurimāpattīnaṃ paṭipassaddhi ‘‘ñattiyā dukkaṭaṃ, dvīhi kammavācāhi thullaccayā paṭipassambhantī’’ti pāḷiyaṃ (pārā. 414, 421, 428, 439) āgatattā anussāvanāya eva labbhatīti daṭṭhabbaṃ. Imassa pana suttassa anulomavasena mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttā imasmiṃ adinnādānasikkhāpadepi āpattipaṭipassaddhi pamāṇanti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

    ४८. ‘‘फन्दापेति, आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्स। ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ ९४) वुत्तं ठानाचावने पाराजिकञ्‍च तस्स सामन्तापत्तिभूतं थुल्‍लच्‍चयञ्‍च ठानभेदविञ्‍ञापनमुखेन वत्तब्बन्ति इदानि तं दस्सेतुमाह ‘‘मुखेपास’’न्तिआदि। तत्थ मुखे कुम्भिमुखवट्टियं। पासं पवेसेत्वाति बन्धनं पासं पक्खिपित्वा। खाणुकेति अयोखाणुम्हि, खदिरखाणुके वा। बद्धकुम्भिया ठानभेदो बन्धनानं वसा ञेय्योति सम्बन्धो।

    48. ‘‘Phandāpeti, āpatti thullaccayassa. Ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 94) vuttaṃ ṭhānācāvane pārājikañca tassa sāmantāpattibhūtaṃ thullaccayañca ṭhānabhedaviññāpanamukhena vattabbanti idāni taṃ dassetumāha ‘‘mukhepāsa’’ntiādi. Tattha mukhe kumbhimukhavaṭṭiyaṃ. Pāsaṃ pavesetvāti bandhanaṃ pāsaṃ pakkhipitvā. Khāṇuketi ayokhāṇumhi, khadirakhāṇuke vā. Baddhakumbhiyā ṭhānabhedo bandhanānaṃ vasā ñeyyoti sambandho.

    ४९. इदानि ठानभेदं दस्सेति ‘‘द्वे’’तिआदिना। ‘‘एकस्मिं खाणुके’’ति इमिना द्वीसु दिसासु वा तीसु चतूसु वा दिसासु खाणुके खणित्वा बद्धखाणुगणनाय सम्भवन्तो ठानभेदो उपलक्खितो होति। वलयं…पे॰… कताय वा द्वे ठानानीति योजना। वाति समुच्‍चये उपलक्खितो होति।

    49. Idāni ṭhānabhedaṃ dasseti ‘‘dve’’tiādinā. ‘‘Ekasmiṃ khāṇuke’’ti iminā dvīsu disāsu vā tīsu catūsu vā disāsu khāṇuke khaṇitvā baddhakhāṇugaṇanāya sambhavanto ṭhānabhedo upalakkhito hoti. Valayaṃ…pe… katāya vā dve ṭhānānīti yojanā. Vāti samuccaye upalakkhito hoti.

    ५०. एवं ठानभेदं दस्सेत्वा इदानि ठानवसेन आपज्‍जितब्बा आपत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘उद्धरन्तस्सा’’तिआदि। सङ्खलिन्ति दामं। थुल्‍लच्‍चयन्ति एकस्स सन्तिके देसेतब्बासु आपत्तीसु थूलत्ता, अच्‍चयत्ता च थुल्‍लच्‍चयं नाम। वुत्तञ्हेतं परिवारे –

    50. Evaṃ ṭhānabhedaṃ dassetvā idāni ṭhānavasena āpajjitabbā āpattiyo dassetumāha ‘‘uddharantassā’’tiādi. Saṅkhalinti dāmaṃ. Thullaccayanti ekassa santike desetabbāsu āpattīsu thūlattā, accayattā ca thullaccayaṃ nāma. Vuttañhetaṃ parivāre –

    ‘‘थुल्‍लच्‍चयन्ति यं वुत्तं।

    ‘‘Thullaccayanti yaṃ vuttaṃ;

    तं सुणोहि यथातथं।

    Taṃ suṇohi yathātathaṃ;

    एकस्स मूले यो देसेति।

    Ekassa mūle yo deseti;

    यो च तं पटिगण्हति।

    Yo ca taṃ paṭigaṇhati;

    अच्‍चयो तेन समो नत्थि।

    Accayo tena samo natthi;

    तेनेतं इति वुच्‍चती’’ति॥ (परि॰ ३३९)।

    Tenetaṃ iti vuccatī’’ti. (pari. 339);

    एत्थ च थूलच्‍चयन्ति वत्तब्बे ‘‘सम्पराये च (सं॰ नि॰ १.४९) सुग्गति, तं होति कटुकप्फल’’न्तिआदीसु (ध॰ प॰ ६६) विय लकारस्स द्वित्तं, संयोगे ऊकारस्स रस्सो च वेदितब्बो। ततो सङ्खलिकभेदतो परं। ठाना चावेतीति ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अपनेति। एत्थ च नावट्ठकथायं ‘‘उद्धं वा अधो वा तिरियं वा अन्तमसो केसग्गमत्तम्पि सङ्कामेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ ९९) वुत्तनयेन ‘‘तिरिय’’न्ति वुत्ता चतस्सो दिसा, उद्धमधो चाति छट्ठानानि। तासु एकं दिसं अपनीयमानाय कुम्भिया तंदिसाभिमुखं इतरदिसायं ठितपस्से ओरिमदिसाय ठितपस्सेन फुट्ठोकासस्स केसग्गमत्तम्पि अनतिक्‍कन्ते फन्दापनवसेन थुल्‍लच्‍चयं होति, अतिक्‍कन्ते ठाना चावितत्ता पाराजिकं होतीति वेदितब्बो। इममेव सन्धायाह ‘‘ठाना चावेति चे चुतो’’ति। एसेव नयो फन्दनरहिताय निधिकुम्भिया ठानाचावनेपि।

    Ettha ca thūlaccayanti vattabbe ‘‘samparāye ca (saṃ. ni. 1.49) suggati, taṃ hoti kaṭukapphala’’ntiādīsu (dha. pa. 66) viya lakārassa dvittaṃ, saṃyoge ūkārassa rasso ca veditabbo. Tato saṅkhalikabhedato paraṃ. Ṭhānā cāvetīti ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi apaneti. Ettha ca nāvaṭṭhakathāyaṃ ‘‘uddhaṃ vā adho vā tiriyaṃ vā antamaso kesaggamattampi saṅkāmeti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 99) vuttanayena ‘‘tiriya’’nti vuttā catasso disā, uddhamadho cāti chaṭṭhānāni. Tāsu ekaṃ disaṃ apanīyamānāya kumbhiyā taṃdisābhimukhaṃ itaradisāyaṃ ṭhitapasse orimadisāya ṭhitapassena phuṭṭhokāsassa kesaggamattampi anatikkante phandāpanavasena thullaccayaṃ hoti, atikkante ṭhānā cāvitattā pārājikaṃ hotīti veditabbo. Imameva sandhāyāha ‘‘ṭhānā cāveti ce cuto’’ti. Eseva nayo phandanarahitāya nidhikumbhiyā ṭhānācāvanepi.

    ५१. एवं पठमं बन्धनं छिन्दित्वा पच्छा कुम्भिग्गहणे नयं दस्सेत्वा इदानि पठमं कुम्भिं अपनेत्वा पच्छा बन्धनापनयने नयं दस्सेतुमाह ‘‘पठम’’न्तिआदि। सो नयोति ‘‘पठमुद्धारे थुल्‍लच्‍चयं, दुतियुद्धारे पाराजिक’’न्ति तमेवत्थमतिदिसति।

    51. Evaṃ paṭhamaṃ bandhanaṃ chinditvā pacchā kumbhiggahaṇe nayaṃ dassetvā idāni paṭhamaṃ kumbhiṃ apanetvā pacchā bandhanāpanayane nayaṃ dassetumāha ‘‘paṭhama’’ntiādi. So nayoti ‘‘paṭhamuddhāre thullaccayaṃ, dutiyuddhāre pārājika’’nti tamevatthamatidisati.

    ५२. वलयन्ति कुम्भिया बद्धसङ्खलिकाय मूले पवेसितं वलयं। मूले घंसन्तो इतो चितो च सारेतीति योजना। घंसन्तोति फुसापेन्तो। इतो चितो च सारेतीति ओरतो च पारतो च सञ्‍चालेति। रक्खतीति एत्थ ‘‘सीलं भिक्खु’’न्ति पाठसेसो, पाराजिकं नापज्‍जतीति वुत्तं होति। तत्थाति तस्मिं मूले। खेगतं करोन्तोवाति सब्बपस्सतो मूलं अफुसापेत्वा आकासगतं करोन्तोव। पराजितोति ठानाचावनस्स कतत्ता पराजयमापन्‍नो होति।

    52.Valayanti kumbhiyā baddhasaṅkhalikāya mūle pavesitaṃ valayaṃ. Mūle ghaṃsanto ito cito ca sāretīti yojanā. Ghaṃsantoti phusāpento. Ito cito ca sāretīti orato ca pārato ca sañcāleti. Rakkhatīti ettha ‘‘sīlaṃ bhikkhu’’nti pāṭhaseso, pārājikaṃ nāpajjatīti vuttaṃ hoti. Tatthāti tasmiṃ mūle. Khegataṃ karontovāti sabbapassato mūlaṃ aphusāpetvā ākāsagataṃ karontova. Parājitoti ṭhānācāvanassa katattā parājayamāpanno hoti.

    ५३. कुम्भिमत्थके जातन्ति योजना। चिरकालं निहितत्ता मूलेहि कुम्भिं विनन्धित्वा ठितन्ति अत्थो। समीपे जातं रुक्खं छिन्दतोति योजना। एत्थ च ‘‘तत्थजातकं कट्ठं वा’’तिआदिकाय गाथाय निधिमत्थके भूमियं ठितरुक्खलतादिं छिन्दन्तस्स आपत्ति वुत्ता, इमाय पन गाथाय भूमिं निखणित्वा ओतिण्णकाले निधिं विनन्धित्वा ठितमूलं अल्‍लरुक्खं, खाणुकं वा गहेत्वा आहाति पुनरुत्तिदोसाभावो वेदितब्बो। ‘‘अतत्थज’’न्ति इमिना सहपयोगाभावमाह। इमिनाव पुरिमगाथाय वुत्तं कट्ठलतादीनि निधिसम्बन्धानि चे, यथावुत्तदुक्‍कटस्स वत्थूनि, समीपानि चे, पाचित्तियस्सेव वत्थूनीति दीपेति।

    53. Kumbhimatthake jātanti yojanā. Cirakālaṃ nihitattā mūlehi kumbhiṃ vinandhitvā ṭhitanti attho. Samīpe jātaṃ rukkhaṃ chindatoti yojanā. Ettha ca ‘‘tatthajātakaṃ kaṭṭhaṃ vā’’tiādikāya gāthāya nidhimatthake bhūmiyaṃ ṭhitarukkhalatādiṃ chindantassa āpatti vuttā, imāya pana gāthāya bhūmiṃ nikhaṇitvā otiṇṇakāle nidhiṃ vinandhitvā ṭhitamūlaṃ allarukkhaṃ, khāṇukaṃ vā gahetvā āhāti punaruttidosābhāvo veditabbo. ‘‘Atatthaja’’nti iminā sahapayogābhāvamāha. Imināva purimagāthāya vuttaṃ kaṭṭhalatādīni nidhisambandhāni ce, yathāvuttadukkaṭassa vatthūni, samīpāni ce, pācittiyasseva vatthūnīti dīpeti.

    ५४. इदानि एवं परियेसित्वा दिट्ठनिधिभाजनं ठितट्ठानतो अचालेत्वा अन्तोठितं भण्डमत्तं गण्हतो विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अन्तोकुम्भिगत’’न्तिआदि। तत्थ फन्दापेतीति अन्तोचाटिया पक्खित्ते अत्तनो भाजने पक्खिपितुं रासिकरणादिवसेन फन्दापेति। अपब्यूहति वाति हेट्ठा ठितं गण्हितुं उपरि ठितानि अपनेन्तो वियूहति वा। अथ वा अपब्यूहन्तोति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) अट्ठकथावचनस्स द्विधा करोन्तोति गण्ठिपदे अत्थो वुत्तोति अत्तनो भाजने पक्खिपितुं इतो चितो च रासिं करोन्तोति अत्थो वेदितब्बो। तत्थेवाति अन्तोकुम्भियमेव।

    54. Idāni evaṃ pariyesitvā diṭṭhanidhibhājanaṃ ṭhitaṭṭhānato acāletvā antoṭhitaṃ bhaṇḍamattaṃ gaṇhato vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘antokumbhigata’’ntiādi. Tattha phandāpetīti antocāṭiyā pakkhitte attano bhājane pakkhipituṃ rāsikaraṇādivasena phandāpeti. Apabyūhati vāti heṭṭhā ṭhitaṃ gaṇhituṃ upari ṭhitāni apanento viyūhati vā. Atha vā apabyūhantoti (pārā. aṭṭha. 1.94) aṭṭhakathāvacanassa dvidhā karontoti gaṇṭhipade attho vuttoti attano bhājane pakkhipituṃ ito cito ca rāsiṃ karontoti attho veditabbo. Tatthevāti antokumbhiyameva.

    ५५. हरन्तोति अवहरन्तो। मुट्ठिं छिन्दतीति अत्तनो भाजनं पक्खिपित्वा गण्हितुं असक्‍कुणेय्यो अन्तोकुम्भिम्हि हत्थं ओतारेत्वा कुम्भिगतभण्डेन यथा अबद्धं होति, तथा मुट्ठिया परिच्छिन्दति, कुम्भिगतं मुट्ठिया गण्हन्तो कुम्भिगतेन मुट्ठिगतं यथा असम्मिस्सं होति, तथा परिच्छिन्दित्वा पादग्घनकं वा अतिरेकपादग्घनकं वा गण्हातीति वुत्तं होति। अत्तनो भाजने गतं कत्वा वा छिन्दतीति योजना। अत्तनो भाजनगतं कत्वा कुम्भिगतेन यथा असम्मिस्सं होति, तथा परिच्छिन्दतीति अत्थो, सचे अत्तनो भाजनगतं हुत्वा कुम्भिगतेन असम्मिस्सं भण्डं पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा अग्घति, पाराजिकोति वुत्तं होति।

    55.Harantoti avaharanto. Muṭṭhiṃ chindatīti attano bhājanaṃ pakkhipitvā gaṇhituṃ asakkuṇeyyo antokumbhimhi hatthaṃ otāretvā kumbhigatabhaṇḍena yathā abaddhaṃ hoti, tathā muṭṭhiyā paricchindati, kumbhigataṃ muṭṭhiyā gaṇhanto kumbhigatena muṭṭhigataṃ yathā asammissaṃ hoti, tathā paricchinditvā pādagghanakaṃ vā atirekapādagghanakaṃ vā gaṇhātīti vuttaṃ hoti. Attano bhājane gataṃ katvā vā chindatīti yojanā. Attano bhājanagataṃ katvā kumbhigatena yathā asammissaṃ hoti, tathā paricchindatīti attho, sace attano bhājanagataṃ hutvā kumbhigatena asammissaṃ bhaṇḍaṃ pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā agghati, pārājikoti vuttaṃ hoti.

    ५६. हारं वाति मुत्ताहारं वा। पामङ्गं वाति सुवण्णमयं, रजतमयं वा पामङ्गं दामं। सुत्तारुळ्हन्ति सुत्ते आरुळ्हं सुत्तारुळ्हं, सुत्तञ्‍च सुत्तारुळ्हञ्‍च सुत्तारुळ्हन्ति एकदेससरूपेकसेसो दट्ठब्बो। ‘‘सुत्तेन आवुतस्सापि सुत्तमयस्सापि एतं अधिवचन’’न्ति अट्ठकथावचनतो (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) पठममुत्ताहारं विना सुवण्णरजतपवाळादिमणिकं वा सुत्तेसु आवुणित्वा कता नानावलियो चेव सुत्तमयानि च भण्डानि गहेतब्बानि। कुम्भिया ठितन्ति पाठसेसो। फन्दापेतीति थेय्यचित्तेन गण्हितुकामताय चालेति। यथावत्थुन्ति वीतिक्‍कमानुरूपं थुल्‍लच्‍चयं होतीति अधिप्पायो। ठाना चावेतीति ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कामेति । चुतोति पातिमोक्खसंवरसीला परिहीनोति अत्थो।

    56.Hāraṃ vāti muttāhāraṃ vā. Pāmaṅgaṃ vāti suvaṇṇamayaṃ, rajatamayaṃ vā pāmaṅgaṃ dāmaṃ. Suttāruḷhanti sutte āruḷhaṃ suttāruḷhaṃ, suttañca suttāruḷhañca suttāruḷhanti ekadesasarūpekaseso daṭṭhabbo. ‘‘Suttena āvutassāpi suttamayassāpi etaṃ adhivacana’’nti aṭṭhakathāvacanato (pārā. aṭṭha. 1.94) paṭhamamuttāhāraṃ vinā suvaṇṇarajatapavāḷādimaṇikaṃ vā suttesu āvuṇitvā katā nānāvaliyo ceva suttamayāni ca bhaṇḍāni gahetabbāni. Kumbhiyā ṭhitanti pāṭhaseso. Phandāpetīti theyyacittena gaṇhitukāmatāya cāleti. Yathāvatthunti vītikkamānurūpaṃ thullaccayaṃ hotīti adhippāyo. Ṭhānā cāvetīti ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi atikkāmeti . Cutoti pātimokkhasaṃvarasīlā parihīnoti attho.

    अपरिपुण्णाय कुम्भियाएकदेसट्ठं भण्डं ततो ततो केसग्गमत्तम्पि ठानं अपनेत्वा तत्थेव अन्तोकुम्भिया अञ्‍ञं ठानं नेन्तस्स च तत्थेव आकासगतं करोन्तस्स च ‘‘अत्तनो भाजनगतं वा करोति, मुट्ठिं वा छिन्दती’’ति (पारा॰ ९४) एतेहि सदिसत्ता वत्थुम्हि पादं अग्घन्ते पाराजिका होतीति महाअट्ठकथायं (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) इदं सन्‍निट्ठानं। भाजनतले कोटिं ठपेत्वा कमेन सकलभाजनकुच्छिं तेनेव पूरेत्वा मुखवट्टिया एका कोटि निक्खित्ता चे, तथाठपितस्स हारादिनो सकलभाजनं अट्ठानन्ति कोटिं गहेत्वा उजुकं उक्खिपन्तस्स ओसानकोटि भाजनतलतो केसग्गमत्तम्पि आकासगतं करोतो च मुखवट्टियं घंसित्वा आकड्ढन्तस्स सकलभाजनोदरं खेपेत्वा मुखवट्टिया ठपितकोटिया फुट्ठट्ठानं अपराय कोटिया केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कामयतो च भाजनकुच्छिया उपड्ढं वत्थादिना केनचि पूरेत्वा तस्सोपरि ठपितहारादिसुत्तारुळ्हस्स ठितोकासमेव ठानन्ति ततो केसग्गमत्तं अपनेन्तस्सपि पाराजिकं होतीति वुत्तं होति।

    Aparipuṇṇāya kumbhiyāekadesaṭṭhaṃ bhaṇḍaṃ tato tato kesaggamattampi ṭhānaṃ apanetvā tattheva antokumbhiyā aññaṃ ṭhānaṃ nentassa ca tattheva ākāsagataṃ karontassa ca ‘‘attano bhājanagataṃ vā karoti, muṭṭhiṃ vā chindatī’’ti (pārā. 94) etehi sadisattā vatthumhi pādaṃ agghante pārājikā hotīti mahāaṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.94) idaṃ sanniṭṭhānaṃ. Bhājanatale koṭiṃ ṭhapetvā kamena sakalabhājanakucchiṃ teneva pūretvā mukhavaṭṭiyā ekā koṭi nikkhittā ce, tathāṭhapitassa hārādino sakalabhājanaṃ aṭṭhānanti koṭiṃ gahetvā ujukaṃ ukkhipantassa osānakoṭi bhājanatalato kesaggamattampi ākāsagataṃ karoto ca mukhavaṭṭiyaṃ ghaṃsitvā ākaḍḍhantassa sakalabhājanodaraṃ khepetvā mukhavaṭṭiyā ṭhapitakoṭiyā phuṭṭhaṭṭhānaṃ aparāya koṭiyā kesaggamattampi atikkāmayato ca bhājanakucchiyā upaḍḍhaṃ vatthādinā kenaci pūretvā tassopari ṭhapitahārādisuttāruḷhassa ṭhitokāsameva ṭhānanti tato kesaggamattaṃ apanentassapi pārājikaṃ hotīti vuttaṃ hoti.

    ५७. सप्पिआदीसूति भाजनगतेसु सप्पिआदिद्रववत्थूसु यं किञ्‍चि। पादपूरणन्ति पादं पूरेतीति पादपूरणं, पादग्घनकन्ति अत्थो। पिवतो पराजयोति सम्बन्धो। कदाति चे? एकेनेव पयोगेन पीतमत्ते पादपूरणेति योजना। ‘‘मुखगतं विना’’ति पाठसेसो। तत्थ एकेनेव पयोगेनाति धुरनिक्खेपमकत्वा एकाबद्धं कत्वा आकड्ढेत्वा पिवनपयोगेन। ‘‘मुखगतं विना’’ति इमिना सचे गलगतेनेव पादो पूरति, अन्तोगलं पविट्ठेति वुत्तं होति। मुखगतेन पूरति, मुखगतं भाजनगतेन वियोजेत्वा ओट्ठेसु पिहितेसूति वुत्तं होति। वेळुनळादीहि आकड्ढेत्वा पिवन्तस्स नाळगतेन पूरति, नाळगतं भाजनगतेन वियोजेत्वा नाळिकोटियं अङ्गुलिया पिहितायन्ति वुत्तं होति। इदं ‘‘अत्तनो भाजनगतं वा करोति, मुट्ठिं वा छिन्दती’’ति (पारा॰ ९४) वुत्तनयस्स अनुलोमवसेन महापच्‍चरियादीसु (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) अट्ठकथासु वुत्तनयेन गहेतब्बन्ति अधिप्पायो।

    57.Sappiādīsūti bhājanagatesu sappiādidravavatthūsu yaṃ kiñci. Pādapūraṇanti pādaṃ pūretīti pādapūraṇaṃ, pādagghanakanti attho. Pivato parājayoti sambandho. Kadāti ce? Ekeneva payogena pītamatte pādapūraṇeti yojanā. ‘‘Mukhagataṃ vinā’’ti pāṭhaseso. Tattha ekeneva payogenāti dhuranikkhepamakatvā ekābaddhaṃ katvā ākaḍḍhetvā pivanapayogena. ‘‘Mukhagataṃ vinā’’ti iminā sace galagateneva pādo pūrati, antogalaṃ paviṭṭheti vuttaṃ hoti. Mukhagatena pūrati, mukhagataṃ bhājanagatena viyojetvā oṭṭhesu pihitesūti vuttaṃ hoti. Veḷunaḷādīhi ākaḍḍhetvā pivantassa nāḷagatena pūrati, nāḷagataṃ bhājanagatena viyojetvā nāḷikoṭiyaṃ aṅguliyā pihitāyanti vuttaṃ hoti. Idaṃ ‘‘attano bhājanagataṃ vā karoti, muṭṭhiṃ vā chindatī’’ti (pārā. 94) vuttanayassa anulomavasena mahāpaccariyādīsu (pārā. aṭṭha. 1.94) aṭṭhakathāsu vuttanayena gahetabbanti adhippāyo.

    ‘‘एकेनेव पयोगेन पीतमत्ते पराजयो’’ति इमिना सप्पिआदीसु महग्घेसु तत्तकेनेव पादपूरणञ्‍चे होति, एकवारमेव मुखेन वा सप्पिआदिना वा भाजनगतेन एकाबद्धभावे छिन्‍नमत्तेपि अत्तनो भाजने कुम्भिं पणामेत्वा पक्खित्तेन कुम्भिगते छिन्‍नमत्तेपि पाराजिको होतीति गहेतब्बं।

    ‘‘Ekeneva payogena pītamatte parājayo’’ti iminā sappiādīsu mahagghesu tattakeneva pādapūraṇañce hoti, ekavārameva mukhena vā sappiādinā vā bhājanagatena ekābaddhabhāve chinnamattepi attano bhājane kumbhiṃ paṇāmetvā pakkhittena kumbhigate chinnamattepi pārājiko hotīti gahetabbaṃ.

    ५८. ‘‘धुरनिक्खेपं कत्वा पुनप्पुनं पिवन्तस्स न पराजयो’’ति इमिना धुरनिक्खेपमकत्वा पुनप्पुनं पिवतो पराजयोति सामत्थिया वुत्तं होति। धुरनिक्खेपं अकत्वा पुनप्पुनं मुखेन गहेत्वा वा पुटादीहि वा गहेत्वा पादपूरणमत्तं पिवन्तस्स पराजयो होतीति गहेतब्बं।

    58. ‘‘Dhuranikkhepaṃ katvā punappunaṃ pivantassa na parājayo’’ti iminā dhuranikkhepamakatvā punappunaṃ pivato parājayoti sāmatthiyā vuttaṃ hoti. Dhuranikkhepaṃ akatvā punappunaṃ mukhena gahetvā vā puṭādīhi vā gahetvā pādapūraṇamattaṃ pivantassa parājayo hotīti gahetabbaṃ.

    ५९-६०. सचे खिपति थेय्यचित्तोति सम्बन्धो। यं किञ्‍चि भण्डकन्ति तेलपिवनारहं दुकूलसाटकचम्मखण्डादिकं भण्डं। तेलकुम्भियं परस्साति लब्भति। तं निक्खित्तभण्डं। धुवन्ति एकंसेन। तावदे विनस्सतीति सम्बन्धो। तावदेति तस्मिं खणेयेव। कतरस्मिं खणेति आह ‘‘हत्थतो मुत्तमत्ते’’ति, तेलस्स पीतकालं अनागम्म पुब्बपयोगत्ता पठममेव होतीति अधिप्पायो। विनस्सतीति सीलविनासं पापुणाति। आविञ्‍जेत्वाति पणामेत्वा। गाळेतीति पग्घरापेति। ‘‘साळेती’’तिपि पठन्ति, सोयेव अत्थो। साळ सवनेति धातु। तथाति ‘‘थेय्यचित्तो विनस्सती’’ति आकड्ढति, थेय्यचित्तेन एवं करोन्तस्स पाराजिको होतीति वुत्तं होति।

    59-60. Sace khipati theyyacittoti sambandho. Yaṃ kiñci bhaṇḍakanti telapivanārahaṃ dukūlasāṭakacammakhaṇḍādikaṃ bhaṇḍaṃ. Telakumbhiyaṃ parassāti labbhati. Taṃ nikkhittabhaṇḍaṃ. Dhuvanti ekaṃsena. Tāvade vinassatīti sambandho. Tāvadeti tasmiṃ khaṇeyeva. Katarasmiṃ khaṇeti āha ‘‘hatthato muttamatte’’ti, telassa pītakālaṃ anāgamma pubbapayogattā paṭhamameva hotīti adhippāyo. Vinassatīti sīlavināsaṃ pāpuṇāti. Āviñjetvāti paṇāmetvā. Gāḷetīti paggharāpeti. ‘‘Sāḷetī’’tipi paṭhanti, soyeva attho. Sāḷa savaneti dhātu. Tathāti ‘‘theyyacitto vinassatī’’ti ākaḍḍhati, theyyacittena evaṃ karontassa pārājiko hotīti vuttaṃ hoti.

    ६१. तन्ति तेलस्स ओकिरणभावं ञत्वा पठममेव तुच्छभाजने थेय्यचित्तेन निक्खित्तं पादग्घनकतेलपिवनकं तं वत्थादिभण्डं। ‘‘उद्धरन्तोवा’’ति सावधारणवचनेन ‘‘पीतमत्ते पराजयो’’ति दस्सितं महाअट्ठकथामतं पटिक्खित्तं होति। धंसितोति ‘‘सासनकप्परुक्खा पातितो, पाराजिकापन्‍नोति अधिप्पायो। ‘‘थेय्यचित्तो’’ति आकड्ढनत्थं ‘‘तथा’’ति आनेत्वा सम्बन्धनीयं। इमिना सुद्धचित्तेन गोपनत्थाय तुच्छभाजने वत्थादिं निक्खिपित्वा अञ्‍ञेन तं अनोलोकेत्वा तेले आसित्ते पच्छा सुद्धचित्तेनेव उद्धरतो न दोसोति दीपितं होति।

    61.Tanti telassa okiraṇabhāvaṃ ñatvā paṭhamameva tucchabhājane theyyacittena nikkhittaṃ pādagghanakatelapivanakaṃ taṃ vatthādibhaṇḍaṃ. ‘‘Uddharantovā’’ti sāvadhāraṇavacanena ‘‘pītamatte parājayo’’ti dassitaṃ mahāaṭṭhakathāmataṃ paṭikkhittaṃ hoti. Dhaṃsitoti ‘‘sāsanakapparukkhā pātito, pārājikāpannoti adhippāyo. ‘‘Theyyacitto’’ti ākaḍḍhanatthaṃ ‘‘tathā’’ti ānetvā sambandhanīyaṃ. Iminā suddhacittena gopanatthāya tucchabhājane vatthādiṃ nikkhipitvā aññena taṃ anoloketvā tele āsitte pacchā suddhacitteneva uddharato na dosoti dīpitaṃ hoti.

    ६२. तत्थेवाति ठितट्ठानेयेव। भिन्दतोति ठाना अचावेत्वा तिणज्झापकस्स विय भिक्खुनो ठानाचावनाधिप्पायं विना पासाणादिना केनचि पहरित्वा भिन्दतो। ‘‘मन्तोसधानुभावेन भिन्दतो’’ति च वदन्ति। छड्डेन्तस्साति अछड्डेतुकामस्सापि सतो परिपुण्णतेलघटादीसु चापल्‍लेन वालुकं वा उदकं वा ओकिरित्वा उत्तरापेन्तस्साति अत्थो। ‘‘उदकमातिकं घटाभिमुखं कत्वा ओपिलापेन्तस्सा’’ति वदन्ति। ठानाचावनाधिप्पाये सतिपि थेय्यचित्ताभावेन पाराजिका न विज्‍जति, भण्डदेय्यं पन होतीति सन्‍निट्ठानं। झापेन्तस्साति कट्ठानि पक्खिपित्वा झापेन्तस्स। अपरिभोगं करोन्तस्साति उच्‍चारपस्सावादिमोकिरित्वा अपरिभोगं करोन्तस्स। दुक्‍कटन्ति एतेसु भिन्दनादीसु चतूसुपि ठानेसु पदभाजनियं दुक्‍कटमेव आगतत्ता वुत्तं।

    62.Tatthevāti ṭhitaṭṭhāneyeva. Bhindatoti ṭhānā acāvetvā tiṇajjhāpakassa viya bhikkhuno ṭhānācāvanādhippāyaṃ vinā pāsāṇādinā kenaci paharitvā bhindato. ‘‘Mantosadhānubhāvena bhindato’’ti ca vadanti. Chaḍḍentassāti achaḍḍetukāmassāpi sato paripuṇṇatelaghaṭādīsu cāpallena vālukaṃ vā udakaṃ vā okiritvā uttarāpentassāti attho. ‘‘Udakamātikaṃ ghaṭābhimukhaṃ katvā opilāpentassā’’ti vadanti. Ṭhānācāvanādhippāye satipi theyyacittābhāvena pārājikā na vijjati, bhaṇḍadeyyaṃ pana hotīti sanniṭṭhānaṃ. Jhāpentassāti kaṭṭhāni pakkhipitvā jhāpentassa. Aparibhogaṃ karontassāti uccārapassāvādimokiritvā aparibhogaṃ karontassa. Dukkaṭanti etesu bhindanādīsu catūsupi ṭhānesu padabhājaniyaṃ dukkaṭameva āgatattā vuttaṃ.

    भूमट्ठकथावण्णना।

    Bhūmaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    ६३. इदानि थलट्ठे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘ठपित’’न्तिआदि। तत्थ पत्थरित्वाति अत्थरित्वा। एत्थ च-सद्दो अवुत्तसम्पिण्डनत्थो, तेन थले रासिकतधञ्‍ञादीसु विनिच्छयो निमिकुम्भिया वुत्तविनिच्छयानुसारेन विञ्‍ञातुं सक्‍काति तं सरूपतो अवुत्तं समुच्‍चिनोति। अत्थरणादिकन्ति पच्‍चत्थरणादिकं। वेठेत्वा उद्धरन्तस्साति किलञ्‍जसंहरणनियामेन वट्टेत्वा संहरित्वा उद्धरन्तस्स। मुत्ते ठानाति कमेन संहरित्वा ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि मुत्ते सति। पराभवोति सासनतो परिहीनो।

    63. Idāni thalaṭṭhe vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘ṭhapita’’ntiādi. Tattha pattharitvāti attharitvā. Ettha ca-saddo avuttasampiṇḍanattho, tena thale rāsikatadhaññādīsu vinicchayo nimikumbhiyā vuttavinicchayānusārena viññātuṃ sakkāti taṃ sarūpato avuttaṃ samuccinoti. Attharaṇādikanti paccattharaṇādikaṃ. Veṭhetvā uddharantassāti kilañjasaṃharaṇaniyāmena vaṭṭetvā saṃharitvā uddharantassa. Mutte ṭhānāti kamena saṃharitvā ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi mutte sati. Parābhavoti sāsanato parihīno.

    ६४. एवं अत्थरित्वा ठपितवत्थादीनं संहरित्वा गहणे विनिच्छयं दस्सेत्वा तिरियतो आकड्ढने विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘ओरिमन्तेना’’तिआदि। पि, वाति पकारन्तरमेव समुच्‍चिनोति। उजुकं कड्ढतोपि वाति अत्थरित्वा ठपितवत्थादिकं चतूसु दिसासु एकं दिसं उजुकमाकड्ढतो च पाराजिकं होति। कदाति चे? एत्थापि ओरिमन्तेन फुट्ठमोकासं पारिमन्ततो अतिक्‍कन्ते पाराजिकन्ति योजना। ओरिमन्तेन फुट्ठमोकासन्ति गहेत्वा आकड्ढन्तस्स अत्तनो ठितदिसागतपरियन्तेन फुसित्वा ठितट्ठानं। पारिमन्ततोति पारिमन्तेन, करणत्थे तो-पच्‍चयो।

    64. Evaṃ attharitvā ṭhapitavatthādīnaṃ saṃharitvā gahaṇe vinicchayaṃ dassetvā tiriyato ākaḍḍhane vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘orimantenā’’tiādi. Pi, vāti pakārantarameva samuccinoti. Ujukaṃ kaḍḍhatopi vāti attharitvā ṭhapitavatthādikaṃ catūsu disāsu ekaṃ disaṃ ujukamākaḍḍhato ca pārājikaṃ hoti. Kadāti ce? Etthāpi orimantena phuṭṭhamokāsaṃ pārimantato atikkante pārājikanti yojanā. Orimantena phuṭṭhamokāsanti gahetvā ākaḍḍhantassa attano ṭhitadisāgatapariyantena phusitvā ṭhitaṭṭhānaṃ. Pārimantatoti pārimantena, karaṇatthe to-paccayo.

    थलं नाम पटिच्छन्‍नापटिच्छन्‍नभूमिपासादपब्बततलादीनि, तत्रट्ठं धञ्‍ञादिभण्डं थलट्ठं नाम होति। तत्थ सब्बत्थ विनिच्छयो वुत्तनयेन वेदितब्बो।

    Thalaṃ nāma paṭicchannāpaṭicchannabhūmipāsādapabbatatalādīni, tatraṭṭhaṃ dhaññādibhaṇḍaṃ thalaṭṭhaṃ nāma hoti. Tattha sabbattha vinicchayo vuttanayena veditabbo.

    थलट्ठकथावण्णना।

    Thalaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    ६५-६. परिच्छेदाति ठानपरिच्छेदा। सेसं सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    65-6.Paricchedāti ṭhānaparicchedā. Sesaṃ suviññeyyameva.

    ६७-८. खेगतन्ति आकासगतं। अस्साति मोरस्स। तन्ति मोरं।

    67-8.Khegatanti ākāsagataṃ. Assāti morassa. Tanti moraṃ.

    ६९. ठानाति यथापरिच्छिन्‍ना छब्बिधा ठाना। तस्साति मोरस्स फन्दापनेति योजना। तस्साति वा भिक्खुस्स थुल्‍लच्‍चयमुदीरितं।

    69.Ṭhānāti yathāparicchinnā chabbidhā ṭhānā. Tassāti morassa phandāpaneti yojanā. Tassāti vā bhikkhussa thullaccayamudīritaṃ.

    ७०. अग्गहेत्वा हत्थेन लेड्डुखिपनादिपयोगेन मोरं तासेत्वा ठितट्ठानतो अपनेति। अत्तनो ठानाति मोरस्स अत्तनो छप्पकारट्ठाना। सयं ठानाति भिक्खु सकट्ठाना, समणभावतोति वुत्तं होति।

    70. Aggahetvā hatthena leḍḍukhipanādipayogena moraṃ tāsetvā ṭhitaṭṭhānato apaneti. Attano ṭhānāti morassa attano chappakāraṭṭhānā. Sayaṃ ṭhānāti bhikkhu sakaṭṭhānā, samaṇabhāvatoti vuttaṃ hoti.

    ७१-२. इदानि ‘‘ठाना चावेति चे मोर’’न्ति दस्सितं ठानाचावनं विभावेतुमाह ‘‘फुट्ठोकास’’न्तिआदि।

    71-2. Idāni ‘‘ṭhānā cāveti ce mora’’nti dassitaṃ ṭhānācāvanaṃ vibhāvetumāha ‘‘phuṭṭhokāsa’’ntiādi.

    ७३. करे निलीयतीति पसारितहत्थतले निसीदति।

    73.Kare nilīyatīti pasāritahatthatale nisīdati.

    ७५. उड्डेत्वाति आकासं उप्पतित्वा।

    75.Uḍḍetvāti ākāsaṃ uppatitvā.

    ७६. अङ्गे निलीनन्ति अंसकूटादिसरीरावयवे निलीनं। पादेति अत्तनो पठमुद्धारपादे। दुतिये पादे।

    76.Aṅgenilīnanti aṃsakūṭādisarīrāvayave nilīnaṃ. Pādeti attano paṭhamuddhārapāde. Dutiye pāde.

    ७७. पादानन्ति द्विन्‍नं पादानं। कलापस्साति भूमियं फुसियमानस्स कलापग्गस्स।

    77.Pādānanti dvinnaṃ pādānaṃ. Kalāpassāti bhūmiyaṃ phusiyamānassa kalāpaggassa.

    ७८. ततो पथवितोति तीहि अवयवेहि पतिट्ठितपथविप्पदेसतो, न पठमतो तत्थ दुक्‍कटत्ता, न दुतियतो तत्थ थुल्‍लच्‍चयत्ता, ततिया पन ठाना केसग्गमत्तम्पि चावयतो पाराजिकन्ति वुत्तं होति।

    78.Tato pathavitoti tīhi avayavehi patiṭṭhitapathavippadesato, na paṭhamato tattha dukkaṭattā, na dutiyato tattha thullaccayattā, tatiyā pana ṭhānā kesaggamattampi cāvayato pārājikanti vuttaṃ hoti.

    एत्तावता –

    Ettāvatā –

    ‘‘पञ्‍जरे ठितं मोरं सह पञ्‍जरेन उद्धरति, पाराजिकं। यदि पन पादं नग्घति, सब्बत्थ अग्घवसेन कत्तब्बं। अन्तोवत्थुम्हि चरन्तं मोरं थेय्यचित्तो पदसा बहिवत्थुं नीहरन्तो द्वारपरिच्छेदं अतिक्‍कामेति, पाराजिकं। वजे ठितबलिबद्दस्स हि वजो विय अन्तोवत्थु तस्स ठानं। हत्थेन पन गहेत्वा अन्तोवत्थुस्मिम्पि आकासगतं करोन्तस्स पाराजिकमेव। अन्तोगामे चरन्तम्पि गामपरिच्छेदं अतिक्‍कामेन्तस्स पाराजिकं। सयमेव निक्खमित्वा गामूपचारे वा वत्थूपचारे वा चरन्तं पन थेय्यचित्तो कट्ठेन वा कथलाय वा उत्रासेत्वा अटवीभिमुखं करोति, मोरो उड्डेत्वा अन्तोगामे वा अन्तोवत्थुम्हि वा छदनपिट्ठे वा निलीयति, रक्खति। सचे पन अटवीभिमुखो उड्डेति वा गच्छति वा, ‘अटविं पवेसेत्वा गहेस्सामी’ति परिकप्पे असति पथवितो केसग्गमत्तम्पि उप्पतितमत्ते वा दुतियपदवारे वा पाराजिकं। कस्मा? यस्मा गामतो निक्खमन्तस्स ठितट्ठानमेव ठानं होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९६) –

    ‘‘Pañjare ṭhitaṃ moraṃ saha pañjarena uddharati, pārājikaṃ. Yadi pana pādaṃ nagghati, sabbattha agghavasena kattabbaṃ. Antovatthumhi carantaṃ moraṃ theyyacitto padasā bahivatthuṃ nīharanto dvāraparicchedaṃ atikkāmeti, pārājikaṃ. Vaje ṭhitabalibaddassa hi vajo viya antovatthu tassa ṭhānaṃ. Hatthena pana gahetvā antovatthusmimpi ākāsagataṃ karontassa pārājikameva. Antogāme carantampi gāmaparicchedaṃ atikkāmentassa pārājikaṃ. Sayameva nikkhamitvā gāmūpacāre vā vatthūpacāre vā carantaṃ pana theyyacitto kaṭṭhena vā kathalāya vā utrāsetvā aṭavībhimukhaṃ karoti, moro uḍḍetvā antogāme vā antovatthumhi vā chadanapiṭṭhe vā nilīyati, rakkhati. Sace pana aṭavībhimukho uḍḍeti vā gacchati vā, ‘aṭaviṃ pavesetvā gahessāmī’ti parikappe asati pathavito kesaggamattampi uppatitamatte vā dutiyapadavāre vā pārājikaṃ. Kasmā? Yasmā gāmato nikkhamantassa ṭhitaṭṭhānameva ṭhānaṃ hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.96) –

    अट्ठकथागतो विनिच्छयो उपलक्खितोति वेदितब्बं। कपिञ्‍जरादिपरसन्तकसकुणेसु च एसेव विनिच्छयो दट्ठब्बो।

    Aṭṭhakathāgato vinicchayo upalakkhitoti veditabbaṃ. Kapiñjarādiparasantakasakuṇesu ca eseva vinicchayo daṭṭhabbo.

    ७९. पत्तेति द्वारे भिक्खाय ठितं भिक्खुनो हत्थगते पत्ते। तस्स थेय्यचित्तस्स।

    79.Patteti dvāre bhikkhāya ṭhitaṃ bhikkhuno hatthagate patte. Tassa theyyacittassa.

    ८०. अनुद्धरित्वावाति पत्ते पतितं सुवण्णादिं हत्थेन अनुक्खिपित्वाव पठमपदवारे थुल्‍लच्‍चयं गम्ममानत्ता न वुत्तं।

    80.Anuddharitvāvāti patte patitaṃ suvaṇṇādiṃ hatthena anukkhipitvāva paṭhamapadavāre thullaccayaṃ gammamānattā na vuttaṃ.

    ८१. हत्थेति हत्थतले। वत्थेति चीवरे। मत्थकेति सिरसि। गाथाछन्दवसेन वा-सद्दे आकारस्स रस्सत्तं। पतिट्ठितन्ति पतितं। तन्ति छिज्‍जमानं तं सुवण्णखण्डादि। यदि आकासे गच्छन्तं, पतन्तं वा हत्थेन गण्हाति। गहितहत्थे ठितट्ठानमेव ठानं, ततो केसग्गमत्तम्पि अपनेन्तस्स पाराजिकं। तथा गहेत्वा थेय्यचित्तेन गच्छतो दुतियपादुद्धारे। वत्थादीसु पतितेपि एसेव नयो।

    81.Hattheti hatthatale. Vattheti cīvare. Matthaketi sirasi. Gāthāchandavasena vā-sadde ākārassa rassattaṃ. Patiṭṭhitanti patitaṃ. Tanti chijjamānaṃ taṃ suvaṇṇakhaṇḍādi. Yadi ākāse gacchantaṃ, patantaṃ vā hatthena gaṇhāti. Gahitahatthe ṭhitaṭṭhānameva ṭhānaṃ, tato kesaggamattampi apanentassa pārājikaṃ. Tathā gahetvā theyyacittena gacchato dutiyapāduddhāre. Vatthādīsu patitepi eseva nayo.

    आकासट्ठकथावण्णना।

    Ākāsaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    ८२. मञ्‍चपीठादीसूति एत्थ आदि-सद्देन मञ्‍चपीठसदिसे वेहासभूते अट्टवितानादयो सङ्गण्हाति। आमासम्पीति हत्थेन वा कायेन वा आमसितब्बं वत्थादिञ्‍च। अनामासम्पीति तथा अपरामसितब्बं सुवण्णादिं। आमसन्तस्साति हत्थादीहि परामसन्तस्स। ‘‘दुक्‍कट’’न्ति इमिना फन्दापने थुल्‍लच्‍चयञ्‍च ठानाचावने पाराजिकञ्‍च हेट्ठा थलट्ठे वुत्तनयेन विञ्‍ञातुं सक्‍काति अतिदिसति। ठानपरिच्छेदो पन मञ्‍चादीहि एव उक्खिपन्तस्स चतुन्‍नं पादानं वसेन, तत्रट्ठमेव गण्हन्तस्स मञ्‍चस्स चतूसु पादसीसेसु फुसित्वा मज्झे अफुसित्वा ठितस्स खलिमक्खितथद्धसाटकस्स चतुन्‍नं पादसीसानं वसेन, अटनीसु फुसित्वा ठितस्स अटनीनं वसेन वा वेदितब्बो।

    82.Mañcapīṭhādīsūti ettha ādi-saddena mañcapīṭhasadise vehāsabhūte aṭṭavitānādayo saṅgaṇhāti. Āmāsampīti hatthena vā kāyena vā āmasitabbaṃ vatthādiñca. Anāmāsampīti tathā aparāmasitabbaṃ suvaṇṇādiṃ. Āmasantassāti hatthādīhi parāmasantassa. ‘‘Dukkaṭa’’nti iminā phandāpane thullaccayañca ṭhānācāvane pārājikañca heṭṭhā thalaṭṭhe vuttanayena viññātuṃ sakkāti atidisati. Ṭhānaparicchedo pana mañcādīhi eva ukkhipantassa catunnaṃ pādānaṃ vasena, tatraṭṭhameva gaṇhantassa mañcassa catūsu pādasīsesu phusitvā majjhe aphusitvā ṭhitassa khalimakkhitathaddhasāṭakassa catunnaṃ pādasīsānaṃ vasena, aṭanīsu phusitvā ṭhitassa aṭanīnaṃ vasena vā veditabbo.

    ८३. वंसेति चीवरवंसे, इमिना चीवरनिक्खेपनत्थाय ठपितरुक्खदण्डसलाकारज्‍जुआदयो उपलक्खिता। ओरतोति अत्तनो ठितदिसाभिमुखतो। भोगन्ति संहरित्वा चीवरं तस्स नामेत्वा ठपितमज्झट्ठानं। अन्तन्ति नामेत्वा एकतो कतं, उभयानं वा अन्तं। पारतो कत्वाति वंसतो परभागे कत्वा।

    83.Vaṃseti cīvaravaṃse, iminā cīvaranikkhepanatthāya ṭhapitarukkhadaṇḍasalākārajjuādayo upalakkhitā. Oratoti attano ṭhitadisābhimukhato. Bhoganti saṃharitvā cīvaraṃ tassa nāmetvā ṭhapitamajjhaṭṭhānaṃ. Antanti nāmetvā ekato kataṃ, ubhayānaṃ vā antaṃ. Pārato katvāti vaṃsato parabhāge katvā.

    ८४. चीवरेन फुट्ठोकासोति चीवरेन फुट्ठट्ठानं। तस्साति तथा ठपितस्स चीवरस्स। सो सकलो चीवरवंसो ठानं न तु होतीति मतोति सम्बन्धो।

    84.Cīvarena phuṭṭhokāsoti cīvarena phuṭṭhaṭṭhānaṃ. Tassāti tathā ṭhapitassa cīvarassa. So sakalo cīvaravaṃso ṭhānaṃ na tu hotīti matoti sambandho.

    ८५-६. ओरिमन्तेन फुट्ठं वा तं ओकासन्ति सम्बन्धो। चीवरभोगं गहेत्वा थेय्यचित्तेन अत्तनो अभिमुखं आकड्ढतो अत्तनो ठितदिसाय चीवरवंसे चीवरेन फुसित्वा ठितट्ठानपरियन्तं इतरेन अतिक्‍कामयतो चुतीति सम्बन्धो। इतरेन पारिमन्तेन भित्तिदिसाय चीवरस्स फुट्ठोकासपरियन्तं इतरेन फुट्ठं तं ओकासं ओरिमन्तेन अतिक्‍कामयतो वा चुतीति योजना। इतरेनाति पारिमन्तेन भित्तिपस्से चीवरवंसे फुसित्वा ठितचीवरपरियन्तेन। फुट्ठं चीवरवंसोकासं। ओरिमन्तेनाति अत्तनो ठितदिसाय चीवरवंसे फुसित्वा ठपितचीवरप्पदेसेन। अतिक्‍कामयतोति केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कामेन्तस्स।

    85-6. Orimantena phuṭṭhaṃ vā taṃ okāsanti sambandho. Cīvarabhogaṃ gahetvā theyyacittena attano abhimukhaṃ ākaḍḍhato attano ṭhitadisāya cīvaravaṃse cīvarena phusitvā ṭhitaṭṭhānapariyantaṃ itarena atikkāmayato cutīti sambandho. Itarena pārimantena bhittidisāya cīvarassa phuṭṭhokāsapariyantaṃ itarena phuṭṭhaṃ taṃ okāsaṃ orimantena atikkāmayato vā cutīti yojanā. Itarenāti pārimantena bhittipasse cīvaravaṃse phusitvā ṭhitacīvarapariyantena. Phuṭṭhaṃ cīvaravaṃsokāsaṃ. Orimantenāti attano ṭhitadisāya cīvaravaṃse phusitvā ṭhapitacīvarappadesena. Atikkāmayatoti kesaggamattampi atikkāmentassa.

    एवं दीघन्ताकड्ढने सम्भवन्तं विकप्पं दस्सेत्वा इदानि तिरियन्तेन अतिक्‍कमनविधिं दस्सेतुमाह ‘‘दक्खिणन्तेना’’तिआदि। पुनाति अथ वा। दक्खिणन्तेन फुट्ठट्ठानं वामन्तेन अतिक्‍कामयतो चुतीति योजना। चीवरं हरितुं चीवराभिमुखं ठितस्स अत्तनो दक्खिणपस्से चीवरकोटिया फुट्ठं चीवरट्ठितप्पदेसं वामपस्से चीवरन्तेन अतिक्‍कामयतो पाराजिकमेवाति अत्थो। वामन्तेन फुट्ठट्ठानं इतरेन अतिक्‍कामयतो वा चुतीति योजना। वामन्तेन फुट्ठट्ठानन्ति चीवराभिमुखं ठितस्स वामपस्से चीवरन्तेन फुट्ठं चीवरट्ठितप्पदेसं। इतरेन दक्खिणपस्से चीवरन्तेन अतिक्‍कामयतो वा चुति पाराजिका होतीति अत्थो।

    Evaṃ dīghantākaḍḍhane sambhavantaṃ vikappaṃ dassetvā idāni tiriyantena atikkamanavidhiṃ dassetumāha ‘‘dakkhiṇantenā’’tiādi. Punāti atha vā. Dakkhiṇantena phuṭṭhaṭṭhānaṃ vāmantena atikkāmayato cutīti yojanā. Cīvaraṃ harituṃ cīvarābhimukhaṃ ṭhitassa attano dakkhiṇapasse cīvarakoṭiyā phuṭṭhaṃ cīvaraṭṭhitappadesaṃ vāmapasse cīvarantena atikkāmayato pārājikamevāti attho. Vāmantena phuṭṭhaṭṭhānaṃ itarena atikkāmayato vā cutīti yojanā. Vāmantena phuṭṭhaṭṭhānanti cīvarābhimukhaṃ ṭhitassa vāmapasse cīvarantena phuṭṭhaṃ cīvaraṭṭhitappadesaṃ. Itarena dakkhiṇapasse cīvarantena atikkāmayato vā cuti pārājikā hotīti attho.

    ८७. वंसतोति चीवरेन फुसित्वा ठितचीवरवंसप्पदेसतो। ‘‘केसग्गमत्त’’न्ति कत्थचि पोत्थके लिखन्ति, तं न गहेतब्बं। ‘‘उक्खित्ते’’ति भुम्मेकवचनन्तेन समानाधिकरणत्ता पच्‍चत्तेकवचनन्तता न युज्‍जतीति। ‘‘केसग्गमत्ते उक्खित्ते’’ति कत्थचि पाठो दिस्सति, सो च पमाणं।

    87.Vaṃsatoti cīvarena phusitvā ṭhitacīvaravaṃsappadesato. ‘‘Kesaggamatta’’nti katthaci potthake likhanti, taṃ na gahetabbaṃ. ‘‘Ukkhitte’’ti bhummekavacanantena samānādhikaraṇattā paccattekavacanantatā na yujjatīti. ‘‘Kesaggamatte ukkhitte’’ti katthaci pāṭho dissati, so ca pamāṇaṃ.

    ८८. विमोचेन्तो थुल्‍लच्‍चयं फुसेति योजना। चीवरवंसे फुसापेत्वा, अफुसापेत्वा वा रज्‍जुया बन्धित्वा ठपितचीवरं गण्हितुकामो थेय्यचित्तेन बन्धनं मोचेन्तो थुल्‍लच्‍चयं आपज्‍जतीति अत्थो। मुत्तेति मुत्तमत्ते। पाराजिको होति ठाना चुतभावतोति अधिप्पायो।

    88. Vimocento thullaccayaṃ phuseti yojanā. Cīvaravaṃse phusāpetvā, aphusāpetvā vā rajjuyā bandhitvā ṭhapitacīvaraṃ gaṇhitukāmo theyyacittena bandhanaṃ mocento thullaccayaṃ āpajjatīti attho. Mutteti muttamatte. Pārājiko hoti ṭhānā cutabhāvatoti adhippāyo.

    ८९. वेठेत्वाति एत्थ ‘‘वंसमेवा’’ति सामत्थियतो लब्भति। चीवरवंसं पलिवेठेत्वा तत्थेव ठपितचीवरं निब्बेठेन्तस्स भिक्खुनोपि अयं नयोति सम्बन्धो। निब्बेठेन्तस्साति विनिवेठेन्तस्स। अयं नयोति ‘‘निब्बेठेन्तस्स थुल्‍लच्‍चयं, निब्बेठिते पाराजिक’’न्ति यथावुत्तनयमतिदिसति । वलयं छिन्दतो वापि अयं नयोति सम्बन्धो। ‘‘भिक्खुनो, वंसे, ठपितं, चीवर’’न्ति च आनेत्वा योजेतब्बं। चीवरवंसे पवेसेत्वा ठपितं चीवरवलयं यथा छिन्‍नमत्ते ठाना चवति, तथा छिन्दन्तस्स भिक्खुनो छेदने थुल्‍लच्‍चयं, छिन्‍ने पाराजिकन्ति अत्थो। मोचेन्तस्साप्ययं नयोति एत्थापि ‘‘वलय’’न्ति इमिना सद्धिं ‘‘भिक्खुनो’’तिआदिपदानि योजेतब्बानि। चीवरवंसे ठपितं चीवरं वलयं मोचेन्तस्सापि थुल्‍लच्‍चयपाराजिकानि पुब्बे वुत्तनयानेव।

    89.Veṭhetvāti ettha ‘‘vaṃsamevā’’ti sāmatthiyato labbhati. Cīvaravaṃsaṃ paliveṭhetvā tattheva ṭhapitacīvaraṃ nibbeṭhentassa bhikkhunopi ayaṃ nayoti sambandho. Nibbeṭhentassāti viniveṭhentassa. Ayaṃ nayoti ‘‘nibbeṭhentassa thullaccayaṃ, nibbeṭhite pārājika’’nti yathāvuttanayamatidisati . Valayaṃ chindato vāpi ayaṃ nayoti sambandho. ‘‘Bhikkhuno, vaṃse, ṭhapitaṃ, cīvara’’nti ca ānetvā yojetabbaṃ. Cīvaravaṃse pavesetvā ṭhapitaṃ cīvaravalayaṃ yathā chinnamatte ṭhānā cavati, tathā chindantassa bhikkhuno chedane thullaccayaṃ, chinne pārājikanti attho. Mocentassāpyayaṃ nayoti etthāpi ‘‘valaya’’nti iminā saddhiṃ ‘‘bhikkhuno’’tiādipadāni yojetabbāni. Cīvaravaṃse ṭhapitaṃ cīvaraṃ valayaṃ mocentassāpi thullaccayapārājikāni pubbe vuttanayāneva.

    इह पुरिमेन अपि-सद्देन यथावुत्तपकारद्वये सम्पिण्डिते इतरेन अपि-सद्देन अवुत्तसम्पिण्डनमन्तरेन अत्थविसेसाभावतो अवुत्तमत्थं सम्पिण्डेति, तेन ‘‘आकासगतं वा करोति, नीहरति वा’’ति पकारद्वयं सङ्गण्हाति। तेन रुक्खमूले पवेसेत्वा ठपितनिधिसङ्खलिकवलयमिव चीवरवंसे सब्बट्ठानेहिपि अफुसापेत्वा चीवरवलयं आकासगतं करोन्तस्सापि चीवरवंसकोटिया बहि नीहरन्तस्सापि थुल्‍लच्‍चयपाराजिकानि वुत्तनयेनेव ञातब्बानीति एतेयेव सङ्गण्हाति। ‘‘वलयं छिन्दतो वापि, मोचेन्तस्स वापि, वलयं आकासगतं वा करोति, नीहरति वा’’ति इमेसु चतूसु विकप्पेसु एकम्पि तथा अकत्वा चीवरवलयं चीवरवंसे घंसेत्वा इतो चितो च सञ्‍चारेन्तस्स चीवरवलयस्स सब्बोपि चीवरवंसो ठानन्ति ‘‘ठानाचावनं नत्थी’’ति वुत्तब्यतिरेकवसेन दस्सितब्बन्ति गहेतब्बं।

    Iha purimena api-saddena yathāvuttapakāradvaye sampiṇḍite itarena api-saddena avuttasampiṇḍanamantarena atthavisesābhāvato avuttamatthaṃ sampiṇḍeti, tena ‘‘ākāsagataṃ vā karoti, nīharati vā’’ti pakāradvayaṃ saṅgaṇhāti. Tena rukkhamūle pavesetvā ṭhapitanidhisaṅkhalikavalayamiva cīvaravaṃse sabbaṭṭhānehipi aphusāpetvā cīvaravalayaṃ ākāsagataṃ karontassāpi cīvaravaṃsakoṭiyā bahi nīharantassāpi thullaccayapārājikāni vuttanayeneva ñātabbānīti eteyeva saṅgaṇhāti. ‘‘Valayaṃ chindato vāpi, mocentassa vāpi, valayaṃ ākāsagataṃ vā karoti, nīharati vā’’ti imesu catūsu vikappesu ekampi tathā akatvā cīvaravalayaṃ cīvaravaṃse ghaṃsetvā ito cito ca sañcārentassa cīvaravalayassa sabbopi cīvaravaṃso ṭhānanti ‘‘ṭhānācāvanaṃ natthī’’ti vuttabyatirekavasena dassitabbanti gahetabbaṃ.

    ९०. ठपितस्स हीति एत्थ पसिद्धिसूचकं हि-सद्दं आनेत्वा ‘‘चीवरे विय ही’’ति योजेत्वा विसेसत्थजोतकं तु-सद्दं आनेत्वा ‘‘ठपितस्स तू’’ति योजेतब्बं। अथ वा निपातानमनेकत्थत्ता यथाठाने ठितानमेव विसेसत्थे हि-सद्दो, पसिद्धियं तु-सद्दो च योजेतब्बो। विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना। दीघतो वा तिरियतो वा पसारेत्वा चीवरवंसे निक्खित्तस्स चीवरस्स विनिच्छयो पन संहरित्वा चीवरवंसे ठपितचीवरविनिच्छयो विय वुत्तो, ‘‘ओरिमन्तेन…पे॰… पाराजिकं भवे’’ति गाथात्तये वुत्तनयेन वेदितब्बोति अत्थो।

    90.Ṭhapitassa hīti ettha pasiddhisūcakaṃ hi-saddaṃ ānetvā ‘‘cīvare viya hī’’ti yojetvā visesatthajotakaṃ tu-saddaṃ ānetvā ‘‘ṭhapitassa tū’’ti yojetabbaṃ. Atha vā nipātānamanekatthattā yathāṭhāne ṭhitānameva visesatthe hi-saddo, pasiddhiyaṃ tu-saddo ca yojetabbo. Vinicchayo veditabboti yojanā. Dīghato vā tiriyato vā pasāretvā cīvaravaṃse nikkhittassa cīvarassa vinicchayo pana saṃharitvā cīvaravaṃse ṭhapitacīvaravinicchayo viya vutto, ‘‘orimantena…pe… pārājikaṃ bhave’’ti gāthāttaye vuttanayena veditabboti attho.

    ९१. सिक्‍कायाति ओलम्बिकाधारे। यं भण्डकन्ति सम्बन्धो। पक्खिपित्वाति निवेसेत्वा। लग्गितं होतीति ओलम्बितं होति। ‘‘सिक्‍कातो तं हरन्तो वा चुतो’’ति एतस्मिं विकप्पे सिक्‍काय फुट्ठट्ठानवसेन ठानाचावनं वेदितब्बं। दुतियविकप्पे सिक्‍काय, बन्धनट्ठानस्स च भित्तिपस्से फुट्ठट्ठानं यदि सिया, तस्स च वसेन ठानाचावनं वेदितब्बं।

    91.Sikkāyāti olambikādhāre. Yaṃ bhaṇḍakanti sambandho. Pakkhipitvāti nivesetvā. Laggitaṃ hotīti olambitaṃ hoti. ‘‘Sikkāto taṃ haranto vā cuto’’ti etasmiṃ vikappe sikkāya phuṭṭhaṭṭhānavasena ṭhānācāvanaṃ veditabbaṃ. Dutiyavikappe sikkāya, bandhanaṭṭhānassa ca bhittipasse phuṭṭhaṭṭhānaṃ yadi siyā, tassa ca vasena ṭhānācāvanaṃ veditabbaṃ.

    ९२-३. कुन्तादीति आदि-सद्देन भिन्दिवालादि दीघवत्थु गहेतब्बं। तट्टिकाखाणुका विय भित्तियं पटिपाटिया निवेसितानि मिगसिङ्गानि वा सूलानि वा नागदन्ता नाम। अग्गे वाति कुन्तफलकोटियं वा। बुन्दे वाति कुन्तदन्तमूले वा। परिकड्ढतोति उजुकं आकड्ढतो।

    92-3.Kuntādīti ādi-saddena bhindivālādi dīghavatthu gahetabbaṃ. Taṭṭikākhāṇukā viya bhittiyaṃ paṭipāṭiyā nivesitāni migasiṅgāni vā sūlāni vā nāgadantā nāma. Agge vāti kuntaphalakoṭiyaṃ vā. Bunde vāti kuntadantamūle vā. Parikaḍḍhatoti ujukaṃ ākaḍḍhato.

    फुट्ठोकासन्ति तस्मिं तस्मिं नागदन्ते फुट्ठट्ठानं अतिक्‍कामयतो केसग्गमत्तेन पराजयो सियाति सम्बन्धो, ठपितट्ठपितट्ठानं विहाय केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कामयतो पाराजिकन्ति अत्थो। केसग्गेन अन्तरेन हेतुना पराजयोति गहेतब्बं, केसग्गमत्तम्पि अपनयनहेतु पाराजिकं होतीति अत्थो।

    Phuṭṭhokāsanti tasmiṃ tasmiṃ nāgadante phuṭṭhaṭṭhānaṃ atikkāmayato kesaggamattena parājayo siyāti sambandho, ṭhapitaṭṭhapitaṭṭhānaṃ vihāya kesaggamattampi atikkāmayato pārājikanti attho. Kesaggena antarena hetunā parājayoti gahetabbaṃ, kesaggamattampi apanayanahetu pārājikaṃ hotīti attho.

    ९४-५. एवं दीघतो आकड्ढने, उक्खिपने च विनिच्छयं दस्सेत्वा तिरियं आकड्ढने, परतो नयने च विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पाकाराभिमुखो’’तिआदि। आकड्ढतीति अत्तनो ठितट्ठानाभिमुखं आविञ्छति। ओरिमन्तफुट्ठोकासन्ति ओरिमन्तेन फुट्ठोकासं, अत्तनो दिसाय कुन्तदण्डेन फुट्ठोकासन्ति अत्थो। एत्थ अच्‍चयनकिरियासम्बन्धे सामिवचनप्पसङ्गे उपयोगवचनं। ‘‘सकम्मकधातुप्पयोगे उपयोगवचनस्स मागधिकवोहारे दस्सनतो कम्मत्थेयेव उपयोगवचन’’न्ति एके वदन्ति, एतं कच्‍चायनलक्खणेन समानं। इतरन्तच्‍चयेति इतरन्तेन कतो अच्‍चयोति इतरन्तच्‍चयो, मज्झेपदलोपसमासो, पारिमन्तेन कत्तब्बातिक्‍कमे कतेति अत्थो। केसग्गेन चुतोति योजना। यथावुत्तोयेव अत्थो।

    94-5. Evaṃ dīghato ākaḍḍhane, ukkhipane ca vinicchayaṃ dassetvā tiriyaṃ ākaḍḍhane, parato nayane ca vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘pākārābhimukho’’tiādi. Ākaḍḍhatīti attano ṭhitaṭṭhānābhimukhaṃ āviñchati. Orimantaphuṭṭhokāsanti orimantena phuṭṭhokāsaṃ, attano disāya kuntadaṇḍena phuṭṭhokāsanti attho. Ettha accayanakiriyāsambandhe sāmivacanappasaṅge upayogavacanaṃ. ‘‘Sakammakadhātuppayoge upayogavacanassa māgadhikavohāre dassanato kammattheyeva upayogavacana’’nti eke vadanti, etaṃ kaccāyanalakkhaṇena samānaṃ. Itarantaccayeti itarantena kato accayoti itarantaccayo, majjhepadalopasamāso, pārimantena kattabbātikkame kateti attho. Kesaggena cutoti yojanā. Yathāvuttoyeva attho.

    परतो पेल्‍लन्तस्साति परतो कत्वा पेल्‍लन्तस्स, भित्तिपस्साभिमुखं कत्वा निप्पीळेन्तस्साति अत्थो। तथेवाति ‘‘केसग्गेन चुतो’’ति आकड्ढति। ठपितेपि च कुन्तादिम्हि अयं नयोति योजना। ‘‘केसग्गेना’’तिआदिना अयमेव विनिच्छयनयो वत्तब्बोति अत्थो।

    Parato pellantassāti parato katvā pellantassa, bhittipassābhimukhaṃ katvā nippīḷentassāti attho. Tathevāti ‘‘kesaggena cuto’’ti ākaḍḍhati. Ṭhapitepi ca kuntādimhi ayaṃ nayoti yojanā. ‘‘Kesaggenā’’tiādinā ayameva vinicchayanayo vattabboti attho.

    ९६. तालस्स फलं चालेन्तस्स अस्स भिक्खुनो येन फलेन वत्थु पञ्‍चमासकं पूरति, तस्मिं फले बन्धना मुत्ते पाराजिकं भवेति योजना।

    96. Tālassa phalaṃ cālentassa assa bhikkhuno yena phalena vatthu pañcamāsakaṃ pūrati, tasmiṃ phale bandhanā mutte pārājikaṃ bhaveti yojanā.

    ९७. तालस्स पिण्डिं छिन्दतीति तालफलकण्णिकं छिन्दति। याय वत्थु पूरति, तस्सा छिन्‍नमत्ताय ‘‘अस्स पाराजिकं सिया’’ति हेट्ठा वुत्तनयो इधापि योजेतब्बो। तालपिण्डि सचे आकासगता होति, पिण्डिमूलमेव ठानं। पण्णदण्डे वा पण्णे वा अपस्साय ठिता चे, ठितट्ठानेहि सह पिण्डिमूलं गहेत्वा ठानभेदं ञत्वा ठानाचावनेन पाराजिकम्पि दट्ठब्बं। एसेव नयोति ‘‘येन वत्थु पूरति, तस्मिं बन्धना मुत्ते अस्स पाराजिकं सिया’’ति यथावुत्तो एव नयो। एतेसु सब्बेसु ठानेसु पाराजिकवीतिक्‍कमतो पुब्बभागानन्तरप्पयोगे थुल्‍लच्‍चयञ्‍च सहपयोगे पाचित्तियट्ठाने दुक्‍कटञ्‍च ततोपि पुब्बपयोगे पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्‍च दुक्‍कटञ्‍च गमनदुतियपरियेसनादिअवसेसपयोगेसु अदिन्‍नादानपुब्बकत्ता दुक्‍कटञ्‍च असम्मुय्हन्तेहि वेदितब्बं।

    97.Tālassapiṇḍiṃ chindatīti tālaphalakaṇṇikaṃ chindati. Yāya vatthu pūrati, tassā chinnamattāya ‘‘assa pārājikaṃ siyā’’ti heṭṭhā vuttanayo idhāpi yojetabbo. Tālapiṇḍi sace ākāsagatā hoti, piṇḍimūlameva ṭhānaṃ. Paṇṇadaṇḍe vā paṇṇe vā apassāya ṭhitā ce, ṭhitaṭṭhānehi saha piṇḍimūlaṃ gahetvā ṭhānabhedaṃ ñatvā ṭhānācāvanena pārājikampi daṭṭhabbaṃ. Eseva nayoti ‘‘yena vatthu pūrati, tasmiṃ bandhanā mutte assa pārājikaṃ siyā’’ti yathāvutto eva nayo. Etesu sabbesu ṭhānesu pārājikavītikkamato pubbabhāgānantarappayoge thullaccayañca sahapayoge pācittiyaṭṭhāne dukkaṭañca tatopi pubbapayoge pācittiyaṭṭhāne pācittiyañca dukkaṭañca gamanadutiyapariyesanādiavasesapayogesu adinnādānapubbakattā dukkaṭañca asammuyhantehi veditabbaṃ.

    वेहासट्ठकथावण्णना।

    Vehāsaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    ९८. उदके निधिट्ठानं गच्छतोति सम्बन्धो। अगम्भीरोदके निधिट्ठानं पदवारेन गच्छतो पदे पदे पुब्बपयोगे दुक्‍कटं होतीति योजना। गम्भीरे पन तथाति ‘‘पदवारेन गच्छतो दुक्‍कट’’न्ति यथावुत्तमतिदिसति। गच्छतोति तरतो, हत्थं अचालेत्वा तरन्तस्स पदवारगणनाय, हत्थेन च वायमन्तस्स ‘‘पदवारेना’’ति इदं उपलक्खणन्ति कत्वा हत्थवारगणनाय पदवारगणनाय दुक्‍कटानि वेदितब्बानि। तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘गम्भीरे हत्थेहि वा पादेहि वा पयोगं करोन्तस्स हत्थवारेहि वा पदवारेहि वा पयोगे पयोगे दुक्‍कट’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९८)।

    98. Udake nidhiṭṭhānaṃ gacchatoti sambandho. Agambhīrodake nidhiṭṭhānaṃ padavārena gacchato pade pade pubbapayoge dukkaṭaṃ hotīti yojanā. Gambhīre pana tathāti ‘‘padavārena gacchato dukkaṭa’’nti yathāvuttamatidisati. Gacchatoti tarato, hatthaṃ acāletvā tarantassa padavāragaṇanāya, hatthena ca vāyamantassa ‘‘padavārenā’’ti idaṃ upalakkhaṇanti katvā hatthavāragaṇanāya padavāragaṇanāya dukkaṭāni veditabbāni. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘gambhīre hatthehi vā pādehi vā payogaṃ karontassa hatthavārehi vā padavārehi vā payoge payoge dukkaṭa’’nti (pārā. aṭṭha. 1.98).

    उम्मुज्‍जनादिसूति एत्थ आदि-सद्देन निमुज्‍जनं सङ्गण्हाति। एत्थापि ‘‘तथा’’ति अनुवत्तमानत्ता पयोगे पयोगे दुक्‍कटन्ति अयमत्थो वेदितब्बो। निहितकुम्भिया गहणत्थं निमुज्‍जनुम्मुज्‍जनेसुपि हत्थवारेन, पदवारेन, हत्थपदवारेहि च दुक्‍कटमेवाति वुत्तं होति। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘एसेव नयो कुम्भिगहणत्थं निमुज्‍जनुम्मुज्‍जनेसू’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९८)।

    Ummujjanādisūti ettha ādi-saddena nimujjanaṃ saṅgaṇhāti. Etthāpi ‘‘tathā’’ti anuvattamānattā payoge payoge dukkaṭanti ayamattho veditabbo. Nihitakumbhiyā gahaṇatthaṃ nimujjanummujjanesupi hatthavārena, padavārena, hatthapadavārehi ca dukkaṭamevāti vuttaṃ hoti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘eseva nayo kumbhigahaṇatthaṃ nimujjanummujjanesū’’ti (pārā. aṭṭha. 1.98).

    इमिस्सा गाथाय ‘‘निधिट्ठानं गच्छतो दुक्‍कट’’न्ति वचनतो तथा गच्छन्तस्स उदकसप्पचण्डमच्छदस्सनेन भायित्वा पलायन्तस्स गमनस्स अतदत्थत्ता अनापत्तीति ब्यतिरेकेन विञ्‍ञायति। एत्थ दुतियपरियेसनादिसब्बपयोगेसु पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्‍च पाचित्तियेन सह दुक्‍कटञ्‍च अवसेसपयोगेसु सुद्धदुक्‍कटञ्‍च सहपयोगे भाजनामसने अनामासदुक्‍कटञ्‍च फन्दापने थुल्‍लच्‍चयञ्‍च ठानाचावने पाराजिकञ्‍च निधिकुम्भिया वुत्तनयेन विञ्‍ञातुं सक्‍काति न वुत्तन्ति दट्ठब्बं। तत्थ ठानभेदो पञ्‍चधा होति, इध पीळेत्वा ओसारेतुं सक्‍कुणेय्यत्ता अधोदिसाय सह छब्बिधं होतीति अयमेतेसं विसेसो।

    Imissā gāthāya ‘‘nidhiṭṭhānaṃ gacchato dukkaṭa’’nti vacanato tathā gacchantassa udakasappacaṇḍamacchadassanena bhāyitvā palāyantassa gamanassa atadatthattā anāpattīti byatirekena viññāyati. Ettha dutiyapariyesanādisabbapayogesu pācittiyaṭṭhāne pācittiyañca pācittiyena saha dukkaṭañca avasesapayogesu suddhadukkaṭañca sahapayoge bhājanāmasane anāmāsadukkaṭañca phandāpane thullaccayañca ṭhānācāvane pārājikañca nidhikumbhiyā vuttanayena viññātuṃ sakkāti na vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tattha ṭhānabhedo pañcadhā hoti, idha pīḷetvā osāretuṃ sakkuṇeyyattā adhodisāya saha chabbidhaṃ hotīti ayametesaṃ viseso.

    ९९. तत्थ जातकपुप्फेसूति तस्मिं जले रुळ्हेसु उप्पलादिकुसुमेसु, निद्धारणे भुम्मं। येन पुप्फेनाति निद्धारितब्बं। छिन्दतोति एत्थ वत्तमानकालवसेन अत्थं अग्गहेत्वा ‘‘छिन्‍नवतो’’ति भूतवसेन अत्थो गहेतब्बो। एवं अग्गहिते अन्तिमस्स पयोगस्स याव अनुपरमो, थुल्‍लच्‍चयारहत्ता पाराजिकवचनस्स वत्थुविरोधिताय च इमस्सेव पच्छिमकुसुमस्स कन्तनकाले पुप्फनाळपस्से तचमत्तेपि अच्छिन्‍ने पाराजिकं नत्थीति दस्सेतुं ‘‘एकनाळ…पे॰… परिरक्खती’’ति एत्थेव अनन्तरे वुच्‍चमाननयस्स विरुद्धत्ता च इमं विनिच्छयं दस्सेतुं लिखितस्स ‘‘यस्मिं पुप्फे वत्थु पूरति, तस्मिं छिन्‍नमत्ते पाराजिक’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९८) अट्ठकथावचनस्स विरुद्धत्ता च वत्तमानकालमगहेत्वा भूतकालस्सेव गहेतब्बत्ता ‘‘कदा देवदत्त आगतोसी’’ति पञ्हस्स ‘‘एसोहमागच्छामि, आगच्छन्तं मा मं विज्झा’’ति उत्तरे विय वत्तमानसमीपे वत्तमानेवाति भूते वत्तमानब्यपदेसतो वुत्तन्ति दट्ठब्बं।

    99.Tattha jātakapupphesūti tasmiṃ jale ruḷhesu uppalādikusumesu, niddhāraṇe bhummaṃ. Yena pupphenāti niddhāritabbaṃ. Chindatoti ettha vattamānakālavasena atthaṃ aggahetvā ‘‘chinnavato’’ti bhūtavasena attho gahetabbo. Evaṃ aggahite antimassa payogassa yāva anuparamo, thullaccayārahattā pārājikavacanassa vatthuvirodhitāya ca imasseva pacchimakusumassa kantanakāle pupphanāḷapasse tacamattepi acchinne pārājikaṃ natthīti dassetuṃ ‘‘ekanāḷa…pe… parirakkhatī’’ti ettheva anantare vuccamānanayassa viruddhattā ca imaṃ vinicchayaṃ dassetuṃ likhitassa ‘‘yasmiṃ pupphe vatthu pūrati, tasmiṃ chinnamatte pārājika’’nti (pārā. aṭṭha. 1.98) aṭṭhakathāvacanassa viruddhattā ca vattamānakālamagahetvā bhūtakālasseva gahetabbattā ‘‘kadā devadatta āgatosī’’ti pañhassa ‘‘esohamāgacchāmi, āgacchantaṃ mā maṃ vijjhā’’ti uttare viya vattamānasamīpe vattamānevāti bhūte vattamānabyapadesato vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    १००. ‘‘उप्पलजातिया’’ति इमिना ‘‘पदुमजातिया’’ति ब्यतिरेकतो वुत्तत्ता ‘‘पदुमजातिकानं पन दण्डे छिन्‍ने अब्भन्तरे सुत्तं अच्छिन्‍नम्पि रक्खती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९८) अट्ठकथानयो सङ्गहितोति दट्ठब्बं। एकनाळस्स वा पस्सेति ‘‘नाळस्स एकपस्से’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धसुखत्थं वुत्तन्ति वेदितब्बं। ततोति नाळतो।

    100.‘‘Uppalajātiyā’’ti iminā ‘‘padumajātiyā’’ti byatirekato vuttattā ‘‘padumajātikānaṃ pana daṇḍe chinne abbhantare suttaṃ acchinnampi rakkhatī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.98) aṭṭhakathānayo saṅgahitoti daṭṭhabbaṃ. Ekanāḷassa vā passeti ‘‘nāḷassa ekapasse’’ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ vuttanti veditabbaṃ. Tatoti nāḷato.

    १०१. भारबद्धकुसुमेसु विनिच्छयस्स वक्खमानत्ता छिन्दित्वा ठपितेसूति अबद्धकुसुमवसेन गहेतब्बं। पुब्बे वुत्तनयेनाति तत्रजातककुसुमेसु वुत्तविनिच्छयानुसारेन। ‘‘येन पुप्फेन पूरति, तस्मिं छिन्‍नमत्ते’’ति अवत्वा गहितमत्ते पाराजिकन्ति योजना चेत्थ विसेसो।

    101. Bhārabaddhakusumesu vinicchayassa vakkhamānattā chinditvā ṭhapitesūti abaddhakusumavasena gahetabbaṃ. Pubbe vuttanayenāti tatrajātakakusumesu vuttavinicchayānusārena. ‘‘Yena pupphena pūrati, tasmiṃ chinnamatte’’ti avatvā gahitamatte pārājikanti yojanā cettha viseso.

    १०२. भारं कत्वा बद्धानि भारबद्धानीति मज्झपदलोपीसमासो। पुप्फानीति पादग्घनकानि उप्पलादिकुसुमानि। छस्वाकारेसूति उदके ओसीदापेतुं सक्‍कुणेय्यत्ता अधोदिसाय सह चतस्सो दिसा, उद्धन्ति इमासु छसु दिसासु, निद्धारणे भुम्मं। केनचि आकारेनाति निद्धारेतब्बदस्सनं। ठानाचावनस्स साधकतमत्ता करणेयेव करणवचनं। नस्सतीति पादग्घनकपुप्फानं ठानाचावनेन पाराजिकमापज्‍जित्वा लोकियलोकुत्तरानं अनवसेसगुणानं पतिट्ठानभूतं पातिमोक्खसंवरसीलं नासेत्वा सयं गुणमरणेन मीयतीति अत्थो।

    102. Bhāraṃ katvā baddhāni bhārabaddhānīti majjhapadalopīsamāso. Pupphānīti pādagghanakāni uppalādikusumāni. Chasvākāresūti udake osīdāpetuṃ sakkuṇeyyattā adhodisāya saha catasso disā, uddhanti imāsu chasu disāsu, niddhāraṇe bhummaṃ. Kenaci ākārenāti niddhāretabbadassanaṃ. Ṭhānācāvanassa sādhakatamattā karaṇeyeva karaṇavacanaṃ. Nassatīti pādagghanakapupphānaṃ ṭhānācāvanena pārājikamāpajjitvā lokiyalokuttarānaṃ anavasesaguṇānaṃ patiṭṭhānabhūtaṃ pātimokkhasaṃvarasīlaṃ nāsetvā sayaṃ guṇamaraṇena mīyatīti attho.

    १०३. पुप्फानं कलापन्ति पादग्घनकउप्पलादिकुसुमकलापं। उदकं चालेत्वाति यथा वीचि उट्ठाति, तथा चालेत्वा। पुप्फट्ठानाति पुप्फानं ठितट्ठाना। चावेतीति कलापं केसग्गमत्तम्पि अपनेति। ‘‘पुप्फं ठाना चावेती’’ति कत्थचि पोत्थकेसु पाठो दिस्सति। पुप्फकलापस्सेव गहितत्ता पुरिमोयेव गहेतब्बो।

    103.Pupphānaṃ kalāpanti pādagghanakauppalādikusumakalāpaṃ. Udakaṃ cāletvāti yathā vīci uṭṭhāti, tathā cāletvā. Pupphaṭṭhānāti pupphānaṃ ṭhitaṭṭhānā. Cāvetīti kalāpaṃ kesaggamattampi apaneti. ‘‘Pupphaṃ ṭhānā cāvetī’’ti katthaci potthakesu pāṭho dissati. Pupphakalāpasseva gahitattā purimoyeva gahetabbo.

    १०४. ‘‘एत्थ गतं गहेस्सामी’’ति सह पाठसेसेन योजना। परिकप्पेतीति ‘‘एत्थ गतं गहेस्सामी’’ति ठानं परिच्छिन्दित्वा तक्‍केति। रक्खतीति ठानाचावनेपि सति सो परिकप्पो पाराजिकापत्तितो तं भिक्खुं रक्खति। गतट्ठानाति पुप्फकलापेन गतं सम्पत्तञ्‍च तं ठानञ्‍चाति विग्गहो। ‘‘उद्धरन्तो’’ति एतेन ‘‘पुप्फानं कलाप’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं। ‘‘कतट्ठाना’’तिपि पाठो, कता पुप्फानं ठाना उद्धरन्तोति सम्बन्धो। उदकं चालेत्वा वीचियो उट्ठापेत्वा वीचिप्पहारेन उदकपिट्ठेन परिकप्पितट्ठानं सम्पत्तं पुप्फकलापं ठितट्ठाना उद्धरन्तो केसग्गमत्तम्पि ठाना चावेन्तोति अत्थो। ‘‘ठाना’’ति इदं ‘‘भट्ठो’’ति इमिना सम्बन्धनीयं। भट्ठो नाम पवुच्‍चतीति अत्तना समादाय रक्खियमाना पातिमोक्खसंवरसीलसङ्खातसब्बगुणरतनङ्कुराभिनिब्बत्तट्ठाना पतितो नाम होतीति पवुच्‍चति।

    104.‘‘Ettha gataṃ gahessāmī’’ti saha pāṭhasesena yojanā. Parikappetīti ‘‘ettha gataṃ gahessāmī’’ti ṭhānaṃ paricchinditvā takketi. Rakkhatīti ṭhānācāvanepi sati so parikappo pārājikāpattito taṃ bhikkhuṃ rakkhati. Gataṭṭhānāti pupphakalāpena gataṃ sampattañca taṃ ṭhānañcāti viggaho. ‘‘Uddharanto’’ti etena ‘‘pupphānaṃ kalāpa’’nti ānetvā sambandhitabbaṃ. ‘‘Kataṭṭhānā’’tipi pāṭho, katā pupphānaṃ ṭhānā uddharantoti sambandho. Udakaṃ cāletvā vīciyo uṭṭhāpetvā vīcippahārena udakapiṭṭhena parikappitaṭṭhānaṃ sampattaṃ pupphakalāpaṃ ṭhitaṭṭhānā uddharanto kesaggamattampi ṭhānā cāventoti attho. ‘‘Ṭhānā’’ti idaṃ ‘‘bhaṭṭho’’ti iminā sambandhanīyaṃ. Bhaṭṭho nāma pavuccatīti attanā samādāya rakkhiyamānā pātimokkhasaṃvarasīlasaṅkhātasabbaguṇaratanaṅkurābhinibbattaṭṭhānā patito nāma hotīti pavuccati.

    १०५. जलतो अच्‍चुग्गतस्साति एत्थ ‘‘पुप्फस्सा’’ति सामत्थिया लब्भति। जलपिट्ठितो अच्‍चुग्गतस्स पुप्फस्स सकलजलं ठानं, कद्दमपिट्ठितो पट्ठाय उदकपिट्ठिपरियन्तं पुप्फदण्डेन फरित्वा ठितं सब्बमुदकं ठानन्ति वुत्तं होति। उप्पाटेत्वाति पुप्फग्गं आकड्ढित्वा उप्पीळेत्वा। ततोति तस्मा पुप्फट्ठानभूतसकलजलरासितो। उजुन्ति उजुं कत्वा। उद्धरतोति उप्पाटेन्तस्स।

    105.Jalato accuggatassāti ettha ‘‘pupphassā’’ti sāmatthiyā labbhati. Jalapiṭṭhito accuggatassa pupphassa sakalajalaṃ ṭhānaṃ, kaddamapiṭṭhito paṭṭhāya udakapiṭṭhipariyantaṃ pupphadaṇḍena pharitvā ṭhitaṃ sabbamudakaṃ ṭhānanti vuttaṃ hoti. Uppāṭetvāti pupphaggaṃ ākaḍḍhitvā uppīḷetvā. Tatoti tasmā pupphaṭṭhānabhūtasakalajalarāsito. Ujunti ujuṃ katvā. Uddharatoti uppāṭentassa.

    १०६. नाळन्तेति उप्पाटितपुप्फनाळस्स मूलकोटिया। जलतोति उदकपिट्ठितो। मुत्तमत्ते केसग्गमत्तं दूरं कत्वाति पाठसेसयोजना कातब्बा। ‘‘जलतो’’ति पठमततियपादेसु द्विक्खत्तुं वचनं अत्थाविसेसेपि पदावुत्तिअलङ्कारे अड्ढयमकवसेन वुत्तत्ता पुनरुत्तिदोसो न होतीति वेदितब्बं। ‘‘मुत्तमत्ते, अमुत्ते’’ति च सम्बन्धितब्बं, अत्थानं वा विसेसतो उभयत्थ वुत्तन्ति वेदितब्बं। तस्मिं नाळन्तेति सम्बन्धो।

    106.Nāḷanteti uppāṭitapupphanāḷassa mūlakoṭiyā. Jalatoti udakapiṭṭhito. Muttamatte kesaggamattaṃ dūraṃ katvāti pāṭhasesayojanā kātabbā. ‘‘Jalato’’ti paṭhamatatiyapādesu dvikkhattuṃ vacanaṃ atthāvisesepi padāvuttialaṅkāre aḍḍhayamakavasena vuttattā punaruttidoso na hotīti veditabbaṃ. ‘‘Muttamatte, amutte’’ti ca sambandhitabbaṃ, atthānaṃ vā visesato ubhayattha vuttanti veditabbaṃ. Tasmiṃ nāḷanteti sambandho.

    १०७. तस्स नामेत्वा उप्पाटितस्स। सह गच्छेन उप्पाटितस्सापि अयमेव विनिच्छयो। इध पन सब्बपुप्फपण्णनाळानि मूलतो पभुति पठमं ठितट्ठानतो अपनामनवसेन ठानाचावनं वेदितब्बं। एवं पुप्फादीनि उप्पाटेन्तस्स भूतगामविकोपनापत्तिया ठाने सहपयोगदुक्‍कटं होतीति वेदितब्बं।

    107.Tassa nāmetvā uppāṭitassa. Saha gacchena uppāṭitassāpi ayameva vinicchayo. Idha pana sabbapupphapaṇṇanāḷāni mūlato pabhuti paṭhamaṃ ṭhitaṭṭhānato apanāmanavasena ṭhānācāvanaṃ veditabbaṃ. Evaṃ pupphādīni uppāṭentassa bhūtagāmavikopanāpattiyā ṭhāne sahapayogadukkaṭaṃ hotīti veditabbaṃ.

    १०८-९. बळिसादिमच्छग्गहणोपकरणानं वचनतो, जले ठितमतमच्छानं विनिच्छयस्स च वक्खमानत्ता मच्छेति जीवमानकमच्छानं गहणं। उपलक्खणवसेन वा अवुत्तसमुच्‍चयत्थ वा-सद्देन वा खिपकादीनि मच्छवधोपकरणानि वुत्तानेवाति दट्ठब्बं। वत्थूति पादो। तस्मिं मच्छे। उद्धटोयेव उद्धटमत्तो, मच्छो, तस्मिं। जलाति उदकतो केसग्गमत्तम्पि अपनेत्वा उक्खित्तमत्तेति वुत्तं होति।

    108-9. Baḷisādimacchaggahaṇopakaraṇānaṃ vacanato, jale ṭhitamatamacchānaṃ vinicchayassa ca vakkhamānattā maccheti jīvamānakamacchānaṃ gahaṇaṃ. Upalakkhaṇavasena vā avuttasamuccayattha vā-saddena vā khipakādīni macchavadhopakaraṇāni vuttānevāti daṭṭhabbaṃ. Vatthūti pādo. Tasmiṃ macche. Uddhaṭoyeva uddhaṭamatto, maccho, tasmiṃ. Jalāti udakato kesaggamattampi apanetvā ukkhittamatteti vuttaṃ hoti.

    ११०. पुप्फानं विय मच्छानम्पि ठितट्ठानमेव ठानन्ति अग्गहेत्वा सकलजलं ठानं कत्वा कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘ठानं सलिलजानं ही’’तिआदि। सलिले जाता सलिलजा, इति पकरणतो मच्छायेव वुच्‍चन्ति। अत्थप्पकरणसद्दन्तरसन्‍निधानादीहि सद्दा विसेसत्थं वदन्तीति। हीति पसिद्धियं। केवलन्ति अवधारणे, जलमेवाति वुत्तं होति। इमिना बहिउदकं निवत्तितं होति। सकलं जलमेव ठानं यस्मा, तस्मा सलिलट्ठं जला विमोचेन्तो पाराजिको होतीति हेतुहेतुमन्तभावेन योजना वेदितब्बा। आपन्‍नं पराजेतीति पाराजिका, आपत्ति, सा एतस्स अत्थीति पाराजिको, पुग्गलो।

    110. Pupphānaṃ viya macchānampi ṭhitaṭṭhānameva ṭhānanti aggahetvā sakalajalaṃ ṭhānaṃ katvā kasmā vuttanti āha ‘‘ṭhānaṃ salilajānaṃ hī’’tiādi. Salile jātā salilajā, iti pakaraṇato macchāyeva vuccanti. Atthappakaraṇasaddantarasannidhānādīhi saddā visesatthaṃ vadantīti. Hīti pasiddhiyaṃ. Kevalanti avadhāraṇe, jalamevāti vuttaṃ hoti. Iminā bahiudakaṃ nivattitaṃ hoti. Sakalaṃ jalameva ṭhānaṃ yasmā, tasmā salilaṭṭhaṃ jalā vimocento pārājiko hotīti hetuhetumantabhāvena yojanā veditabbā. Āpannaṃ parājetīti pārājikā, āpatti, sā etassa atthīti pārājiko, puggalo.

    १११. नीरं उदकं। वारिम्हि जले जातो वारिजो, इति पकरणतो मच्छोव गय्हति। एतेनेव आकासे उप्पतितमच्छो , गोचरत्थाय च थलमुग्गतकुम्मादयो उपलक्खिताति वेदितब्बं। तेसं गहणे विनिच्छयो आकासट्ठथलट्ठकथाय वुत्तनयेन वेदितब्बो। भण्डग्घेन विनिद्दिसेति दुक्‍कटादिवत्थुनो भण्डस्स अग्घवसेन दुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयपाराजिकापत्तियो वदेय्याति अत्थो।

    111.Nīraṃ udakaṃ. Vārimhi jale jāto vārijo, iti pakaraṇato macchova gayhati. Eteneva ākāse uppatitamaccho , gocaratthāya ca thalamuggatakummādayo upalakkhitāti veditabbaṃ. Tesaṃ gahaṇe vinicchayo ākāsaṭṭhathalaṭṭhakathāya vuttanayena veditabbo. Bhaṇḍagghena viniddiseti dukkaṭādivatthuno bhaṇḍassa agghavasena dukkaṭathullaccayapārājikāpattiyo vadeyyāti attho.

    ११२. तळाकेति सरस्मिं, इमिना च वापिपोक्खरणिसोब्भादिजलासया सङ्गय्हन्ति। नदियाति निन्‍नगाय, इमिना च कन्दरादयो सङ्गय्हन्ति। निन्‍नेति आवाटे। मच्छविसं नामाति एत्थ नाम-सद्दो सञ्‍ञायं। मच्छविसनामकं मदनफलादिकं दट्ठब्बं। गतेति विसपक्खिपके मच्छघातके गते।

    112.Taḷāketi sarasmiṃ, iminā ca vāpipokkharaṇisobbhādijalāsayā saṅgayhanti. Nadiyāti ninnagāya, iminā ca kandarādayo saṅgayhanti. Ninneti āvāṭe. Macchavisaṃ nāmāti ettha nāma-saddo saññāyaṃ. Macchavisanāmakaṃ madanaphalādikaṃ daṭṭhabbaṃ. Gateti visapakkhipake macchaghātake gate.

    ११४. सामिकेसूति विसं योजेत्वा गतेसु मच्छसामिकेसु। आहरन्तेसूति आहरापेन्तेसु। भण्डदेय्यन्ति भण्डञ्‍च तं देय्यञ्‍चाति विग्गहो, अत्तना गहितवत्थुं वा तदग्घनकं वा भण्डं दातब्बन्ति अत्थो।

    114.Sāmikesūti visaṃ yojetvā gatesu macchasāmikesu. Āharantesūti āharāpentesu. Bhaṇḍadeyyanti bhaṇḍañca taṃ deyyañcāti viggaho, attanā gahitavatthuṃ vā tadagghanakaṃ vā bhaṇḍaṃ dātabbanti attho.

    ११५. मच्छेति मतमच्छे। सेसेति नमतमच्छे।

    115.Maccheti matamacche. Seseti namatamacche.

    ११६. अमतेसु गहितेसूति पकरणतो लब्भति, निमित्तत्थे चेतं भुम्मं। अनापत्तिं वदन्तीति अदिन्‍नादानापत्तिया अनापत्तिं वदन्ति, मारणप्पत्तिया पाचित्तियं होतेव। अयञ्‍च विनिच्छयो अरक्खितअगोपितेसु अस्सामिकतळाकादीसु वेदितब्बो।

    116.Amatesu gahitesūti pakaraṇato labbhati, nimittatthe cetaṃ bhummaṃ. Anāpattiṃ vadantīti adinnādānāpattiyā anāpattiṃ vadanti, māraṇappattiyā pācittiyaṃ hoteva. Ayañca vinicchayo arakkhitaagopitesu assāmikataḷākādīsu veditabbo.

    उदकट्ठकथावण्णना।

    Udakaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    ११७. नावन्ति एत्थ ‘‘नावा नाम याय तरती’’ति (पारा॰ ९९) वचनतो जलतारणारहं अन्तमसो एकम्पि वहन्तं रजनदोणिवेणुकलापादिकं वेदितब्बं। नावट्ठं नाम भण्डं यं किञ्‍चि इन्द्रियबद्धं वा अनिन्द्रियबद्धं वा। ‘‘थेनेत्वा गण्हिस्सामी’’ति इमिना ‘‘थेय्यचित्तस्सा’’ति इममत्थं विञ्‍ञापेति। पादुद्धारेति दुतियपरियेसनादिअत्थं गच्छन्तस्स पदे पदे। दोसाति दुक्‍कटापत्तियो। वुत्ताति ‘‘नावट्ठं भण्डं अवहरिस्सामी’ति थेय्यचित्तो दुतियं वा परियेसति गच्छति वा, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति (पारा॰ ९९) पदभाजनियं भगवता वुत्ता, इमिना पुब्बपयोगसहपयोगदुक्‍कटानि, फन्दापने थुल्‍लच्‍चयं, ठानाचावने पाराजिकञ्‍च उपलक्खणवसेन दस्सितन्ति वेदितब्बं।

    117.Nāvanti ettha ‘‘nāvā nāma yāya taratī’’ti (pārā. 99) vacanato jalatāraṇārahaṃ antamaso ekampi vahantaṃ rajanadoṇiveṇukalāpādikaṃ veditabbaṃ. Nāvaṭṭhaṃ nāma bhaṇḍaṃ yaṃ kiñci indriyabaddhaṃ vā anindriyabaddhaṃ vā. ‘‘Thenetvā gaṇhissāmī’’ti iminā ‘‘theyyacittassā’’ti imamatthaṃ viññāpeti. Pāduddhāreti dutiyapariyesanādiatthaṃ gacchantassa pade pade. Dosāti dukkaṭāpattiyo. Vuttāti ‘‘nāvaṭṭhaṃ bhaṇḍaṃ avaharissāmī’ti theyyacitto dutiyaṃ vā pariyesati gacchati vā, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 99) padabhājaniyaṃ bhagavatā vuttā, iminā pubbapayogasahapayogadukkaṭāni, phandāpane thullaccayaṃ, ṭhānācāvane pārājikañca upalakkhaṇavasena dassitanti veditabbaṃ.

    ११८. चण्डसोतेति वेगेन गच्छन्ते उदकप्पवाहे, ‘‘चण्डसोते’’ति इमिना बन्धनं विना सभावेन अट्ठितभावस्स सूचनतो ‘‘बन्धनमेव ठान’’न्ति वुत्तट्ठानपरिच्छेदस्स कारणं दस्सितन्ति वेदितब्बं। यस्मा चण्डसोते बद्धा, तस्मा बन्धनमेकमेव ठानं मतन्ति वुत्तं होति। तस्मिन्ति बन्धने। धीरा विनयधरा।

    118.Caṇḍasoteti vegena gacchante udakappavāhe, ‘‘caṇḍasote’’ti iminā bandhanaṃ vinā sabhāvena aṭṭhitabhāvassa sūcanato ‘‘bandhanameva ṭhāna’’nti vuttaṭṭhānaparicchedassa kāraṇaṃ dassitanti veditabbaṃ. Yasmā caṇḍasote baddhā, tasmā bandhanamekameva ṭhānaṃ matanti vuttaṃ hoti. Tasminti bandhane. Dhīrā vinayadharā.

    ११९-१२०. ‘‘निच्‍चले उदके नाव-मबन्धनमवट्ठित’’न्ति इमिना छधा ठानपरिच्छेदस्स लब्भमानत्ते कारणं दस्सेति। नावं कड्ढतो तस्स पाराजिकन्ति सम्बन्धो। पुनपि किं करोन्तोति आह ‘‘एकेनन्तेन सम्फुट्ठ’’न्तिआदि। तं नावं अतिक्‍कामयतोति सम्बन्धो। एत्थापि ‘‘कड्ढितवतो अतिक्‍कमितवतो’’ति भूतवसेन अत्थो योजेतब्बो। यमेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव।

    119-120.‘‘Niccale udake nāva-mabandhanamavaṭṭhita’’nti iminā chadhā ṭhānaparicchedassa labbhamānatte kāraṇaṃ dasseti. Nāvaṃ kaḍḍhato tassa pārājikanti sambandho. Punapi kiṃ karontoti āha ‘‘ekenantena samphuṭṭha’’ntiādi. Taṃ nāvaṃ atikkāmayatoti sambandho. Etthāpi ‘‘kaḍḍhitavato atikkamitavato’’ti bhūtavasena attho yojetabbo. Yamettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayameva.

    १२१. एवं चतुपस्साकड्ढने विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि उद्धं, अधो च उक्खिपनओसीदापनेसु विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तथा’’तिआदि। तथाति ‘‘तस्स पाराजिक’’न्ति आकड्ढति। कस्मिं कालेति आह ‘‘उद्धं केसग्गमत्तम्पी’’तिआदि। अधोनावातलन्ति नावातलस्स अधो अधोनावातलं, तस्मिं उद्धं केसग्गमत्तम्पि उदकम्हा विमोचितेति इमिना सम्बन्धो। तेन फुट्ठं केसग्गमत्तम्पि मुखवट्टिया विमोचितेति योजना। तेनाति अधोनावातलेन फुट्ठे उदके मुखवट्टिया करणभूताय केसग्गमत्तम्पि विमोचितेति गहेतब्बं।

    121. Evaṃ catupassākaḍḍhane vinicchayaṃ dassetvā idāni uddhaṃ, adho ca ukkhipanaosīdāpanesu vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘tathā’’tiādi. Tathāti ‘‘tassa pārājika’’nti ākaḍḍhati. Kasmiṃ kāleti āha ‘‘uddhaṃ kesaggamattampī’’tiādi. Adhonāvātalanti nāvātalassa adho adhonāvātalaṃ, tasmiṃ uddhaṃ kesaggamattampi udakamhā vimociteti iminā sambandho. Tena phuṭṭhaṃ kesaggamattampi mukhavaṭṭiyā vimociteti yojanā. Tenāti adhonāvātalena phuṭṭhe udake mukhavaṭṭiyā karaṇabhūtāya kesaggamattampi vimociteti gahetabbaṃ.

    १२२. तीरे बन्धित्वा पन निच्‍चले जले ठपिता या नावा, तस्सा नावाय ठानं बन्धनञ्‍च ठितोकासो चाति द्विधा मतन्ति योजना।

    122. Tīre bandhitvā pana niccale jale ṭhapitā yā nāvā, tassā nāvāya ṭhānaṃ bandhanañca ṭhitokāso cāti dvidhā matanti yojanā.

    १२३. पुब्बं पठमं बन्धनस्स विमोचने थुल्‍लच्‍चयं होतीति योजना। केनचुपायेनाति ‘‘पुरतो पच्छतो वापी’’तिआदिक्‍कमेन यथावुत्तोपायछक्‍केसु येन केनचि उपायेनाति अत्थो। ठाना चावेति नावं।

    123.Pubbaṃ paṭhamaṃ bandhanassa vimocane thullaccayaṃ hotīti yojanā. Kenacupāyenāti ‘‘purato pacchato vāpī’’tiādikkamena yathāvuttopāyachakkesu yena kenaci upāyenāti attho. Ṭhānā cāveti nāvaṃ.

    १२४. पठमं ठाना चावेत्वाति ‘‘पुरतो पच्छतो वा’’तिआदिना यथावुत्तेसु छसु आकारेसु अञ्‍ञतरेन आकारेन नावं ठपितट्ठानतो पठमं चावेत्वा। एसेव च नयोति नावाय पठमं ठितट्ठानतो चावने थुल्‍लच्‍चयं, पच्छा बन्धनमोचने पाराजिकन्ति एसेव नयो नेतब्बोति अत्थो। एत्थ च ‘‘तीरे बन्धित्वा निच्‍चले उदके ठपितनावाय बन्धनञ्‍च ठितोकासो चाति द्वे ठानानि, तं पठमं बन्धना मोचेति, थुल्‍लच्‍चयं। पच्छा छन्‍नं आकारानं अञ्‍ञतरेन ठाना चावेति, पाराजिकं। पठमं ठाना चावेत्वा पच्छा बन्धनमोचनेपि एसेव नयो’’ति (पारा॰ ९९) अट्ठकथायं वुत्तविनिच्छयो सङ्गहितो। आमसनफन्दापनेसु दुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयानि हेट्ठा कुम्भियं वुत्तनयेनेव ञातुं सक्‍कुणेय्यत्ता न वुत्तानीति वेदितब्बं। एवमुपरिपि।

    124.Paṭhamaṃ ṭhānā cāvetvāti ‘‘purato pacchato vā’’tiādinā yathāvuttesu chasu ākāresu aññatarena ākārena nāvaṃ ṭhapitaṭṭhānato paṭhamaṃ cāvetvā. Eseva ca nayoti nāvāya paṭhamaṃ ṭhitaṭṭhānato cāvane thullaccayaṃ, pacchā bandhanamocane pārājikanti eseva nayo netabboti attho. Ettha ca ‘‘tīre bandhitvā niccale udake ṭhapitanāvāya bandhanañca ṭhitokāso cāti dve ṭhānāni, taṃ paṭhamaṃ bandhanā moceti, thullaccayaṃ. Pacchā channaṃ ākārānaṃ aññatarena ṭhānā cāveti, pārājikaṃ. Paṭhamaṃ ṭhānā cāvetvā pacchā bandhanamocanepi eseva nayo’’ti (pārā. 99) aṭṭhakathāyaṃ vuttavinicchayo saṅgahito. Āmasanaphandāpanesu dukkaṭathullaccayāni heṭṭhā kumbhiyaṃ vuttanayeneva ñātuṃ sakkuṇeyyattā na vuttānīti veditabbaṃ. Evamuparipi.

    १२५. उस्सारेत्वाति उदकतो थलं आरोपेत्वा। निकुज्‍जित्वाति अधोमुखं कत्वा। थले ठपिताय नावाय मुखवट्टिया फुट्ठोकासो एव ठानन्ति योजना। हीति विसेसो, तेन जलट्ठतो थलट्ठाय नावाय वुत्तं विसेसं जोतेति।

    125.Ussāretvāti udakato thalaṃ āropetvā. Nikujjitvāti adhomukhaṃ katvā. Thale ṭhapitāya nāvāya mukhavaṭṭiyā phuṭṭhokāso eva ṭhānanti yojanā. Hīti viseso, tena jalaṭṭhato thalaṭṭhāya nāvāya vuttaṃ visesaṃ joteti.

    १२६. एत्थ अधो ओसीदापनस्स अलब्भमानताय तं विना इतरेसं पञ्‍चन्‍नं आकारानं वसेन ठानाचावनं दस्सेतुमाह ‘‘ञेय्यो’’तिआदि। यतो कुतोचीति तिरियं चतस्सन्‍नं, उपरिदिसाय च वसेन यं किञ्‍चि दिसाभिमुखं केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कमेन्तो।

    126. Ettha adho osīdāpanassa alabbhamānatāya taṃ vinā itaresaṃ pañcannaṃ ākārānaṃ vasena ṭhānācāvanaṃ dassetumāha ‘‘ñeyyo’’tiādi. Yato kutocīti tiriyaṃ catassannaṃ, uparidisāya ca vasena yaṃ kiñci disābhimukhaṃ kesaggamattampi atikkamento.

    १२७. उक्‍कुज्‍जितायपीति उद्धंमुखं ठपितायपि। घटिकानन्ति दारुखण्डानं। ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘ञेय्यो ठानपरिच्छेदो’’तिआदिना वुत्तनयं अतिदिसति। सो पन उक्‍कुज्‍जित्वा भूमियं ठपितनावाय युज्‍जति। घटिकानं उपरि ठपिताय पन नागदन्तेसु ठपितकुन्ते वुत्तविनिच्छयो युज्‍जति।

    127.Ukkujjitāyapīti uddhaṃmukhaṃ ṭhapitāyapi. Ghaṭikānanti dārukhaṇḍānaṃ. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘ñeyyo ṭhānaparicchedo’’tiādinā vuttanayaṃ atidisati. So pana ukkujjitvā bhūmiyaṃ ṭhapitanāvāya yujjati. Ghaṭikānaṃ upari ṭhapitāya pana nāgadantesu ṭhapitakunte vuttavinicchayo yujjati.

    १२८. ‘‘थेय्या’’ति इदं ‘‘पाजेन्तस्सा’’ति विसेसनं। तित्थेति तित्थासन्‍नजले। अरित्तेनाति केनिपातेन। फियेनाति पाजनफलकेन। पाजेन्तस्साति पेसेन्तस्स। ‘‘तं पाजेती’’तिपि पाठो दिस्सति, तं नावं यो पाजेति, तस्स पराजयोति अत्थो।

    128.‘‘Theyyā’’ti idaṃ ‘‘pājentassā’’ti visesanaṃ. Tittheti titthāsannajale. Arittenāti kenipātena. Phiyenāti pājanaphalakena. Pājentassāti pesentassa. ‘‘Taṃ pājetī’’tipi pāṭho dissati, taṃ nāvaṃ yo pājeti, tassa parājayoti attho.

    १२९-३०. छत्तन्ति आतपवारणं। पणामेत्वाति यथा वातं गण्हाति, तथा पणामेत्वा। उस्सापेत्वाव चीवरन्ति चीवरं उद्धं उच्‍चारेत्वा वा। गाथाछन्दवसेन ‘व’इति रस्सत्तं। लङ्कारसदिसन्ति पसारितपटसरिक्खकं। समीरणन्ति मालुतं। न दोसो तस्स विज्‍जतीति इदं वातस्स अविज्‍जमानक्खणे एवं करोतो पच्छा आगतेन वातेन नीतनावाय वसेन वुत्तं। वायमाने पन वाते एवं करोन्तस्स आपत्तियेवाति दट्ठब्बं।

    129-30.Chattanti ātapavāraṇaṃ. Paṇāmetvāti yathā vātaṃ gaṇhāti, tathā paṇāmetvā. Ussāpetvāva cīvaranti cīvaraṃ uddhaṃ uccāretvā vā. Gāthāchandavasena ‘va’iti rassattaṃ. Laṅkārasadisanti pasāritapaṭasarikkhakaṃ. Samīraṇanti mālutaṃ. Na doso tassa vijjatīti idaṃ vātassa avijjamānakkhaṇe evaṃ karoto pacchā āgatena vātena nītanāvāya vasena vuttaṃ. Vāyamāne pana vāte evaṃ karontassa āpattiyevāti daṭṭhabbaṃ.

    १३१-२. सयमेव उपागतन्ति सम्बन्धो। गामसमीपे तित्थं गामतित्थं। तन्ति नावं। ठानाति छत्तेन वा चीवरेन वा गहितवातेन गन्त्वा गामतित्थे ठितट्ठाना। अचालेन्तोति फन्दापनम्पि अकरोन्तो, इमिना थुल्‍लच्‍चयस्सापि अभावं दस्सेति। ‘‘अचावेन्तो’’तिपि पाठो, ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अनपनेन्तोति अत्थो, इमिना पाराजिकाभावं दस्सेति। किणित्वाति मूलेन विक्‍किणित्वा। सयमेव च गच्छन्तिन्ति एत्थ च-कारो वत्तब्बन्तरसमुच्‍चये। तथा पणामितछत्तेन वा उस्सापितचीवरेन वा गहितवातेन अत्तना गच्छन्तिं। ठाना चावेतीति अत्तना इच्छितदिसाभिमुखं कत्वा पाजनवसेन गमनट्ठाना चावेति।

    131-2. Sayameva upāgatanti sambandho. Gāmasamīpe titthaṃ gāmatitthaṃ. Tanti nāvaṃ. Ṭhānāti chattena vā cīvarena vā gahitavātena gantvā gāmatitthe ṭhitaṭṭhānā. Acālentoti phandāpanampi akaronto, iminā thullaccayassāpi abhāvaṃ dasseti. ‘‘Acāvento’’tipi pāṭho, ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi anapanentoti attho, iminā pārājikābhāvaṃ dasseti. Kiṇitvāti mūlena vikkiṇitvā. Sayameva ca gacchantinti ettha ca-kāro vattabbantarasamuccaye. Tathā paṇāmitachattena vā ussāpitacīvarena vā gahitavātena attanā gacchantiṃ. Ṭhānā cāvetīti attanā icchitadisābhimukhaṃ katvā pājanavasena gamanaṭṭhānā cāveti.

    नावट्ठकथावण्णना।

    Nāvaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १३३-४. यन्ति एतेनाति यानं। रमयतीति रथो। वहति, वुय्हति, वहन्ति एतेनाति वा वय्हं। ‘‘उपरि मण्डपसदिसं पदरच्छन्‍नं, सब्बपालिगुण्ठिमं वा छादेत्वा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१००) अट्ठकथायं वुत्तनयेन कतं सकटं वय्हं नाम। सन्दमानिकाति ‘‘उभोसु पस्सेसु सुवण्णरजतादिमया गोपानसियो दत्वा गरुळपक्खकनयेन कता सन्दमानिका’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१००) अट्ठकथायं वुत्तनयेन कतयानविसेसो। ठाना चावनयोगस्मिन्ति ठाना चावनप्पयोगे।

    133-4. Yanti etenāti yānaṃ. Ramayatīti ratho. Vahati, vuyhati, vahanti etenāti vā vayhaṃ. ‘‘Upari maṇḍapasadisaṃ padaracchannaṃ, sabbapāliguṇṭhimaṃ vā chādetvā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.100) aṭṭhakathāyaṃ vuttanayena kataṃ sakaṭaṃ vayhaṃ nāma. Sandamānikāti ‘‘ubhosu passesu suvaṇṇarajatādimayā gopānasiyo datvā garuḷapakkhakanayena katā sandamānikā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.100) aṭṭhakathāyaṃ vuttanayena katayānaviseso. Ṭhānā cāvanayogasminti ṭhānā cāvanappayoge.

    १३५-६. दसट्ठानाचावनवसेन पाराजिकं वदन्तेहि पठमं ठानभेदस्स ञातब्बत्ता तं दस्सेत्वा आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘यानस्स दुकयुत्तस्सा’’तिआदि। दुकयुत्तस्साति दुकं गोयुगं युत्तस्स यस्साति, युत्ते यस्मिन्ति वा विग्गहो। दस ठानानीति द्विन्‍नं गोणानं अट्ठ पादा, द्वे च चक्‍कानीति एतेसं दसन्‍नं पतिट्ठितट्ठानानं वसेन दस ठानानि वदेय्याति अत्थो। एतेनेव नयेन चतुयुत्तादियाने अट्ठारसाति ठानभेदस्स नयो दस्सितो होति। यानं पाजयतोति सकटादियानं पेसयतो। ‘‘धुरेति युगासन्‍ने’’ति अट्ठकथाय गण्ठिपदे वुत्तं। रथीसाय युगेन सद्धिं बन्धनट्ठानासन्‍नेति वुत्तं होति। ‘‘धुर’’न्ति च युगस्सेव नामं। ‘‘धुरं छड्डेत्वा, धुरं आरोपेत्वा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१००) अट्ठकथावचनतो तंसहचरियाय सम्बन्धनट्ठानम्पि धुरं नाम। इध पन गङ्गा-सद्दो विय गङ्गासमीपे धुरसमीपे पाजकस्स निसज्‍जारहट्ठाने धुरस्स वत्तमानता लब्भति।

    135-6. Dasaṭṭhānācāvanavasena pārājikaṃ vadantehi paṭhamaṃ ṭhānabhedassa ñātabbattā taṃ dassetvā āpattibhedaṃ dassetumāha ‘‘yānassa dukayuttassā’’tiādi. Dukayuttassāti dukaṃ goyugaṃ yuttassa yassāti, yutte yasminti vā viggaho. Dasa ṭhānānīti dvinnaṃ goṇānaṃ aṭṭha pādā, dve ca cakkānīti etesaṃ dasannaṃ patiṭṭhitaṭṭhānānaṃ vasena dasa ṭhānāni vadeyyāti attho. Eteneva nayena catuyuttādiyāne aṭṭhārasāti ṭhānabhedassa nayo dassito hoti. Yānaṃ pājayatoti sakaṭādiyānaṃ pesayato. ‘‘Dhureti yugāsanne’’ti aṭṭhakathāya gaṇṭhipade vuttaṃ. Rathīsāya yugena saddhiṃ bandhanaṭṭhānāsanneti vuttaṃ hoti. ‘‘Dhura’’nti ca yugasseva nāmaṃ. ‘‘Dhuraṃ chaḍḍetvā, dhuraṃ āropetvā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.100) aṭṭhakathāvacanato taṃsahacariyāya sambandhanaṭṭhānampi dhuraṃ nāma. Idha pana gaṅgā-saddo viya gaṅgāsamīpe dhurasamīpe pājakassa nisajjārahaṭṭhāne dhurassa vattamānatā labbhati.

    गोणानं पादुद्धारे तस्स थुल्‍लच्‍चयं विनिद्दिसेति योजना। इदञ्‍च गोणानं अविलोमकालं सन्धाय वुत्तं। विलोमकाले सम्भवन्तं विसेसं जोतेतुं ‘‘थुल्‍लच्‍चयं तु’’ इच्‍चत्र तु-सद्देन अट्ठकथायं ‘‘सचे पन गोणा ‘नायं अम्हाकं सामिको’ति ञत्वा धुरं छड्डेत्वा आकड्ढन्ता तिट्ठन्ति वा फन्दन्ति वा, रक्खति ताव। गोणे पुन उजुकं पटिपादेत्वा धुरं आरोपेत्वा दळ्हं योजेत्वा पाचनेन विज्झित्वा पाजेन्तस्स वुत्तनयेनेव तेसं पादुद्धारेन थुल्‍लच्‍चय’’न्ति वुत्तविसेसो सङ्गहितोति दट्ठब्बो। चक्‍कानं हीति एत्थ अधिकेन हि-सद्देन ‘‘सचेपि सकद्दमे मग्गे एकं चक्‍कं कद्दमे लग्गं होति, दुतियं चक्‍कं गोणा परिवत्तेन्ता पवत्तेन्ति, एकस्स पन ठितत्ता न ताव अवहारो होति। गोणे पन पुन उजुकं पटिपादेत्वा पाजेन्तस्स ठितचक्‍के केसग्गमत्तं फुट्ठोकासं अतिक्‍कन्ते पाराजिक’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१००) अट्ठकथायं वुत्तविसेसो दस्सितो होतीति दट्ठब्बं।

    Goṇānaṃ pāduddhāre tassa thullaccayaṃ viniddiseti yojanā. Idañca goṇānaṃ avilomakālaṃ sandhāya vuttaṃ. Vilomakāle sambhavantaṃ visesaṃ jotetuṃ ‘‘thullaccayaṃ tu’’ iccatra tu-saddena aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sace pana goṇā ‘nāyaṃ amhākaṃ sāmiko’ti ñatvā dhuraṃ chaḍḍetvā ākaḍḍhantā tiṭṭhanti vā phandanti vā, rakkhati tāva. Goṇe puna ujukaṃ paṭipādetvā dhuraṃ āropetvā daḷhaṃ yojetvā pācanena vijjhitvā pājentassa vuttanayeneva tesaṃ pāduddhārena thullaccaya’’nti vuttaviseso saṅgahitoti daṭṭhabbo. Cakkānaṃ hīti ettha adhikena hi-saddena ‘‘sacepi sakaddame magge ekaṃ cakkaṃ kaddame laggaṃ hoti, dutiyaṃ cakkaṃ goṇā parivattentā pavattenti, ekassa pana ṭhitattā na tāva avahāro hoti. Goṇe pana puna ujukaṃ paṭipādetvā pājentassa ṭhitacakke kesaggamattaṃ phuṭṭhokāsaṃ atikkante pārājika’’nti (pārā. aṭṭha. 1.100) aṭṭhakathāyaṃ vuttaviseso dassito hotīti daṭṭhabbaṃ.

    १३७-९. एत्तावता युत्तयानविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि अयुत्तयानविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अयुत्तकस्सा’’तिआदि। धुरेन उपत्थम्भनियं ठितस्स तस्स अयुत्तकस्सापि च यानकस्स उपत्थम्भनिचक्‍ककानं वसेन तीणेव ठानानि भवन्तीति योजना। तत्थ अयुत्तकस्साति गोणेहि अयुत्तकस्स। धुरेनाति यथावुत्तनयेन धुरयुत्तट्ठानसमीपदेसेन, सकटसीसेनाति वुत्तं होति। उपत्थम्भनियन्ति सकटसीसोपत्थम्भनिया उपरि ठितस्स। उपत्थम्भयति धुरन्ति उपत्थम्भनी। सकटस्स पच्छिमभागोपत्थम्भनत्थं दीयमानं दण्डद्वयं पच्छिमोपत्थम्भनी नाम, पुरिमभागस्स दीयमानस्स उपत्थम्भनी पुरिमोपत्थम्भनी नामाति अयमुपत्थम्भनीनं विसेसो। इध पुरिमोपत्थम्भनी अधिप्पेता। ‘‘उपत्थम्भनिचक्‍ककानं वसेन तीणेव ठानानी’’ति इदं हेट्ठा अकप्पकताय उपत्थम्भनिया वसेन वुत्तं, कप्पकताय पन वसेन ‘‘चत्तारी’’ति वत्तब्बं।

    137-9. Ettāvatā yuttayānavinicchayaṃ dassetvā idāni ayuttayānavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘ayuttakassā’’tiādi. Dhurena upatthambhaniyaṃ ṭhitassa tassa ayuttakassāpi ca yānakassa upatthambhanicakkakānaṃ vasena tīṇeva ṭhānāni bhavantīti yojanā. Tattha ayuttakassāti goṇehi ayuttakassa. Dhurenāti yathāvuttanayena dhurayuttaṭṭhānasamīpadesena, sakaṭasīsenāti vuttaṃ hoti. Upatthambhaniyanti sakaṭasīsopatthambhaniyā upari ṭhitassa. Upatthambhayati dhuranti upatthambhanī. Sakaṭassa pacchimabhāgopatthambhanatthaṃ dīyamānaṃ daṇḍadvayaṃ pacchimopatthambhanī nāma, purimabhāgassa dīyamānassa upatthambhanī purimopatthambhanī nāmāti ayamupatthambhanīnaṃ viseso. Idha purimopatthambhanī adhippetā. ‘‘Upatthambhanicakkakānaṃ vasena tīṇeva ṭhānānī’’ti idaṃ heṭṭhā akappakatāya upatthambhaniyā vasena vuttaṃ, kappakatāya pana vasena ‘‘cattārī’’ti vattabbaṃ.

    ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘ठानानि तीणेवा’’ति आकड्ढति, दारुचक्‍कद्वयवसेन तीणि ठानानीति अत्थो। ‘‘दारून’’न्ति इमिना बहुवचननिद्देसेन रासिकतदारूनं दारुकस्स एकस्सापि फलकस्सापि गहणं वेदितब्बं। ‘‘भूमियम्पि धुरेनेव, तथेव ठपितस्स चा’’ति इमिना तीणियेव ठानानीति अतिदिसति। एत्थ धुरचक्‍कानं पतिट्ठितोकासवसेन तीणि ठानानि। एत्थ च उपरिट्ठपितस्स चाति च-कारं ‘‘भूमियं ठपितस्सा’’ति एत्थापि योजेत्वा समुच्‍चयं कातुं सक्‍काति। तत्थ अधिकवचनेन च-कारेन अट्ठकथायं ‘‘यं पन अयुत्तकं धुरे एकाय, पच्छतो च द्वीहि उपत्थम्भनीहि उपत्थम्भेत्वा ठपितं, तस्स तिण्णं उपत्थम्भनीनं, चक्‍कानञ्‍च वसेन पञ्‍च ठानानि। सचे धुरे उपत्थम्भनी हेट्ठाभागे कप्पकता होति, छ ठानानी’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१००) वुत्तविनिच्छयं सङ्गण्हाति।

    ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘ṭhānāni tīṇevā’’ti ākaḍḍhati, dārucakkadvayavasena tīṇi ṭhānānīti attho. ‘‘Dārūna’’nti iminā bahuvacananiddesena rāsikatadārūnaṃ dārukassa ekassāpi phalakassāpi gahaṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Bhūmiyampi dhureneva, tatheva ṭhapitassa cā’’ti iminā tīṇiyeva ṭhānānīti atidisati. Ettha dhuracakkānaṃ patiṭṭhitokāsavasena tīṇi ṭhānāni. Ettha ca upariṭṭhapitassa cāti ca-kāraṃ ‘‘bhūmiyaṃ ṭhapitassā’’ti etthāpi yojetvā samuccayaṃ kātuṃ sakkāti. Tattha adhikavacanena ca-kārena aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yaṃ pana ayuttakaṃ dhure ekāya, pacchato ca dvīhi upatthambhanīhi upatthambhetvā ṭhapitaṃ, tassa tiṇṇaṃ upatthambhanīnaṃ, cakkānañca vasena pañca ṭhānāni. Sace dhure upatthambhanī heṭṭhābhāge kappakatā hoti, cha ṭhānānī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.100) vuttavinicchayaṃ saṅgaṇhāti.

    पुरतो पच्छतो वापीति एत्थ ‘‘कड्ढित्वा’’ति पाठसेसो। अपि-सद्देन ‘‘उक्खिपित्वापी’’ति अवुत्तं समुच्‍चिनोति। यो पन पुरतो कड्ढित्वा ठाना चावेति, यो वा पन पच्छतो कड्ढित्वा ठाना चावेति, यो वा पन उक्खिपित्वा ठाना चावेतीति योजना। तिण्णन्ति इमे तयो गहिता, ‘‘तेस’’न्ति सामत्थिया लब्भति, तेसं तिण्णं पुग्गलानन्ति वुत्तं होति। कदा किं होतीति आह ‘‘थुल्‍लच्‍चयं तु…पे॰… पराजयो’’ति। ‘‘ठाना चावे’’ति इदं ‘‘थुल्‍लच्‍चय’’न्ति इमिनापि सम्बन्धनीयं। तु-सद्दस्स विसेसजोतनत्थं उपात्तत्ता सावसेसट्ठानाचावने फन्दापनथुल्‍लच्‍चयं, निरवसेसट्ठानाचावने पन कते ठानाचावनपाराजिका वुत्ता होतीति दट्ठब्बं।

    Purato pacchato vāpīti ettha ‘‘kaḍḍhitvā’’ti pāṭhaseso. Api-saddena ‘‘ukkhipitvāpī’’ti avuttaṃ samuccinoti. Yo pana purato kaḍḍhitvā ṭhānā cāveti, yo vā pana pacchato kaḍḍhitvā ṭhānā cāveti, yo vā pana ukkhipitvā ṭhānā cāvetīti yojanā. Tiṇṇanti ime tayo gahitā, ‘‘tesa’’nti sāmatthiyā labbhati, tesaṃ tiṇṇaṃ puggalānanti vuttaṃ hoti. Kadā kiṃ hotīti āha ‘‘thullaccayaṃ tu…pe… parājayo’’ti. ‘‘Ṭhānā cāve’’ti idaṃ ‘‘thullaccaya’’nti imināpi sambandhanīyaṃ. Tu-saddassa visesajotanatthaṃ upāttattā sāvasesaṭṭhānācāvane phandāpanathullaccayaṃ, niravasesaṭṭhānācāvane pana kate ṭhānācāvanapārājikā vuttā hotīti daṭṭhabbaṃ.

    १४०. अक्खानं सीसकेहीति अक्खस्स उभयकोटीहि। ‘‘जात्याख्यायमेकस्मिं बहुवचनमञ्‍ञतराय’’मिति वचनतो एकस्मिं अत्थे बहुवचनं युज्‍जति। ‘‘ठितस्सा’’ति एतस्स विसेसनस्स ‘‘यानस्सा’’ति विसेसितब्बं सामत्थिया लब्भति। ‘‘ठानानि द्वे’’ति वुत्तत्ता यथा सकटधुरं भूमिं न फुसति, एवं उच्‍चतरेसु द्वीसु तुलादिदारूसु द्वे अक्खसीसे आरोपेत्वा ठपितं यानमेव गय्हति।

    140.Akkhānaṃ sīsakehīti akkhassa ubhayakoṭīhi. ‘‘Jātyākhyāyamekasmiṃ bahuvacanamaññatarāya’’miti vacanato ekasmiṃ atthe bahuvacanaṃ yujjati. ‘‘Ṭhitassā’’ti etassa visesanassa ‘‘yānassā’’ti visesitabbaṃ sāmatthiyā labbhati. ‘‘Ṭhānāni dve’’ti vuttattā yathā sakaṭadhuraṃ bhūmiṃ na phusati, evaṃ uccataresu dvīsu tulādidārūsu dve akkhasīse āropetvā ṭhapitaṃ yānameva gayhati.

    १४१. कड्ढन्तोति द्विन्‍नं अक्खसीसानं आधारभूतेसु दारूसु घंसित्वा इतो चितो च कड्ढन्तो। उक्खिपन्तोति उजुं ठितट्ठानतो उच्‍चारेन्तो। फुट्ठोकासच्‍चयेति फुट्ठोकासतो केसग्गमत्तातिक्‍कमे। अञ्‍ञस्साति यथावुत्तप्पकारतो इतरस्स। यस्स कस्सचि रथादिकस्स यानस्स।

    141.Kaḍḍhantoti dvinnaṃ akkhasīsānaṃ ādhārabhūtesu dārūsu ghaṃsitvā ito cito ca kaḍḍhanto. Ukkhipantoti ujuṃ ṭhitaṭṭhānato uccārento. Phuṭṭhokāsaccayeti phuṭṭhokāsato kesaggamattātikkame. Aññassāti yathāvuttappakārato itarassa. Yassa kassaci rathādikassa yānassa.

    १४२. अक्खुद्धीनन्ति चतुन्‍नं अक्खरुद्धनकआणीनं। अक्खस्स उभयकोटीसु चक्‍कावुणनट्ठानतो अन्तो द्वीसु सकटबाहासु अक्खरुद्धनत्थाय द्वे अङ्गुलियो विय आकोटिता चतस्सो आणियो अक्खुद्धि नाम। धुरस्साति धुरबन्धनट्ठानासन्‍नस्स रथसीसग्गस्स। तं यानं। वा-सद्देन पस्से वा गहेत्वा कड्ढन्तो, मज्झे वा गहेत्वा उक्खिपेन्तोति किरियन्तरं विकप्पेति। गहेत्वाति एत्थ ‘‘कड्ढन्तो’’ति पाठसेसो। ठाना चावेतीति उद्धीसु गहेत्वा कड्ढन्तो अत्तनो दिसाय उद्धिअन्तेन फुट्ठट्ठानं इतरेन उद्धिपरियन्तेन केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कामेति।

    142.Akkhuddhīnanti catunnaṃ akkharuddhanakaāṇīnaṃ. Akkhassa ubhayakoṭīsu cakkāvuṇanaṭṭhānato anto dvīsu sakaṭabāhāsu akkharuddhanatthāya dve aṅguliyo viya ākoṭitā catasso āṇiyo akkhuddhi nāma. Dhurassāti dhurabandhanaṭṭhānāsannassa rathasīsaggassa. Taṃ yānaṃ. Vā-saddena passe vā gahetvā kaḍḍhanto, majjhe vā gahetvā ukkhipentoti kiriyantaraṃ vikappeti. Gahetvāti ettha ‘‘kaḍḍhanto’’ti pāṭhaseso. Ṭhānā cāvetīti uddhīsu gahetvā kaḍḍhanto attano disāya uddhiantena phuṭṭhaṭṭhānaṃ itarena uddhipariyantena kesaggamattampi atikkāmeti.

    ‘‘उद्धीसु वा’’ति सासङ्कवचनेन अनुद्धिकयानस्सापि विज्‍जमानत्तं सूचितं होति। अट्ठकथायं ‘‘अथ उद्धिखाणुका न होन्ति, सममेव बाहं कत्वा मज्झे विज्झित्वा अक्खसीसानि पवेसितानि होन्ति, तं हेट्ठिमतलस्स समन्ता सब्बं पथविं फुसित्वा तिट्ठति, तत्थ चतूसु दिसासु, उद्धञ्‍च फुट्ठट्ठानातिक्‍कमवसेन पाराजिकं वेदितब्ब’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१००) वुत्तविनिच्छयञ्‍च ब्यतिरेकवसेन सङ्गण्हाति।

    ‘‘Uddhīsu vā’’ti sāsaṅkavacanena anuddhikayānassāpi vijjamānattaṃ sūcitaṃ hoti. Aṭṭhakathāyaṃ ‘‘atha uddhikhāṇukā na honti, samameva bāhaṃ katvā majjhe vijjhitvā akkhasīsāni pavesitāni honti, taṃ heṭṭhimatalassa samantā sabbaṃ pathaviṃ phusitvā tiṭṭhati, tattha catūsu disāsu, uddhañca phuṭṭhaṭṭhānātikkamavasena pārājikaṃ veditabba’’nti (pārā. aṭṭha. 1.100) vuttavinicchayañca byatirekavasena saṅgaṇhāti.

    १४३. नाभियाति नाभिमुखेन। एकमेव सिया ठानन्ति एकं नाभिया फुट्ठट्ठानमेव ठानं भवतीति अत्थो। ‘‘एकमस्स सिया ठान’’न्ति पोत्थकेसु दिस्सति, ततो पुरिमपाठोव सुन्दरतरो। परिच्छेदोपीति एत्थ पि-सद्दो विसेसत्थजोतको, परिच्छेदो पनाति अत्थो। पञ्‍चधाति नाभिया चतुपस्सपरियन्तं, उद्धञ्‍च पञ्‍चधा, ठानाचावनाकारो होतीति अत्थो।

    143.Nābhiyāti nābhimukhena. Ekameva siyā ṭhānanti ekaṃ nābhiyā phuṭṭhaṭṭhānameva ṭhānaṃ bhavatīti attho. ‘‘Ekamassa siyā ṭhāna’’nti potthakesu dissati, tato purimapāṭhova sundarataro. Paricchedopīti ettha pi-saddo visesatthajotako, paricchedo panāti attho. Pañcadhāti nābhiyā catupassapariyantaṃ, uddhañca pañcadhā, ṭhānācāvanākāro hotīti attho.

    १४४. ठानानि द्वेति नेमिया, नाभिया च फुट्ठट्ठानवसेन द्वे ठानानि। अस्साति चक्‍कस्स। तेसं द्विन्‍नं ठानानं। भित्तिआदिं अपस्साय ठपितचक्‍कस्सापि हि अट्ठकथायं वुत्तो अयम्पि विनिच्छयो वुत्तो, योपि इमिना च पाठेन दस्सितो होति।

    144.Ṭhānānidveti nemiyā, nābhiyā ca phuṭṭhaṭṭhānavasena dve ṭhānāni. Assāti cakkassa. Tesaṃ dvinnaṃ ṭhānānaṃ. Bhittiādiṃ apassāya ṭhapitacakkassāpi hi aṭṭhakathāyaṃ vutto ayampi vinicchayo vutto, yopi iminā ca pāṭhena dassito hoti.

    १४५. अनारक्खन्ति सामिकेन असंविहितारक्खं। अधोदेत्वाति गोणे अपेसेत्वा। वट्टति, पाराजिकं न होतीति अधिप्पायो। सामिके आहरापेन्ते पन भण्डदेय्यं होति।

    145.Anārakkhanti sāmikena asaṃvihitārakkhaṃ. Adhodetvāti goṇe apesetvā. Vaṭṭati, pārājikaṃ na hotīti adhippāyo. Sāmike āharāpente pana bhaṇḍadeyyaṃ hoti.

    यानट्ठकथावण्णना।

    Yānaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १४६. भारट्ठकथाय सीसक्खन्धकटोलम्बवसाति एवंनामकानं सरीरावयवानं वसेन भारो चतुब्बिधो होति। तत्थ सीसभारादीसु असम्मोहत्थं सीसादीनं परिच्छेदो वेदितब्बो – सीसस्स ताव पुरिमगले गलवाटको पिट्ठिगले केसञ्‍चि केसन्ते आवट्टो होति, गलस्सेव उभोसु पस्सेसु केसञ्‍चि केसावट्टा ओरुय्ह जायन्ति, ये ‘‘कण्णचूळिका’’ति वुच्‍चन्ति, तेसं अधोभागो चाति अयं हेट्ठिमपरिच्छेदो, ततो उपरि सीसं, एत्थन्तरे ठितभारो सीसभारो नाम।

    146. Bhāraṭṭhakathāya sīsakkhandhakaṭolambavasāti evaṃnāmakānaṃ sarīrāvayavānaṃ vasena bhāro catubbidho hoti. Tattha sīsabhārādīsu asammohatthaṃ sīsādīnaṃ paricchedo veditabbo – sīsassa tāva purimagale galavāṭako piṭṭhigale kesañci kesante āvaṭṭo hoti, galasseva ubhosu passesu kesañci kesāvaṭṭā oruyha jāyanti, ye ‘‘kaṇṇacūḷikā’’ti vuccanti, tesaṃ adhobhāgo cāti ayaṃ heṭṭhimaparicchedo, tato upari sīsaṃ, etthantare ṭhitabhāro sīsabhāro nāma.

    उभोसु पस्सेसु कण्णचूळिकाहि पट्ठाय हेट्ठा, कप्परेहि पट्ठाय उपरि, पिट्ठिगलावट्टतो च गलवाटकतो च पट्ठाय हेट्ठा, पिट्ठिवेमज्झावट्टतो च उरपरिच्छेदमज्झे हदयआवाटतो च पट्ठाय उपरि खन्धो, एत्थन्तरे ठितभारो खन्धभारो नाम।

    Ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi paṭṭhāya heṭṭhā, kapparehi paṭṭhāya upari, piṭṭhigalāvaṭṭato ca galavāṭakato ca paṭṭhāya heṭṭhā, piṭṭhivemajjhāvaṭṭato ca uraparicchedamajjhe hadayaāvāṭato ca paṭṭhāya upari khandho, etthantare ṭhitabhāro khandhabhāro nāma.

    पिट्ठिवेमज्झावट्टतो , पन हदयआवाटतो च पट्ठाय हेट्ठा याव पादनखसिखा, अयं कटिपरिच्छेदो, एत्थन्तरे समन्ततो सरीरे ठितभारो कटिभारो नाम।

    Piṭṭhivemajjhāvaṭṭato , pana hadayaāvāṭato ca paṭṭhāya heṭṭhā yāva pādanakhasikhā, ayaṃ kaṭiparicchedo, etthantare samantato sarīre ṭhitabhāro kaṭibhāro nāma.

    कप्परतो पट्ठाय पन हेट्ठा याव हत्थनखसिखा, अयं ओलम्बकपरिच्छेदो, एत्थन्तरे ठितभारो ओलम्बको नाम।

    Kapparato paṭṭhāya pana heṭṭhā yāva hatthanakhasikhā, ayaṃ olambakaparicchedo, etthantare ṭhitabhāro olambako nāma.

    भरतीति भारो, भरति एतेन, एतस्मिन्ति वा भारो, इति यथावुत्तसीसादयो अवयवा वुच्‍चन्ति। भारे तिट्ठतीति भारट्ठं। इति सीसादीसु ठितं भण्डं वुच्‍चति। ‘‘भारोयेव भारट्ठ’’न्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०१) अट्ठकथावचनतो भरीयतीति भारो, कम्मनि सिद्धेन भार-सद्देन भण्डमेव वुच्‍चति।

    Bharatīti bhāro, bharati etena, etasminti vā bhāro, iti yathāvuttasīsādayo avayavā vuccanti. Bhāre tiṭṭhatīti bhāraṭṭhaṃ. Iti sīsādīsu ṭhitaṃ bhaṇḍaṃ vuccati. ‘‘Bhāroyeva bhāraṭṭha’’nti (pārā. aṭṭha. 1.101) aṭṭhakathāvacanato bharīyatīti bhāro, kammani siddhena bhāra-saddena bhaṇḍameva vuccati.

    १४७. सिरस्मिंयेवाति यथापरिच्छिन्‍ने सिरसि एव। सारेतीति अनुक्खिपन्तो इतो चितो च सारेति। थुल्‍लच्‍चयं सियाति फन्दापनथुल्‍लच्‍चयं भवेय्य।

    147.Sirasmiṃyevāti yathāparicchinne sirasi eva. Sāretīti anukkhipanto ito cito ca sāreti. Thullaccayaṃ siyāti phandāpanathullaccayaṃ bhaveyya.

    १४८. खन्धन्ति यथापरिच्छिन्‍नमेव खन्धं। ओरोपितेति ओहारिते। सीसतोति एत्थ ‘‘उद्ध’’न्ति पाठसेसो, यथापरिच्छिन्‍नसीसतो उपरीति अत्थो। केसग्गमत्तम्पीति केसग्गमत्तं दूरं कत्वा। पि-सद्दो पगेव ततो अधिकन्ति दीपेति। मोचेन्तोपीति केसग्गेन अफुसन्तं अपनेन्तो। एत्थापि पि-सद्देन न केवलं खन्धं ओरोपेन्तस्सेव पाराजिकं, अपिच खो मोचेन्तोपि पराजितोति हेट्ठा वुत्तमपेक्खति। पसिब्बकादियमकभारं पन सीसे च पिट्ठियञ्‍चाति द्वीसु ठानेसु ठितत्ता द्वीहि ठानेहि अपनयनेन पाराजिकं होति, तञ्‍च ‘‘सीसतो मोचेन्तो’’ति इमिनाव एकदेसवसेन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं।

    148.Khandhanti yathāparicchinnameva khandhaṃ. Oropiteti ohārite. Sīsatoti ettha ‘‘uddha’’nti pāṭhaseso, yathāparicchinnasīsato uparīti attho. Kesaggamattampīti kesaggamattaṃ dūraṃ katvā. Pi-saddo pageva tato adhikanti dīpeti. Mocentopīti kesaggena aphusantaṃ apanento. Etthāpi pi-saddena na kevalaṃ khandhaṃ oropentasseva pārājikaṃ, apica kho mocentopi parājitoti heṭṭhā vuttamapekkhati. Pasibbakādiyamakabhāraṃ pana sīse ca piṭṭhiyañcāti dvīsu ṭhānesu ṭhitattā dvīhi ṭhānehi apanayanena pārājikaṃ hoti, tañca ‘‘sīsato mocento’’ti imināva ekadesavasena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ.

    १४९-५०. एवं सीसभारे विनिच्छयं दस्सेत्वा तदनन्तरं उद्देसक्‍कमेसु खन्धभारादीसु विनिच्छये दस्सेतब्बेपि अवसाने वुत्तओलम्बकभारे विनिच्छयं दस्सेत्वा आद्यन्तभारानं वुत्तनयानुसारेन सेसेसुपि विनिच्छयं अतिदिसितुमाह ‘‘भार’’न्तिआदि। सुद्धमानसोति पातरासादिकारणेन अथेय्यचित्तो, हत्थगतभारं थेय्यचित्तेन भूमियं ठपननिस्सज्‍जनादिं करोन्तस्स हत्थतो मुत्तमत्ते पाराजिकन्ति इदमेतेन उपलक्खितन्ति दट्ठब्बं।

    149-50. Evaṃ sīsabhāre vinicchayaṃ dassetvā tadanantaraṃ uddesakkamesu khandhabhārādīsu vinicchaye dassetabbepi avasāne vuttaolambakabhāre vinicchayaṃ dassetvā ādyantabhārānaṃ vuttanayānusārena sesesupi vinicchayaṃ atidisitumāha ‘‘bhāra’’ntiādi. Suddhamānasoti pātarāsādikāraṇena atheyyacitto, hatthagatabhāraṃ theyyacittena bhūmiyaṃ ṭhapananissajjanādiṃ karontassa hatthato muttamatte pārājikanti idametena upalakkhitanti daṭṭhabbaṃ.

    एत्थ वुत्तनयेनेवाति सीसभारओलम्बकभारेसु वुत्तानुसारेन। सेसेसुपि भारेसूति खन्धभारादिकेसुपि। मतिसारेन सारमतिना। वेदितब्बो विनिच्छयोति यथापरिच्छिन्‍नेसु ठानेसु ठितं पादग्घनकं यं किञ्‍चि वत्थुं थेय्यचित्तेन ‘‘गण्हिस्सामी’’ति आमसन्तस्स दुक्‍कटं, ठाना अचावेत्वा फन्दापेन्तस्स थुल्‍लच्‍चयं, यथापरिच्छिन्‍नट्ठानातिक्‍कमनवसेन वा उद्धंउक्खिपनवसेन वा ठाना चावेन्तस्स पाराजिकं होतीति अयं विनिच्छयो वेदितब्बोति अत्थो।

    Ettha vuttanayenevāti sīsabhāraolambakabhāresu vuttānusārena. Sesesupi bhāresūti khandhabhārādikesupi. Matisārena sāramatinā. Veditabbo vinicchayoti yathāparicchinnesu ṭhānesu ṭhitaṃ pādagghanakaṃ yaṃ kiñci vatthuṃ theyyacittena ‘‘gaṇhissāmī’’ti āmasantassa dukkaṭaṃ, ṭhānā acāvetvā phandāpentassa thullaccayaṃ, yathāparicchinnaṭṭhānātikkamanavasena vā uddhaṃukkhipanavasena vā ṭhānā cāventassa pārājikaṃ hotīti ayaṃ vinicchayo veditabboti attho.

    भारट्ठकथावण्णना।

    Bhāraṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १५१-३. इदानि आरामट्ठविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘दुक्‍कट’’न्तिआदि। आरामन्ति चम्पकादिपुप्फारामञ्‍च अम्बादिफलारामञ्‍चाति द्वीसु आरामेसु यं कञ्‍चि आरामं। आरमन्ति एत्थ पुप्फादिकामिनोति विग्गहो, तं आरामं, अभि-सद्दयोगे उपयोगवचनं। अभियुञ्‍जतोति परायत्तभावं जानन्तो ‘‘मम सन्तक’’न्ति अट्टं कत्वा गण्हितुं थेय्यचित्तेन सहायादिभावत्थं दुतियकपरियेसनादिवसेन अभियुञ्‍जन्तस्स दुक्‍कटं मुनिना वुत्तन्ति इमिना सम्बन्धनीयं, अदिन्‍नादानस्स पुब्बपयोगत्ता सहपयोगगणनाय दुक्‍कटन्ति भगवता वुत्तन्ति अत्थो। धम्मं चरन्तोति अट्टं करोन्तो। परं सामिकं पराजेति चे, सयं सासनतो पराजितोति योजना।

    151-3. Idāni ārāmaṭṭhavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘dukkaṭa’’ntiādi. Ārāmanti campakādipupphārāmañca ambādiphalārāmañcāti dvīsu ārāmesu yaṃ kañci ārāmaṃ. Āramanti ettha pupphādikāminoti viggaho, taṃ ārāmaṃ, abhi-saddayoge upayogavacanaṃ. Abhiyuñjatoti parāyattabhāvaṃ jānanto ‘‘mama santaka’’nti aṭṭaṃ katvā gaṇhituṃ theyyacittena sahāyādibhāvatthaṃ dutiyakapariyesanādivasena abhiyuñjantassa dukkaṭaṃ muninā vuttanti iminā sambandhanīyaṃ, adinnādānassa pubbapayogattā sahapayogagaṇanāya dukkaṭanti bhagavatā vuttanti attho. Dhammaṃ carantoti aṭṭaṃ karonto. Paraṃ sāmikaṃ parājeti ce, sayaṃ sāsanato parājitoti yojanā.

    तस्साति भण्डसामिनो। विमतिं जनयन्तस्साति ‘‘इमिना सह अट्टं कत्वा मम सन्तकं लभिस्सामि वा, न वा’’ति संसयं उप्पादेन्तस्स चोरस्स। योपि धम्मं चरन्तो सयं परज्‍जति, तस्स च थुल्‍लच्‍चयन्ति योजना।

    Tassāti bhaṇḍasāmino. Vimatiṃ janayantassāti ‘‘iminā saha aṭṭaṃ katvā mama santakaṃ labhissāmi vā, na vā’’ti saṃsayaṃ uppādentassa corassa. Yopi dhammaṃ caranto sayaṃ parajjati, tassa ca thullaccayanti yojanā.

    सामिनो धुरनिक्खेपेति ‘‘अयं थद्धो कक्खळो जीवितब्रह्मचरियन्तरायम्पि मे करेय्य, अलं दानि मय्हं इमिना आरामेना’’ति सामिनो धुरनिक्खेपे सति, अत्तनो ‘‘न दस्सामी’’ति धुरनिक्खेपे चाति योजना। एवं उभिन्‍नं धुरनिक्खेपे पाराजिकं। तस्साति अभियुञ्‍जन्तस्स। सब्बेसं कूटसक्खीनञ्‍चाति च-कारो लुत्तनिद्दिट्ठोति वेदितब्बो। चोरस्स अस्सामिकभावं ञत्वापि तदायत्तकरणत्थं यं किञ्‍चि वदन्ता कूटसक्खिनो, तेसं सब्बेसम्पि भिक्खूनं पाराजिकं होतीति अत्थो।

    Sāmino dhuranikkhepeti ‘‘ayaṃ thaddho kakkhaḷo jīvitabrahmacariyantarāyampi me kareyya, alaṃ dāni mayhaṃ iminā ārāmenā’’ti sāmino dhuranikkhepe sati, attano ‘‘na dassāmī’’ti dhuranikkhepe cāti yojanā. Evaṃ ubhinnaṃ dhuranikkhepe pārājikaṃ. Tassāti abhiyuñjantassa. Sabbesaṃ kūṭasakkhīnañcāti ca-kāro luttaniddiṭṭhoti veditabbo. Corassa assāmikabhāvaṃ ñatvāpi tadāyattakaraṇatthaṃ yaṃ kiñci vadantā kūṭasakkhino, tesaṃ sabbesampi bhikkhūnaṃ pārājikaṃ hotīti attho.

    आरामट्ठकथावण्णना।

    Ārāmaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १५४. विहारट्ठकथायं विहारन्ति उपलक्खणत्ता ‘‘परिवेणं वा, आवासं वा’’ति च गहेतब्बं। सङ्घिकन्ति चातुद्दिसं सङ्घं उद्दिस्स भिक्खूनं दिन्‍नत्ता सङ्घसन्तकं। कञ्‍चीति खुद्दकं, महन्तं वाति अत्थो। अच्छिन्दित्वान गण्हितुं अभियुञ्‍जन्तस्स पाराजिका न सिज्झतीतिपि पाठसेसयोजना। हेतुं दस्सेति ‘‘सब्बेसं धुरनिक्खेपाभावतो’’ति, सब्बस्सेव चातुद्दिसिकसङ्घस्स धुरनिक्खेपस्स असम्भवतोति अत्थो। ‘‘विहार’’न्ति एत्तकमेव अवत्वा ‘‘सङ्घिक’’न्ति विसेसनेन दीघभाणकादिभेदस्स गणस्स, एकपुग्गलस्स वा दिन्‍नविहारादिं अच्छिन्दित्वा गण्हन्ते धुरनिक्खेपसम्भवा पाराजिकन्ति वुत्तं होति। एत्थ विनिच्छयो आरामे विय वेदितब्बो। इमेसु तत्रट्ठभण्डे विनिच्छयो भूमट्ठथलट्ठआकासट्ठवेहासट्ठेसु वुत्तनयेन ञातुं सक्‍काति न वुत्तोति वेदितब्बो।

    154. Vihāraṭṭhakathāyaṃ vihāranti upalakkhaṇattā ‘‘pariveṇaṃ vā, āvāsaṃ vā’’ti ca gahetabbaṃ. Saṅghikanti cātuddisaṃ saṅghaṃ uddissa bhikkhūnaṃ dinnattā saṅghasantakaṃ. Kañcīti khuddakaṃ, mahantaṃ vāti attho. Acchinditvāna gaṇhituṃ abhiyuñjantassa pārājikā na sijjhatītipi pāṭhasesayojanā. Hetuṃ dasseti ‘‘sabbesaṃ dhuranikkhepābhāvato’’ti, sabbasseva cātuddisikasaṅghassa dhuranikkhepassa asambhavatoti attho. ‘‘Vihāra’’nti ettakameva avatvā ‘‘saṅghika’’nti visesanena dīghabhāṇakādibhedassa gaṇassa, ekapuggalassa vā dinnavihārādiṃ acchinditvā gaṇhante dhuranikkhepasambhavā pārājikanti vuttaṃ hoti. Ettha vinicchayo ārāme viya veditabbo. Imesu tatraṭṭhabhaṇḍe vinicchayo bhūmaṭṭhathalaṭṭhaākāsaṭṭhavehāsaṭṭhesu vuttanayena ñātuṃ sakkāti na vuttoti veditabbo.

    विहारट्ठकथावण्णना।

    Vihāraṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १५५-६. खेत्तट्ठे सीसानीति वल्‍लियो। निदम्पित्वानाति यथा धञ्‍ञमत्तं हत्थगतं होति, तथा कत्वा। असितेनाति दात्तेन। लायित्वाति दायित्वा। सब्बकिरियापदेसु ‘‘सालिआदीनं सीसानी’’ति सम्बन्धनीयं। सालिआदीनं सीसानि निदम्पित्वा गण्हतो यस्मिं बीजे गहिते वत्थु पूरति, तस्मिं बन्धना मोचिते तस्स पाराजिकं भवेति योजना। असितेन लायित्वा गण्हतो यस्मिं सीसे गहिते…पे॰… भवे, करेन छिन्दित्वा गण्हतो यस्सं मुट्ठियं गहितायं…पे॰… भवेति योजना। बीजेति वीहादिफले। वत्थु पूरतीति पादग्घनकं होतीति। मुट्ठियन्ति सीसमुट्ठियं, बीजमुट्ठियं वा। बन्धना मोचितेति बन्धनट्ठानतो मोचिते।

    155-6. Khettaṭṭhe sīsānīti valliyo. Nidampitvānāti yathā dhaññamattaṃ hatthagataṃ hoti, tathā katvā. Asitenāti dāttena. Lāyitvāti dāyitvā. Sabbakiriyāpadesu ‘‘sāliādīnaṃ sīsānī’’ti sambandhanīyaṃ. Sāliādīnaṃ sīsāni nidampitvā gaṇhato yasmiṃ bīje gahite vatthu pūrati, tasmiṃ bandhanā mocite tassa pārājikaṃ bhaveti yojanā. Asitena lāyitvā gaṇhato yasmiṃ sīse gahite…pe… bhave, karena chinditvā gaṇhato yassaṃ muṭṭhiyaṃ gahitāyaṃ…pe… bhaveti yojanā. Bījeti vīhādiphale. Vatthu pūratīti pādagghanakaṃ hotīti. Muṭṭhiyanti sīsamuṭṭhiyaṃ, bījamuṭṭhiyaṃ vā. Bandhanā mociteti bandhanaṭṭhānato mocite.

    १५७. दण्डो वाति वत्थुपूरकवीहिदण्डो वा। अच्छिन्‍नो रक्खतीति सम्बन्धो। तचो वाति तस्स दण्डस्स एकपस्से छल्‍लि वा अच्छिन्‍नो रक्खतिच्‍चेव सम्बन्धो। वा-ग्गहणेन इधावुत्तं अट्ठकथागतं (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०४) ‘‘वाको’’ति इदं सङ्गण्हाति। वाको नाम दण्डे वा तचे वा बाहिरं। इधापि तचो वा अच्छिन्‍नो रक्खतीति योजना। वीहिनाळम्पि वाति गहितधञ्‍ञसालिसीसेन पतिट्ठितं वीहिकुद्रूसादिगच्छानं नाळं, तचगब्भोति वुत्तं होति। दीघन्ति दीघं चे होति। ‘‘अनिक्खन्तोवा’’ति इमिना ‘‘दण्डो’’ति सम्बन्धो। ‘‘ततो’’ति पाठसेसो। ततो दीघवीहिनाळतो सबीजवीहिसीसदण्डो सब्बसो छिन्‍नो छिन्‍नकोटिया केसग्गमत्तम्पि बहि अनिक्खन्तोति अत्थो। रक्खतीति तं भिक्खुं दुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयपाराजिकवत्थूनं अनुरूपापत्तितो पालेति। मुत्तो चे, न रक्खतीति अत्थो।

    157.Daṇḍo vāti vatthupūrakavīhidaṇḍo vā. Acchinno rakkhatīti sambandho. Taco vāti tassa daṇḍassa ekapasse challi vā acchinno rakkhaticceva sambandho. Vā-ggahaṇena idhāvuttaṃ aṭṭhakathāgataṃ (pārā. aṭṭha. 1.104) ‘‘vāko’’ti idaṃ saṅgaṇhāti. Vāko nāma daṇḍe vā tace vā bāhiraṃ. Idhāpi taco vā acchinno rakkhatīti yojanā. Vīhināḷampi vāti gahitadhaññasālisīsena patiṭṭhitaṃ vīhikudrūsādigacchānaṃ nāḷaṃ, tacagabbhoti vuttaṃ hoti. Dīghanti dīghaṃ ce hoti. ‘‘Anikkhantovā’’ti iminā ‘‘daṇḍo’’ti sambandho. ‘‘Tato’’ti pāṭhaseso. Tato dīghavīhināḷato sabījavīhisīsadaṇḍo sabbaso chinno chinnakoṭiyā kesaggamattampi bahi anikkhantoti attho. Rakkhatīti taṃ bhikkhuṃ dukkaṭathullaccayapārājikavatthūnaṃ anurūpāpattito pāleti. Mutto ce, na rakkhatīti attho.

    वुत्तञ्‍चेतं अट्ठकथायं ‘‘वीहिनाळं दीघम्पि होति, याव अन्तोनाळतो वीहिसीसदण्डको न निक्खमति, ताव रक्खति। केसग्गमत्तम्पि नाळतो दण्डकस्स हेट्ठिमतले निक्खन्तमत्ते भण्डग्घवसेन कारेतब्बो’’ति (पारा॰ १.१०४)। तथा इमिनाव विनिच्छयेन अट्ठकथायं ‘‘लायितब्बवत्थुपूरकवीहिसीसमुट्ठिया मूले छिन्‍नेपि सीसेसु अच्छिन्‍नवीहिसीसग्गेहि सद्धिं जटेत्वा ठितेसु रक्खति, जटं विजटेत्वा वियोजितेसु यथावुत्तपाराजिकादिआपत्तियो होन्ती’’ति एवमादिको विनिच्छयो च सूचितोति गहेतब्बो।

    Vuttañcetaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘vīhināḷaṃ dīghampi hoti, yāva antonāḷato vīhisīsadaṇḍako na nikkhamati, tāva rakkhati. Kesaggamattampi nāḷato daṇḍakassa heṭṭhimatale nikkhantamatte bhaṇḍagghavasena kāretabbo’’ti (pārā. 1.104). Tathā imināva vinicchayena aṭṭhakathāyaṃ ‘‘lāyitabbavatthupūrakavīhisīsamuṭṭhiyā mūle chinnepi sīsesu acchinnavīhisīsaggehi saddhiṃ jaṭetvā ṭhitesu rakkhati, jaṭaṃ vijaṭetvā viyojitesu yathāvuttapārājikādiāpattiyo hontī’’ti evamādiko vinicchayo ca sūcitoti gahetabbo.

    १५८. मद्दित्वाति वीहिसीसानि मद्दित्वा। पप्फोटेत्वाति भुसादीनि ओफुनित्वा। इतो सारं गण्हिस्सामीति परिकप्पेतीति योजना। इतोति वीहिसीसतो। सारं गण्हिस्सामीति सारभागं आदियिस्सामि। सचे परिकप्पेतीति योजना। रक्खतीति वत्थुपहोनकप्पमाणं दात्तेन लायित्वा वा हत्थेन छिन्दित्वा वा ठाना चावेत्वा गहितम्पि याव परिकप्पो न निट्ठाति, ताव आपत्तितो रक्खतीति अत्थो।

    158.Madditvāti vīhisīsāni madditvā. Papphoṭetvāti bhusādīni ophunitvā. Ito sāraṃ gaṇhissāmīti parikappetīti yojanā. Itoti vīhisīsato. Sāraṃ gaṇhissāmīti sārabhāgaṃ ādiyissāmi. Sace parikappetīti yojanā. Rakkhatīti vatthupahonakappamāṇaṃ dāttena lāyitvā vā hatthena chinditvā vā ṭhānā cāvetvā gahitampi yāva parikappo na niṭṭhāti, tāva āpattito rakkhatīti attho.

    १५९. मद्दनेपीति वीहिसीसमद्दनेपि। उद्धरणेपीति पलालापनयनेपि। पप्फोटनेपीति भुसादिकचवरापनयनेपि । दोसो नत्थीति अग्घवसेन पाराजिकादिआपत्तियो न भवन्ति, सहपयोगदुक्‍कटं पन होतेव। अत्तनो…पे॰… पराजयोति अत्तनो पठमं परिकप्पिताकारेन सब्बं कत्वा सारभागं गण्हितुं अत्तनो भाजने पक्खित्तमत्ते यथावुत्तपाराजिकादयो होन्तीति अत्थो।

    159.Maddanepīti vīhisīsamaddanepi. Uddharaṇepīti palālāpanayanepi. Papphoṭanepīti bhusādikacavarāpanayanepi . Doso natthīti agghavasena pārājikādiāpattiyo na bhavanti, sahapayogadukkaṭaṃ pana hoteva. Attano…pe… parājayoti attano paṭhamaṃ parikappitākārena sabbaṃ katvā sārabhāgaṃ gaṇhituṃ attano bhājane pakkhittamatte yathāvuttapārājikādayo hontīti attho.

    १६०. एत्तावता ‘‘खेत्तट्ठं नाम भण्डं खेत्ते चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होति भूमट्ठं थलट्ठं आकासट्ठं वेहासट्ठ’’न्ति (पारा॰ १०४) वुत्तानि खेत्तट्ठानि चत्तारि यथावुत्तसदिसानीति तानि पहाय ‘‘तत्थजातक’’न्तिआदि पाळियं आगते तत्रजाते विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि ‘‘खेत्तं नाम यत्थ पुब्बण्णं वा अपरण्णं वा जायती’’ति (पारा॰ १०४) एवमागते खेत्तेपि विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘जान’’न्तिआदि। जानन्ति परसन्तकभावं जानन्तो। खीलन्ति अप्पितक्खरं वा इतरं वा पासाणादिखीलं। सङ्कामेतीति परायत्तभूमिं सामिका यथा पस्सन्ति, तथा वा अञ्‍ञथा वा अत्तनो सन्तकं कातुकामताय केसग्गमत्तम्पि ठानं यथा ससन्तकं होति, तथा थेय्यचित्तेन निखणतीति अत्थो।

    160. Ettāvatā ‘‘khettaṭṭhaṃ nāma bhaṇḍaṃ khette catūhi ṭhānehi nikkhittaṃ hoti bhūmaṭṭhaṃ thalaṭṭhaṃ ākāsaṭṭhaṃ vehāsaṭṭha’’nti (pārā. 104) vuttāni khettaṭṭhāni cattāri yathāvuttasadisānīti tāni pahāya ‘‘tatthajātaka’’ntiādi pāḷiyaṃ āgate tatrajāte vinicchayaṃ dassetvā idāni ‘‘khettaṃ nāma yattha pubbaṇṇaṃ vā aparaṇṇaṃ vā jāyatī’’ti (pārā. 104) evamāgate khettepi vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘jāna’’ntiādi. Jānanti parasantakabhāvaṃ jānanto. Khīlanti appitakkharaṃ vā itaraṃ vā pāsāṇādikhīlaṃ. Saṅkāmetīti parāyattabhūmiṃ sāmikā yathā passanti, tathā vā aññathā vā attano santakaṃ kātukāmatāya kesaggamattampi ṭhānaṃ yathā sasantakaṃ hoti, tathā theyyacittena nikhaṇatīti attho.

    १६१. तं पाराजिकत्तं तस्स कदा होतीति आह ‘‘सामिकानं तु धुरनिक्खेपने सती’’ति। ‘‘होती’’ति पाठसेसो। तु-सद्देन ‘‘अत्तनो वा’’ति विसेसस्स सङ्गहितत्ता सामिनो निरालयभावसङ्खातधुरनिक्खेपे च ‘‘सामिकस्स न दस्सामी’’ति अत्तनो धुरनिक्खेपे च तस्स पाराजिकत्तं होतीति अत्थो। एवमुदीरितन्ति ‘‘केसग्गमत्तम्पी’’ति एवं नियमितं कथितं।

    161. Taṃ pārājikattaṃ tassa kadā hotīti āha ‘‘sāmikānaṃ tu dhuranikkhepane satī’’ti. ‘‘Hotī’’ti pāṭhaseso. Tu-saddena ‘‘attano vā’’ti visesassa saṅgahitattā sāmino nirālayabhāvasaṅkhātadhuranikkhepe ca ‘‘sāmikassa na dassāmī’’ti attano dhuranikkhepe ca tassa pārājikattaṃ hotīti attho. Evamudīritanti ‘‘kesaggamattampī’’ti evaṃ niyamitaṃ kathitaṃ.

    १६२. या पनाति या भूमि पन। तेसु द्वीसु खीलेसु। आदो थुल्‍लच्‍चयन्ति पठमे खीले सङ्कामिते सो भिक्खु थुल्‍लच्‍चयं आपज्‍जति। दुतियेति दुतिये खीले सङ्कामिते पराजयो होतीति योजना। बहूहि खीलेहि गहेतब्बट्ठाने परियन्तखीलेसु द्वीसु विनिच्छयो च एतेनेव वुत्तो होति। एत्थ पन अन्ते खीलद्वयं विना अवसेसखीलनिखणने च इतरेसु तदत्थेसु सब्बपयोगेसु च दुक्‍कटं होतीति विसेसो।

    162.Yā panāti yā bhūmi pana. Tesu dvīsu khīlesu. Ādo thullaccayanti paṭhame khīle saṅkāmite so bhikkhu thullaccayaṃ āpajjati. Dutiyeti dutiye khīle saṅkāmite parājayo hotīti yojanā. Bahūhi khīlehi gahetabbaṭṭhāne pariyantakhīlesu dvīsu vinicchayo ca eteneva vutto hoti. Ettha pana ante khīladvayaṃ vinā avasesakhīlanikhaṇane ca itaresu tadatthesu sabbapayogesu ca dukkaṭaṃ hotīti viseso.

    १६३-४. ‘‘ममेदं सन्तक’’न्ति ञापेतुकामोति सम्बन्धो। परसन्तकाय भूमिया परायत्तभावं ञत्वाव थेय्यचित्तेन केसग्गमत्तम्पि ठानं गण्हितुकामताय ‘‘एत्तकं ठानं मम सन्तक’’न्ति रज्‍जुया वा यट्ठिया वा मिनित्वा परस्स ञापेतुकामोति अत्थो। येहि द्वीहि पयोगेहीति सब्बपच्छिमकेहि रज्‍जुपसारणयट्ठिपातनानमञ्‍ञतरेहि द्वीहि पयोगेहि। तेसूति निद्धारणे भुम्मं।

    163-4. ‘‘Mamedaṃ santaka’’nti ñāpetukāmoti sambandho. Parasantakāya bhūmiyā parāyattabhāvaṃ ñatvāva theyyacittena kesaggamattampi ṭhānaṃ gaṇhitukāmatāya ‘‘ettakaṃ ṭhānaṃ mama santaka’’nti rajjuyā vā yaṭṭhiyā vā minitvā parassa ñāpetukāmoti attho. Yehi dvīhi payogehīti sabbapacchimakehi rajjupasāraṇayaṭṭhipātanānamaññatarehi dvīhi payogehi. Tesūti niddhāraṇe bhummaṃ.

    इध रज्‍जुं वापीति विकप्पत्थवा-सद्देन ‘‘यट्ठिं वा’’ति योजेतब्बेपि अवुत्तसमुच्‍चयत्थं अधिकवचनभावेन वुत्तपि-सद्देन इधावुत्तमरियादवतीनं विनिच्छयस्स ञापितत्ता यथावुत्तरज्‍जुयट्ठिविनिच्छयेसु विय परसन्तकाय भूमिया केसग्गमत्तम्पि ठानं थेय्यचित्तेन गण्हितुकामताय वतिपादे निखणित्वा वा साखामत्तेन वा वतिं करोन्तस्स मरियादं वा बन्धन्तस्स पाकारं वा चिनन्तस्स पंसुमत्तिका वा वड्ढेन्तस्स पुब्बपयोगे पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्‍च दुक्‍कटञ्‍च सहपयोगे केवलदुक्‍कटञ्‍च पच्छिमपयोगेसु द्वीसु पठमपयोगे थुल्‍लच्‍चयञ्‍च अवसानपयोगे पाराजिकञ्‍च होतीति विनिच्छयोपि सङ्गहितोति दट्ठब्बं।

    Idha rajjuṃ vāpīti vikappatthavā-saddena ‘‘yaṭṭhiṃ vā’’ti yojetabbepi avuttasamuccayatthaṃ adhikavacanabhāvena vuttapi-saddena idhāvuttamariyādavatīnaṃ vinicchayassa ñāpitattā yathāvuttarajjuyaṭṭhivinicchayesu viya parasantakāya bhūmiyā kesaggamattampi ṭhānaṃ theyyacittena gaṇhitukāmatāya vatipāde nikhaṇitvā vā sākhāmattena vā vatiṃ karontassa mariyādaṃ vā bandhantassa pākāraṃ vā cinantassa paṃsumattikā vā vaḍḍhentassa pubbapayoge pācittiyaṭṭhāne pācittiyañca dukkaṭañca sahapayoge kevaladukkaṭañca pacchimapayogesu dvīsu paṭhamapayoge thullaccayañca avasānapayoge pārājikañca hotīti vinicchayopi saṅgahitoti daṭṭhabbaṃ.

    खेत्तट्ठकथावण्णना।

    Khettaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १६५. वत्थट्ठादीसु वत्थट्ठस्साति एत्थ ‘‘वत्थु नाम आरामवत्थु विहारवत्थू’’ति (पारा॰ १०५) पदभाजने वुत्तत्ता पुप्फादिआरामे कातुं सङ्खरित्वा ठपितभूमि च पुब्बकतारामानं विनासे तुच्छभूमि च विहारं कातुं अभिसङ्खता भूमि च नट्ठविहारभूमि चाति एवं विभागवति वसति एत्थ उपरोपो वा विहारो वाति ‘‘वत्थू’’ति वुच्‍चति इच्‍चेवं दुविधं वत्थुञ्‍च ‘‘वत्थुट्ठं नाम भण्डं वत्थुस्मिं चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होति भूमट्ठं थलट्ठं आकासट्ठं वेहासट्ठ’’न्ति (पारा॰ १०५) वचनतो एवं चतुब्बिधं भण्डञ्‍चाति इदं द्वयं वत्थु च वत्थुट्ठञ्‍च वत्थुवत्थुट्ठन्ति वत्तब्बे एकदेससरूपेकसेसवसेन समासेत्वा, उ-कारस्स च अकारं कत्वा ‘‘वत्थट्ठस्सा’’ति दस्सितन्ति गहेतब्बं। यथावुत्तदुविधवत्थुनो, वत्थट्ठस्स च भण्डस्साति अत्थो। खेत्तट्ठेति एत्थापि अयमेव समासोति खेत्ते च खेत्तट्ठे चाति गहेतब्बं। नावट्ठादिवोहारेपि एसेव नयो। गामट्ठेपि चाति ‘‘गामट्ठं नाम भण्डं गामे चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होति भूमट्ठं…पे॰… वेहासट्ठ’’न्ति (पारा॰ १०६) वुत्ते चतुब्बिधे गामट्ठभण्डेपीति अत्थो।

    165. Vatthaṭṭhādīsu vatthaṭṭhassāti ettha ‘‘vatthu nāma ārāmavatthu vihāravatthū’’ti (pārā. 105) padabhājane vuttattā pupphādiārāme kātuṃ saṅkharitvā ṭhapitabhūmi ca pubbakatārāmānaṃ vināse tucchabhūmi ca vihāraṃ kātuṃ abhisaṅkhatā bhūmi ca naṭṭhavihārabhūmi cāti evaṃ vibhāgavati vasati ettha uparopo vā vihāro vāti ‘‘vatthū’’ti vuccati iccevaṃ duvidhaṃ vatthuñca ‘‘vatthuṭṭhaṃ nāma bhaṇḍaṃ vatthusmiṃ catūhi ṭhānehi nikkhittaṃ hoti bhūmaṭṭhaṃ thalaṭṭhaṃ ākāsaṭṭhaṃ vehāsaṭṭha’’nti (pārā. 105) vacanato evaṃ catubbidhaṃ bhaṇḍañcāti idaṃ dvayaṃ vatthu ca vatthuṭṭhañca vatthuvatthuṭṭhanti vattabbe ekadesasarūpekasesavasena samāsetvā, u-kārassa ca akāraṃ katvā ‘‘vatthaṭṭhassā’’ti dassitanti gahetabbaṃ. Yathāvuttaduvidhavatthuno, vatthaṭṭhassa ca bhaṇḍassāti attho. Khettaṭṭheti etthāpi ayameva samāsoti khette ca khettaṭṭhe cāti gahetabbaṃ. Nāvaṭṭhādivohārepi eseva nayo. Gāmaṭṭhepi cāti ‘‘gāmaṭṭhaṃ nāma bhaṇḍaṃ gāme catūhi ṭhānehi nikkhittaṃ hoti bhūmaṭṭhaṃ…pe… vehāsaṭṭha’’nti (pārā. 106) vutte catubbidhe gāmaṭṭhabhaṇḍepīti attho.

    वत्थट्ठगामट्ठकथावण्णना।

    Vatthaṭṭhagāmaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १६६. अरञ्‍ञट्ठकथायं ‘‘तिणं वा’’तिआदिपदानं ‘‘तत्थजातक’’न्ति पदेन सम्बन्धो। तत्थजातकन्ति ‘‘अरञ्‍ञं नाम यं मनुस्सानं परिग्गहितं होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०७) वचनतो तत्थजातं यं किञ्‍चि मनुस्ससन्तकं सामिकानं अकामा अगहेतब्बतो सारक्खे अरञ्‍ञे उप्पन्‍नन्ति अत्थो। तिणं वाति परेहि लायित्वा ठपितं वा अत्तना लायितब्बं वा गेहच्छादनारहं तिणं वा। पण्णं वाति एवरूपमेव गेहच्छादनारहं तालपण्णादिपण्णं वा। लतं वाति तथारूपमेव वेत्तलतादिकं वल्‍लिं वा। या पन दीघा होति , महारुक्खे च गच्छे च विनिविज्झित्वा वा वेठेत्वा वा गता, सा मूले छिन्‍नापि अवहारं न जनेति, अग्गे छिन्‍नापि। यदा पन अग्गेपि मूलेपि छिन्‍ना होति, तदा अवहारं जनेति। सचे पन वेठेत्वा ठिता होति, वेठेत्वा ठिता पन रुक्खतो मोचितमत्ता अवहारं जनेतीति अयमेत्थ विसेसो। सामिकेन अविस्सज्‍जितालयं छल्‍लिवाकादिअवसेसभण्डञ्‍च इमिनाव उपलक्खित्वा सङ्गहितन्ति वेदितब्बं। कट्ठमेव वाति दारुं वा। भण्डग्घेनेव कातब्बोति एत्थ अन्तोभूतहेतुत्थवसेन कारेतब्बोति अत्थो गहेतब्बो। तेनाह अट्ठकथायं ‘‘भण्डग्घेन कारेतब्बो’’ति। अवहटतिणादिभण्डेसु अग्घवसेन मासकं वा ऊनमासकं वा होति, दुक्‍कटं। अतिरेकमासकं वा ऊनपञ्‍चमासकं वा होति, थुल्‍लच्‍चयं। पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा होति, पाराजिकं। पाराजिकं चे अनापन्‍नो, आमसनदुक्‍कटं, फन्दापनथुल्‍लच्‍चयञ्‍च कारेतब्बोति अत्थो। गण्हन्तोति अवहरन्तो।

    166. Araññaṭṭhakathāyaṃ ‘‘tiṇaṃ vā’’tiādipadānaṃ ‘‘tatthajātaka’’nti padena sambandho. Tatthajātakanti ‘‘araññaṃ nāma yaṃ manussānaṃ pariggahitaṃ hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.107) vacanato tatthajātaṃ yaṃ kiñci manussasantakaṃ sāmikānaṃ akāmā agahetabbato sārakkhe araññe uppannanti attho. Tiṇaṃ vāti parehi lāyitvā ṭhapitaṃ vā attanā lāyitabbaṃ vā gehacchādanārahaṃ tiṇaṃ vā. Paṇṇaṃ vāti evarūpameva gehacchādanārahaṃ tālapaṇṇādipaṇṇaṃ vā. Lataṃ vāti tathārūpameva vettalatādikaṃ valliṃ vā. Yā pana dīghā hoti , mahārukkhe ca gacche ca vinivijjhitvā vā veṭhetvā vā gatā, sā mūle chinnāpi avahāraṃ na janeti, agge chinnāpi. Yadā pana aggepi mūlepi chinnā hoti, tadā avahāraṃ janeti. Sace pana veṭhetvā ṭhitā hoti, veṭhetvā ṭhitā pana rukkhato mocitamattā avahāraṃ janetīti ayamettha viseso. Sāmikena avissajjitālayaṃ challivākādiavasesabhaṇḍañca imināva upalakkhitvā saṅgahitanti veditabbaṃ. Kaṭṭhameva vāti dāruṃ vā. Bhaṇḍaggheneva kātabboti ettha antobhūtahetutthavasena kāretabboti attho gahetabbo. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘bhaṇḍagghena kāretabbo’’ti. Avahaṭatiṇādibhaṇḍesu agghavasena māsakaṃ vā ūnamāsakaṃ vā hoti, dukkaṭaṃ. Atirekamāsakaṃ vā ūnapañcamāsakaṃ vā hoti, thullaccayaṃ. Pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā hoti, pārājikaṃ. Pārājikaṃ ce anāpanno, āmasanadukkaṭaṃ, phandāpanathullaccayañca kāretabboti attho. Gaṇhantoti avaharanto.

    १६७-७४. इदानि ‘‘कट्ठमेव वा’’ति वुत्तरुक्खदारूसु विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘महग्घे’’तिआदि। महग्घेति पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा अग्घकं हुत्वा महग्घे। नस्सतीति थेय्यचित्तसमङ्गी हुत्वा छिन्‍नमत्तेपि पाराजिकं आपज्‍जति। पि-सद्दो अवधारणे। ‘‘कोचिपी’’ति इमिना अद्धगतोपि अल्‍लं वा होतु पुराणं वा, तच्छेत्वा ठपितं न गहेतब्बमेवाति अत्थो।

    167-74. Idāni ‘‘kaṭṭhameva vā’’ti vuttarukkhadārūsu vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘mahagghe’’tiādi. Mahaggheti pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā agghakaṃ hutvā mahagghe. Nassatīti theyyacittasamaṅgī hutvā chinnamattepi pārājikaṃ āpajjati. Pi-saddo avadhāraṇe. ‘‘Kocipī’’ti iminā addhagatopi allaṃ vā hotu purāṇaṃ vā, tacchetvā ṭhapitaṃ na gahetabbamevāti attho.

    मूलेति उपलक्खणमत्तं। ‘‘अग्गे च मूले च छिन्‍नो होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०७) अट्ठकथावचनतो मूलञ्‍च अग्गञ्‍च छिन्दित्वाति गहेतब्बो। अद्धगतन्ति जिण्णगळितपतिततचं, चिरकालं ठितन्ति वुत्तं होति।

    Mūleti upalakkhaṇamattaṃ. ‘‘Agge ca mūle ca chinno hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.107) aṭṭhakathāvacanato mūlañca aggañca chinditvāti gahetabbo. Addhagatanti jiṇṇagaḷitapatitatacaṃ, cirakālaṃ ṭhitanti vuttaṃ hoti.

    लक्खणेति अत्तनो सन्तकं ञापेतुं रुक्खक्खन्धे तचं छिन्दित्वा कतसल्‍लक्खणे। छल्‍लियोनद्धेति समन्ततो अभिनवुप्पन्‍नाहि छल्‍लीहि परियोनन्धित्वा अदस्सनं गमिते। अज्झावुत्थञ्‍चाति एत्थ ‘‘गेह’’न्ति पाठसेसो। गेहं कतञ्‍च अज्झावुत्थञ्‍चाति योजना। गेहं कातुं अरञ्‍ञसामिकानं मूलं दत्वा रुक्खे किणित्वा छिन्‍नदारूहि तं गेहं कतञ्‍च परिभुत्तञ्‍चाति अत्थो। विनस्सन्तञ्‍चाति एत्थापि ‘‘अवसिट्ठं दारु’’न्ति पाठसेसो। तं गेहं कत्वा अवसिट्ठं वस्सातपादीहि विविधा जीरित्वा विनस्समानं, विपन्‍नदारुन्ति वुत्तं होति। गण्हतो न दोसो कोचीति सम्बन्धो। ‘‘सामिका निरालया’’ति गण्हतो काचिपि आपत्ति नत्थीति अत्थो। किंकारणन्ति चे? अरञ्‍ञसामिकेहि मूलं गहेत्वा अञ्‍ञेसं दिन्‍नत्ता, तेसञ्‍च निरालयं छड्डितत्ताति इदमेत्थ कारणं।

    Lakkhaṇeti attano santakaṃ ñāpetuṃ rukkhakkhandhe tacaṃ chinditvā katasallakkhaṇe. Challiyonaddheti samantato abhinavuppannāhi challīhi pariyonandhitvā adassanaṃ gamite. Ajjhāvutthañcāti ettha ‘‘geha’’nti pāṭhaseso. Gehaṃ katañca ajjhāvutthañcāti yojanā. Gehaṃ kātuṃ araññasāmikānaṃ mūlaṃ datvā rukkhe kiṇitvā chinnadārūhi taṃ gehaṃ katañca paribhuttañcāti attho. Vinassantañcāti etthāpi ‘‘avasiṭṭhaṃ dāru’’nti pāṭhaseso. Taṃ gehaṃ katvā avasiṭṭhaṃ vassātapādīhi vividhā jīritvā vinassamānaṃ, vipannadārunti vuttaṃ hoti. Gaṇhato na doso kocīti sambandho. ‘‘Sāmikā nirālayā’’ti gaṇhato kācipi āpatti natthīti attho. Kiṃkāraṇanti ce? Araññasāmikehi mūlaṃ gahetvā aññesaṃ dinnattā, tesañca nirālayaṃ chaḍḍitattāti idamettha kāraṇaṃ.

    वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘गेहादीनं अत्थाय रुक्खे छिन्दित्वा यदा तानि कतानि, अज्झावुत्थानि च होन्ति, दारूनिपि अरञ्‍ञे वस्सेन च आतपेन च विनस्सन्ति, ईदिसानिपि दिस्वा ‘छड्डितानी’ति गहेतुं वट्टति। कस्मा? यस्मा अरञ्‍ञसामिका एतेसं अनिस्सरा। येहि अरञ्‍ञसामिकानं देय्यधम्मं दत्वा छिन्‍नानि, ते एव इस्सरा, तेहि च तानि छड्डितानि, निरालया तत्थ जाता’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०७)। एवम्पि सति पच्छा सामिकेसु आहरापेन्तेसु भण्डदेय्यं होतीति दट्ठब्बं।

    Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘gehādīnaṃ atthāya rukkhe chinditvā yadā tāni katāni, ajjhāvutthāni ca honti, dārūnipi araññe vassena ca ātapena ca vinassanti, īdisānipi disvā ‘chaḍḍitānī’ti gahetuṃ vaṭṭati. Kasmā? Yasmā araññasāmikā etesaṃ anissarā. Yehi araññasāmikānaṃ deyyadhammaṃ datvā chinnāni, te eva issarā, tehi ca tāni chaḍḍitāni, nirālayā tattha jātā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.107). Evampi sati pacchā sāmikesu āharāpentesu bhaṇḍadeyyaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.

    यो चाति अरञ्‍ञसामिकानं देय्यधम्मं पविसन्तो अदत्वा ‘‘निक्खमन्तो दस्सामी’’ति रुक्खे गाहापेत्वा निक्खमन्तो यो च भिक्खु। आरक्खट्ठानं पत्वाति अरञ्‍ञपालका यत्थ निसिन्‍ना अरञ्‍ञं रक्खन्ति, तं ठानं पत्वा। ‘‘चिन्तेन्तो’’ति किरियन्तरसापेक्खत्ता ‘‘अतिक्‍कमेय्या’’ति सामत्थियतो लब्भति। तस्मा चित्ते कम्मट्ठानादीनि कत्वाति एत्थ आदि-सद्देन पकारत्थेन कुसलपक्खिया वितक्‍का सङ्गय्हन्ति। अञ्‍ञं चिन्तेन्तो वा आरक्खनट्ठानं पत्वायेव अतिक्‍कामेय्याति योजेत्वा अत्थो वत्तब्बो। तत्थ अञ्‍ञं चिन्तेन्तो वाति अञ्‍ञं विहितो वा, इमिना यथावुत्तवितक्‍कानं सङ्गहो। अस्साति एत्थ ‘‘देय्य’’न्ति कितयोगे कत्तरि सामिवचनत्ता अनेनाति अत्थो।

    Yo cāti araññasāmikānaṃ deyyadhammaṃ pavisanto adatvā ‘‘nikkhamanto dassāmī’’ti rukkhe gāhāpetvā nikkhamanto yo ca bhikkhu. Ārakkhaṭṭhānaṃ patvāti araññapālakā yattha nisinnā araññaṃ rakkhanti, taṃ ṭhānaṃ patvā. ‘‘Cintento’’ti kiriyantarasāpekkhattā ‘‘atikkameyyā’’ti sāmatthiyato labbhati. Tasmā citte kammaṭṭhānādīni katvāti ettha ādi-saddena pakāratthena kusalapakkhiyā vitakkā saṅgayhanti. Aññaṃ cintento vā ārakkhanaṭṭhānaṃ patvāyeva atikkāmeyyāti yojetvā attho vattabbo. Tattha aññaṃ cintento vāti aññaṃ vihito vā, iminā yathāvuttavitakkānaṃ saṅgaho. Assāti ettha ‘‘deyya’’nti kitayoge kattari sāmivacanattā anenāti attho.

    ‘‘योचा’’ति एत्थ अवुत्तसमुच्‍चयत्थेन च-सद्देन अरञ्‍ञपविसनकाले यथावुत्तनयेन मूलं अदत्वा अरञ्‍ञं पविसित्वा दारूनि गहेत्वा गमनकाले ‘‘अरञ्‍ञपालका सचे याचन्ति, दस्सामी’’ति परिकप्पेत्वा गन्त्वा तेहि अयाचितत्ता अदत्वा गच्छन्तोपि तथेव आगन्त्वा आरक्खकेसु कीळापसुतेसु वा निद्दायन्तेसु वा बहि निक्खन्तेसु वा तत्थ ठत्वा आरक्खके परियेसित्वा अदिस्वा गच्छन्तोपि तथेव आगन्त्वा तत्थ नियुत्तइस्सरजनेहि अत्तनो हत्थतो दातब्बं दत्वा वा अत्तानं सम्मानं कत्वा वा पालके सञ्‍ञापेत्वा वा पालके ओकासं याचित्वा तेहि दिन्‍नोकासो वा गच्छन्तोपीति एत्तका वुत्तेन सदिसत्ता सङ्गहिताति दट्ठब्बा।

    ‘‘Yocā’’ti ettha avuttasamuccayatthena ca-saddena araññapavisanakāle yathāvuttanayena mūlaṃ adatvā araññaṃ pavisitvā dārūni gahetvā gamanakāle ‘‘araññapālakā sace yācanti, dassāmī’’ti parikappetvā gantvā tehi ayācitattā adatvā gacchantopi tatheva āgantvā ārakkhakesu kīḷāpasutesu vā niddāyantesu vā bahi nikkhantesu vā tattha ṭhatvā ārakkhake pariyesitvā adisvā gacchantopi tatheva āgantvā tattha niyuttaissarajanehi attano hatthato dātabbaṃ datvā vā attānaṃ sammānaṃ katvā vā pālake saññāpetvā vā pālake okāsaṃ yācitvā tehi dinnokāso vā gacchantopīti ettakā vuttena sadisattā saṅgahitāti daṭṭhabbā.

    वराहाति सूकरा। वग्घाति ब्यग्घा। अच्छाति इस्सा। तरच्छाति काळसीहा। आदि-सद्देन दीपिमत्तहत्थिसीहादयो वाळमिगा सङ्गय्हन्ति। एतेयेव वराहादयो समागमवसेन मरणादिअनिट्ठसमीपचारिताय उप अनिट्ठसमीपे दवन्ति पवत्तन्तीति ‘‘उपद्दवा’’ति वुच्‍चन्ति। आरक्खट्ठानं आगतकाले दिट्ठवराहादिउपद्दवतोति वुत्तं होति। मुच्‍चितुकामतायाति मोक्खाधिप्पायेन। ‘‘तथेवा’’ति इमिना पविसनकाले देय्यधम्मं अदत्वा ‘‘निक्खमनकाले दस्सामी’’ति पविसित्वा दारुं गहेत्वा आरक्खट्ठानं पत्तोति पुरिमगाथाय सामत्थियतो लब्भमानोयेवत्थो दस्सितो। तं ठानन्ति तं आरक्खट्ठानं। अतिक्‍कामेतीति ‘‘इदं तं ठान’’न्तिपि असल्‍लक्खणमत्तभयुपद्दवो हुत्वा पलायन्तो अतिक्‍कमति, भण्डदेय्यं पन होतीति योजना।

    Varāhāti sūkarā. Vagghāti byagghā. Acchāti issā. Taracchāti kāḷasīhā. Ādi-saddena dīpimattahatthisīhādayo vāḷamigā saṅgayhanti. Eteyeva varāhādayo samāgamavasena maraṇādianiṭṭhasamīpacāritāya upa aniṭṭhasamīpe davanti pavattantīti ‘‘upaddavā’’ti vuccanti. Ārakkhaṭṭhānaṃ āgatakāle diṭṭhavarāhādiupaddavatoti vuttaṃ hoti. Muccitukāmatāyāti mokkhādhippāyena. ‘‘Tathevā’’ti iminā pavisanakāle deyyadhammaṃ adatvā ‘‘nikkhamanakāle dassāmī’’ti pavisitvā dāruṃ gahetvā ārakkhaṭṭhānaṃ pattoti purimagāthāya sāmatthiyato labbhamānoyevattho dassito. Taṃ ṭhānanti taṃ ārakkhaṭṭhānaṃ. Atikkāmetīti ‘‘idaṃ taṃ ṭhāna’’ntipi asallakkhaṇamattabhayupaddavo hutvā palāyanto atikkamati, bhaṇḍadeyyaṃ pana hotīti yojanā.

    सुङ्कघाततोति एत्थापि पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठोति वेदितब्बो, सुङ्कगहणट्ठानतोपीति अत्थो। सुङ्कस्स रञ्‍ञो दातब्बभागस्स घातो मुसित्वा गहणमत्तो, सुङ्को हञ्‍ञति एत्थाति वा सुङ्कघातोति विग्गहो। सुङ्कघातसरूपं परतो आवि भविस्सति। तस्माति सुङ्कघाततो तस्स गरुकत्ता एव। तन्ति तं सुङ्कघातट्ठानं। अनोक्‍कम्म गच्छतोति अपविसित्वा गच्छन्तस्स। दुक्‍कटं उद्दिट्ठं ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति (पारा॰ ११३)।

    Suṅkaghātatoti etthāpi pi-saddo luttaniddiṭṭhoti veditabbo, suṅkagahaṇaṭṭhānatopīti attho. Suṅkassa rañño dātabbabhāgassa ghāto musitvā gahaṇamatto, suṅko haññati etthāti vā suṅkaghātoti viggaho. Suṅkaghātasarūpaṃ parato āvi bhavissati. Tasmāti suṅkaghātato tassa garukattā eva. Tanti taṃ suṅkaghātaṭṭhānaṃ. Anokkamma gacchatoti apavisitvā gacchantassa. Dukkaṭaṃ uddiṭṭhaṃ ‘‘suṅkaṃ pariharati, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 113).

    एतन्ति यथावुत्तआरक्खट्ठानं। थेय्यचित्तेन परिहरन्तस्साति थेय्यचित्तेन परिहरित्वा दूरतो गच्छन्तस्स। आकासेनपि गच्छतो पाराजिकमनुद्दिट्ठं सत्थुनाति सम्बन्धो।

    Etanti yathāvuttaārakkhaṭṭhānaṃ. Theyyacittena pariharantassāti theyyacittena pariharitvā dūrato gacchantassa. Ākāsenapi gacchato pārājikamanuddiṭṭhaṃ satthunāti sambandho.

    ननु च ‘‘इदं पन थेय्यचित्तेन परिहरन्तस्स आकासेन गच्छतोपि पाराजिकमेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०७) अट्ठकथायं वुत्तवचनं विना पाळियं ‘‘अरञ्‍ञट्ठ’’न्ति मातिकापदस्स विभङ्गे ‘‘तत्थजातकं कट्ठं वा लतं वा तिणं वा पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा अग्घनकं थेय्यचित्तो आमसति, आपत्ति दुक्‍कटस्स। फन्दापेति, आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्स। ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १०६) सामञ्‍ञवचनतो सुङ्कघाते ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वचनं विय एत्थ आरक्खट्ठानं परिहरन्तस्स विसुं वुत्तपाराजिकापत्तिवचने असतिपि ‘‘अट्ठकथाय’’न्ति अवत्वा ‘‘सत्थुना’’ति कस्मा आहाति? वुच्‍चते – अट्ठकथाचरियेन तथेव वुत्तत्ता आह। कस्मा पन अट्ठकथाचरियेन ‘‘अपञ्‍ञत्तं न पञ्‍ञपेस्साम, पञ्‍ञत्तं न समुच्छिन्दिस्सामा’’ति (पारा॰ ५६५) पाळिपाठं जानन्तेनपि पाळियं अवुत्तपाराजिकं निद्दिट्ठन्ति? एत्थ विनिच्छयं भिक्खूहि पुट्ठेन भगवता वुत्तनयस्स महाअट्ठकथाय आगतत्ता तस्सेव नयस्स समन्तपासादिकायं निद्दिट्ठभावं जानन्तेन इमिनापि आचरियेन इध ‘‘सत्थुना’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं।

    Nanu ca ‘‘idaṃ pana theyyacittena pariharantassa ākāsena gacchatopi pārājikamevā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.107) aṭṭhakathāyaṃ vuttavacanaṃ vinā pāḷiyaṃ ‘‘araññaṭṭha’’nti mātikāpadassa vibhaṅge ‘‘tatthajātakaṃ kaṭṭhaṃ vā lataṃ vā tiṇaṃ vā pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā agghanakaṃ theyyacitto āmasati, āpatti dukkaṭassa. Phandāpeti, āpatti thullaccayassa. Ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 106) sāmaññavacanato suṅkaghāte ‘‘suṅkaṃ pariharati, āpatti dukkaṭassā’’ti vacanaṃ viya ettha ārakkhaṭṭhānaṃ pariharantassa visuṃ vuttapārājikāpattivacane asatipi ‘‘aṭṭhakathāya’’nti avatvā ‘‘satthunā’’ti kasmā āhāti? Vuccate – aṭṭhakathācariyena tatheva vuttattā āha. Kasmā pana aṭṭhakathācariyena ‘‘apaññattaṃ na paññapessāma, paññattaṃ na samucchindissāmā’’ti (pārā. 565) pāḷipāṭhaṃ jānantenapi pāḷiyaṃ avuttapārājikaṃ niddiṭṭhanti? Ettha vinicchayaṃ bhikkhūhi puṭṭhena bhagavatā vuttanayassa mahāaṭṭhakathāya āgatattā tasseva nayassa samantapāsādikāyaṃ niddiṭṭhabhāvaṃ jānantena imināpi ācariyena idha ‘‘satthunā’’ti vuttanti gahetabbaṃ.

    अथ वा ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वत्वा आरक्खट्ठानविनिच्छये अवचनं यथावुत्तविसयस्स अदिट्ठभावेन वा सिया, इमस्स तथा अनवज्‍जता वा सिया, वुत्तानुसारेन सुविञ्‍ञेय्यता वा सियाति तयो विकप्पा। तेसु पठमविकप्पो सब्बञ्‍ञुभावबाधनतो दुब्बिकप्पमत्तं होति। दुतियविकप्पो लोकवज्‍जस्स इमस्स अनवज्‍जभावो नाम अनुपपन्‍नोति अनादातब्बो। पारिसेसतो ततियविकप्पो युज्‍जति।

    Atha vā ‘‘suṅkaṃ pariharati, āpatti dukkaṭassā’’ti vatvā ārakkhaṭṭhānavinicchaye avacanaṃ yathāvuttavisayassa adiṭṭhabhāvena vā siyā, imassa tathā anavajjatā vā siyā, vuttānusārena suviññeyyatā vā siyāti tayo vikappā. Tesu paṭhamavikappo sabbaññubhāvabādhanato dubbikappamattaṃ hoti. Dutiyavikappo lokavajjassa imassa anavajjabhāvo nāma anupapannoti anādātabbo. Pārisesato tatiyavikappo yujjati.

    तत्थ ‘‘वुत्तानुसारेना’’ति किमेत्थ वुत्तं नाम, तदनुसारेन इमस्सापि सुविञ्‍ञेय्यता कथन्ति चे? पठमनिद्दिट्ठे अरञ्‍ञट्ठनिद्देसे सामञ्‍ञेन ‘‘ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १०६) इदं वुत्तं, न पन थेय्यचित्तेन आरक्खट्ठानपरिहरणञ्‍च। ‘‘गमनकाले ‘मूलं दत्वा गमिस्सामी’ति पुब्बपरिकप्पितनियामेन अदत्वा गच्छतो परिकप्पावहारोव होती’’ति च ‘‘तं पन येन केनचि आकारेन परिकप्पितट्ठानं पहाय गमनं ठानाचावनं नाम होतेवाति तेन वत्थुना पाराजिकमेव होती’’ति च ‘‘ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’ति इमिना च विञ्‍ञातत्थमेव होती’’ति च विसुं न वुत्तं। सुङ्कट्ठानपरिहरणं पन ठानपरिहरणसभावत्ता सभावतो ईदिसंव सन्तम्पि इदं विय परिकप्पितट्ठानं न होतीति वक्खमानराजसम्मतट्ठानतो अञ्‍ञं परिकप्पितट्ठानं समानम्पि थेय्यचित्तुप्पत्तिमत्तेन तं परिहरित्वा गच्छन्तस्स थेय्यचित्तेन अत्तनो पत्तं गण्हन्तस्स विय पाराजिकाय अवत्थुतञ्‍च दुक्‍कटस्सेव वत्थुभावञ्‍च विञ्‍ञापेतुं ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति वुत्तन्ति भगवतो अधिप्पायञ्‍ञुना अट्ठकथाचरियेन ‘‘पाराजिकमेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०७) वुत्तत्ता तेन अट्ठकथायं वुत्तनीहारमेव दस्सेतुं अयमाचरियोपि ‘‘सत्थुना पाराजिकमनुद्दिट्ठ’’न्ति आहाति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।

    Tattha ‘‘vuttānusārenā’’ti kimettha vuttaṃ nāma, tadanusārena imassāpi suviññeyyatā kathanti ce? Paṭhamaniddiṭṭhe araññaṭṭhaniddese sāmaññena ‘‘ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 106) idaṃ vuttaṃ, na pana theyyacittena ārakkhaṭṭhānapariharaṇañca. ‘‘Gamanakāle ‘mūlaṃ datvā gamissāmī’ti pubbaparikappitaniyāmena adatvā gacchato parikappāvahārova hotī’’ti ca ‘‘taṃ pana yena kenaci ākārena parikappitaṭṭhānaṃ pahāya gamanaṃ ṭhānācāvanaṃ nāma hotevāti tena vatthunā pārājikameva hotī’’ti ca ‘‘ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’ti iminā ca viññātatthameva hotī’’ti ca visuṃ na vuttaṃ. Suṅkaṭṭhānapariharaṇaṃ pana ṭhānapariharaṇasabhāvattā sabhāvato īdisaṃva santampi idaṃ viya parikappitaṭṭhānaṃ na hotīti vakkhamānarājasammataṭṭhānato aññaṃ parikappitaṭṭhānaṃ samānampi theyyacittuppattimattena taṃ pariharitvā gacchantassa theyyacittena attano pattaṃ gaṇhantassa viya pārājikāya avatthutañca dukkaṭasseva vatthubhāvañca viññāpetuṃ ‘‘suṅkaṃ pariharati, āpatti dukkaṭassā’’ti vuttanti bhagavato adhippāyaññunā aṭṭhakathācariyena ‘‘pārājikamevā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.107) vuttattā tena aṭṭhakathāyaṃ vuttanīhārameva dassetuṃ ayamācariyopi ‘‘satthunā pārājikamanuddiṭṭha’’nti āhāti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

    तस्माति यस्मा एवं परिहरित्वा थेय्यचित्तेन दूरतो वज्‍जेत्वा गच्छन्तस्सापि पाराजिकप्पहोनकताय अच्‍चन्तभारियं होति, तस्मा। एत्थाति इमस्मिं अरञ्‍ञारक्खट्ठाने। ‘‘विसेसेना’’ति इदं ‘‘अप्पमत्तेन होतब्ब’’न्ति इमिना हेतुभावेन सम्बन्धनीयं। सतिसम्पन्‍नचेतसाति च पियसीलेनाति च ‘‘भिक्खुना’’ति एतस्स विसेसनं। असिक्खाकामस्स भिक्खुनो इमस्स ओवादस्स अभाजनताय तं परिवज्‍जेतुमाह ‘‘पियसीलेना’’ति। पियसीलस्सापि सतिविरहितस्स पमत्तट्ठाने सरणासम्भवा इमस्स अभाजनताय तं वज्‍जेतुमाह ‘‘सतिसम्पन्‍नचेतसा’’ति।

    Tasmāti yasmā evaṃ pariharitvā theyyacittena dūrato vajjetvā gacchantassāpi pārājikappahonakatāya accantabhāriyaṃ hoti, tasmā. Etthāti imasmiṃ araññārakkhaṭṭhāne. ‘‘Visesenā’’ti idaṃ ‘‘appamattena hotabba’’nti iminā hetubhāvena sambandhanīyaṃ. Satisampannacetasāti ca piyasīlenāti ca ‘‘bhikkhunā’’ti etassa visesanaṃ. Asikkhākāmassa bhikkhuno imassa ovādassa abhājanatāya taṃ parivajjetumāha ‘‘piyasīlenā’’ti. Piyasīlassāpi sativirahitassa pamattaṭṭhāne saraṇāsambhavā imassa abhājanatāya taṃ vajjetumāha ‘‘satisampannacetasā’’ti.

    अरञ्‍ञट्ठकथावण्णना।

    Araññaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १७५-६. तोयदुल्‍लभकालस्मिन्ति तोयं दुल्‍लभं यस्मिं सो तोयदुल्‍लभो, तोयदुल्‍लभो च सो कालो चाति तोयदुल्‍लभकालो, तस्मिं। आवज्‍जेत्वा वाति उदकभाजनं नामेत्वा वा। पवेसेत्वा वाति अत्तनो भाजनं तस्मिं पक्खिपित्वा वा। छिद्दं कत्वापि वाति उदकभाजने ओमट्ठादिभेदं छिद्दं कत्वा वा गण्हन्तस्स भण्डग्घेन विनिद्दिसेति वक्खमानेन सम्बन्धनीयं।

    175-6.Toyadullabhakālasminti toyaṃ dullabhaṃ yasmiṃ so toyadullabho, toyadullabho ca so kālo cāti toyadullabhakālo, tasmiṃ. Āvajjetvā vāti udakabhājanaṃ nāmetvā vā. Pavesetvā vāti attano bhājanaṃ tasmiṃ pakkhipitvā vā. Chiddaṃ katvāpi vāti udakabhājane omaṭṭhādibhedaṃ chiddaṃ katvā vā gaṇhantassa bhaṇḍagghena viniddiseti vakkhamānena sambandhanīyaṃ.

    तथाति यथा तोयदुल्‍लभकालस्मिं भाजने रक्खितगोपितं उदकं अवहरन्तस्स पाराजिकं वुत्तं, तेनेव नीहारेन। वापियं वाति परसन्तकाय सारक्खाय वापियं वा। तळाके वाति तादिसे जातस्सरे वा। एवं सारक्खानं पोक्खरणिआदीनं एतेहि वा अवुत्तसमुच्‍चयेन वा-सद्देन वा गहणं वेदितब्बं। अत्तनो भाजनं पवेसेत्वा गण्हन्तस्साति उपलक्खणपदन्ति भाजनगतजले च इध च तेलभाजने विय मुखेन वा वंसादीहि वा आकड्ढित्वा थेय्यचित्तेन पिवन्तस्स यथावत्थुकमापत्तिविधानं वेदितब्बं।

    Tathāti yathā toyadullabhakālasmiṃ bhājane rakkhitagopitaṃ udakaṃ avaharantassa pārājikaṃ vuttaṃ, teneva nīhārena. Vāpiyaṃ vāti parasantakāya sārakkhāya vāpiyaṃ vā. Taḷāke vāti tādise jātassare vā. Evaṃ sārakkhānaṃ pokkharaṇiādīnaṃ etehi vā avuttasamuccayena vā-saddena vā gahaṇaṃ veditabbaṃ. Attano bhājanaṃ pavesetvā gaṇhantassāti upalakkhaṇapadanti bhājanagatajale ca idha ca telabhājane viya mukhena vā vaṃsādīhi vā ākaḍḍhitvā theyyacittena pivantassa yathāvatthukamāpattividhānaṃ veditabbaṃ.

    १७७. मरियादन्ति वापिआदीनं पाळिवट्टबन्धं। छिन्दतोति कुदालादीहि पंसुआदीनि उद्धरित्वा द्विधा करोन्तस्स। विसेसत्थावजोतकेन तु-सद्देन ‘‘मरियादं छिन्दित्वा दुब्बलं कत्वा तस्स छिन्दनत्थाय वीचियो उट्ठापेतुं उदकं सयं ओतरित्वा वा गोमहिंसे वा अञ्‍ञे मनुस्से वा कीळन्ते दारके वा ओतारेत्वा वा अत्तनो धम्मताय ओतिण्णे तासेत्वा वा उदके ठितं रुक्खं छिन्दित्वा वा छेदापेत्वा वा पातेत्वा वा पातापेत्वा वा जलं खोभेति, ततो उट्ठिताहि वीचीहि मरियादे छिन्‍नेपि तेनेव छिन्‍नो होति। एवमेव गोमहिंसादयो मरियादं आरोहन्तेनापि अञ्‍ञेहि आरोहापेन्तेनापि तेसं खुरेहि मरियादे छिन्‍नेपि, उदकनिद्धमनादिं पिदहित्वा वा पिदहापेत्वा वा वापिमरियादाय नीचट्ठानं बन्धित्वा वा बन्धापेत्वा वा अतिरेकजलापगमनमग्गतो नीहरितब्बोदकं वारेत्वा वा बाहिरतो उदकं पवेसेत्वा वा पूरेति, ओघेन मरियादे छिन्‍नेपि तेनेव छिन्‍नं होती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०८ अत्थतो समानं) एवमादिकं अट्ठकथागतविसेसं सङ्गण्हाति। अदिन्‍नादानपुब्बतोति अदिन्‍नादानस्स पुब्बपयोगत्ता। भूतगामेन सद्धिम्पीति भूतगामेनपि सद्धिं। अपि-सद्देन पथविखणनं सम्पिण्डेति। मरियादं छिन्दन्तो तत्थजातं तिणादिं छिन्दति, भूतगामपाचित्तियेन सद्धिं दुक्‍कटं। जातपथविं छिन्दति, पथविखणनपाचित्तियेन सद्धिं दुक्‍कटं आपज्‍जतीति अधिप्पायो।

    177.Mariyādanti vāpiādīnaṃ pāḷivaṭṭabandhaṃ. Chindatoti kudālādīhi paṃsuādīni uddharitvā dvidhā karontassa. Visesatthāvajotakena tu-saddena ‘‘mariyādaṃ chinditvā dubbalaṃ katvā tassa chindanatthāya vīciyo uṭṭhāpetuṃ udakaṃ sayaṃ otaritvā vā gomahiṃse vā aññe manusse vā kīḷante dārake vā otāretvā vā attano dhammatāya otiṇṇe tāsetvā vā udake ṭhitaṃ rukkhaṃ chinditvā vā chedāpetvā vā pātetvā vā pātāpetvā vā jalaṃ khobheti, tato uṭṭhitāhi vīcīhi mariyāde chinnepi teneva chinno hoti. Evameva gomahiṃsādayo mariyādaṃ ārohantenāpi aññehi ārohāpentenāpi tesaṃ khurehi mariyāde chinnepi, udakaniddhamanādiṃ pidahitvā vā pidahāpetvā vā vāpimariyādāya nīcaṭṭhānaṃ bandhitvā vā bandhāpetvā vā atirekajalāpagamanamaggato nīharitabbodakaṃ vāretvā vā bāhirato udakaṃ pavesetvā vā pūreti, oghena mariyāde chinnepi teneva chinnaṃ hotī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.108 atthato samānaṃ) evamādikaṃ aṭṭhakathāgatavisesaṃ saṅgaṇhāti. Adinnādānapubbatoti adinnādānassa pubbapayogattā. Bhūtagāmena saddhimpīti bhūtagāmenapi saddhiṃ. Api-saddena pathavikhaṇanaṃ sampiṇḍeti. Mariyādaṃ chindanto tatthajātaṃ tiṇādiṃ chindati, bhūtagāmapācittiyena saddhiṃ dukkaṭaṃ. Jātapathaviṃ chindati, pathavikhaṇanapācittiyena saddhiṃ dukkaṭaṃ āpajjatīti adhippāyo.

    १७८. कातब्बोति एत्थ ‘‘भण्डग्घेन आपत्तिया’’ति पाठसेसो। अन्तोभूतहेत्वत्थवसेन कारेतब्बोति गहेतब्बो। अन्तो ठत्वा छिन्दन्तो बहिअन्तेन, बहि ठत्वा छिन्दन्तो अन्तोअन्तेन, उभयत्थापि ठत्वा छिन्दन्तो मज्झतो भण्डग्घेन आपत्तिया कारेतब्बोति योजना। अयं पनेत्थ अत्थो – अन्तोवापियं ठत्वा मरियादं छिन्दित्वा उदके बहि निक्खमिते निक्खन्तउदकग्घेन दुक्‍कटथुल्‍लच्‍चयपाराजिकासु यथापन्‍नाय आपत्तिया कारेतब्बो। बहि ठत्वा मरियादं छिन्दित्वा अन्तोवापियं पविसन्तोदकस्स ठितट्ठानतो चावितक्खणे निक्खन्तउदकग्घेन आपत्तिया कारेतब्बो। कदाचि अन्तो कदाचि बहि ठत्वा मरियादं मज्झे ठपेत्वा छिन्दन्तो मज्झे ठितट्ठानं छिन्दित्वा उदकस्स नीहटक्खणे नीहटउदकस्स अग्घेन आपत्तिया कारेतब्बोति।

    178.Kātabboti ettha ‘‘bhaṇḍagghena āpattiyā’’ti pāṭhaseso. Antobhūtahetvatthavasena kāretabboti gahetabbo. Anto ṭhatvā chindanto bahiantena, bahi ṭhatvā chindanto antoantena, ubhayatthāpi ṭhatvā chindanto majjhato bhaṇḍagghena āpattiyā kāretabboti yojanā. Ayaṃ panettha attho – antovāpiyaṃ ṭhatvā mariyādaṃ chinditvā udake bahi nikkhamite nikkhantaudakagghena dukkaṭathullaccayapārājikāsu yathāpannāya āpattiyā kāretabbo. Bahi ṭhatvā mariyādaṃ chinditvā antovāpiyaṃ pavisantodakassa ṭhitaṭṭhānato cāvitakkhaṇe nikkhantaudakagghena āpattiyā kāretabbo. Kadāci anto kadāci bahi ṭhatvā mariyādaṃ majjhe ṭhapetvā chindanto majjhe ṭhitaṭṭhānaṃ chinditvā udakassa nīhaṭakkhaṇe nīhaṭaudakassa agghena āpattiyā kāretabboti.

    उदकट्ठकथावण्णना।

    Udakaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १७९-८०. वारेनाति वारेन वारेन सामणेरा अरञ्‍ञतो यं दन्तकट्ठं सङ्घस्सत्थाय आनेत्वा सचे आचरियानम्पि आहरन्ति, याव ते दन्तकट्ठं पमाणेन छिन्दित्वा सङ्घस्स च आचरियानञ्‍च न निय्यादेन्ति, ताव अरञ्‍ञतो आभतत्ता तं सब्बं सङ्घस्स च सकसकआचरियानञ्‍च आभतं दन्तकट्ठं तेसमेव च दन्तकट्ठहारकानं सामणेरानं सन्तकं होतीति अत्थयोजना।

    179-80.Vārenāti vārena vārena sāmaṇerā araññato yaṃ dantakaṭṭhaṃ saṅghassatthāya ānetvā sace ācariyānampi āharanti, yāva te dantakaṭṭhaṃ pamāṇena chinditvā saṅghassa ca ācariyānañca na niyyādenti, tāva araññato ābhatattā taṃ sabbaṃ saṅghassa ca sakasakaācariyānañca ābhataṃ dantakaṭṭhaṃ tesameva ca dantakaṭṭhahārakānaṃ sāmaṇerānaṃ santakaṃ hotīti atthayojanā.

    १८१. तस्माति यस्मा तेसमेव सामणेरानं सन्तकं होति, तस्मा। तं अरञ्‍ञतो आभतं दन्तकट्ठञ्‍च सङ्घस्स गरुभण्डञ्‍च दन्तकट्ठन्ति सम्बन्धो। सङ्घिकाय भूमियं उप्पन्‍नं सङ्घेन रक्खितगोपितत्ता गरुभण्डभूतं दन्तकट्ठञ्‍चाति वुत्तं होति। गण्हन्तस्स चाति अधिकच-कारेन इहावुत्तस्स अट्ठकथागतस्स गणपुग्गलगिहिपरिबद्ध आरामुय्यानसञ्‍जातछिन्‍नाछिन्‍नरक्खितगोपितदन्तकट्ठस्स समुच्‍चितत्ता तञ्‍च थेय्यचित्तेन गण्हन्तस्स अवहटदन्तकट्ठस्स अग्घवसेन आपत्तियो वत्तब्बाति अयमत्थो दीपितो होति।

    181.Tasmāti yasmā tesameva sāmaṇerānaṃ santakaṃ hoti, tasmā. Taṃ araññato ābhataṃ dantakaṭṭhañca saṅghassa garubhaṇḍañca dantakaṭṭhanti sambandho. Saṅghikāya bhūmiyaṃ uppannaṃ saṅghena rakkhitagopitattā garubhaṇḍabhūtaṃ dantakaṭṭhañcāti vuttaṃ hoti. Gaṇhantassa cāti adhikaca-kārena ihāvuttassa aṭṭhakathāgatassa gaṇapuggalagihiparibaddha ārāmuyyānasañjātachinnāchinnarakkhitagopitadantakaṭṭhassa samuccitattā tañca theyyacittena gaṇhantassa avahaṭadantakaṭṭhassa agghavasena āpattiyo vattabbāti ayamattho dīpito hoti.

    १८२. तेहि दन्तकट्ठहारकेहि सामणेरेहि। निय्यादितन्ति महासङ्घस्स पटिपादितं।

    182.Tehi dantakaṭṭhahārakehi sāmaṇerehi. Niyyāditanti mahāsaṅghassa paṭipāditaṃ.

    १८३. सङ्घिककालतो पट्ठाय थेय्यचित्तेन गण्हतोपि अवहाराभावे कारणं दस्सेतुमाह ‘‘अरक्खत्ता’’तिआदि। तत्थ अरक्खत्ताति सङ्घिकभावेन लद्धेपि रक्खितगोपितदन्तकट्ठे विय सङ्घेन कतारक्खायाभावा। यथावुड्ढमभाजेतब्बतोति सङ्घिकत्तस्सापि सतो यथावुड्ढं पटिपाटिमनतिक्‍कम्म भाजेतब्बफलपुप्फादीनं विय भाजेतब्बताभावतो। सब्बसाधारणत्ता चाति सङ्घपरियापन्‍नानं सब्बेसमेव साधारणत्ता।

    183. Saṅghikakālato paṭṭhāya theyyacittena gaṇhatopi avahārābhāve kāraṇaṃ dassetumāha ‘‘arakkhattā’’tiādi. Tattha arakkhattāti saṅghikabhāvena laddhepi rakkhitagopitadantakaṭṭhe viya saṅghena katārakkhāyābhāvā. Yathāvuḍḍhamabhājetabbatoti saṅghikattassāpi sato yathāvuḍḍhaṃ paṭipāṭimanatikkamma bhājetabbaphalapupphādīnaṃ viya bhājetabbatābhāvato. Sabbasādhāraṇattā cāti saṅghapariyāpannānaṃ sabbesameva sādhāraṇattā.

    इदन्ति सङ्घस्स निय्यादितदन्तकट्ठं। अञ्‍ञं वियाति अञ्‍ञं गणपुग्गलादिसन्तकं रक्खितगोपितदन्तकट्ठं विय। एवं चोरिकाय गण्हतो अवहाराभावे कारणेन साधितेपि थेय्यचित्तेन सकपरिक्खारम्पि गण्हतो दुक्‍कटस्स वुत्तत्ता तथा गण्हन्तो दुक्‍कटा न मुच्‍चतीति दट्ठब्बं। वत्तं पन जानितब्बं – सङ्घिकदन्तकट्ठं गण्हन्तेन पधानघरादीसु पविसित्वा चिरेन ओसरन्तेन बहि वीतिनामेतब्बदिवसे गणेत्वा तंपमाणेन गहेतब्बं, मग्गं गच्छन्तेन एकं द्वे दन्तकट्ठानि थविकाय पक्खिपित्वा गन्तब्बं, तत्थेव वसन्तेन दिवसे खादितब्बदन्तकट्ठं गहेतब्बन्ति।

    Idanti saṅghassa niyyāditadantakaṭṭhaṃ. Aññaṃ viyāti aññaṃ gaṇapuggalādisantakaṃ rakkhitagopitadantakaṭṭhaṃ viya. Evaṃ corikāya gaṇhato avahārābhāve kāraṇena sādhitepi theyyacittena sakaparikkhārampi gaṇhato dukkaṭassa vuttattā tathā gaṇhanto dukkaṭā na muccatīti daṭṭhabbaṃ. Vattaṃ pana jānitabbaṃ – saṅghikadantakaṭṭhaṃ gaṇhantena padhānagharādīsu pavisitvā cirena osarantena bahi vītināmetabbadivase gaṇetvā taṃpamāṇena gahetabbaṃ, maggaṃ gacchantena ekaṃ dve dantakaṭṭhāni thavikāya pakkhipitvā gantabbaṃ, tattheva vasantena divase khāditabbadantakaṭṭhaṃ gahetabbanti.

    दन्तकट्ठकथावण्णना।

    Dantakaṭṭhakathāvaṇṇanā.

    १८४. ‘‘अग्गिं वा देती’’तिआदीसु ‘‘रुक्खे’’ति पकरणतो लब्भति ‘‘रुक्खो विनस्सती’’ति वक्खमानत्ता, रुक्खो च ‘‘वनप्पति नाम यो मनुस्सानं परिग्गहितो होति रुक्खो परिभोगो’’ति (पारा॰ ११०) पाळियं आगतत्ता च अट्ठकथाय (पारा॰ अट्ठ॰ १.११०) च वुत्तनयेन अम्बलबुजपनसादिको मनुस्सानं परिभोगारहो मनुस्सायत्तो रक्खितगोपितोयेव गहेतब्बो। अग्गिं वा देतीति चोरिकाय अग्गिं आलिम्पेति वा। सत्थेन रुक्खे समन्ततो आकोटेतीति वासिफरसुआदिसत्थेन रुक्खतचं छिन्दन्तो समन्ततो आवाटं दस्सेति। मण्डूककण्टकनामकं विसं वा रुक्खे आकोटेतीति चोरिकाय रुक्खं नासेतुकामो रुक्खे मण्डूककण्टकनामकं विसं पवेसेति।

    184.‘‘Aggiṃvā detī’’tiādīsu ‘‘rukkhe’’ti pakaraṇato labbhati ‘‘rukkho vinassatī’’ti vakkhamānattā, rukkho ca ‘‘vanappati nāma yo manussānaṃ pariggahito hoti rukkho paribhogo’’ti (pārā. 110) pāḷiyaṃ āgatattā ca aṭṭhakathāya (pārā. aṭṭha. 1.110) ca vuttanayena ambalabujapanasādiko manussānaṃ paribhogāraho manussāyatto rakkhitagopitoyeva gahetabbo. Aggiṃ vā detīti corikāya aggiṃ ālimpeti vā. Satthena rukkhe samantato ākoṭetīti vāsipharasuādisatthena rukkhatacaṃ chindanto samantato āvāṭaṃ dasseti. Maṇḍūkakaṇṭakanāmakaṃ visaṃ vā rukkhe ākoṭetīti corikāya rukkhaṃ nāsetukāmo rukkhe maṇḍūkakaṇṭakanāmakaṃ visaṃ paveseti.

    १८५. येन वा तेन वाति यथावुत्तेन वा अवुत्तेन वा येन केनचि उपायेन। रुक्खो विनस्सतीति अग्गिं दत्वा झापितो धञ्‍ञकलापो विय, तेलकुम्भी विय च विनाव ठानाचावनेन यथाट्ठितमेवनस्सति। ‘‘डय्हती’’ति इदं ‘‘अग्गिं देती’’ति इदं सन्धाय वुत्तं। विनस्सतीति मण्डूककण्टकाकोटनादिअवसेसपयोगं सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं ‘‘थेय्यचित्तो छिन्दति, पहारे पहारे आपत्ति दुक्‍कटस्स, एकं पहारं अनागते आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्स, तस्मिं पहारे आगते आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ ११०) ठानाचावनेन पाराजिकस्स आगतत्ता। पकासितन्ति एत्थ ‘‘अट्ठकथाय’’न्ति लब्भति। पाठागतं पाराजिकं पन पारिसेसतो च सूचीयतीति तब्बाचकस्स वा सङ्गाहकस्स वा वचनस्स इहाविज्‍जमानत्ता तत्थ विनिच्छयो पासंसिकोपि इहावुत्तो।

    185.Yena vā tena vāti yathāvuttena vā avuttena vā yena kenaci upāyena. Rukkho vinassatīti aggiṃ datvā jhāpito dhaññakalāpo viya, telakumbhī viya ca vināva ṭhānācāvanena yathāṭṭhitamevanassati. ‘‘Ḍayhatī’’ti idaṃ ‘‘aggiṃ detī’’ti idaṃ sandhāya vuttaṃ. Vinassatīti maṇḍūkakaṇṭakākoṭanādiavasesapayogaṃ sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ ‘‘theyyacitto chindati, pahāre pahāre āpatti dukkaṭassa, ekaṃ pahāraṃ anāgate āpatti thullaccayassa, tasmiṃ pahāre āgate āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 110) ṭhānācāvanena pārājikassa āgatattā. Pakāsitanti ettha ‘‘aṭṭhakathāya’’nti labbhati. Pāṭhāgataṃ pārājikaṃ pana pārisesato ca sūcīyatīti tabbācakassa vā saṅgāhakassa vā vacanassa ihāvijjamānattā tattha vinicchayo pāsaṃsikopi ihāvutto.

    वनप्पतिकथावण्णना।

    Vanappatikathāvaṇṇanā.

    १८६-७. ‘‘हरणकं नाम अञ्‍ञस्स हरणकं भण्डं। थेय्यचित्तो आमसति, आपत्ति दुक्‍कटस्स। फन्दापेति, आपत्ति थुल्‍लच्‍चयस्स। ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १११) वुत्तहरणकनिद्देसे ‘‘ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा॰ १११) पाठे ‘‘ठान’’न्ति गहितसीसादिट्ठानप्पभेदवसेन अट्ठकथाय (पारा॰ अट्ठ॰ १.११०) आगतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘छिन्दित्वा मोचेत्वा गण्हतो’’ति। किरियानं सकम्मकत्ता ‘‘अलङ्कार’’न्ति पाठसेसो। छिन्दित्वाति गीवेय्यकादिं। मोचेत्वाति कण्णपिळन्धनादिं।

    186-7. ‘‘Haraṇakaṃ nāma aññassa haraṇakaṃ bhaṇḍaṃ. Theyyacitto āmasati, āpatti dukkaṭassa. Phandāpeti, āpatti thullaccayassa. Ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 111) vuttaharaṇakaniddese ‘‘ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 111) pāṭhe ‘‘ṭhāna’’nti gahitasīsādiṭṭhānappabhedavasena aṭṭhakathāya (pārā. aṭṭha. 1.110) āgatavinicchayaṃ dassetumāha ‘‘chinditvā mocetvā gaṇhato’’ti. Kiriyānaṃ sakammakattā ‘‘alaṅkāra’’nti pāṭhaseso. Chinditvāti gīveyyakādiṃ. Mocetvāti kaṇṇapiḷandhanādiṃ.

    सीसादीहि मोचितमत्तस्मिन्ति एत्थापि विसेसितब्बदस्सनत्थं ‘‘अलङ्कारस्मि’’न्ति तमेव भुम्मेकवचनन्तवसेन गहेतब्बं। आकड्ढनविकड्ढनन्ति एत्थ अभिमुखं कड्ढनं आकड्ढनन्ति कत्वा अत्तनो समीपमाविञ्छनं आकड्ढनं, विपरीतं कड्ढनं विकड्ढनन्ति कत्वा तब्बिपरीतं विकड्ढनं।

    Sīsādīhimocitamattasminti etthāpi visesitabbadassanatthaṃ ‘‘alaṅkārasmi’’nti tameva bhummekavacanantavasena gahetabbaṃ. Ākaḍḍhanavikaḍḍhananti ettha abhimukhaṃ kaḍḍhanaṃ ākaḍḍhananti katvā attano samīpamāviñchanaṃ ākaḍḍhanaṃ, viparītaṃ kaḍḍhanaṃ vikaḍḍhananti katvā tabbiparītaṃ vikaḍḍhanaṃ.

    १८८-९. वलयन्ति अवङ्कं मट्ठहत्थूपगं। कटकम्पि वाति अनेकवङ्के योजेत्वा बुब्बुळादीनि दस्सेत्वा वा अदस्सेत्वा वा कतं हत्थूपगं। अग्गबाहुन्ति कप्परतो पट्ठाय अग्गहत्थं। अपरापरं चारेतीति इतो चितो च सञ्‍चारेति। ‘‘सारेती’’ति वा पाठो, सोयेव अत्थो। तं वलयं वा कटकं वा। आकासगतं करोतीति सब्बदिसाहि यथा हत्थं न फुसति, तथा आकासगतं करोति। निधिवलयस्स पवेसितरुक्खमूले सब्बदिसाहि अफुसन्तं आकासगतकरणे पाराजिकं होति, इध ‘‘रक्खती’’ति कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘सविञ्‍ञाणकतो’’तिआदि। इदन्ति वलयं कटकञ्‍च।

    188-9.Valayanti avaṅkaṃ maṭṭhahatthūpagaṃ. Kaṭakampi vāti anekavaṅke yojetvā bubbuḷādīni dassetvā vā adassetvā vā kataṃ hatthūpagaṃ. Aggabāhunti kapparato paṭṭhāya aggahatthaṃ. Aparāparaṃ cāretīti ito cito ca sañcāreti. ‘‘Sāretī’’ti vā pāṭho, soyeva attho. Taṃ valayaṃ vā kaṭakaṃ vā. Ākāsagataṃ karotīti sabbadisāhi yathā hatthaṃ na phusati, tathā ākāsagataṃ karoti. Nidhivalayassa pavesitarukkhamūle sabbadisāhi aphusantaṃ ākāsagatakaraṇe pārājikaṃ hoti, idha ‘‘rakkhatī’’ti kasmā vuttanti āha ‘‘saviññāṇakato’’tiādi. Idanti valayaṃ kaṭakañca.

    १९०. ‘‘निवत्थं वत्थ’’न्ति इमिना चीवरम्पि गय्हति। परस्स वत्थसामिकस्स। परोपीति वत्थसामिकोपि। तन्ति चोरेन अच्छिज्‍जमानं अत्तना निवत्थवत्थं। लज्‍जाय सहसा न मुञ्‍चतीति लज्‍जाय सीघतरं न परिच्‍चजति।

    190.‘‘Nivatthaṃ vattha’’nti iminā cīvarampi gayhati. Parassa vatthasāmikassa. Paropīti vatthasāmikopi. Tanti corena acchijjamānaṃ attanā nivatthavatthaṃ. Lajjāya sahasā na muñcatīti lajjāya sīghataraṃ na pariccajati.

    १९१. चोरोपि आकड्ढति, सो परोपि आकड्ढतीति योजना। सो परो चोरतो अञ्‍ञो, वत्थसामिकोति अत्थो। परस्साति वत्थसामिकस्स।

    191. Coropi ākaḍḍhati, so paropi ākaḍḍhatīti yojanā. So paro corato añño, vatthasāmikoti attho. Parassāti vatthasāmikassa.

    १९२. ‘‘ठाना चावेय्या’’ति पाठे ठान-सद्देन सङ्गहितसीसादिट्ठानतो हरीयतेति हरणकन्ति वुत्तालङ्कारादिभण्डस्स चावनेन पाराजिकं दस्सेत्वा इदानि तदेव हरणकं हारकेन सह हरन्तस्स हारकस्स ठितट्ठानतो अपनयनेन ठानाचावनञ्‍च ‘‘ठाना चावेय्या’’ति इमिनाव सङ्गय्हतीति तत्थापि विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सभण्डहारक’’न्तिआदि। भण्डं हरति नेतीति भण्डहारको, पुरिसादिको, तेन सहाति सभण्डहारकं, अलङ्कारवत्थादीनि आदाय गच्छन्तेहि इत्थिपुरिसादिपाणेहि सहेव। भण्डन्ति तेहि हरियमानत्ता हरणकसङ्खातवत्थाभरणादिभण्डं । नेन्तस्साति ‘‘नेन्तो अस्सा’’ति पदच्छेदो। नेन्तोति ठितट्ठानतो चावेत्वा अत्तना इच्छितदिसाभिमुखं पापेन्तो। अस्स पठमे पादे अतिक्‍कन्ते थुल्‍लच्‍चयं आपज्‍जित्वाति पाठसेसयोजना। अस्साति इमस्स भण्डहारकस्स। पठमपादे अतिक्‍कन्ते अत्तना पठमं गन्तब्बदिसतो चोरस्साभिमतदिसं गते थुल्‍लच्‍चयं आपज्‍जित्वा दुतिये अतिक्‍कन्ते चुतो सियाति योजना।

    192. ‘‘Ṭhānā cāveyyā’’ti pāṭhe ṭhāna-saddena saṅgahitasīsādiṭṭhānato harīyateti haraṇakanti vuttālaṅkārādibhaṇḍassa cāvanena pārājikaṃ dassetvā idāni tadeva haraṇakaṃ hārakena saha harantassa hārakassa ṭhitaṭṭhānato apanayanena ṭhānācāvanañca ‘‘ṭhānā cāveyyā’’ti imināva saṅgayhatīti tatthāpi vinicchayaṃ dassetumāha ‘‘sabhaṇḍahāraka’’ntiādi. Bhaṇḍaṃ harati netīti bhaṇḍahārako, purisādiko, tena sahāti sabhaṇḍahārakaṃ, alaṅkāravatthādīni ādāya gacchantehi itthipurisādipāṇehi saheva. Bhaṇḍanti tehi hariyamānattā haraṇakasaṅkhātavatthābharaṇādibhaṇḍaṃ . Nentassāti ‘‘nento assā’’ti padacchedo. Nentoti ṭhitaṭṭhānato cāvetvā attanā icchitadisābhimukhaṃ pāpento. Assa paṭhame pāde atikkante thullaccayaṃ āpajjitvāti pāṭhasesayojanā. Assāti imassa bhaṇḍahārakassa. Paṭhamapāde atikkante attanā paṭhamaṃ gantabbadisato corassābhimatadisaṃ gate thullaccayaṃ āpajjitvā dutiye atikkante cuto siyāti yojanā.

    १९३. थेय्यचेतनो सचे तज्‍जेत्वा परस्स हत्थतो भण्डं पातापेति, परस्स हत्थतो भण्डे मुत्तमत्ते तज्‍जेत्वा पातापकस्स पराजयोति योजना। भण्डे मुत्तमत्तेति भण्डे हत्थतो केसग्गमत्तम्पि मुत्तक्खणे।

    193. Theyyacetano sace tajjetvā parassa hatthato bhaṇḍaṃ pātāpeti, parassa hatthato bhaṇḍe muttamatte tajjetvā pātāpakassa parājayoti yojanā. Bhaṇḍe muttamatteti bhaṇḍe hatthato kesaggamattampi muttakkhaṇe.

    १९४. अथापीति अथ वा। परिकप्पेत्वा पातापेति वाति एत्थ ‘‘यं मय्हं रुच्‍चति, तं गण्हिस्सामी’’ति वा ‘‘एवरूपं चे होति, गण्हिस्सामी’’ति विसेसेत्वा वा परिकप्पेत्वा तज्‍जेत्वा पातेति, दुक्‍कटं। एवं पातितं भण्डं तस्स चोरस्स आमसने दुक्‍कटं वुत्तन्ति योजना।

    194.Athāpīti atha vā. Parikappetvā pātāpeti vāti ettha ‘‘yaṃ mayhaṃ ruccati, taṃ gaṇhissāmī’’ti vā ‘‘evarūpaṃ ce hoti, gaṇhissāmī’’ti visesetvā vā parikappetvā tajjetvā pāteti, dukkaṭaṃ. Evaṃ pātitaṃ bhaṇḍaṃ tassa corassa āmasane dukkaṭaṃ vuttanti yojanā.

    १९५. यथावत्थुन्ति भण्डस्स अग्घानुरूपं, थुल्‍लच्‍चयं होतीति अधिप्पायो। छड्डितेपीति तस्स चोरभावं जानित्वा भीततसितेन अत्तना नीयमाने भण्डे छड्डितेपि सति। तेनेव ठानाचावनं कारापितन्ति पाराजिकन्ति न गहेतब्बन्ति आह ‘‘न दोसो’’ति। ‘‘तिट्ठ तिट्ठा’’ति वुत्ते पन उत्तसित्वा छड्डनं तस्स आणत्तिया विना होतीति तत्थ तस्स अनापत्तीति अधिप्पायो। तथा वदतो पन अदिन्‍नादानपुब्बपयोगत्ता दुक्‍कटमेव।

    195.Yathāvatthunti bhaṇḍassa agghānurūpaṃ, thullaccayaṃ hotīti adhippāyo. Chaḍḍitepīti tassa corabhāvaṃ jānitvā bhītatasitena attanā nīyamāne bhaṇḍe chaḍḍitepi sati. Teneva ṭhānācāvanaṃ kārāpitanti pārājikanti na gahetabbanti āha ‘‘na doso’’ti. ‘‘Tiṭṭha tiṭṭhā’’ti vutte pana uttasitvā chaḍḍanaṃ tassa āṇattiyā vinā hotīti tattha tassa anāpattīti adhippāyo. Tathā vadato pana adinnādānapubbapayogattā dukkaṭameva.

    १९६. तन्ति तं छड्डितं भण्डं। तदुद्धारेति तस्स छड्डितस्स भण्डस्स उद्धारे पाराजिकं। पाराजिकं कदा सियाति आह ‘‘सामिके सालये गते’’ति। निरालयं छड्डितं पन गण्हतो असति थेय्यचित्ते न दोसोति ब्यतिरेकतो दस्सेति।

    196.Tanti taṃ chaḍḍitaṃ bhaṇḍaṃ. Taduddhāreti tassa chaḍḍitassa bhaṇḍassa uddhāre pārājikaṃ. Pārājikaṃ kadā siyāti āha ‘‘sāmike sālaye gate’’ti. Nirālayaṃ chaḍḍitaṃ pana gaṇhato asati theyyacitte na dosoti byatirekato dasseti.

    १९७. सामिकस्स सालयकाले गण्हन्तस्सापि पाराजिकाभावप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘गण्हतो’’ति। पुब्बगाथाय ‘‘त’’न्ति इधानुवत्तते। सकसञ्‍ञायगण्हतोति ‘‘तिट्ठ तिट्ठा’’ति वचनतो उत्तसित्वा सालयं छड्डितं तं वत्थुं सकसञ्‍ञाय गण्हन्तस्स। गहणेति सकसञ्‍ञाय गहणहेतु, सकसञ्‍ञाय गहितभण्डं अत्तनो गहणकारणा भिक्खुं अवहारापत्तितो रक्खतीति अधिप्पायो । तेनाह ‘‘गहणे पन रक्खती’’ति। भण्डदेय्यं पन होतीति योजना। ‘‘तथा’’ति इमिना गहणे रक्खतीति अतिदिसति।

    197. Sāmikassa sālayakāle gaṇhantassāpi pārājikābhāvappakāraṃ dassetumāha ‘‘gaṇhato’’ti. Pubbagāthāya ‘‘ta’’nti idhānuvattate. Sakasaññāyagaṇhatoti ‘‘tiṭṭha tiṭṭhā’’ti vacanato uttasitvā sālayaṃ chaḍḍitaṃ taṃ vatthuṃ sakasaññāya gaṇhantassa. Gahaṇeti sakasaññāya gahaṇahetu, sakasaññāya gahitabhaṇḍaṃ attano gahaṇakāraṇā bhikkhuṃ avahārāpattito rakkhatīti adhippāyo . Tenāha ‘‘gahaṇe pana rakkhatī’’ti. Bhaṇḍadeyyaṃ pana hotīti yojanā. ‘‘Tathā’’ti iminā gahaṇe rakkhatīti atidisati.

    १९८-९. धुरनिक्खेपं कत्वाति ‘‘मय्हं किमेतेन भण्डेन, जीवितरक्खनमेव वरतर’’न्ति निरालयो हुत्वा। तेनाह ‘‘भीतो चोरा पलायती’’ति। चोराति एत्थ च हेतुम्हि निस्सक्‍कं। गण्हतोति एत्थ ‘‘त’’न्ति पाठसेसो, तथा छड्डितं तं भण्डन्ति अत्थो। उद्धारे दुक्‍कटन्ति वत्थुम्हि अनवज्‍जेपि थेय्यचित्तवसेन दुक्‍कटं होति, असति थेय्यचित्ते दुक्‍कटम्पि न होतीति वुत्तं होति। आहरापेन्तेति एत्थ भावलक्खणे भुम्मं, तस्मिं भण्डसामिनि आहरापेन्ते सतीति अत्थो।

    198-9.Dhuranikkhepaṃ katvāti ‘‘mayhaṃ kimetena bhaṇḍena, jīvitarakkhanameva varatara’’nti nirālayo hutvā. Tenāha ‘‘bhīto corā palāyatī’’ti. Corāti ettha ca hetumhi nissakkaṃ. Gaṇhatoti ettha ‘‘ta’’nti pāṭhaseso, tathā chaḍḍitaṃ taṃ bhaṇḍanti attho. Uddhāre dukkaṭanti vatthumhi anavajjepi theyyacittavasena dukkaṭaṃ hoti, asati theyyacitte dukkaṭampi na hotīti vuttaṃ hoti. Āharāpenteti ettha bhāvalakkhaṇe bhummaṃ, tasmiṃ bhaṇḍasāmini āharāpente satīti attho.

    २००. निरालयेन छड्डितवत्थुनो गहणे भण्डदेय्यञ्‍च अदेन्तस्स पराजयो च कस्माति आह ‘‘तस्सा’’तिआदि। अञ्‍ञासूति महापच्‍चरियादीसु इतरासु अट्ठकथासु।

    200. Nirālayena chaḍḍitavatthuno gahaṇe bhaṇḍadeyyañca adentassa parājayo ca kasmāti āha ‘‘tassā’’tiādi. Aññāsūti mahāpaccariyādīsu itarāsu aṭṭhakathāsu.

    हरणककथावण्णना।

    Haraṇakakathāvaṇṇanā.

    २०१. उपनिधिकथाय ‘‘न गण्हामी’’ति सम्पजानमुसावादं भासतोति योजना। येन केनचि रहसि ‘‘इदं मय्हं भण्डं पटिसामेत्वा देही’’ति निय्यादितं भण्डं पच्छा सामिकेन ‘‘देहि मे तं भण्ड’’न्ति वुत्ते अच्‍चन्तमुपगन्तुं ‘‘नाहं गण्हामी’’ति सम्पजानमुसावादं भासतोति अत्थो। गण्हामीति अग्गहेसिं। अच्‍चन्ता हेसो अतीते वत्तमानप्पयोगोयं। ‘‘सम्पजानमुसावादे पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ २) इमस्स सिक्खापदस्स विसये कस्मा दुक्‍कटं वुत्तन्ति आह ‘‘अदिन्‍नादानपुब्बकत्ता’’तिआदि। तत्थ अदिन्‍नादानपुब्बकत्ताति अदिन्‍नादानस्स सहपयोगवसेन पुब्बङ्गमत्ता, न पुब्बपयोगत्ता। न हि अदिन्‍नादानस्स पुब्बपयोगे पाचित्तियट्ठाने दुक्‍कटमत्थीति। तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘अदिन्‍नादानस्स पयोगत्ता’’ति।

    201. Upanidhikathāya ‘‘na gaṇhāmī’’ti sampajānamusāvādaṃ bhāsatoti yojanā. Yena kenaci rahasi ‘‘idaṃ mayhaṃ bhaṇḍaṃ paṭisāmetvā dehī’’ti niyyāditaṃ bhaṇḍaṃ pacchā sāmikena ‘‘dehi me taṃ bhaṇḍa’’nti vutte accantamupagantuṃ ‘‘nāhaṃ gaṇhāmī’’ti sampajānamusāvādaṃ bhāsatoti attho. Gaṇhāmīti aggahesiṃ. Accantā heso atīte vattamānappayogoyaṃ. ‘‘Sampajānamusāvāde pācittiya’’nti (pāci. 2) imassa sikkhāpadassa visaye kasmā dukkaṭaṃ vuttanti āha ‘‘adinnādānapubbakattā’’tiādi. Tattha adinnādānapubbakattāti adinnādānassa sahapayogavasena pubbaṅgamattā, na pubbapayogattā. Na hi adinnādānassa pubbapayoge pācittiyaṭṭhāne dukkaṭamatthīti. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘adinnādānassa payogattā’’ti.

    २०२. एतस्साति एतस्स समीपे। किं नु दस्सतीति दस्सति किं नु। विमतुप्पादेति हेतुम्हि भुम्मं। तस्साति यस्स भिक्खुनो सन्तिके उपनिक्खित्तं, तस्स।

    202.Etassāti etassa samīpe. Kiṃ nu dassatīti dassati kiṃ nu. Vimatuppādeti hetumhi bhummaṃ. Tassāti yassa bhikkhuno santike upanikkhittaṃ, tassa.

    २०३. तस्मिन्ति यस्मिं उपनिक्खित्तं, तस्मिं भिक्खुम्हि। दाने निरुस्साहेति अत्तनि निक्खित्तस्स भण्डस्स सामिकस्स दानविसये उस्साहरहिते सति, ‘‘न दानि तं दस्सामी’’ति धुरनिक्खेपे कतेति अधिप्पायो। तेनेवाह ‘‘उभिन्‍नं धुरनिक्खेपे’’ति। परोति भण्डसामिको। धुरन्ति ‘‘येन केनचि आकारेन गण्हिस्सामी’’ति उस्साहं। निक्खिपेति निक्खिपेय्य।

    203.Tasminti yasmiṃ upanikkhittaṃ, tasmiṃ bhikkhumhi. Dāne nirussāheti attani nikkhittassa bhaṇḍassa sāmikassa dānavisaye ussāharahite sati, ‘‘na dāni taṃ dassāmī’’ti dhuranikkhepe kateti adhippāyo. Tenevāha ‘‘ubhinnaṃ dhuranikkhepe’’ti. Paroti bhaṇḍasāmiko. Dhuranti ‘‘yena kenaci ākārena gaṇhissāmī’’ti ussāhaṃ. Nikkhipeti nikkhipeyya.

    २०४. चित्तेनादातुकामोवाति एत्थ ‘‘यो तस्सा’’ति पाठसेसो। चेति अपि-सद्दत्थे। यो चोरो चित्तेन अदातुकामोव, तस्स चोरस्स ‘‘दस्सामी’’ति मुखेन वदतोपीति योजना। अथ वा अदातुकामोति एत्थ ‘‘हुत्वा’’ति पाठसेसो। चेति वुत्तत्थो। एवाति ‘‘पराजयो’’ति इमिना युज्‍जति। चित्तेन अदातुकामो हुत्वा मुखेन ‘‘दस्सामी’’ति वदतोपि सामिनो धुरनिक्खेपे सति पराजयो होतेवाति योजना।

    204.Cittenādātukāmovāti ettha ‘‘yo tassā’’ti pāṭhaseso. Ceti api-saddatthe. Yo coro cittena adātukāmova, tassa corassa ‘‘dassāmī’’ti mukhena vadatopīti yojanā. Atha vā adātukāmoti ettha ‘‘hutvā’’ti pāṭhaseso. Ceti vuttattho. Evāti ‘‘parājayo’’ti iminā yujjati. Cittena adātukāmo hutvā mukhena ‘‘dassāmī’’ti vadatopi sāmino dhuranikkhepe sati parājayo hotevāti yojanā.

    उपनिधिकथावण्णना।

    Upanidhikathāvaṇṇanā.

    २०५. सुङ्कघातस्साति ‘‘सुङ्कघातं नाम रञ्‍ञा ठपितं होति पब्बतखण्डे वा नदीतित्थे वा गामद्वारे वा’’ति (पारा॰ ११३) पाळियं आगतस्स ‘‘सुङ्कं ततो हनन्ति…पे॰… विनासेन्ती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.११३) अट्ठकथायं निरुत्तस्स ‘‘इतो पट्ठाय नीयमाने भण्डे एत्तकतो एत्तकं राजभागं गहेतब्ब’’न्ति राजादीहि तंतंपदेससामिकेहि नियमितस्स पब्बतखण्डादिट्ठानस्स। बहीति सुङ्कगहणत्थाय परिकप्पितसीमतो बहि। पातेतीति एत्थ ‘‘थेय्यचित्तो’’ति पकरणतो लब्भति। ‘‘राजारहं भण्ड’’न्ति पाठसेसो। यतो कुतोचि भण्डतो पञ्‍चमासकं वा अतिरेकपञ्‍चमासकं वा अग्घनको भागो राजादिदेससामिकस्स दातब्बो होति, तादिसं भण्डं थेय्यचित्तो यथा बहि पतति, एवं खिपतीति अत्थो। धुवं पततीति एत्थापि ‘‘त’’न्ति पाठसेसो, ‘‘भण्ड’’न्ति पकरणतो लब्भति। यथा खित्तं तं भण्डं एकन्तेन बहि पततीति। हत्थतो मुत्तमत्ते तस्मिं भण्डे।

    205.Suṅkaghātassāti ‘‘suṅkaghātaṃ nāma raññā ṭhapitaṃ hoti pabbatakhaṇḍe vā nadītitthe vā gāmadvāre vā’’ti (pārā. 113) pāḷiyaṃ āgatassa ‘‘suṅkaṃ tato hananti…pe… vināsentī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.113) aṭṭhakathāyaṃ niruttassa ‘‘ito paṭṭhāya nīyamāne bhaṇḍe ettakato ettakaṃ rājabhāgaṃ gahetabba’’nti rājādīhi taṃtaṃpadesasāmikehi niyamitassa pabbatakhaṇḍādiṭṭhānassa. Bahīti suṅkagahaṇatthāya parikappitasīmato bahi. Pātetīti ettha ‘‘theyyacitto’’ti pakaraṇato labbhati. ‘‘Rājārahaṃ bhaṇḍa’’nti pāṭhaseso. Yato kutoci bhaṇḍato pañcamāsakaṃ vā atirekapañcamāsakaṃ vā agghanako bhāgo rājādidesasāmikassa dātabbo hoti, tādisaṃ bhaṇḍaṃ theyyacitto yathā bahi patati, evaṃ khipatīti attho. Dhuvaṃ patatīti etthāpi ‘‘ta’’nti pāṭhaseso, ‘‘bhaṇḍa’’nti pakaraṇato labbhati. Yathā khittaṃ taṃ bhaṇḍaṃ ekantena bahi patatīti. Hatthato muttamatte tasmiṃ bhaṇḍe.

    २०६. ‘‘धुवं पतती’’ति एत्थ ब्यतिरेकं दस्सेतुमाह ‘‘तं रुक्खे’’तिआदि। तन्ति थेय्याय बहि पातेतुं खित्तं भण्डं पटिहतं हुत्वाति योजना। वातक्खित्तम्पि वाति पाठो गहेतब्बो। ‘‘वातक्खित्तो’’ति लिङ्गविपल्‍लासो वा दट्ठब्बो।

    206. ‘‘Dhuvaṃ patatī’’ti ettha byatirekaṃ dassetumāha ‘‘taṃ rukkhe’’tiādi. Tanti theyyāya bahi pātetuṃ khittaṃ bhaṇḍaṃ paṭihataṃ hutvāti yojanā. Vātakkhittampi vāti pāṭho gahetabbo. ‘‘Vātakkhitto’’ti liṅgavipallāso vā daṭṭhabbo.

    २०७. पच्छाति पतितट्ठाने थोकं चिरायित्वा, इमिना थोकम्पि चिरायितमत्ते पयोगसाधियं कारियं सिद्धमेवाति पाराजिकस्स कारणं सम्पन्‍नमेवाति दस्सेति। तेनाह ‘‘पाराजिकं सिया’’ति।

    207.Pacchāti patitaṭṭhāne thokaṃ cirāyitvā, iminā thokampi cirāyitamatte payogasādhiyaṃ kāriyaṃ siddhamevāti pārājikassa kāraṇaṃ sampannamevāti dasseti. Tenāha ‘‘pārājikaṃ siyā’’ti.

    २०८. ‘‘ठत्वा’’तिआदिना पतितट्ठाने अचिरायित्वा गतेपि तस्मिं बहि पतितट्ठानतो इतरत्रापि चिरायितेन बहि पातनप्पयोगेन साधियं कारियं सिद्धमेवाति पाराजिककारणस्स सिद्धतं दस्सेति। तेनेवाह ‘‘पराजयो’’ति। ‘‘अतिट्ठमान’’न्तिआदिना यत्थ कत्थचि अचिरायनेन पयोगस्स निरत्थकतं दस्सेति। तेनेवाह ‘‘रक्खती’’ति।

    208.‘‘Ṭhatvā’’tiādinā patitaṭṭhāne acirāyitvā gatepi tasmiṃ bahi patitaṭṭhānato itaratrāpi cirāyitena bahi pātanappayogena sādhiyaṃ kāriyaṃ siddhamevāti pārājikakāraṇassa siddhataṃ dasseti. Tenevāha ‘‘parājayo’’ti. ‘‘Atiṭṭhamāna’’ntiādinā yattha katthaci acirāyanena payogassa niratthakataṃ dasseti. Tenevāha ‘‘rakkhatī’’ti.

    २०९. तन्ति अट्ठकथावचनं।

    209.Tanti aṭṭhakathāvacanaṃ.

    २१०. सयं वा वट्टेतीति अन्तो ठितो सयं वा हत्थेन वा पादेन वा यट्ठिया वा बहिसीमाय निन्‍नट्ठानं परिवट्टेति। अट्ठत्वाति पवट्टितमत्ते अन्तो कत्थचिपि अट्ठत्वा। वट्टमानन्ति पवट्टन्तं। गतन्ति बहिसीमं केसग्गमत्तट्ठानम्पि अन्तोसीममतिक्‍कममत्तं।

    210.Sayaṃ vā vaṭṭetīti anto ṭhito sayaṃ vā hatthena vā pādena vā yaṭṭhiyā vā bahisīmāya ninnaṭṭhānaṃ parivaṭṭeti. Aṭṭhatvāti pavaṭṭitamatte anto katthacipi aṭṭhatvā. Vaṭṭamānanti pavaṭṭantaṃ. Gatanti bahisīmaṃ kesaggamattaṭṭhānampi antosīmamatikkamamattaṃ.

    २११. तं भण्डं सचे अन्तो ठत्वा ठत्वा बहि गच्छतीति योजना। यदि अन्तोसीमाय ठत्वा ठत्वा बहिसीमं गच्छतीति अत्थो। रक्खतीति अन्तोसीमाय पठमगतिनिवत्तनेनेव एतस्स भिक्खुनो पयोगवेगस्स निवत्तत्ता, ततो उपरि निवत्तनारहकारणस्स अलद्धभावेन अत्तना च गतत्ता तथा बहिसीमप्पत्तं तं भण्डं तंमूलकपयोजकं भिक्खुं आपत्तिया रक्खतीति अधिप्पायो। सुद्धचित्तेन ठपितेति ‘‘एवं ठपिते वट्टित्वा गमिस्सती’’ति थेय्यचित्तेन विना ‘‘केवलं ठपेस्सामी’’ति चित्तेन बहिसीमाभिमुखं निन्‍नट्ठानं ओतारेत्वा ठपिते। सयं वट्टतीति भण्डं सयमेव निन्‍नट्ठानं निन्‍नं हुत्वा बहिसीमं चे पवट्टन्तं गच्छति। वट्टतीति आपत्तिया अकरणतो वट्टति।

    211. Taṃ bhaṇḍaṃ sace anto ṭhatvā ṭhatvā bahi gacchatīti yojanā. Yadi antosīmāya ṭhatvā ṭhatvā bahisīmaṃ gacchatīti attho. Rakkhatīti antosīmāya paṭhamagatinivattaneneva etassa bhikkhuno payogavegassa nivattattā, tato upari nivattanārahakāraṇassa aladdhabhāvena attanā ca gatattā tathā bahisīmappattaṃ taṃ bhaṇḍaṃ taṃmūlakapayojakaṃ bhikkhuṃ āpattiyā rakkhatīti adhippāyo. Suddhacittena ṭhapiteti ‘‘evaṃ ṭhapite vaṭṭitvā gamissatī’’ti theyyacittena vinā ‘‘kevalaṃ ṭhapessāmī’’ti cittena bahisīmābhimukhaṃ ninnaṭṭhānaṃ otāretvā ṭhapite. Sayaṃ vaṭṭatīti bhaṇḍaṃ sayameva ninnaṭṭhānaṃ ninnaṃ hutvā bahisīmaṃ ce pavaṭṭantaṃ gacchati. Vaṭṭatīti āpattiyā akaraṇato vaṭṭati.

    २१२. गच्छन्तेति चोरस्स पयोगं विना अत्तनाव गच्छन्ते। तन्ति राजदेय्यपञ्‍चमासकअतिरेकपञ्‍चमासकमत्तं सुङ्कवन्तं भण्डं। नीहटेपि नावहारोति योजना। केवलं थेय्यचित्तस्स आपत्तिया अनङ्गभावतो, यानादिपयोजककायवचीपयोगस्स अभावतो, भण्डट्ठपितयानादिनो अत्तनाव बहिसीमप्पत्तत्ता, तेनेव भण्डस्सापि गतत्ता च भिक्खुनो अवहारो नत्थीति अत्थो।

    212.Gacchanteti corassa payogaṃ vinā attanāva gacchante. Tanti rājadeyyapañcamāsakaatirekapañcamāsakamattaṃ suṅkavantaṃ bhaṇḍaṃ. Nīhaṭepi nāvahāroti yojanā. Kevalaṃ theyyacittassa āpattiyā anaṅgabhāvato, yānādipayojakakāyavacīpayogassa abhāvato, bhaṇḍaṭṭhapitayānādino attanāva bahisīmappattattā, teneva bhaṇḍassāpi gatattā ca bhikkhuno avahāro natthīti attho.

    २१३. पयोगेन विनाति चोरस्स सकपयोगमन्तरेन। अवहारो न विज्‍जतीति एत्थ युत्ति वुत्तनयाव।

    213.Payogena vināti corassa sakapayogamantarena. Avahāro na vijjatīti ettha yutti vuttanayāva.

    २१४. मणिन्ति पादारहं सुङ्कदातब्बमणिरतनं, एतेनेव उपलक्खणपदत्ता यंकिञ्‍चि भण्डं सङ्गहितमेव। पाराजिकं सियाति यानस्स अत्तना पाजितत्ताति अधिप्पायो। सीमातिक्‍कमनेति सुङ्कग्गहणस्स नियमितट्ठानातिक्‍कमने।

    214.Maṇinti pādārahaṃ suṅkadātabbamaṇiratanaṃ, eteneva upalakkhaṇapadattā yaṃkiñci bhaṇḍaṃ saṅgahitameva. Pārājikaṃ siyāti yānassa attanā pājitattāti adhippāyo. Sīmātikkamaneti suṅkaggahaṇassa niyamitaṭṭhānātikkamane.

    २१५. मतन्ति ‘‘एत्तकभण्डतो एत्तकं गहेतब्ब’’न्ति राजूहि अनुमतं। सेसो कथामग्गोति ‘‘सुङ्कट्ठानं पत्वा सुङ्किकेसु निद्दायमानेसु, कीळन्तेसु, बहिगतेसु वा परियेसित्वा अदिस्वा गच्छतो न दोसो, भण्डदेय्यं होती’’ति एवमादिको विनिच्छयकथामग्गो। अरञ्‍ञट्ठकथासमोति ‘‘यो चारक्खट्ठानं पत्वा’’तिआदिना (वि॰ वि॰ १७०) यथावुत्तअरञ्‍ञट्ठकथाय सदिसो,

    215.Matanti ‘‘ettakabhaṇḍato ettakaṃ gahetabba’’nti rājūhi anumataṃ. Seso kathāmaggoti ‘‘suṅkaṭṭhānaṃ patvā suṅkikesu niddāyamānesu, kīḷantesu, bahigatesu vā pariyesitvā adisvā gacchato na doso, bhaṇḍadeyyaṃ hotī’’ti evamādiko vinicchayakathāmaggo. Araññaṭṭhakathāsamoti ‘‘yo cārakkhaṭṭhānaṃ patvā’’tiādinā (vi. vi. 170) yathāvuttaaraññaṭṭhakathāya sadiso,

    ‘‘कम्मट्ठानं चित्ते कत्वा।

    ‘‘Kammaṭṭhānaṃ citte katvā;

    चिन्तेन्तो अञ्‍ञविहितो।

    Cintento aññavihito;

    सुङ्कट्ठानं पत्वा गच्छे।

    Suṅkaṭṭhānaṃ patvā gacche;

    भण्डदेय्यं होतेवस्सा’’ति॥ –

    Bhaṇḍadeyyaṃ hotevassā’’ti. –

    आदिना नयेन वुच्‍चमानसदिसोयेव। तेनेव गतत्थताय इदानि न विचारीयतीति अधिप्पायो।

    Ādinā nayena vuccamānasadisoyeva. Teneva gatatthatāya idāni na vicārīyatīti adhippāyo.

    सुङ्कघातकथावण्णना।

    Suṅkaghātakathāvaṇṇanā.

    २१६. ‘‘पाणो नाम मनुस्सपाणो वुच्‍चती’’ति (पारा॰ ११४) पाळितो च ‘‘तम्पि भुजिस्सं हरन्तस्स अवहारो नत्थी’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.११४) अट्ठकथावचनतो च परदासमनुस्सोयेव अधिप्पेतोति तमेव दस्सेतुमाह ‘‘अन्तोजात’’न्तिआदि। गेहदासिया कुच्छिम्हि दासस्स जातो अन्तोजातो नाम, तं वा। धनेन कीतो धनक्‍कीतो, तं वा। दिन्‍नं वा पन केनचीति मातुलअय्यकादीसु येन केनचि दासं कत्वा दिन्‍नं वा। दासन्ति पच्‍चेकं सम्बन्धनीयं। करमरानीतं वा दासन्ति परविसयं विलुम्पित्वा आनेत्वा दासभावाय गहितसङ्खातं करमरानीतदासं वा। हरन्तस्स पराजयोति एत्थ ‘‘चोरिकाय हरिस्सामी’’ति आमसने दुक्‍कटं, फन्दापने थुल्‍लच्‍चयं आपज्‍जित्वा ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अतिक्‍कामयतो पाराजिकं होतीति अधिप्पायो।

    216. ‘‘Pāṇo nāma manussapāṇo vuccatī’’ti (pārā. 114) pāḷito ca ‘‘tampi bhujissaṃ harantassa avahāro natthī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.114) aṭṭhakathāvacanato ca paradāsamanussoyeva adhippetoti tameva dassetumāha ‘‘antojāta’’ntiādi. Gehadāsiyā kucchimhi dāsassa jāto antojāto nāma, taṃ vā. Dhanena kīto dhanakkīto, taṃ vā. Dinnaṃ vā pana kenacīti mātulaayyakādīsu yena kenaci dāsaṃ katvā dinnaṃ vā. Dāsanti paccekaṃ sambandhanīyaṃ. Karamarānītaṃ vā dāsanti paravisayaṃ vilumpitvā ānetvā dāsabhāvāya gahitasaṅkhātaṃ karamarānītadāsaṃ vā. Harantassa parājayoti ettha ‘‘corikāya harissāmī’’ti āmasane dukkaṭaṃ, phandāpane thullaccayaṃ āpajjitvā ṭhitaṭṭhānato kesaggamattampi atikkāmayato pārājikaṃ hotīti adhippāyo.

    २१७. भुजिस्सं वाति यस्स कस्सचि मनुस्सस्स अदासभूतं। मानुसन्ति मनुस्सजातिकं सत्तं। आठपितन्ति उपनिक्खित्तं।

    217.Bhujissaṃ vāti yassa kassaci manussassa adāsabhūtaṃ. Mānusanti manussajātikaṃ sattaṃ. Āṭhapitanti upanikkhittaṃ.

    २१८. तन्ति अन्तोजातादीसु दासेसु यं कञ्‍चि दासं। पलायितुकामोवाति पलापेतुकामो नीहरितुकामो। अथ वा तं दासं भुजेहि उक्खिपित्वा अयं पलायितुकामोतिपि अत्थो गहेतब्बो। भुजेहीति उभोहि हत्थेहि। तं ठितट्ठानतोति तस्स ठितट्ठानं तंठितट्ठानं, ततो तंठितट्ठानतो, चोरेन अत्तना ठितट्ठानतोति अत्थो न गहेतब्बोति दस्सेतुमेवं वुत्तं। किञ्‍चि सङ्कामेतीति केसग्गमत्तम्पि ततो अञ्‍ञं ठानं पापेति। भुजेहि वाति एत्थ वा-सद्दो वक्खमानपकारन्तरापेक्खो, ‘‘सङ्कामेति वा’’ति योजेतब्बं।

    218.Tanti antojātādīsu dāsesu yaṃ kañci dāsaṃ. Palāyitukāmovāti palāpetukāmo nīharitukāmo. Atha vā taṃ dāsaṃ bhujehi ukkhipitvā ayaṃ palāyitukāmotipi attho gahetabbo. Bhujehīti ubhohi hatthehi. Taṃ ṭhitaṭṭhānatoti tassa ṭhitaṭṭhānaṃ taṃṭhitaṭṭhānaṃ, tato taṃṭhitaṭṭhānato, corena attanā ṭhitaṭṭhānatoti attho na gahetabboti dassetumevaṃ vuttaṃ. Kiñci saṅkāmetīti kesaggamattampi tato aññaṃ ṭhānaṃ pāpeti. Bhujehi vāti ettha vā-saddo vakkhamānapakārantarāpekkho, ‘‘saṅkāmeti vā’’ti yojetabbaṃ.

    २१९. तज्‍जेत्वाति भयकरेन वचनेन लेसेन, इङ्गितेन वा तासेत्वा नेन्तस्स तस्साति सम्बन्धो। पदवारतोति पदवारेन युत्ता थुल्‍लच्‍चयादयो आपत्तियो होन्तीति योजना। पठमपदवारयुत्ता थुल्‍लच्‍चयापत्ति, दुतियपदवारयुत्ता पाराजिकापत्ति होतीति अत्थो।

    219.Tajjetvāti bhayakarena vacanena lesena, iṅgitena vā tāsetvā nentassa tassāti sambandho. Padavāratoti padavārena yuttā thullaccayādayo āpattiyo hontīti yojanā. Paṭhamapadavārayuttā thullaccayāpatti, dutiyapadavārayuttā pārājikāpatti hotīti attho.

    २२०. हत्थादीसूति आदि-सद्देन केसवत्थादिं सङ्गण्हाति। तन्ति दासं। कड्ढतोपीति आकड्ढतोपि। पराजयोति ‘‘पदवारतो’’ति अनुवत्तमानत्ता पठमपदवारे थुल्‍लच्‍चयं, दुतियपदवारे अतिक्‍कन्ते पाराजिकन्ति अत्थो। अयं नयोति ‘‘पदवारतो युत्ता थुल्‍लच्‍चयादयो आपत्तियो होन्ती’’ति वुत्तनयो।

    220.Hatthādīsūti ādi-saddena kesavatthādiṃ saṅgaṇhāti. Tanti dāsaṃ. Kaḍḍhatopīti ākaḍḍhatopi. Parājayoti ‘‘padavārato’’ti anuvattamānattā paṭhamapadavāre thullaccayaṃ, dutiyapadavāre atikkante pārājikanti attho. Ayaṃ nayoti ‘‘padavārato yuttā thullaccayādayo āpattiyo hontī’’ti vuttanayo.

    २२१. वेगसावाति वेगेनेव, चोरस्स वचनेन कातब्बविसेसरहितेन बलवगमनवेगेनाति वुत्तं होति। इमिना अनापत्तिभावस्स कारणं दस्सेति।

    221.Vegasāvāti vegeneva, corassa vacanena kātabbavisesarahitena balavagamanavegenāti vuttaṃ hoti. Iminā anāpattibhāvassa kāraṇaṃ dasseti.

    २२२. सणिकन्ति मन्दगतिया। वदतीति ‘‘गच्छ, याहि, पलाया’’तिआदिकं वचनं कथेति। सोपि चाति यो मन्दगतिया गच्छन्तो एवं वुत्तो, सोपि च।

    222.Saṇikanti mandagatiyā. Vadatīti ‘‘gaccha, yāhi, palāyā’’tiādikaṃ vacanaṃ katheti. Sopi cāti yo mandagatiyā gacchanto evaṃ vutto, sopi ca.

    २२३. पलायित्वाति सामिकं पहाय गन्त्वा। अञ्‍ञन्ति सामिकायत्तट्ठानतो अञ्‍ञं ठानं। सापणं वीथिसन्‍निवेसयुत्तं निगमम्पि वा। ततोति पलायित्वा पविट्ठगामादितो। तन्ति पलायित्वा पविट्ठं तं दासं।

    223.Palāyitvāti sāmikaṃ pahāya gantvā. Aññanti sāmikāyattaṭṭhānato aññaṃ ṭhānaṃ. Sāpaṇaṃ vīthisannivesayuttaṃ nigamampi vā. Tatoti palāyitvā paviṭṭhagāmādito. Tanti palāyitvā paviṭṭhaṃ taṃ dāsaṃ.

    पाणकथावण्णना।

    Pāṇakathāvaṇṇanā.

    २२४. थेय्याति थेय्यचित्तेन। सप्पकरण्डन्ति सप्पसयनपेळं। यथावत्थुन्ति थुल्‍लच्‍चयमाह। ठानतोति सप्पपेळाय ठितट्ठानतो। चावनेति केसग्गमत्तातिक्‍कमे।

    224.Theyyāti theyyacittena. Sappakaraṇḍanti sappasayanapeḷaṃ. Yathāvatthunti thullaccayamāha. Ṭhānatoti sappapeḷāya ṭhitaṭṭhānato. Cāvaneti kesaggamattātikkame.

    २२५. करण्डन्ति सप्पपेळं। उग्घाटेत्वाति विवरित्वा। करण्डतलतोति अन्तोपेळाय तलतो। नङ्गुट्ठेति नङ्गुट्ठपरियन्ते।

    225.Karaṇḍanti sappapeḷaṃ. Ugghāṭetvāti vivaritvā. Karaṇḍatalatoti antopeḷāya talato. Naṅguṭṭheti naṅguṭṭhapariyante.

    २२६. घंसित्वाति पेळापस्से फुसापेत्वा। सप्पकरण्डस्स मुखवट्टितोति करण्डपुटमुखवट्टितो। तस्स नङ्गुट्ठे मुत्तमत्तेति योजना।

    226.Ghaṃsitvāti peḷāpasse phusāpetvā. Sappakaraṇḍassa mukhavaṭṭitoti karaṇḍapuṭamukhavaṭṭito. Tassa naṅguṭṭhe muttamatteti yojanā.

    २२७. नामतोति नामेन, नामं वत्वाति वुत्तं होति। पक्‍कोसन्तस्साति अव्हायन्तस्स। तस्साति पक्‍कोसकस्स।

    227.Nāmatoti nāmena, nāmaṃ vatvāti vuttaṃ hoti. Pakkosantassāti avhāyantassa. Tassāti pakkosakassa.

    २२८. तथाति करण्डं विवरित्वा। मण्डूकमूसिकानं रवं कत्वा नामेन पक्‍कोसन्तस्साति योजना। वा-सद्देन लाजाविकिरणअच्छरपहारादिकं सङ्गण्हाति।

    228.Tathāti karaṇḍaṃ vivaritvā. Maṇḍūkamūsikānaṃ ravaṃ katvā nāmena pakkosantassāti yojanā. Vā-saddena lājāvikiraṇaaccharapahārādikaṃ saṅgaṇhāti.

    २२९. मुखन्ति सप्पकरण्डस्स मुखं। एवमेव च करोन्तस्साति मण्डूकसञ्‍ञं, मूसिकसञ्‍ञं कत्वा वा लाजा विकिरित्वा वा अच्छरं पहरित्वा वा नामं वत्वा पक्‍कोसन्तस्स। येन केनचीति वुत्तनीहारतो येन वा तेन वा।

    229.Mukhanti sappakaraṇḍassa mukhaṃ. Evameva ca karontassāti maṇḍūkasaññaṃ, mūsikasaññaṃ katvā vā lājā vikiritvā vā accharaṃ paharitvā vā nāmaṃ vatvā pakkosantassa. Yena kenacīti vuttanīhārato yena vā tena vā.

    २३०. न पक्‍कोसति चेति यथावुत्तनयेन योजेत्वा नामं वत्वा न पक्‍कोसति। तस्साति करण्डमुखविवरकस्स भिक्खुस्स।

    230.Na pakkosati ceti yathāvuttanayena yojetvā nāmaṃ vatvā na pakkosati. Tassāti karaṇḍamukhavivarakassa bhikkhussa.

    अपदकथावण्णना।

    Apadakathāvaṇṇanā.

    २३१. हत्थिन्ति हत्थिम्हि, भुम्मत्थे एव उपयोगवचनं।

    231.Hatthinti hatthimhi, bhummatthe eva upayogavacanaṃ.

    २३२. सालायन्ति हत्थिसालायं। वसति एत्थाति वत्थु, राजागारं, तस्स अन्तो अन्तोवत्थु, अन्तोराजगेहन्ति अत्थो। अङ्गणेति अन्तोराजङ्गणे। पि-सद्दो ‘‘अन्तोनगरे’’ति अवुत्तम्पि सम्पिण्डेति। वत्थु चाति च-सद्देन अङ्गणं समुच्‍चिनोति। सकलं अङ्गणं ठानन्ति हत्थिनो विचरणयोग्गं अङ्गणट्ठानं सन्धायाह, सकलसालाति गहेतब्बं।

    232.Sālāyanti hatthisālāyaṃ. Vasati etthāti vatthu, rājāgāraṃ, tassa anto antovatthu, antorājagehanti attho. Aṅgaṇeti antorājaṅgaṇe. Pi-saddo ‘‘antonagare’’ti avuttampi sampiṇḍeti. Vatthu cāti ca-saddena aṅgaṇaṃ samuccinoti. Sakalaṃ aṅgaṇaṃ ṭhānanti hatthino vicaraṇayoggaṃ aṅgaṇaṭṭhānaṃ sandhāyāha, sakalasālāti gahetabbaṃ.

    २३३. अबद्धस्साति यथावुत्तसालाराजवत्थङ्गणापेक्खाय वुत्तं। अबद्धस्स हि हत्थिनो सकलसालादयो ठानं, तदतिक्‍कमे ठानाचावनं होतीति अत्थो। हीति अवधारणे वा। ‘‘बद्धस्स ही’’ति योजनाय विसेसत्थोव दट्ठब्बो, बद्धस्स पनाति वुत्तं होति। बद्धस्स पनाति सालादीसु सन्‍निहितस्स पन। ठितट्ठानञ्‍चाति सालादीसु ठितट्ठानञ्‍च, चतूहि पादेहि अक्‍कन्तट्ठानन्ति वुत्तं होति। बन्धनञ्‍चाति गीवाय वा पच्छा पादद्वयबन्धनवलये वा उभयत्थ वा बन्धनट्ठानञ्‍च। तस्माति यस्मा ठितट्ठानञ्‍च बन्धनञ्‍च ठानन्ति छ वा पञ्‍च वा ठानानि लब्भन्ति, तस्मा। तेसं ठानानं। कारयेति एत्थ ‘‘आपत्ति’’न्ति सामत्थिया लब्भतीति। हरतोति हत्थिसालादितो चोरिकाय हरन्तस्स । कारयेति आमसने दुक्‍कटं, ठानभेदगणनाय याव पच्छिमट्ठाना पुरिमेसु थुल्‍लच्‍चयानि, अन्तिमट्ठाना केसग्गमत्तम्पि चावने पाराजिकं कारेय्याति अत्थो।

    233.Abaddhassāti yathāvuttasālārājavatthaṅgaṇāpekkhāya vuttaṃ. Abaddhassa hi hatthino sakalasālādayo ṭhānaṃ, tadatikkame ṭhānācāvanaṃ hotīti attho. Hīti avadhāraṇe vā. ‘‘Baddhassa hī’’ti yojanāya visesatthova daṭṭhabbo, baddhassa panāti vuttaṃ hoti. Baddhassa panāti sālādīsu sannihitassa pana. Ṭhitaṭṭhānañcāti sālādīsu ṭhitaṭṭhānañca, catūhi pādehi akkantaṭṭhānanti vuttaṃ hoti. Bandhanañcāti gīvāya vā pacchā pādadvayabandhanavalaye vā ubhayattha vā bandhanaṭṭhānañca. Tasmāti yasmā ṭhitaṭṭhānañca bandhanañca ṭhānanti cha vā pañca vā ṭhānāni labbhanti, tasmā. Tesaṃ ṭhānānaṃ. Kārayeti ettha ‘‘āpatti’’nti sāmatthiyā labbhatīti. Haratoti hatthisālādito corikāya harantassa . Kārayeti āmasane dukkaṭaṃ, ṭhānabhedagaṇanāya yāva pacchimaṭṭhānā purimesu thullaccayāni, antimaṭṭhānā kesaggamattampi cāvane pārājikaṃ kāreyyāti attho.

    २३४. ठितट्ठानन्ति चतूहि पादेहि अक्‍कन्तट्ठानं, इदञ्‍च अबद्धहत्थिं सन्धाय वुत्तं। बद्धस्स विनिच्छयो सालादीसु बद्धस्स वुत्तविनिच्छयसदिसोति गतत्थताय न वुत्तो।

    234.Ṭhitaṭṭhānanti catūhi pādehi akkantaṭṭhānaṃ, idañca abaddhahatthiṃ sandhāya vuttaṃ. Baddhassa vinicchayo sālādīsu baddhassa vuttavinicchayasadisoti gatatthatāya na vutto.

    २३५. एकं ठानन्ति सयितट्ठानमत्तं। तस्मिन्ति गजे। तस्साति भिक्खुस्स। तुरङ्गमहिसादीसु द्विपदे च बहुप्पदे च।

    235.Ekaṃ ṭhānanti sayitaṭṭhānamattaṃ. Tasminti gaje. Tassāti bhikkhussa. Turaṅgamahisādīsu dvipade ca bahuppade ca.

    २३६. एसेव नयो ञेय्यो, वत्तब्बं किञ्‍चिपि नत्थीति योजना। तत्थ तुरङ्गा अस्सा। महिसा लुलाया। आदि-सद्देन गोगद्रभओट्ठादिचतुप्पदानं सङ्गहो। नत्थि किञ्‍चिपि वत्तब्बन्ति अस्ससालाराजागारङ्गणबहिनगरादीसु अबन्धितसयनअस्सादीनं ठानभेदो यथावुत्तसदिसत्ता न वुत्तो।

    236. Eseva nayo ñeyyo, vattabbaṃ kiñcipi natthīti yojanā. Tattha turaṅgā assā. Mahisā lulāyā. Ādi-saddena gogadrabhaoṭṭhādicatuppadānaṃ saṅgaho. Natthi kiñcipi vattabbanti assasālārājāgāraṅgaṇabahinagarādīsu abandhitasayanaassādīnaṃ ṭhānabhedo yathāvuttasadisattā na vutto.

    बन्धित्वा ठपितअस्सस्स पन सचे सो चतूसु पादेसु बद्धो होति, बन्धनानं, खुरानञ्‍च गणनाय अट्ठ ठानानि, सचे मुखे च बद्धो होति, नव ठानानि, मुखेयेव बद्धो, पञ्‍च ठानानीति ठानभेदो च तथेव ससमिगसूकरादिचतुप्पदेसु बन्धित्वा ठपितेसु बद्धबद्धट्ठानेहि सह चतूहि पादेहि अक्‍कन्तट्ठानवसेन लब्भमानो ठानभेदो च गोमहिसेसु बद्धेसु एवमेव लब्भमानो ठानभेदो च वजादीसु पदेसेसु पवेसितेसु द्वारेसु रुक्खसूचियो अपनेत्वा वा अनपनेत्वा वा नामं वत्वा वा अवत्वा वा पक्‍कोसन्तस्स, साखाभङ्गतिणादीनि दस्सेत्वा पक्‍कोसित्वा वा अपक्‍कोसित्वा वा पलोभेन्तस्स तासेत्वा निक्खमन्तस्स सप्पकरण्डके सप्पस्स वुत्तनयेन लब्भमानो विसेसो च नेतब्बो। इह सब्बत्थ ठानभेदेसु बहुकेसुपि उपन्तट्ठानेसु थुल्‍लच्‍चयं, अन्तट्ठाने पाराजिकं वुत्तसदिसन्ति इमस्स सब्बस्स विनिच्छयस्स ‘‘एसेव नयो’’ति इमिनाव गतत्ता, आहटतो अविञ्‍ञायमानस्स कस्सचि विसेसस्साभावा च वुत्तं ‘‘नत्थि किञ्‍चिपि वत्तब्ब’’न्ति।

    Bandhitvā ṭhapitaassassa pana sace so catūsu pādesu baddho hoti, bandhanānaṃ, khurānañca gaṇanāya aṭṭha ṭhānāni, sace mukhe ca baddho hoti, nava ṭhānāni, mukheyeva baddho, pañca ṭhānānīti ṭhānabhedo ca tatheva sasamigasūkarādicatuppadesu bandhitvā ṭhapitesu baddhabaddhaṭṭhānehi saha catūhi pādehi akkantaṭṭhānavasena labbhamāno ṭhānabhedo ca gomahisesu baddhesu evameva labbhamāno ṭhānabhedo ca vajādīsu padesesu pavesitesu dvāresu rukkhasūciyo apanetvā vā anapanetvā vā nāmaṃ vatvā vā avatvā vā pakkosantassa, sākhābhaṅgatiṇādīni dassetvā pakkositvā vā apakkositvā vā palobhentassa tāsetvā nikkhamantassa sappakaraṇḍake sappassa vuttanayena labbhamāno viseso ca netabbo. Iha sabbattha ṭhānabhedesu bahukesupi upantaṭṭhānesu thullaccayaṃ, antaṭṭhāne pārājikaṃ vuttasadisanti imassa sabbassa vinicchayassa ‘‘eseva nayo’’ti imināva gatattā, āhaṭato aviññāyamānassa kassaci visesassābhāvā ca vuttaṃ ‘‘natthi kiñcipi vattabba’’nti.

    द्विपदेपीति ‘‘द्विपदं नाम मनुस्सा पक्खजाता’’ति (पारा॰ ११५) पाळियं वुत्ता मनुस्सा च मयूरादिलोमपक्खा च वग्गुलिआदिचम्मपक्खा च भमरादिअट्ठिपक्खा चाति एवमादिके सत्ते च। बहुप्पदेति ‘‘बहुप्पदं नाम विच्छिका सतपदी उच्‍चालिङ्गपाणका’’ति (पारा॰ ११७) पाळियं वुत्तबहुप्पदसत्ते चाति अत्थो।

    Dvipadepīti ‘‘dvipadaṃ nāma manussā pakkhajātā’’ti (pārā. 115) pāḷiyaṃ vuttā manussā ca mayūrādilomapakkhā ca vagguliādicammapakkhā ca bhamarādiaṭṭhipakkhā cāti evamādike satte ca. Bahuppadeti ‘‘bahuppadaṃ nāma vicchikā satapadī uccāliṅgapāṇakā’’ti (pārā. 117) pāḷiyaṃ vuttabahuppadasatte cāti attho.

    एत्तावता पापभिक्खूनं लेसोकासपिदहनत्थं पदभाजने वुत्तभूमट्ठादितिंसविनिच्छयमातिकाकथासु पञ्‍चवीसति मातिकाकथा दस्सेत्वा अवसिट्ठासु पञ्‍चमातिकाकथासु संविदावहारो, सङ्केतकम्मं, निमित्तकम्मन्ति मातिकत्तयकथा पठममेव अदिन्‍नादानविनिच्छयसम्भारभूतानं पञ्‍चवीसतिया अवहारानं दस्सनट्ठाने ठत्वा –

    Ettāvatā pāpabhikkhūnaṃ lesokāsapidahanatthaṃ padabhājane vuttabhūmaṭṭhāditiṃsavinicchayamātikākathāsu pañcavīsati mātikākathā dassetvā avasiṭṭhāsu pañcamātikākathāsu saṃvidāvahāro, saṅketakammaṃ, nimittakammanti mātikattayakathā paṭhamameva adinnādānavinicchayasambhārabhūtānaṃ pañcavīsatiyā avahārānaṃ dassanaṭṭhāne ṭhatvā –

    ‘‘पुब्बसहपयोगो च, संविदाहरणम्पि च।

    ‘‘Pubbasahapayogo ca, saṃvidāharaṇampi ca;

    सङ्केतकम्मं नेमित्तं, पुब्बयोगादिपञ्‍चक’’न्ति॥ (वि॰ वि॰ ४२) –

    Saṅketakammaṃ nemittaṃ, pubbayogādipañcaka’’nti. (vi. vi. 42) –

    इमिना सङ्गहिताति तं पहाय अवसेसे ओचरको, ओणिरक्खकोति कथाद्वये ओचरणककथाय आणत्तिकप्पयोगत्ता, तञ्‍च ओणिरक्खकेन करियमानं ठानाचावनं साहत्थिकेन वा आणत्तिकेन वा पयोगेन होतीति तस्सापि ‘‘साहत्थाणत्तिको चेवा’’ति साहत्थिकपञ्‍चके पठममेव सङ्गहितत्ता च थलट्ठवेहासट्ठकथादीसु सङ्गहितत्ता च तञ्‍च द्वयं न वुत्तन्ति वेदितब्बं।

    Iminā saṅgahitāti taṃ pahāya avasese ocarako, oṇirakkhakoti kathādvaye ocaraṇakakathāya āṇattikappayogattā, tañca oṇirakkhakena kariyamānaṃ ṭhānācāvanaṃ sāhatthikena vā āṇattikena vā payogena hotīti tassāpi ‘‘sāhatthāṇattiko cevā’’ti sāhatthikapañcake paṭhamameva saṅgahitattā ca thalaṭṭhavehāsaṭṭhakathādīsu saṅgahitattā ca tañca dvayaṃ na vuttanti veditabbaṃ.

    तत्थ ‘‘ओचरको नाम भण्डं ओचरित्वा आचिक्खती’’ति (पारा॰ ११८) पाळियं वुत्तो चोरापनपुरिसो ‘‘ओचरको’’ति वेदितब्बो। ओचरतीति ओचरको, तत्थ तत्थ गन्त्वा अन्तो अनुपविसतीति वुत्तं होतीति। ‘‘ओणिरक्खो नाम आहटं भण्डं गोपेन्तो’’ति (पारा॰ ११८) पाळियं वुत्तो मुहुत्तं अत्तनि ठपितस्स परभण्डस्स रक्खको ‘‘ओणिरक्खो’’ति वेदितब्बो। ओणितं रक्खतीति ओणिरक्खो, यो परेन अत्तनो वसनट्ठाने आभतं भण्डं ‘‘इदं ताव भन्ते मुहुत्तं ओलोकेथ, यावाहं इदं नाम किच्‍चं कत्वा आगच्छामी’’ति वुत्तो रक्खति, तस्सेतं अधिवचनं।

    Tattha ‘‘ocarako nāma bhaṇḍaṃ ocaritvā ācikkhatī’’ti (pārā. 118) pāḷiyaṃ vutto corāpanapuriso ‘‘ocarako’’ti veditabbo. Ocaratīti ocarako, tattha tattha gantvā anto anupavisatīti vuttaṃ hotīti. ‘‘Oṇirakkho nāma āhaṭaṃ bhaṇḍaṃ gopento’’ti (pārā. 118) pāḷiyaṃ vutto muhuttaṃ attani ṭhapitassa parabhaṇḍassa rakkhako ‘‘oṇirakkho’’ti veditabbo. Oṇitaṃ rakkhatīti oṇirakkho, yo parena attano vasanaṭṭhāne ābhataṃ bhaṇḍaṃ ‘‘idaṃ tāva bhante muhuttaṃ oloketha, yāvāhaṃ idaṃ nāma kiccaṃ katvā āgacchāmī’’ti vutto rakkhati, tassetaṃ adhivacanaṃ.

    द्विचतुबहुप्पदकथावण्णना।

    Dvicatubahuppadakathāvaṇṇanā.

    २३७. ‘‘पञ्‍चहि आकारेहि अदिन्‍नं आदियन्तस्स आपत्ति पाराजिकस्सा’’तिआदिना (पारा॰ १२२) नयेन पाळियं आगतानि पञ्‍चङ्गानि सङ्गहेतुमाह ‘‘परेस’’न्तिआदि। तत्थ ‘‘परेसं सन्तकं धन’’न्ति इमिना परमनुस्ससन्तकता, ‘‘परेसन्ति विजानित्वा’’ति इमिना परायत्तभावस्स जाननं, ‘‘गरुक’’न्ति इमिना पादं वा अतिरेकपादं वा अग्घनकता, ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति इमिना थेय्यचित्तता, ‘‘ठाना चावेती’’ति इमिना पञ्‍चवीसतिया अवहारानं अञ्‍ञतरस्स समङ्गिताति एवमेत्थ पञ्‍चङ्गसङ्गहो वेदितब्बो।

    237. ‘‘Pañcahi ākārehi adinnaṃ ādiyantassa āpatti pārājikassā’’tiādinā (pārā. 122) nayena pāḷiyaṃ āgatāni pañcaṅgāni saṅgahetumāha ‘‘paresa’’ntiādi. Tattha ‘‘paresaṃ santakaṃ dhana’’nti iminā paramanussasantakatā, ‘‘paresanti vijānitvā’’ti iminā parāyattabhāvassa jānanaṃ, ‘‘garuka’’nti iminā pādaṃ vā atirekapādaṃ vā agghanakatā, ‘‘theyyacittenā’’ti iminā theyyacittatā, ‘‘ṭhānā cāvetī’’ti iminā pañcavīsatiyā avahārānaṃ aññatarassa samaṅgitāti evamettha pañcaṅgasaṅgaho veditabbo.

    २३८. एत्तावता तिंसमातिकाकथाविनिच्छयं सङ्गहेत्वा इदानि ‘‘अनापत्ति ससञ्‍ञिस्स विस्सासग्गाहे तावकालिके पेतपरिग्गहे तिरच्छानगतपरिग्गहे पंसुकूलसञ्‍ञिस्सा’’तिआदिना (पारा॰ १३१) नयेन पाळियं आगतं अनापत्तिवारं सङ्गहेतुमाह ‘‘अनापत्ती’’तिआदि। तत्थ ससञ्‍ञिस्साति परसन्तकम्पि ‘‘ससन्तक’’न्ति सुद्धसञ्‍ञाय गण्हन्तस्स अनापत्तीति सब्बत्थ योजेतब्बं। एवं गहितं सामिकेहि दिस्वा याचिते अदेन्तस्स उभिन्‍नं धुरनिक्खेपेन पाराजिकं।

    238. Ettāvatā tiṃsamātikākathāvinicchayaṃ saṅgahetvā idāni ‘‘anāpatti sasaññissa vissāsaggāhe tāvakālike petapariggahe tiracchānagatapariggahe paṃsukūlasaññissā’’tiādinā (pārā. 131) nayena pāḷiyaṃ āgataṃ anāpattivāraṃ saṅgahetumāha ‘‘anāpattī’’tiādi. Tattha sasaññissāti parasantakampi ‘‘sasantaka’’nti suddhasaññāya gaṇhantassa anāpattīti sabbattha yojetabbaṃ. Evaṃ gahitaṃ sāmikehi disvā yācite adentassa ubhinnaṃ dhuranikkhepena pārājikaṃ.

    तिरच्छानपरिग्गहेति तिरच्छानेहि परिग्गहितवत्थुम्हि। सचेपि हि नागगरुळमाणवकमाणविकापि मनुस्सवेसेन आपणं पसारेत्वा निसिन्‍ना होन्ति, भिक्खु च थेय्यचित्तेन तेसं सन्तकं गण्हाति, अनापत्तीति वुत्तं होति। सीहब्यग्घदीपिपभुतीहि वाळमिगेहि गहितगोचरं पठमं मोचापेन्तस्स तं मुञ्‍चित्वा अत्तनोपि हिंसनतो थोकं खायिते वारेन्तस्स दोसो नत्थि। सेनादीसु तिरच्छानेसु येन केनचि गहितं गोचरं मोचापेतुं वट्टति। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘सेनादयोपि आमिसं गहेत्वा गच्छन्ते पातापेत्वा गण्हितुं वट्टती’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३१)। एवमेव धम्मनिदेड्डुभादीहि गहितमण्डूकादयो जीवितरक्खनत्थाय मोचापेतुं वट्टतीति वेदितब्बं।

    Tiracchānapariggaheti tiracchānehi pariggahitavatthumhi. Sacepi hi nāgagaruḷamāṇavakamāṇavikāpi manussavesena āpaṇaṃ pasāretvā nisinnā honti, bhikkhu ca theyyacittena tesaṃ santakaṃ gaṇhāti, anāpattīti vuttaṃ hoti. Sīhabyagghadīpipabhutīhi vāḷamigehi gahitagocaraṃ paṭhamaṃ mocāpentassa taṃ muñcitvā attanopi hiṃsanato thokaṃ khāyite vārentassa doso natthi. Senādīsu tiracchānesu yena kenaci gahitaṃ gocaraṃ mocāpetuṃ vaṭṭati. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘senādayopi āmisaṃ gahetvā gacchante pātāpetvā gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.131). Evameva dhammanideḍḍubhādīhi gahitamaṇḍūkādayo jīvitarakkhanatthāya mocāpetuṃ vaṭṭatīti veditabbaṃ.

    तावकालिकग्गाहेति ‘‘पटिकरिस्सामी’’ति तावकालिकं गण्हन्तस्स एवं गहितं सचे भण्डसामिको पुग्गलो वा गणो वा ‘‘तुम्हेव गण्हथा’’ति अनुजानेय्य, वट्टति। नानुजानेय्य, न गण्हेय्य, दातब्बं। अदेन्तस्स उभिन्‍नं धुरनिक्खेपेन पाराजिकं। ‘‘सङ्घसन्तकं पन पटिदातुमेव वट्टती’’ति अट्ठकथायं वुत्तं।

    Tāvakālikaggāheti ‘‘paṭikarissāmī’’ti tāvakālikaṃ gaṇhantassa evaṃ gahitaṃ sace bhaṇḍasāmiko puggalo vā gaṇo vā ‘‘tumheva gaṇhathā’’ti anujāneyya, vaṭṭati. Nānujāneyya, na gaṇheyya, dātabbaṃ. Adentassa ubhinnaṃ dhuranikkhepena pārājikaṃ. ‘‘Saṅghasantakaṃ pana paṭidātumeva vaṭṭatī’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ.

    विस्सासग्गाहेति ‘‘अनुजानामि भिक्खवे पञ्‍चहङ्गेहि समन्‍नागतस्स विस्सासं गहेतुं, सन्दिट्ठो च होति, सम्भत्तो च, आलपितो च, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होती’’ति (महाव॰ ३५६) पाळियं आगतं पञ्‍चहङ्गेहि समन्‍नागतस्स सन्तकं विस्सासेन गण्हन्तस्स गहणे विनिच्छयो यथावुत्तसुत्तवण्णनायं वेदितब्बो। यथाह समन्तपासादिकायं –

    Vissāsaggāheti ‘‘anujānāmi bhikkhave pañcahaṅgehi samannāgatassa vissāsaṃ gahetuṃ, sandiṭṭho ca hoti, sambhatto ca, ālapito ca, jīvati ca, gahite ca attamano hotī’’ti (mahāva. 356) pāḷiyaṃ āgataṃ pañcahaṅgehi samannāgatassa santakaṃ vissāsena gaṇhantassa gahaṇe vinicchayo yathāvuttasuttavaṇṇanāyaṃ veditabbo. Yathāha samantapāsādikāyaṃ –

    तत्थ सन्दिट्ठोति दिट्ठमत्तकमित्तो। सम्भत्तोति दळ्हमित्तो। आलपितोति ‘‘मम सन्तकं यं इच्छसि, तं गण्हेय्यासि, आपुच्छित्वा गहणे कारणं नत्थी’’ति वुत्तो। जीवतीति अनुट्ठानसेय्याय सयितोपि याव जीवितिन्द्रियुपच्छेदं न पापुणाति। गहिते च अत्तमनोति गहिते तुट्ठचित्तो होति, एवरूपस्स सन्तकं ‘‘गहिते मे अत्तमनो भविस्सती’’ति जानन्तेन गहेतुं वट्टति। अनवसेसपरियादानवसेन चेतानि पञ्‍चङ्गानि वुत्तानि, विस्सासग्गाहो पन तीहङ्गेहि रुहति – सन्दिट्ठो, जीवति, गहिते अत्तमनो, सम्भत्तो, जीवति, गहिते अत्तमनो, आलपितो, जीवति, गहिते अत्तमनोति।

    Tattha sandiṭṭhoti diṭṭhamattakamitto. Sambhattoti daḷhamitto. Ālapitoti ‘‘mama santakaṃ yaṃ icchasi, taṃ gaṇheyyāsi, āpucchitvā gahaṇe kāraṇaṃ natthī’’ti vutto. Jīvatīti anuṭṭhānaseyyāya sayitopi yāva jīvitindriyupacchedaṃ na pāpuṇāti. Gahite ca attamanoti gahite tuṭṭhacitto hoti, evarūpassa santakaṃ ‘‘gahite me attamano bhavissatī’’ti jānantena gahetuṃ vaṭṭati. Anavasesapariyādānavasena cetāni pañcaṅgāni vuttāni, vissāsaggāho pana tīhaṅgehi ruhati – sandiṭṭho, jīvati, gahite attamano, sambhatto, jīvati, gahite attamano, ālapito, jīvati, gahite attamanoti.

    यो पन जीवति, न च गहिते अत्तमनो होति, तस्स सन्तकं विस्सासग्गाहेन गहितम्पि पुन दातब्बं। ददमानेन च मतकधनं ताव ये तस्स धने इस्सरा गहट्ठा वा पब्बजिता वा, तेसं दातब्बं। अनत्तमनस्स सन्तकं तस्सेव दातब्बं। यो पन पठमंयेव ‘‘सुट्ठु कतं तया मम सन्तकं गण्हन्तेना’’ति वचीभेदेन वा चित्तुप्पादमत्तेन वा अनुमोदित्वा पच्छा केनचि कारणेन कुपितो पच्‍चाहरापेतुं न लभति। योपि अदातुकामोव, चित्तेन पन अधिवासेति, न किञ्‍चि वदति, सोपि पुन पच्‍चाहरापेतुं न लभति। यो पन ‘‘मया तुम्हाकं सन्तकं गहितं वा परिभुत्तं वा’’ति वुत्ते ‘‘गहितं वा होतु परिभुत्तं वा, मया पन तं केनचिदेव करणीयेन ठपितं, तं पाकतिकं कातुं वट्टती’’ति वदति, अयं पच्‍चाहरापेतुं लभतीति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३१)।

    Yo pana jīvati, na ca gahite attamano hoti, tassa santakaṃ vissāsaggāhena gahitampi puna dātabbaṃ. Dadamānena ca matakadhanaṃ tāva ye tassa dhane issarā gahaṭṭhā vā pabbajitā vā, tesaṃ dātabbaṃ. Anattamanassa santakaṃ tasseva dātabbaṃ. Yo pana paṭhamaṃyeva ‘‘suṭṭhu kataṃ tayā mama santakaṃ gaṇhantenā’’ti vacībhedena vā cittuppādamattena vā anumoditvā pacchā kenaci kāraṇena kupito paccāharāpetuṃ na labhati. Yopi adātukāmova, cittena pana adhivāseti, na kiñci vadati, sopi puna paccāharāpetuṃ na labhati. Yo pana ‘‘mayā tumhākaṃ santakaṃ gahitaṃ vā paribhuttaṃ vā’’ti vutte ‘‘gahitaṃ vā hotu paribhuttaṃ vā, mayā pana taṃ kenacideva karaṇīyena ṭhapitaṃ, taṃ pākatikaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vadati, ayaṃ paccāharāpetuṃ labhatīti (pārā. aṭṭha. 1.131).

    पेतपरिग्गहेति पेत्तिविसयुप्पन्‍ना च मरित्वा तस्मिंयेव अत्तभावे निब्बत्ता च चातुमहाराजिकादयो देवा च इमस्मिं अत्थे पेता नाम, तेसं सन्तकं गण्हन्तस्स च अनापत्तीति अत्थो। सचेपि हि सक्‍को देवराजा आपणं पसारेत्वा निसिन्‍नो होति, दिब्बचक्खुको च भिक्खु तं ञत्वा सतसहस्सग्घनकम्पि वत्थं तस्स विरवन्तस्सेव अच्छिन्दित्वा गण्हितुं वट्टति। देवपूजत्थं रुक्खादीसु मट्ठवत्थादीनि गण्हतो निद्दोसताय किमेव वत्तब्बं। पंसुकूलसञ्‍ञाय गण्हतोपि अनापत्ति। तथा गहितम्पि सचे सस्सामिकं होति, सामिके आहरापेन्ते दातब्बन्ति उपलक्खणतो वेदितब्बं।

    Petapariggaheti pettivisayuppannā ca maritvā tasmiṃyeva attabhāve nibbattā ca cātumahārājikādayo devā ca imasmiṃ atthe petā nāma, tesaṃ santakaṃ gaṇhantassa ca anāpattīti attho. Sacepi hi sakko devarājā āpaṇaṃ pasāretvā nisinno hoti, dibbacakkhuko ca bhikkhu taṃ ñatvā satasahassagghanakampi vatthaṃ tassa viravantasseva acchinditvā gaṇhituṃ vaṭṭati. Devapūjatthaṃ rukkhādīsu maṭṭhavatthādīni gaṇhato niddosatāya kimeva vattabbaṃ. Paṃsukūlasaññāya gaṇhatopi anāpatti. Tathā gahitampi sace sassāmikaṃ hoti, sāmike āharāpente dātabbanti upalakkhaṇato veditabbaṃ.

    २३९. एत्थाति दुतियपाराजिकविनिच्छये। च-सद्देन अवुत्तसमुच्‍चयत्थेन अवसेससिक्खापदविनिच्छये सङ्गण्हाति। वत्तब्बोति मातिकट्ठकथादीसु विय अवसाने कथेतब्बो। पाळिमुत्तविनिच्छयोति समुट्ठानादिको तंतंसिक्खापदपाळियं अनागतो उपालित्थेरादीहि ठपितो विनिच्छयो।

    239.Etthāti dutiyapārājikavinicchaye. Ca-saddena avuttasamuccayatthena avasesasikkhāpadavinicchaye saṅgaṇhāti. Vattabboti mātikaṭṭhakathādīsu viya avasāne kathetabbo. Pāḷimuttavinicchayoti samuṭṭhānādiko taṃtaṃsikkhāpadapāḷiyaṃ anāgato upālittherādīhi ṭhapito vinicchayo.

    २४०. पराजितानेकमलेनाति अपरिमेय्यकप्पकोटिसतसहस्सोपचितपारमितासम्भूतेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपदट्ठानेन आसवक्खयञाणेन सह वासनाय समुच्छेदप्पहानेन पराजिता रागादयो अनेककिलेसमला येन सो पराजितानेकमलो, तेन पराजितानेकमलेन । जिनेन यं दुतियं पाराजिकं वुत्तं, अस्स दुतियपाराजिकस्स च अत्थो मया समासेन वुत्तो। असेसेन अतिवित्थारनयेन वत्तुं तस्स अत्थं कथेतुं को हि समत्थोति योजना। एत्थ च-सद्दो पठमपाराजिकसमुच्‍चयत्थो। हि-सद्दो अवधारणे, तेन असेसेन तदत्थं वत्तुं समत्थो नत्थेव अञ्‍ञत्र तथागताति दीपेति।

    240.Parājitānekamalenāti aparimeyyakappakoṭisatasahassopacitapāramitāsambhūtena sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānena āsavakkhayañāṇena saha vāsanāya samucchedappahānena parājitā rāgādayo anekakilesamalā yena so parājitānekamalo, tena parājitānekamalena . Jinena yaṃ dutiyaṃ pārājikaṃ vuttaṃ, assa dutiyapārājikassa ca attho mayā samāsena vutto. Asesena ativitthāranayena vattuṃ tassa atthaṃ kathetuṃ ko hi samatthoti yojanā. Ettha ca-saddo paṭhamapārājikasamuccayattho. Hi-saddo avadhāraṇe, tena asesena tadatthaṃ vattuṃ samattho nattheva aññatra tathāgatāti dīpeti.

    इति विनयत्थसारसन्दीपनिया

    Iti vinayatthasārasandīpaniyā

    विनयविनिच्छयवण्णनाय

    Vinayavinicchayavaṇṇanāya

    दुतियपाराजिककथावण्णना निट्ठिता।

    Dutiyapārājikakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ततियपाराजिककथावण्णना • Tatiyapārājikakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact