| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
२. दुतियपाराजिकवण्णना
2. Dutiyapārājikavaṇṇanā
एत्थाति एतेसु द्वीसु। एककुटिकादिभेदो सब्बोपि गामोति वेदितब्बोति सम्बन्धो। तत्थ एककुटिकादिभेदोति यस्मिं गामे एका एव कुटि एकं गेहं सेय्यथापि मलयजनपदे, अयं एककुटिको गामो नाम। आदिसद्देन ‘‘द्विकुटिकोपि गामो, तिकुटिकोपि गामो, चतुक्कुटिकोपि गामो’’ति (पारा॰ ९२) वुत्तप्पभेदं सङ्गण्हाति। अभिनवनिविट्ठो एककुटिकादिगामो पन याव मनुस्सा पविसित्वा वासं न कप्पेन्ति, ताव गामसङ्खं न गच्छति। किंभूतोति आह ‘‘परिक्खित्तो वा’’तिआदि। तत्थ परिक्खित्तो नाम इट्ठकपाकारं आदिं कत्वा अन्तमसो कण्टकसाखाहिपि परिक्खित्तो। तब्बिपरीतो अपरिक्खित्तो। अमनुस्सो नाम यो सब्बसो वा मनुस्सानं अभावेन यक्खपरिग्गहभूतो, यतो वा मनुस्सा केनचि करणीयेन पुनपि आगन्तुकामा एव अपक्कन्ता, यतो पन निरपेक्खा हुत्वा पक्कमन्ति, सो गामसङ्खं न गच्छति। न केवलं एककुटिकादिभेदोवाति आह ‘‘अन्तमसो’’तिआदि। यो कोचि सत्थोपीति जङ्घसत्थसकटसत्थादीसु यो कोचि सत्थोपि। इमस्मिं सिक्खापदे निगमनगरानि विय गामग्गहणेनेव गामूपचारोपि सङ्गहितोति आह ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति। अञ्ञथा पन मातिकाय अनवसेसतो अवहारट्ठानपरिग्गहो कतो नाम न होति, न च बुद्धा सावसेसं पाराजिकं पञ्ञापेन्ति।
Etthāti etesu dvīsu. Ekakuṭikādibhedo sabbopi gāmoti veditabboti sambandho. Tattha ekakuṭikādibhedoti yasmiṃ gāme ekā eva kuṭi ekaṃ gehaṃ seyyathāpi malayajanapade, ayaṃ ekakuṭiko gāmo nāma. Ādisaddena ‘‘dvikuṭikopi gāmo, tikuṭikopi gāmo, catukkuṭikopi gāmo’’ti (pārā. 92) vuttappabhedaṃ saṅgaṇhāti. Abhinavaniviṭṭho ekakuṭikādigāmo pana yāva manussā pavisitvā vāsaṃ na kappenti, tāva gāmasaṅkhaṃ na gacchati. Kiṃbhūtoti āha ‘‘parikkhitto vā’’tiādi. Tattha parikkhitto nāma iṭṭhakapākāraṃ ādiṃ katvā antamaso kaṇṭakasākhāhipi parikkhitto. Tabbiparīto aparikkhitto. Amanusso nāma yo sabbaso vā manussānaṃ abhāvena yakkhapariggahabhūto, yato vā manussā kenaci karaṇīyena punapi āgantukāmā eva apakkantā, yato pana nirapekkhā hutvā pakkamanti, so gāmasaṅkhaṃ na gacchati. Na kevalaṃ ekakuṭikādibhedovāti āha ‘‘antamaso’’tiādi. Yo koci satthopīti jaṅghasatthasakaṭasatthādīsu yo koci satthopi. Imasmiṃ sikkhāpade nigamanagarāni viya gāmaggahaṇeneva gāmūpacāropi saṅgahitoti āha ‘‘ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañcā’’ti. Aññathā pana mātikāya anavasesato avahāraṭṭhānapariggaho kato nāma na hoti, na ca buddhā sāvasesaṃ pārājikaṃ paññāpenti.
तत्थाति तेसु गामगामूपचारेसु। द्वारेति निब्बकोसस्स उदकपतनट्ठानतो अब्भन्तरे। अन्तोगेहेति पमुखस्स अब्भन्तरे। कतपरिक्खेपोति पाकारवतिआदीहि कतपरिक्खेपो। सुप्पपतनादिपरिच्छेदो पनेत्थ अपरिक्खित्तघरं सन्धाय वुत्तो। न केवलं घरस्स पुरतो, अथ खो समन्ततो तत्तकोव परिच्छेदो घरूपचारो नामाति गहेतब्बं। ‘‘पुरतो’’तिआदिकं पन लोकियेहि तथाकरणतो वुत्तं। थाममज्झिमस्साति मज्झिमथामस्स, नेव अप्पथामस्स, न महाथामस्साति वुत्तं होति। ‘‘यथा तरुणमनुस्सा’’तिआदिना यथा मातुगामो काके उड्डापेन्तो उजुकमेव हत्थं उक्खिपित्वा लेड्डुं खिपति, यथा च उदकुक्खेपे उदकं खिपन्ति, एवं खित्तस्स लेड्डुस्स पतितट्ठानं पटिक्खिपति। पवत्तित्वाति लुठित्वा, परिवत्तित्वाति वुत्तं होति। तस्स सचे द्वे इन्दखीला होन्तीति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) तस्स परिक्खित्तस्स गामस्स सचे अनुराधपुरस्सेव द्वे उम्मारा होन्ति। यस्स पन एको, तस्स गामद्वारबाहानं वेमज्झे ठितस्स लेड्डुपातब्भन्तरं गामूपचारो नाम। यत्र पन इन्दखीलो नत्थि, तत्र गामद्वारबाहानं वेमज्झं। यत्र द्वारबाहापि नत्थि, तत्थ उभोसु पस्सेसु वतिया वा पाकारस्स वा कोटिवेमज्झंव इन्दखीलट्ठानियत्ता इन्दखीलोति गहेतब्बं। यो पन गामो पुब्बे महा हुत्वा पच्छा कुलेसु नट्ठेसु अप्पको होति, सो घरूपचारतो लेड्डुपातेनेव परिच्छिन्दितब्बो। पुरिमपरिच्छेदो पनस्स परिक्खित्तस्सापि अपरिक्खित्तस्सापि अप्पमाणमेवाति। ननु चेतं अपरिक्खित्तस्स उपचारदस्सनं पदभाजनेन विरुद्धमिव दिस्सति। तत्थ हि ‘‘गामूपचारो नाम परिक्खित्तस्स गामस्स इन्दखीले ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति (पारा॰ ९२) वत्वा ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स घरूपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति (पारा॰ ९२) एत्तकमेव वुत्तं, न पन तं लेड्डुपातं गामसङ्खेपं कत्वा ततो परं गामूपचारोति वुत्तोति आह ‘‘पदभाजनेपि हि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो’’ति।
Tatthāti tesu gāmagāmūpacāresu. Dvāreti nibbakosassa udakapatanaṭṭhānato abbhantare. Antogeheti pamukhassa abbhantare. Kataparikkhepoti pākāravatiādīhi kataparikkhepo. Suppapatanādiparicchedo panettha aparikkhittagharaṃ sandhāya vutto. Na kevalaṃ gharassa purato, atha kho samantato tattakova paricchedo gharūpacāro nāmāti gahetabbaṃ. ‘‘Purato’’tiādikaṃ pana lokiyehi tathākaraṇato vuttaṃ. Thāmamajjhimassāti majjhimathāmassa, neva appathāmassa, na mahāthāmassāti vuttaṃ hoti. ‘‘Yathā taruṇamanussā’’tiādinā yathā mātugāmo kāke uḍḍāpento ujukameva hatthaṃ ukkhipitvā leḍḍuṃ khipati, yathā ca udakukkhepe udakaṃ khipanti, evaṃ khittassa leḍḍussa patitaṭṭhānaṃ paṭikkhipati. Pavattitvāti luṭhitvā, parivattitvāti vuttaṃ hoti. Tassa sace dve indakhīlā hontīti (pārā. aṭṭha. 1.92) tassa parikkhittassa gāmassa sace anurādhapurasseva dve ummārā honti. Yassa pana eko, tassa gāmadvārabāhānaṃ vemajjhe ṭhitassa leḍḍupātabbhantaraṃ gāmūpacāro nāma. Yatra pana indakhīlo natthi, tatra gāmadvārabāhānaṃ vemajjhaṃ. Yatra dvārabāhāpi natthi, tattha ubhosu passesu vatiyā vā pākārassa vā koṭivemajjhaṃva indakhīlaṭṭhāniyattā indakhīloti gahetabbaṃ. Yo pana gāmo pubbe mahā hutvā pacchā kulesu naṭṭhesu appako hoti, so gharūpacārato leḍḍupāteneva paricchinditabbo. Purimaparicchedo panassa parikkhittassāpi aparikkhittassāpi appamāṇamevāti. Nanu cetaṃ aparikkhittassa upacāradassanaṃ padabhājanena viruddhamiva dissati. Tattha hi ‘‘gāmūpacāro nāma parikkhittassa gāmassa indakhīle ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti (pārā. 92) vatvā ‘‘aparikkhittassa gāmassa gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti (pārā. 92) ettakameva vuttaṃ, na pana taṃ leḍḍupātaṃ gāmasaṅkhepaṃ katvā tato paraṃ gāmūpacāroti vuttoti āha ‘‘padabhājanepi hi imināva nayena attho veditabbo’’ti.
अयमेत्थ अधिप्पायो – इध गामो नाम दुविधो होति परिक्खित्तो च अपरिक्खित्तो च (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२)। तत्र परिक्खित्तस्स परिक्खेपोयेव परिच्छेदो। तस्मा तस्स विसुं परिच्छेदं अवत्वा ‘‘गामूपचारो नाम परिक्खित्तस्स गामस्स इन्दखीले ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति पाळियं वुत्तं। अपरिक्खित्तस्स पन गामस्स गामपरिच्छेदो वत्तब्बो। तस्मा तस्स गामस्स गामपरिच्छेददस्सनत्थं ‘‘अपरिक्खित्तस्स गामस्स घरूपचारे ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति (पारा॰ ९२) वुत्तं। गामपरिच्छेदे च दस्सिते गामूपचारलक्खणं पुब्बे वुत्तनयेनेव सक्का ञातुन्ति पुन ‘‘तत्थ ठितस्स मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातो’’ति न वुत्तं, अत्थो पन तत्थापि अयमेव यथावुत्तोति। यो पन घरूपचारे ठितस्स लेड्डुपातंयेव ‘‘गामूपचारो’’ति वदति, तस्स घरूपचारो ‘‘गामो’’ति आपज्जति। ततो घरं घरूपचारो, गामो गामूपचारोति एस विभागो सङ्करीयति। असंकरतो चेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बो। तस्मा पाळिञ्च अट्ठकथञ्च संसन्दित्वा वुत्तनयेनेवेत्थ गामो, गामूपचारो च वेदितब्बोति।
Ayamettha adhippāyo – idha gāmo nāma duvidho hoti parikkhitto ca aparikkhitto ca (pārā. aṭṭha. 1.92). Tatra parikkhittassa parikkhepoyeva paricchedo. Tasmā tassa visuṃ paricchedaṃ avatvā ‘‘gāmūpacāro nāma parikkhittassa gāmassa indakhīle ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti pāḷiyaṃ vuttaṃ. Aparikkhittassa pana gāmassa gāmaparicchedo vattabbo. Tasmā tassa gāmassa gāmaparicchedadassanatthaṃ ‘‘aparikkhittassa gāmassa gharūpacāre ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti (pārā. 92) vuttaṃ. Gāmaparicchede ca dassite gāmūpacāralakkhaṇaṃ pubbe vuttanayeneva sakkā ñātunti puna ‘‘tattha ṭhitassa majjhimassa purisassa leḍḍupāto’’ti na vuttaṃ, attho pana tatthāpi ayameva yathāvuttoti. Yo pana gharūpacāre ṭhitassa leḍḍupātaṃyeva ‘‘gāmūpacāro’’ti vadati, tassa gharūpacāro ‘‘gāmo’’ti āpajjati. Tato gharaṃ gharūpacāro, gāmo gāmūpacāroti esa vibhāgo saṅkarīyati. Asaṃkarato cettha vinicchayo veditabbo. Tasmā pāḷiñca aṭṭhakathañca saṃsanditvā vuttanayenevettha gāmo, gāmūpacāro ca veditabboti.
तत्थाति तेसु द्वीसु उपचारेसु। य्वायं उपचारो दस्सितोति सम्बन्धो। विकाले गामप्पवेसनादीसूति एत्थ आदिसद्देन असंकच्चिकागामप्पवेसनं (पाचि॰ १२२५) सङ्गण्हाति। यो पन परिक्खित्तस्स गामस्स उपचारो वुत्तो, सो न कत्थचि विनयपिटके उपयोगं गतो। केवलं अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपोकासतो अपरो एको लेड्डुपातो गामूपचारो नामाति ञापनत्थं वुत्तो। एवं वुत्ते हि ञायति ‘‘परिक्खित्तस्सापि चे गामस्स एको लेड्डुपातो कप्पियभूमि समानो उपचारोति वुत्तो, पगेव अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपोकासतो एको’’ति। इमेसं परिच्छेददस्सनत्थन्ति इमेसं गामारञ्ञानं परिच्छेददस्सनत्थं वुत्ता अट्ठकथायं। पाराजिकवत्थुन्ति पादग्घनकं। अवहरन्तस्साति गण्हन्तस्स।
Tatthāti tesu dvīsu upacāresu. Yvāyaṃ upacāro dassitoti sambandho. Vikāle gāmappavesanādīsūti ettha ādisaddena asaṃkaccikāgāmappavesanaṃ (pāci. 1225) saṅgaṇhāti. Yo pana parikkhittassa gāmassa upacāro vutto, so na katthaci vinayapiṭake upayogaṃ gato. Kevalaṃ aparikkhittassa parikkhepokāsato aparo eko leḍḍupāto gāmūpacāro nāmāti ñāpanatthaṃ vutto. Evaṃ vutte hi ñāyati ‘‘parikkhittassāpi ce gāmassa eko leḍḍupāto kappiyabhūmi samāno upacāroti vutto, pageva aparikkhittassa parikkhepokāsato eko’’ti. Imesaṃ paricchedadassanatthanti imesaṃ gāmāraññānaṃ paricchedadassanatthaṃ vuttā aṭṭhakathāyaṃ. Pārājikavatthunti pādagghanakaṃ. Avaharantassāti gaṇhantassa.
अदिन्नन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ ९२) दन्तपोनसिक्खापदे अत्तनो सन्तकम्पि अप्पटिग्गहितकं कप्पियं अज्झोहरणीयं वुच्चति, इध पन यं किञ्चि परपरिग्गहितं ससामिकं भण्डं, तदेतं तेहि सामिकेहि कायेन वा वाचाय वा न दिन्नन्ति अदिन्नं। अवहारप्पहोनकमेव पन दस्सेतुं ‘‘अञ्ञस्स मनुस्सजातिकस्स सन्तक’’न्ति वुत्तं। सङ्खासद्दस्सेव त-कारेन वड्ढेत्वा वुत्तत्ता ‘‘सङ्खा सङ्खातन्ति अत्थतो एक’’न्ति वुत्तं। तत्थ अत्थतो एकन्ति पदत्थतो एकं, अनत्थन्तरन्ति वुत्तं होति। कोट्ठासस्सेतं नामं भागतो सङ्खायति उपट्ठातीति कत्वा। पपञ्चसङ्खाति सत्तानं संसारे पपञ्चेन्ति चिरायन्तीति पपञ्चा, तण्हामानदिट्ठियो, यस्स वा उप्पन्ना, तं ‘‘रत्तो’’ति वा ‘‘मत्तो’’ति वा ‘‘मिच्छादिट्ठिनिविट्ठो’’ति वा पपञ्चेन्ति ब्यञ्जेन्तीति पपञ्चा, सङ्खा वुच्चति कोट्ठासो, पपञ्चाव सङ्खा पपञ्चसङ्खा, पपञ्चकोट्ठासाति अत्थो, तण्हामानदिट्ठियोति वुत्तं होति। थेय्यचित्तसङ्खातोति ‘‘थेय्यचित्तो’’ति कथितो। एको चित्तकोट्ठासोति विस्सासतावकालिकादिग्गाहवसप्पवत्तअथेय्यचित्तकोट्ठासतो अञ्ञो चित्तकोट्ठासो। थेय्यसङ्खातेनाति थेय्यभूतचित्तकोट्ठासेन। यदि एवं अथ कस्मा एतस्स विभङ्गे ‘‘थेय्यचित्तो अवहरणचित्तो’’ति (पारा॰ ९२) वुत्तन्ति आह ‘‘यो चा’’तिआदि। ब्यञ्जनं अनादियित्वाति ब्यञ्जने आदरं अकत्वाति अत्थो, सद्दत्थमनपेक्खित्वाति वुत्तं होति। अत्थमेवाति भावत्थमेव।
Adinnanti (pārā. aṭṭha. 92) dantaponasikkhāpade attano santakampi appaṭiggahitakaṃ kappiyaṃ ajjhoharaṇīyaṃ vuccati, idha pana yaṃ kiñci parapariggahitaṃ sasāmikaṃ bhaṇḍaṃ, tadetaṃ tehi sāmikehi kāyena vā vācāya vā na dinnanti adinnaṃ. Avahārappahonakameva pana dassetuṃ ‘‘aññassa manussajātikassa santaka’’nti vuttaṃ. Saṅkhāsaddasseva ta-kārena vaḍḍhetvā vuttattā ‘‘saṅkhā saṅkhātanti atthato eka’’nti vuttaṃ. Tattha atthato ekanti padatthato ekaṃ, anatthantaranti vuttaṃ hoti. Koṭṭhāsassetaṃ nāmaṃ bhāgato saṅkhāyati upaṭṭhātīti katvā. Papañcasaṅkhāti sattānaṃ saṃsāre papañcenti cirāyantīti papañcā, taṇhāmānadiṭṭhiyo, yassa vā uppannā, taṃ ‘‘ratto’’ti vā ‘‘matto’’ti vā ‘‘micchādiṭṭhiniviṭṭho’’ti vā papañcenti byañjentīti papañcā, saṅkhā vuccati koṭṭhāso, papañcāva saṅkhā papañcasaṅkhā, papañcakoṭṭhāsāti attho, taṇhāmānadiṭṭhiyoti vuttaṃ hoti. Theyyacittasaṅkhātoti ‘‘theyyacitto’’ti kathito. Eko cittakoṭṭhāsoti vissāsatāvakālikādiggāhavasappavattaatheyyacittakoṭṭhāsato añño cittakoṭṭhāso. Theyyasaṅkhātenāti theyyabhūtacittakoṭṭhāsena. Yadi evaṃ atha kasmā etassa vibhaṅge ‘‘theyyacitto avaharaṇacitto’’ti (pārā. 92) vuttanti āha ‘‘yo cā’’tiādi. Byañjanaṃ anādiyitvāti byañjane ādaraṃ akatvāti attho, saddatthamanapekkhitvāti vuttaṃ hoti. Atthamevāti bhāvatthameva.
ते पन अवहाराति ते पञ्चवीसति अवहारा। सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकवसेन नानाविधो भण्डो एतस्स पञ्चकस्साति नानाभण्डं, पञ्चन्नं अवहारानं समूहो पञ्चकं, पञ्चपरिमाणमस्साति वा पञ्चकं, नानाभण्डमेव पञ्चकं नानाभण्डपञ्चकं। सविञ्ञाणकवसेन एको भण्डो एतस्साति एकभण्डं। सेसं वुत्तनयमेव। साहत्थिकोव पञ्चकं साहत्थिकपञ्चकं। आदिपदवसेन चेतं नामं कुसलादित्तिकस्स कुसलत्तिकवोहारो विय। तस्मा साहत्थिकादिपञ्चकन्ति अत्थतो दट्ठब्बं। एस नयो सेसेसु पञ्चकद्वयेसु। एतस्सेवाति ‘‘आदियेय्या’’ति एतस्सेव मातिकापदस्स। इमेसं पदानं वसेनाति इमेसं पञ्चन्नं पदानं वसेन। एत्थ च पठमपदं अभियोगवसेन वुत्तं, दुतियपदं अञ्ञेसं भण्डं हरन्तस्स गच्छतो वसेन, ततियपदं उपनिक्खित्तभण्डवसेन, चतुत्थं सविञ्ञाणकवसेन, पञ्चमं थले निक्खित्तादिवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Te pana avahārāti te pañcavīsati avahārā. Saviññāṇakāviññāṇakavasena nānāvidho bhaṇḍo etassa pañcakassāti nānābhaṇḍaṃ, pañcannaṃ avahārānaṃ samūho pañcakaṃ, pañcaparimāṇamassāti vā pañcakaṃ, nānābhaṇḍameva pañcakaṃ nānābhaṇḍapañcakaṃ. Saviññāṇakavasena eko bhaṇḍo etassāti ekabhaṇḍaṃ. Sesaṃ vuttanayameva. Sāhatthikova pañcakaṃ sāhatthikapañcakaṃ. Ādipadavasena cetaṃ nāmaṃ kusalādittikassa kusalattikavohāro viya. Tasmā sāhatthikādipañcakanti atthato daṭṭhabbaṃ. Esa nayo sesesu pañcakadvayesu. Etassevāti ‘‘ādiyeyyā’’ti etasseva mātikāpadassa. Imesaṃ padānaṃ vasenāti imesaṃ pañcannaṃ padānaṃ vasena. Ettha ca paṭhamapadaṃ abhiyogavasena vuttaṃ, dutiyapadaṃ aññesaṃ bhaṇḍaṃ harantassa gacchato vasena, tatiyapadaṃ upanikkhittabhaṇḍavasena, catutthaṃ saviññāṇakavasena, pañcamaṃ thale nikkhittādivasena vuttanti veditabbaṃ.
इदानि नेसं अत्थयोजनं दस्सेतुं ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति तेसु द्वीसु पञ्चकेसु। इतरन्ति एकभण्डपञ्चकं। आरामन्ति पुप्फारामफलारामं। अभियुञ्जतीति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०२) परसन्तकं ‘‘मम सन्तकोव अय’’न्ति मुसा भणित्वा अभियुञ्जति चोदेति, अट्टं करोतीति अत्थो। सम्पजानमुसावादेपि अदिन्नादानस्स पुब्बपयोगत्ता दुक्कटन्ति आह ‘‘आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति, दुक्कटसङ्खाता आपत्ति भवेय्याति अत्थो। अथ वा दुक्कटसञ्ञितस्स वीतिक्कमस्स आपज्जनन्ति अत्थो। एस नयो ‘‘आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’तिआदीसु। सामिकस्स विमतिं उप्पादेतीति विनिच्छयकुसलताय, बलवनिस्सितादिभावेन वा आरामसामिकस्स संसयं जनेति। कथं? तञ्हि तथा विनिच्छयप्पसुतं दिस्वा सामिको चिन्तेति ‘‘सक्खिस्सामि नु खो अहं इमं आरामं अत्तनो कातुं, न सक्खिस्सामि नु खो’’ति। एवं तस्स विमति उप्पज्जमाना तेन उप्पादिता होति। धुरं निक्खिपतीति यदा पन सामिको ‘‘अयं थद्धो कक्खळो जीवितब्रह्मचरियन्तरायम्पि मे करेय्य, अलं दानि मय्हं इमिना आरामेना’’ति धुरं निक्खिपति, उस्साहं ठपेति, अत्तनो सन्तककरणे निरुस्साहो होतीति अत्थो। आपत्ति पाराजिकस्स सचे सयम्पि कतधुरनिक्खेपो चाति अधिप्पायो। अथ पन सामिकेन धुरे निक्खित्तेपि अभियुञ्जको धुरं अनिक्खिपित्वाव ‘‘इमं सुट्ठु पीळेत्वा मम आणापवत्तिं दस्सेत्वा किङ्कारप्पटिस्साविभावे ठपेत्वा दस्सामी’’ति दातब्बभावे सउस्साहो, रक्खति ताव। अथापि अभियुञ्जको अच्छिन्दित्वा ‘‘न दानि इमं इमस्स दस्सामी’’ति धुरं निक्खिपति, सामिको पन धुरं न निक्खिपति, पक्खं परियेसति, कालं आगमेति, ‘‘लज्जिपरिसं ताव लभामि, पच्छा जानिस्सामी’’ति गहणेयेव सउस्साहो होति, रक्खतियेव। यदा पन ‘‘सोपि न दस्सामी’’ति, ‘‘सामिकोपि न लच्छामी’’ति एवं उभो धुरं निक्खिपन्ति, तदा अभियुञ्जकस्स पाराजिकं।
Idāni nesaṃ atthayojanaṃ dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tattha tatthāti tesu dvīsu pañcakesu. Itaranti ekabhaṇḍapañcakaṃ. Ārāmanti pupphārāmaphalārāmaṃ. Abhiyuñjatīti (pārā. aṭṭha. 1.102) parasantakaṃ ‘‘mama santakova aya’’nti musā bhaṇitvā abhiyuñjati codeti, aṭṭaṃ karotīti attho. Sampajānamusāvādepi adinnādānassa pubbapayogattā dukkaṭanti āha ‘‘āpattidukkaṭassā’’ti, dukkaṭasaṅkhātā āpatti bhaveyyāti attho. Atha vā dukkaṭasaññitassa vītikkamassa āpajjananti attho. Esa nayo ‘‘āpatti thullaccayassā’’tiādīsu. Sāmikassa vimatiṃ uppādetīti vinicchayakusalatāya, balavanissitādibhāvena vā ārāmasāmikassa saṃsayaṃ janeti. Kathaṃ? Tañhi tathā vinicchayappasutaṃ disvā sāmiko cinteti ‘‘sakkhissāmi nu kho ahaṃ imaṃ ārāmaṃ attano kātuṃ, na sakkhissāmi nu kho’’ti. Evaṃ tassa vimati uppajjamānā tena uppāditā hoti. Dhuraṃ nikkhipatīti yadā pana sāmiko ‘‘ayaṃ thaddho kakkhaḷo jīvitabrahmacariyantarāyampi me kareyya, alaṃ dāni mayhaṃ iminā ārāmenā’’ti dhuraṃ nikkhipati, ussāhaṃ ṭhapeti, attano santakakaraṇe nirussāho hotīti attho. Āpatti pārājikassa sace sayampi katadhuranikkhepo cāti adhippāyo. Atha pana sāmikena dhure nikkhittepi abhiyuñjako dhuraṃ anikkhipitvāva ‘‘imaṃ suṭṭhu pīḷetvā mama āṇāpavattiṃ dassetvā kiṅkārappaṭissāvibhāve ṭhapetvā dassāmī’’ti dātabbabhāve saussāho, rakkhati tāva. Athāpi abhiyuñjako acchinditvā ‘‘na dāni imaṃ imassa dassāmī’’ti dhuraṃ nikkhipati, sāmiko pana dhuraṃ na nikkhipati, pakkhaṃ pariyesati, kālaṃ āgameti, ‘‘lajjiparisaṃ tāva labhāmi, pacchā jānissāmī’’ti gahaṇeyeva saussāho hoti, rakkhatiyeva. Yadā pana ‘‘sopi na dassāmī’’ti, ‘‘sāmikopi na lacchāmī’’ti evaṃ ubho dhuraṃ nikkhipanti, tadā abhiyuñjakassa pārājikaṃ.
अञ्ञस्स भण्डं हरन्तोति वेतनेन वा मित्तभावेन वा अञ्ञस्स भण्डं हरन्तो। सीसे भारन्ति सीसे ठितभारं। सीसस्स ताव पुरिमगले गलवाटको, पिट्ठिगले केसञ्चि केसन्ते आवट्टो होति, गलस्सेव उभोसु पस्सेसु केसञ्चि केसा ओरुय्ह जायन्ति, ये ‘‘कण्णचूळिका’’ति वुच्चन्ति, तेसं अधोभागो चाति अयं हेट्ठिमको परिच्छेदो, ततो उपरि सीसं, एत्थन्तरे ठितभारन्ति वुत्तं होति। खन्धं ओरोपेतीति उभोसु पस्सेसु कण्णचूळिकाहि पट्ठाय हेट्ठा, कप्परेहि पट्ठाय उपरि, पिट्ठिगलावट्टतो च गलवाटकतो च पट्ठाय हेट्ठा, पिट्ठिवेमज्झावट्टतो च उरपरिच्छेदमज्झे, हदयावाटकतो च पट्ठाय उपरि खन्धो, तं ओरोपेति।
Aññassa bhaṇḍaṃ harantoti vetanena vā mittabhāvena vā aññassa bhaṇḍaṃ haranto. Sīse bhāranti sīse ṭhitabhāraṃ. Sīsassa tāva purimagale galavāṭako, piṭṭhigale kesañci kesante āvaṭṭo hoti, galasseva ubhosu passesu kesañci kesā oruyha jāyanti, ye ‘‘kaṇṇacūḷikā’’ti vuccanti, tesaṃ adhobhāgo cāti ayaṃ heṭṭhimako paricchedo, tato upari sīsaṃ, etthantare ṭhitabhāranti vuttaṃ hoti. Khandhaṃ oropetīti ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi paṭṭhāya heṭṭhā, kapparehi paṭṭhāya upari, piṭṭhigalāvaṭṭato ca galavāṭakato ca paṭṭhāya heṭṭhā, piṭṭhivemajjhāvaṭṭato ca uraparicchedamajjhe, hadayāvāṭakato ca paṭṭhāya upari khandho, taṃ oropeti.
अयं पनेत्थ विनिच्छयो – यो भिक्खु ‘‘इदं गहेत्वा एत्थ याही’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०१) सामिकेहि अनाणत्तो सयमेव ‘‘मय्हं इदं नाम देथ, अहं वो भण्डं वहामी’’ति तेसं भण्डं सीसेन आदाय गच्छन्तो थेय्यचित्तेन तं भण्डं आमसति, दुक्कटं। यथावुत्तसीसपरिच्छेदं अनतिक्कमन्तोव इतो चितो च घंसन्तो सारेतिपि पच्चासारेतिपि, थुल्लच्चयं। खन्धं ओरोपितमत्ते किञ्चापि सामिकानं ‘‘वहतू’’ति चित्तं अत्थि, तेहि पन अनाणत्तत्ता पाराजिकं। खन्धं पन अनोरोपेत्वापि सीसतो केसग्गमत्तम्पि चावेन्तस्स पाराजिकं। यमकभारस्स पन एको भागो सीसे पतिट्ठाति, एको पिट्ठियं, तत्थ द्विन्नं ठानानं वसेन विनिच्छयो वेदितब्बो। अयं पन सुद्धसीसभारस्सेव वसेन वुत्तो। यो चायं सीसभारे वुत्तो, खन्धभारादीसुपि अयमेव विनिच्छयो वेदितब्बो।
Ayaṃ panettha vinicchayo – yo bhikkhu ‘‘idaṃ gahetvā ettha yāhī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.101) sāmikehi anāṇatto sayameva ‘‘mayhaṃ idaṃ nāma detha, ahaṃ vo bhaṇḍaṃ vahāmī’’ti tesaṃ bhaṇḍaṃ sīsena ādāya gacchanto theyyacittena taṃ bhaṇḍaṃ āmasati, dukkaṭaṃ. Yathāvuttasīsaparicchedaṃ anatikkamantova ito cito ca ghaṃsanto sāretipi paccāsāretipi, thullaccayaṃ. Khandhaṃ oropitamatte kiñcāpi sāmikānaṃ ‘‘vahatū’’ti cittaṃ atthi, tehi pana anāṇattattā pārājikaṃ. Khandhaṃ pana anoropetvāpi sīsato kesaggamattampi cāventassa pārājikaṃ. Yamakabhārassa pana eko bhāgo sīse patiṭṭhāti, eko piṭṭhiyaṃ, tattha dvinnaṃ ṭhānānaṃ vasena vinicchayo veditabbo. Ayaṃ pana suddhasīsabhārasseva vasena vutto. Yo cāyaṃ sīsabhāre vutto, khandhabhārādīsupi ayameva vinicchayo veditabbo.
उपनिक्खित्तं भण्डन्ति सङ्गोपनत्थाय अत्तनो हत्थे परेहि ठपितभण्डं। अहं न गण्हामीति सम्बन्धो। अतीतत्थे चेतं वत्तमानवचनं, नाहं गहेसिन्ति अत्थो। दुक्कटं (पारा॰ अट्ठ॰ १.१११) सम्पजानमुसावादेपि अदिन्नादानस्स पुब्बपयोगत्ता। ‘‘किं तुम्हे भणथ, नेविदं मय्हं अनुरूपं, न तुम्हाक’’न्तिआदीनि वदन्तस्सापि दुक्कटमेव। सामिकस्स विमतिं उप्पादेतीति ‘‘रहो मया एतस्स हत्थे ठपितं, न अञ्ञो कोचि जानाति, दस्सति नु खो मे, नो’’ति सामिकस्स विमतिं उप्पादेति। धुरं निक्खिपतीति तस्स फरुसादिभावं दिस्वा उस्साहं ठपेति। तत्र सचायं भिक्खु ‘‘किलमेत्वा नं दस्सामी’’ति दाने सउस्साहो, रक्खति ताव। सचे सो दाने निरुस्साहो, भण्डसामिको पन गहणे सउस्साहो, रक्खतेव। यदि पन सो तस्मिं दाने निरुस्साहो, भण्डसामिकोपि ‘‘न मय्हं दस्सती’’ति धुरं निक्खिपति, एवं उभिन्नं धुरनिक्खेपेन भिक्खुनो पाराजिकं। यदिपि मुखेन ‘‘दस्सामी’’ति वदति, चित्तेन पन अदातुकामो, एवम्पि सामिकस्स धुरनिक्खेपेन भिक्खुनो पाराजिकं।
Upanikkhittaṃ bhaṇḍanti saṅgopanatthāya attano hatthe parehi ṭhapitabhaṇḍaṃ. Ahaṃ na gaṇhāmīti sambandho. Atītatthe cetaṃ vattamānavacanaṃ, nāhaṃ gahesinti attho. Dukkaṭaṃ (pārā. aṭṭha. 1.111) sampajānamusāvādepi adinnādānassa pubbapayogattā. ‘‘Kiṃ tumhe bhaṇatha, nevidaṃ mayhaṃ anurūpaṃ, na tumhāka’’ntiādīni vadantassāpi dukkaṭameva. Sāmikassa vimatiṃ uppādetīti ‘‘raho mayā etassa hatthe ṭhapitaṃ, na añño koci jānāti, dassati nu kho me, no’’ti sāmikassa vimatiṃ uppādeti. Dhuraṃ nikkhipatīti tassa pharusādibhāvaṃ disvā ussāhaṃ ṭhapeti. Tatra sacāyaṃ bhikkhu ‘‘kilametvā naṃ dassāmī’’ti dāne saussāho, rakkhati tāva. Sace so dāne nirussāho, bhaṇḍasāmiko pana gahaṇe saussāho, rakkhateva. Yadi pana so tasmiṃ dāne nirussāho, bhaṇḍasāmikopi ‘‘na mayhaṃ dassatī’’ti dhuraṃ nikkhipati, evaṃ ubhinnaṃ dhuranikkhepena bhikkhuno pārājikaṃ. Yadipi mukhena ‘‘dassāmī’’ti vadati, cittena pana adātukāmo, evampi sāmikassa dhuranikkhepena bhikkhuno pārājikaṃ.
सहभण्डहारकं नेस्सामीति ‘‘सहभण्डहारकं भण्डं नेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा। पठमं पादं अतिक्कामेतीति भण्डहारकं तज्जेत्वा तस्स गमनपथं वारेत्वा अत्तना रुचितमग्गं एकपादं अतिक्कामेति। थलट्ठन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९५) थले निक्खित्तं, भूमितले वा पासाणपब्बततलादीसु वा यत्थ कत्थचि पटिच्छन्ने वा अप्पटिच्छन्ने वा ठपितन्ति अत्थो। फन्दापेति, थुल्लच्चयन्ति यो फन्दापेति , तस्स पयोगे पयोगे थुल्लच्चयं, आमसने दुक्कटं, फन्दापने थुल्लच्चयञ्च विसुं विसुं थेय्यचित्तेन आमसनफन्दापनपयोगे करोन्तस्सेव होति। ‘‘एकपयोगेन गण्हन्तस्स पन उद्धारे पाराजिकमेव, न दुक्कटथुल्लच्चयानी’’ति वदन्ति। ठानाति ठितट्ठानतो। सचे तं थलट्ठं रासिकतं होति, अन्तोकुम्भियं भाजनगतकरणमुट्ठिच्छेदनविनिच्छयेन विनिच्छिनितब्बं। सचे एकाबद्धं सिलेसनिय्यासादि, पक्कमधुफाणितविनिच्छयेन विनिच्छिनितब्बं। सचे गरुकं होति भारबद्धं लोहपिण्डितेलमधुघटादि वा, कुम्भियं ठानाचावनविनिच्छयेन विनिच्छिनितब्बं। सङ्खलिकाबद्धस्स च ठानभेदो सल्लक्खेतब्बो। पत्थरित्वा ठपितं पन पावारत्थरणकटसारकादिं उजुकं गहेत्वा आकड्ढति, पारिमन्ते ओरिमन्तेन फुट्ठोकासं अतिक्कन्ते पाराजिकं। तथेव गहेत्वा परतो पेल्लति, पारिमन्ते फुट्ठोकासं ओरिमन्ते अतिक्कन्ते पाराजिकं। वामतो वा दक्खिणतो वा अपनामेन्तस्स वामन्तेन वा दक्खिणन्तेन वा फुट्ठोकासं दक्खिणन्ते वा वामन्ते वा अतिक्कन्ते पाराजिकं। वेठेत्वा उद्धरति, केसग्गमत्तं आकासगतं करोन्तस्स पाराजिकं।
Sahabhaṇḍahārakaṃnessāmīti ‘‘sahabhaṇḍahārakaṃ bhaṇḍaṃ nessāmī’’ti cintetvā. Paṭhamaṃ pādaṃ atikkāmetīti bhaṇḍahārakaṃ tajjetvā tassa gamanapathaṃ vāretvā attanā rucitamaggaṃ ekapādaṃ atikkāmeti. Thalaṭṭhanti (pārā. aṭṭha. 1.95) thale nikkhittaṃ, bhūmitale vā pāsāṇapabbatatalādīsu vā yattha katthaci paṭicchanne vā appaṭicchanne vā ṭhapitanti attho. Phandāpeti, thullaccayanti yo phandāpeti , tassa payoge payoge thullaccayaṃ, āmasane dukkaṭaṃ, phandāpane thullaccayañca visuṃ visuṃ theyyacittena āmasanaphandāpanapayoge karontasseva hoti. ‘‘Ekapayogena gaṇhantassa pana uddhāre pārājikameva, na dukkaṭathullaccayānī’’ti vadanti. Ṭhānāti ṭhitaṭṭhānato. Sace taṃ thalaṭṭhaṃ rāsikataṃ hoti, antokumbhiyaṃ bhājanagatakaraṇamuṭṭhicchedanavinicchayena vinicchinitabbaṃ. Sace ekābaddhaṃ silesaniyyāsādi, pakkamadhuphāṇitavinicchayena vinicchinitabbaṃ. Sace garukaṃ hoti bhārabaddhaṃ lohapiṇḍitelamadhughaṭādi vā, kumbhiyaṃ ṭhānācāvanavinicchayena vinicchinitabbaṃ. Saṅkhalikābaddhassa ca ṭhānabhedo sallakkhetabbo. Pattharitvā ṭhapitaṃ pana pāvārattharaṇakaṭasārakādiṃ ujukaṃ gahetvā ākaḍḍhati, pārimante orimantena phuṭṭhokāsaṃ atikkante pārājikaṃ. Tatheva gahetvā parato pellati, pārimante phuṭṭhokāsaṃ orimante atikkante pārājikaṃ. Vāmato vā dakkhiṇato vā apanāmentassa vāmantena vā dakkhiṇantena vā phuṭṭhokāsaṃ dakkhiṇante vā vāmante vā atikkante pārājikaṃ. Veṭhetvā uddharati, kesaggamattaṃ ākāsagataṃ karontassa pārājikaṃ.
सको हत्थो सहत्थो, तेन निब्बत्तो, तस्स वा सम्बन्धीति साहत्थिको, अवहारो। आणापनं आणत्ति, ताय आणत्तिया निब्बत्तो अवहारो आणत्तिको। निस्सज्जनं निस्सग्गो, सुङ्कघातट्ठाने, परिकप्पितोकासे च ठत्वा भण्डस्स बहि निपातनं, निस्सग्गोव निस्सग्गियो। किरियासिद्धितो पुरेतरमेव पाराजिकापत्तिसङ्खातं अत्थं साधेतीति अत्थसाधको। धुरस्स आलयसङ्खातस्स भारस्स निक्खिपनं परिच्चजनं निरुस्साहभावापज्जनं धुरनिक्खेपो। इदानि ब्यञ्जने आदरं अकत्वा तेसं अत्थमत्तमेव दस्सेन्तो ‘‘तत्थ साहत्थिको नामा’’तिआदिमाह। सहत्थाति सहत्थेन। करणत्थे हि इदं निस्सक्कवचनं। ‘‘असुकस्स भण्डं अवहरा’’ति अञ्ञं आणापेतीति एत्थापि आणत्तिक्खणे एव आपत्ति दट्ठब्बा। यदि एवं इमस्स, अत्थसाधकस्स च को विसेसोति? तं खणं एव गहणे नियुञ्जनं आणत्तिकपयोगो, कालन्तरेन गहणत्थं नियोगो अत्थसाधकोति (सारत्थ॰ टी॰ २.९२; वि॰ वि॰ टी॰ १.९२) अयमेतेसं विसेसोति। तेनेवाह ‘‘असुकस्स भण्डं यदा सक्कोसि, तदा तं अवहराति आणापेती’’ति।
Sako hattho sahattho, tena nibbatto, tassa vā sambandhīti sāhatthiko, avahāro. Āṇāpanaṃ āṇatti, tāya āṇattiyā nibbatto avahāro āṇattiko. Nissajjanaṃ nissaggo, suṅkaghātaṭṭhāne, parikappitokāse ca ṭhatvā bhaṇḍassa bahi nipātanaṃ, nissaggova nissaggiyo. Kiriyāsiddhito puretarameva pārājikāpattisaṅkhātaṃ atthaṃ sādhetīti atthasādhako. Dhurassa ālayasaṅkhātassa bhārassa nikkhipanaṃ pariccajanaṃ nirussāhabhāvāpajjanaṃ dhuranikkhepo. Idāni byañjane ādaraṃ akatvā tesaṃ atthamattameva dassento ‘‘tattha sāhatthiko nāmā’’tiādimāha. Sahatthāti sahatthena. Karaṇatthe hi idaṃ nissakkavacanaṃ. ‘‘Asukassa bhaṇḍaṃ avaharā’’ti aññaṃ āṇāpetīti etthāpi āṇattikkhaṇe eva āpatti daṭṭhabbā. Yadi evaṃ imassa, atthasādhakassa ca ko visesoti? Taṃ khaṇaṃ eva gahaṇe niyuñjanaṃ āṇattikapayogo, kālantarena gahaṇatthaṃ niyogo atthasādhakoti (sārattha. ṭī. 2.92; vi. vi. ṭī. 1.92) ayametesaṃ visesoti. Tenevāha ‘‘asukassa bhaṇḍaṃ yadā sakkosi, tadā taṃ avaharāti āṇāpetī’’ti.
सुङ्कघातपरिकप्पितोकासानन्ति सुङ्कघातञ्च परिकप्पितोकासो च सुङ्कघातपरिकप्पितोकासा, तेसं। तत्थ सुङ्कघातन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.११३) रुक्खपब्बतादिसञ्ञाणेन नियमितस्स सुङ्कट्ठानस्सेतं अधिवचनं। तञ्हि यस्मा ततो राजदेय्यभागं सुङ्कं अदत्वा नीहरन्ता रञ्ञो सुङ्कं हनन्ति विनासेन्ति, तस्मा ‘‘सुङ्कघात’’न्ति वुत्तं।
Suṅkaghātaparikappitokāsānanti suṅkaghātañca parikappitokāso ca suṅkaghātaparikappitokāsā, tesaṃ. Tattha suṅkaghātanti (pārā. aṭṭha. 1.113) rukkhapabbatādisaññāṇena niyamitassa suṅkaṭṭhānassetaṃ adhivacanaṃ. Tañhi yasmā tato rājadeyyabhāgaṃ suṅkaṃ adatvā nīharantā rañño suṅkaṃ hananti vināsenti, tasmā ‘‘suṅkaghāta’’nti vuttaṃ.
कोचि परपरिवेणादीनि पविट्ठो किञ्चि लोभनेय्यभण्डं दिस्वा द्वारप्पमुखादिवसेन यं ठानं ‘‘सचे मं एत्थन्तरे पस्सिस्सन्ति, दट्ठुकामताय गहेत्वा विचरन्तो विय दस्सामि, नो चे पस्सिस्सन्ति, हरिस्सामी’’ति परिकप्पेति, अयं परिकप्पितोकासो। आणत्तिक्खणेयेव पाराजिकन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१२१) अत्थसाधकचेतनाक्खणेयेव पाराजिकं। सचेपि अवहारको सट्ठिवस्सातिक्कमेनपि तं भण्डं अवहरति, आणापको च अन्तरायेव कालं करोति, हीनाय वा आवत्तति, अस्समणोव हुत्वा कालं वा करिस्सति, हीनाय वा आवत्तिस्सति, अवहारकस्स पन अवहारक्खणेयेव पाराजिकं। पादग्घनकतेलन्ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९४) एत्थ पादो नाम कहापणस्स चतुत्थो भागो, तं अग्घतीति पादग्घनकं, पादग्घनकञ्च तं तेलञ्चाति पादग्घनकतेलं। उपाहना आदि येसं वत्थूनं तानि उपाहनादीनि। आदिसद्देन दुकूलसाटकचम्मक्खण्डादीनं गहणं। पक्खिपतीति थेय्यचित्तेन पक्खिपति। तेनाह ‘‘हत्थतो मुत्तमत्तेयेव पाराजिक’’न्ति सचे पन अत्तनोपि कुम्भियं अञ्ञो सप्पिं वा तेलं वा आकिरति, तत्र चायं थेय्यचित्तेन तेलपिवनकं भण्डं पक्खिपति, वुत्तनयेनेव पाराजिकं।
Koci parapariveṇādīni paviṭṭho kiñci lobhaneyyabhaṇḍaṃ disvā dvārappamukhādivasena yaṃ ṭhānaṃ ‘‘sace maṃ etthantare passissanti, daṭṭhukāmatāya gahetvā vicaranto viya dassāmi, no ce passissanti, harissāmī’’ti parikappeti, ayaṃ parikappitokāso. Āṇattikkhaṇeyeva pārājikanti (pārā. aṭṭha. 1.121) atthasādhakacetanākkhaṇeyeva pārājikaṃ. Sacepi avahārako saṭṭhivassātikkamenapi taṃ bhaṇḍaṃ avaharati, āṇāpako ca antarāyeva kālaṃ karoti, hīnāya vā āvattati, assamaṇova hutvā kālaṃ vā karissati, hīnāya vā āvattissati, avahārakassa pana avahārakkhaṇeyeva pārājikaṃ. Pādagghanakatelanti (pārā. aṭṭha. 1.94) ettha pādo nāma kahāpaṇassa catuttho bhāgo, taṃ agghatīti pādagghanakaṃ, pādagghanakañca taṃ telañcāti pādagghanakatelaṃ. Upāhanā ādi yesaṃ vatthūnaṃ tāni upāhanādīni. Ādisaddena dukūlasāṭakacammakkhaṇḍādīnaṃ gahaṇaṃ. Pakkhipatīti theyyacittena pakkhipati. Tenāha ‘‘hatthato muttamatteyeva pārājika’’nti sace pana attanopi kumbhiyaṃ añño sappiṃ vā telaṃ vā ākirati, tatra cāyaṃ theyyacittena telapivanakaṃ bhaṇḍaṃ pakkhipati, vuttanayeneva pārājikaṃ.
कायेन वा वाचाय वा पयुञ्जनं आणापनं पयोगो, आणत्तस्स भण्डग्गहणतो पुब्बत्ता पुब्बो, इति पुब्बो च सो पयोगो चाति पुब्बपयोगो। पयोगेन सह वत्तमानो अवहारो सहपयोगो। समं एकी हुत्वा विदहित्वा मन्तेत्वा अवहरणं संविधावहारो, अञ्ञमञ्ञं सञ्ञुप्पत्तिया कतावहारोति वुत्तं होति। पुब्बण्हादिकालपरिच्छेदेन सञ्जाननं सङ्केतो, तस्स कम्मं सङ्केतकम्मं। निमित्तस्स कम्मं निमित्तकम्मं, सञ्ञुप्पादनत्थं कस्सचि निमित्तस्स करणन्ति अत्थो। तत्थाति यथावुत्तेसु पुब्बपयोगादीसु पञ्चसु। खिलादीनि सङ्कामेत्वा खेत्तादिग्गहणवसेनाति खिलं, रज्जुं, वतिं, मरियादं वा पाकारं वा सङ्कामेत्वा खेत्तग्गहणवसेन, खिलं, रज्जुं, वतिं, मरियादं वा पाकारं वा सङ्कामेत्वा वत्थुग्गहणवसेन। सचे पन द्वीहि खिलेहि गहेतब्बं होति, पठमे खिले थुल्लच्चयं, दुतिये पाराजिकं (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०४)। सचे तीहि गहेतब्बं होति, पठमे दुक्कटं, दुतिये थुल्लच्चयं, ततिये पाराजिकं। एवं बहुकेसुपि अवसाने द्वे ठपेत्वा पुरिमेहि दुक्कटं, अवसाने द्विन्नं एकेन थुल्लच्चयं , इतरेन पाराजिकं। रज्जुपसारणादीसुपि एसेव नयो। यं पन समन्तपासादिकायं ‘‘तञ्च खो सामिकानं धुरनिक्खेपेना’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१०४) वुत्तं, तं ‘‘खेत्तं अभियुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (पारा॰ १०४) -अधिकारे वुत्तत्ता अभियोगवसेन गहणं सन्धायाति दट्ठब्बं। संविदहित्वाति एतस्सेव वेवचनं। संमन्तयित्वाति एकच्छन्दताय एकज्झासयताय भणित्वाति अत्थो। इमस्मिं अवहारे असम्मोहत्थं ‘‘एवं संविदहित्वा गतेसु ही’’तिआदिमाह। सञ्जाननकम्मन्ति पुब्बण्हादिकालपरिच्छेदवसेन सञ्ञाणकरणं। तेनाह ‘‘सचे ही’’तिआदि।
Kāyena vā vācāya vā payuñjanaṃ āṇāpanaṃ payogo, āṇattassa bhaṇḍaggahaṇato pubbattā pubbo, iti pubbo ca so payogo cāti pubbapayogo. Payogena saha vattamāno avahāro sahapayogo. Samaṃ ekī hutvā vidahitvā mantetvā avaharaṇaṃ saṃvidhāvahāro, aññamaññaṃ saññuppattiyā katāvahāroti vuttaṃ hoti. Pubbaṇhādikālaparicchedena sañjānanaṃ saṅketo, tassa kammaṃ saṅketakammaṃ. Nimittassa kammaṃ nimittakammaṃ, saññuppādanatthaṃ kassaci nimittassa karaṇanti attho. Tatthāti yathāvuttesu pubbapayogādīsu pañcasu. Khilādīni saṅkāmetvā khettādiggahaṇavasenāti khilaṃ, rajjuṃ, vatiṃ, mariyādaṃ vā pākāraṃ vā saṅkāmetvā khettaggahaṇavasena, khilaṃ, rajjuṃ, vatiṃ, mariyādaṃ vā pākāraṃ vā saṅkāmetvā vatthuggahaṇavasena. Sace pana dvīhi khilehi gahetabbaṃ hoti, paṭhame khile thullaccayaṃ, dutiye pārājikaṃ (pārā. aṭṭha. 1.104). Sace tīhi gahetabbaṃ hoti, paṭhame dukkaṭaṃ, dutiye thullaccayaṃ, tatiye pārājikaṃ. Evaṃ bahukesupi avasāne dve ṭhapetvā purimehi dukkaṭaṃ, avasāne dvinnaṃ ekena thullaccayaṃ , itarena pārājikaṃ. Rajjupasāraṇādīsupi eseva nayo. Yaṃ pana samantapāsādikāyaṃ ‘‘tañca kho sāmikānaṃ dhuranikkhepenā’’ti (pārā. aṭṭha. 1.104) vuttaṃ, taṃ ‘‘khettaṃ abhiyuñjati, āpatti dukkaṭassā’’tiādi (pārā. 104) -adhikāre vuttattā abhiyogavasena gahaṇaṃ sandhāyāti daṭṭhabbaṃ. Saṃvidahitvāti etasseva vevacanaṃ. Saṃmantayitvāti ekacchandatāya ekajjhāsayatāya bhaṇitvāti attho. Imasmiṃ avahāre asammohatthaṃ ‘‘evaṃ saṃvidahitvā gatesu hī’’tiādimāha. Sañjānanakammanti pubbaṇhādikālaparicchedavasena saññāṇakaraṇaṃ. Tenāha ‘‘sace hī’’tiādi.
एत्थ च ‘‘पुरेभत्तं अवहरा’’ति वुत्ते (पारा॰ अट्ठ॰ १.११९) अज्ज वा पुरेभत्तं अवहरतु, स्वे वा, अनागते वा संवच्छरे, नत्थि विसङ्केतो, उभिन्नम्पि पाराजिकं। सचे पन ‘‘अज्ज पुरेभत्तं अवहरा’’ति वुत्ते स्वे अवहरति। ‘‘अज्जा’’ति नियमितं सङ्केतं अतिक्कम्म पच्छा अवहटं होति। सचे ‘‘स्वे पुरेभत्तं अवहरा’’ति वुत्ते अज्ज पुरेभत्तं अवहरति, ‘‘स्वे’’ति नियमितं तं सङ्केतं अपत्वा पुरे अवहटं होति, एवं अवहरन्तस्स अवहारकस्सेव पाराजिकं, मूलट्ठस्स अनापत्ति। ‘‘स्वेव पुरेभत्त’’न्ति वुत्ते तदहेव वा, स्वे पच्छाभत्तं वा अवहरन्तोपि तंसङ्केततो पुरे च पच्छा च अवहरति। यो पन एवंअकत्वा यथापरिच्छिन्नकालमेव अवहरति, अयं सङ्केततो अपुरे अपच्छा तं अवहरतीति वेदितब्बो। एस नयो पच्छाभत्तरत्तिन्दिवेसुपि, पुरिमयाममज्झिमयामपच्छिमयामकाळजुण्हमासउतुसंवच्छरादिवसेनापि एत्थ सङ्केतविसङ्केतता वेदितब्बा। परभण्डावहारसञ्ञुप्पादस्स हेतुत्ता अक्खिनिखणादीनेव निमित्तन्ति अक्खिनिखणादिनिमित्तं, तस्स करणं अक्खिनिखणादिनिमित्तकरणं। आदिसद्देन भमुकुक्खेपसीसकम्पनहत्थलङ्घनपाणिप्पहारअङ्गुलिफोटनगीवुन्नामनउक्कासनादिअनेकप्पकारं सङ्गण्हाति। सेसमेत्थ सङ्केतकम्मे वुत्तनयमेव।
Ettha ca ‘‘purebhattaṃ avaharā’’ti vutte (pārā. aṭṭha. 1.119) ajja vā purebhattaṃ avaharatu, sve vā, anāgate vā saṃvacchare, natthi visaṅketo, ubhinnampi pārājikaṃ. Sace pana ‘‘ajja purebhattaṃ avaharā’’ti vutte sve avaharati. ‘‘Ajjā’’ti niyamitaṃ saṅketaṃ atikkamma pacchā avahaṭaṃ hoti. Sace ‘‘sve purebhattaṃ avaharā’’ti vutte ajja purebhattaṃ avaharati, ‘‘sve’’ti niyamitaṃ taṃ saṅketaṃ apatvā pure avahaṭaṃ hoti, evaṃ avaharantassa avahārakasseva pārājikaṃ, mūlaṭṭhassa anāpatti. ‘‘Sveva purebhatta’’nti vutte tadaheva vā, sve pacchābhattaṃ vā avaharantopi taṃsaṅketato pure ca pacchā ca avaharati. Yo pana evaṃakatvā yathāparicchinnakālameva avaharati, ayaṃ saṅketato apure apacchā taṃ avaharatīti veditabbo. Esa nayo pacchābhattarattindivesupi, purimayāmamajjhimayāmapacchimayāmakāḷajuṇhamāsautusaṃvaccharādivasenāpi ettha saṅketavisaṅketatā veditabbā. Parabhaṇḍāvahārasaññuppādassa hetuttā akkhinikhaṇādīneva nimittanti akkhinikhaṇādinimittaṃ, tassa karaṇaṃ akkhinikhaṇādinimittakaraṇaṃ. Ādisaddena bhamukukkhepasīsakampanahatthalaṅghanapāṇippahāraaṅguliphoṭanagīvunnāmanaukkāsanādianekappakāraṃ saṅgaṇhāti. Sesamettha saṅketakamme vuttanayameva.
थेनो वुच्चति चोरो, तस्स भावो थेय्यं, तेन अवहरणं थेय्यावहारो। पसय्ह अभिभवित्वा अवहरणं पसय्हावहारो। वत्थसुत्तादिकं परिच्छिज्ज कप्पनं परिकप्पो, तेन अवहरणं परिकप्पावहारो। तिणपण्णादीहि पटिच्छन्नस्स अवहारो पटिच्छन्नावहारो। कुसेन अवहारो कुसावहारो। कूटमानकूटकहापणादीहीति एत्थ कूटमानं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२९३; पु॰ प॰ अट्ठ॰ १७९) नाम हदयभेदसिखाभेदरज्जुभेदवसेन तिविधं मानकूटं। तत्थ हदयन्ति नाळिआदिमानभाजनानं अब्भन्तरं, तस्स भेदो छिद्दकरणं हदयभेदो, सो सप्पितेलादिमिननकाले लब्भति। तानि हि गण्हन्तो हेट्ठाछिद्देन मानेन ‘‘सणिकं आसिञ्चा’’ति वत्वा अन्तोभाजने बहुं पग्घरापेत्वा गण्हाति, ददन्तो च छिद्दं पिधाय सीघं पूरेत्वा देति।
Theno vuccati coro, tassa bhāvo theyyaṃ, tena avaharaṇaṃ theyyāvahāro. Pasayha abhibhavitvā avaharaṇaṃ pasayhāvahāro. Vatthasuttādikaṃ paricchijja kappanaṃ parikappo, tena avaharaṇaṃ parikappāvahāro. Tiṇapaṇṇādīhi paṭicchannassa avahāro paṭicchannāvahāro. Kusena avahāro kusāvahāro. Kūṭamānakūṭakahāpaṇādīhīti ettha kūṭamānaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.10; ma. ni. aṭṭha. 1.293; pu. pa. aṭṭha. 179) nāma hadayabhedasikhābhedarajjubhedavasena tividhaṃ mānakūṭaṃ. Tattha hadayanti nāḷiādimānabhājanānaṃ abbhantaraṃ, tassa bhedo chiddakaraṇaṃ hadayabhedo, so sappitelādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto heṭṭhāchiddena mānena ‘‘saṇikaṃ āsiñcā’’ti vatvā antobhājane bahuṃ paggharāpetvā gaṇhāti, dadanto ca chiddaṃ pidhāya sīghaṃ pūretvā deti.
सिखाभेदो पन तिलतण्डुलादिमिननकाले लब्भति। तानि हि गण्हन्तो सणिकं सिखं उस्सापेत्वा गण्हाति, ददन्तो वेगेन पूरेत्वा सिखं छिन्दन्तो देति।
Sikhābhedo pana tilataṇḍulādiminanakāle labbhati. Tāni hi gaṇhanto saṇikaṃ sikhaṃ ussāpetvā gaṇhāti, dadanto vegena pūretvā sikhaṃ chindanto deti.
रज्जुभेदो खेत्तवत्थुमिननकाले लब्भति। खेत्तादिं मिनन्ता हि अमहन्तम्पि महन्तं कत्वा मिनन्ति, महन्तम्पि अमहन्तं।
Rajjubhedo khettavatthuminanakāle labbhati. Khettādiṃ minantā hi amahantampi mahantaṃ katvā minanti, mahantampi amahantaṃ.
तम्बकंसादिमयो कूटो कहापणो कूटकहापणो। आदिसद्देन तुलाकूटकंसकूटवञ्चनादिं सङ्गण्हाति। तत्थ तुलाकूटं रूपकूटं, अङ्गकूटं, गहणकूटं, पटिच्छन्नकूटन्ति चतुब्बिधं होति। तत्थ रूपकूटं नाम द्वे तुला समरूपा कत्वा गण्हन्तो महतिया गण्हाति, ददन्तो खुद्दिकाय देति। अङ्गकूटं नाम गण्हन्तो पच्छाभागे हत्थेन तुलं अक्कमति, ददन्तो पुब्बभागे अक्कमति। गहणकूटं नाम गण्हन्तो मूले रज्जुं गण्हाति, ददन्तो अग्गे। पटिच्छन्नकूटं नाम तुलं सुसिरं कत्वा अन्तो अयचुण्णं पक्खिपित्वा गण्हन्तो तं पच्छाभागे करोति, ददन्तो अग्गभागे।
Tambakaṃsādimayo kūṭo kahāpaṇo kūṭakahāpaṇo. Ādisaddena tulākūṭakaṃsakūṭavañcanādiṃ saṅgaṇhāti. Tattha tulākūṭaṃ rūpakūṭaṃ, aṅgakūṭaṃ, gahaṇakūṭaṃ, paṭicchannakūṭanti catubbidhaṃ hoti. Tattha rūpakūṭaṃ nāma dve tulā samarūpā katvā gaṇhanto mahatiyā gaṇhāti, dadanto khuddikāya deti. Aṅgakūṭaṃ nāma gaṇhanto pacchābhāge hatthena tulaṃ akkamati, dadanto pubbabhāge akkamati. Gahaṇakūṭaṃ nāma gaṇhanto mūle rajjuṃ gaṇhāti, dadanto agge. Paṭicchannakūṭaṃ nāma tulaṃ susiraṃ katvā anto ayacuṇṇaṃ pakkhipitvā gaṇhanto taṃ pacchābhāge karoti, dadanto aggabhāge.
कंसो वुच्चति सुवण्णपाति, ताय वञ्चनं कंसकूटं। कथं? एकं सुवण्णपातिं कत्वा अञ्ञा द्वे तिस्सो लोहपातियो सुवण्णवण्णा करोन्ति। ततो जनपदं गन्त्वा किञ्चिदेव अड्ढं कुलं पविसित्वा ‘‘सुवण्णभाजनानि किणाथा’’ति वत्वा अग्घे पुच्छिते समग्घतरं दातुकामा होन्ति । ततो तेहि ‘‘कथं इमेसं सुवण्णभावो जानितब्बो’’ति वुत्ते ‘‘वीमंसित्वा गण्हथा’’ति सुवण्णपातिं पासाणे घंसित्वा सब्बा पातियो दत्वा गच्छति।
Kaṃso vuccati suvaṇṇapāti, tāya vañcanaṃ kaṃsakūṭaṃ. Kathaṃ? Ekaṃ suvaṇṇapātiṃ katvā aññā dve tisso lohapātiyo suvaṇṇavaṇṇā karonti. Tato janapadaṃ gantvā kiñcideva aḍḍhaṃ kulaṃ pavisitvā ‘‘suvaṇṇabhājanāni kiṇāthā’’ti vatvā agghe pucchite samagghataraṃ dātukāmā honti . Tato tehi ‘‘kathaṃ imesaṃ suvaṇṇabhāvo jānitabbo’’ti vutte ‘‘vīmaṃsitvā gaṇhathā’’ti suvaṇṇapātiṃ pāsāṇe ghaṃsitvā sabbā pātiyo datvā gacchati.
वञ्चनं नाम तेहि तेहि उपायेहि परेसं वञ्चनं। तत्रिदमेकं वत्थु – एको किर लुद्दको मिगञ्च मिगपोतकञ्च गहेत्वा आगच्छति, तमेको धुत्तो ‘‘किं भो मिगो अग्घति, किं मिगपोतको’’ति आह। ‘‘मिगो द्वे कहापणे, मिगपोतको एक’’न्ति वुत्ते एकं कहापणं दत्वा मिगपोतकं गहेत्वा थोकं गन्त्वा निवत्तेन्तो ‘‘न मे भो मिगपोतकेन अत्थो, मिगं मे देही’’ति आह। ‘‘तेन हि द्वे कहापणे देही’’ति आह। सो आह ‘‘ननु भो मया पठमं एको कहापणो दिन्नो’’ति। आम दिन्नो, इमं मिगपोतकं गण्ह, एवं सो च कहापणो , अयञ्च कहापणग्घनको मिगपोतकोति द्वे कहापणा भविस्सन्तीति। सो ‘‘कारणं वदती’’ति सल्लक्खेत्वा मिगपोतकं गहेत्वा मिगं अदासीति।
Vañcanaṃ nāma tehi tehi upāyehi paresaṃ vañcanaṃ. Tatridamekaṃ vatthu – eko kira luddako migañca migapotakañca gahetvā āgacchati, tameko dhutto ‘‘kiṃ bho migo agghati, kiṃ migapotako’’ti āha. ‘‘Migo dve kahāpaṇe, migapotako eka’’nti vutte ekaṃ kahāpaṇaṃ datvā migapotakaṃ gahetvā thokaṃ gantvā nivattento ‘‘na me bho migapotakena attho, migaṃ me dehī’’ti āha. ‘‘Tena hi dve kahāpaṇe dehī’’ti āha. So āha ‘‘nanu bho mayā paṭhamaṃ eko kahāpaṇo dinno’’ti. Āma dinno, imaṃ migapotakaṃ gaṇha, evaṃ so ca kahāpaṇo , ayañca kahāpaṇagghanako migapotakoti dve kahāpaṇā bhavissantīti. So ‘‘kāraṇaṃ vadatī’’ti sallakkhetvā migapotakaṃ gahetvā migaṃ adāsīti.
पसय्हाति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३८) परे अभिभुय्य। गामं घातेन्तीति गामघातका, गामं पहरन्ता चोरा, ते आदि येसं ते गामघातकादयो। आदिसद्देन चेत्थ पन्थघातकादीनं गहणं। उद्धारेयेव पाराजिकन्ति ‘‘सचे साटको भविस्सति, गण्हिस्सामी’’ति परिकप्पस्स पवत्तत्ता, साटकस्स च तत्थ सब्भावतो। पदवारेन कारेतब्बोति भूमियं अनिक्खिपित्वाव वीमंसितत्ता वुत्तं। भण्डदेय्यन्ति यं परस्स नट्ठं, तस्स मूलं वा तदेव वा भण्डं दातब्बन्ति अत्थो।
Pasayhāti (pārā. aṭṭha. 1.138) pare abhibhuyya. Gāmaṃ ghātentīti gāmaghātakā, gāmaṃ paharantā corā, te ādi yesaṃ te gāmaghātakādayo. Ādisaddena cettha panthaghātakādīnaṃ gahaṇaṃ. Uddhāreyeva pārājikanti ‘‘sace sāṭako bhavissati, gaṇhissāmī’’ti parikappassa pavattattā, sāṭakassa ca tattha sabbhāvato. Padavārena kāretabboti bhūmiyaṃ anikkhipitvāva vīmaṃsitattā vuttaṃ. Bhaṇḍadeyyanti yaṃ parassa naṭṭhaṃ, tassa mūlaṃ vā tadeva vā bhaṇḍaṃ dātabbanti attho.
तस्साति यो एवं परिकप्पेति, तस्स। इमस्स ‘‘अवहारो होती’’ति इमिना सम्बन्धो।
Tassāti yo evaṃ parikappeti, tassa. Imassa ‘‘avahāro hotī’’ti iminā sambandho.
परेसन्ति कीळन्तानं, पविसन्तानं वा परेसं मनुस्सानं। ‘‘पच्छा गण्हिस्सामी’’ति पंसुना वा पण्णेन वा पटिच्छादेतीति ‘‘सचे इदानेव ओनमित्वा गण्हिस्सामि, ‘किं समणो गण्हाती’ति मं जानित्वा विहेठेय्युं पच्छा गण्हिस्सामी’’ति पंसुना वा पण्णेन वा पटिच्छादेति। उद्धारो नत्थीति ठानाचावनं नत्थीति अत्थो। सामिकाति अन्तागामं पविसितुकामा भण्डसामिका मनुस्सा। उद्धारेति उद्धरणे, ठानाचावनेति अत्थो । ठानाचावनञ्चेत्थ हेट्ठा वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं। पवेसेतीति ठानाचावनवसेन पवेसेति, हेट्ठिमन्तेन फुट्ठोकासं केसग्गमत्तम्पि उपरिमन्तेन अतिक्कामेन्तो पवेसेतीति अत्थो।
Paresanti kīḷantānaṃ, pavisantānaṃ vā paresaṃ manussānaṃ. ‘‘Pacchā gaṇhissāmī’’ti paṃsunā vā paṇṇena vā paṭicchādetīti ‘‘sace idāneva onamitvā gaṇhissāmi, ‘kiṃ samaṇo gaṇhātī’ti maṃ jānitvā viheṭheyyuṃ pacchā gaṇhissāmī’’ti paṃsunā vā paṇṇena vā paṭicchādeti. Uddhāro natthīti ṭhānācāvanaṃ natthīti attho. Sāmikāti antāgāmaṃ pavisitukāmā bhaṇḍasāmikā manussā. Uddhāreti uddharaṇe, ṭhānācāvaneti attho . Ṭhānācāvanañcettha heṭṭhā vuttanayānusārena veditabbaṃ. Pavesetīti ṭhānācāvanavasena paveseti, heṭṭhimantena phuṭṭhokāsaṃ kesaggamattampi uparimantena atikkāmento pavesetīti attho.
समग्घतरन्ति अप्पग्घतरं। उद्धटमत्ते अवहारोति सकभावप्पयोगस्स निट्ठापितत्ता, न अत्थसाधकवसेन। उद्धारे रक्खति अत्तनो कोट्ठासे पातेतुकामताय उद्धटत्ता। एसेव नयो पातनेपि रक्खतीति एत्थापि। ‘‘उद्धारेयेव रक्खती’’ति इमिनाव पातने न रक्खतीति अत्थे सिद्धेपि अत्थसाधकवसेन अत्थं दस्सेतुं ‘‘तं उद्धरित्वा’’तिआदि वुत्तं। सचे पन द्वीसुपि कोट्ठासेसु पतितदण्डके अदस्सनं गमेति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३८), ततो अवसेसभिक्खूसु गतेसु इतरो ‘‘मय्हं, भन्ते, दण्डको न पञ्ञायती’’ति, ‘‘मय्हम्पि, आवुसो, न पञ्ञायती’’ति, ‘‘कतमो पन, भन्ते, मय्हं भागो’’ति। ‘‘अयं तुय्हं भागो’’ति अत्तनो भागं दस्सेति। तस्मिं विवदित्वा वा अविवदित्वा वा तं गण्हित्वा गते इतरो तस्स भागं उद्धरति, उद्धारे पाराजिकं। सचेपि तेन ‘‘अहं मम भागं तुय्हं न देमि, त्वं पन अत्तनो भागं ञत्वा गण्हा’’ति वुत्तेपि ‘‘नायं ममा’’ति जानन्तोपि तस्सेव भागं गण्हाति, उद्धारे पाराजिकं। सचे पन इतरो ‘‘अयं तुय्हं भागो, अयं मय्हं भागोति किं इमिना विवादेना’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मय्हं वा पत्तो होतु, तुम्हाकं वा, यो वरभागो, तं तुम्हे गण्हथा’’ति वदति, दिन्नकं नाम गहितं होति, नत्थेत्थ अवहारो। सचे सो विवादभीरुको भिक्खु ‘‘यं तुय्हं रुच्चति, तं गण्हा’’ति वुत्तो अत्तनो पत्तं वरभागं ठपेत्वा लामकंयेव गहेत्वा गच्छति, ततो इतरस्स विचिनितावसेसं गण्हन्तस्सापि अवहारो नत्थेव। एवमिमानि पञ्च पञ्चकानि समोधानेत्वा इमे पञ्चवीसति अवहारा वेदितब्बा। निट्ठितो ‘‘आदियेय्या’’ति इमस्स पदस्स विनिच्छयो। तेनाह ‘‘इति यं वुत्तं…पे॰… यस्सत्थो पकासितो होती’’ति।
Samagghataranti appagghataraṃ. Uddhaṭamatte avahāroti sakabhāvappayogassa niṭṭhāpitattā, na atthasādhakavasena. Uddhāre rakkhati attano koṭṭhāse pātetukāmatāya uddhaṭattā. Eseva nayo pātanepi rakkhatīti etthāpi. ‘‘Uddhāreyeva rakkhatī’’ti imināva pātane na rakkhatīti atthe siddhepi atthasādhakavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘taṃ uddharitvā’’tiādi vuttaṃ. Sace pana dvīsupi koṭṭhāsesu patitadaṇḍake adassanaṃ gameti (pārā. aṭṭha. 1.138), tato avasesabhikkhūsu gatesu itaro ‘‘mayhaṃ, bhante, daṇḍako na paññāyatī’’ti, ‘‘mayhampi, āvuso, na paññāyatī’’ti, ‘‘katamo pana, bhante, mayhaṃ bhāgo’’ti. ‘‘Ayaṃ tuyhaṃ bhāgo’’ti attano bhāgaṃ dasseti. Tasmiṃ vivaditvā vā avivaditvā vā taṃ gaṇhitvā gate itaro tassa bhāgaṃ uddharati, uddhāre pārājikaṃ. Sacepi tena ‘‘ahaṃ mama bhāgaṃ tuyhaṃ na demi, tvaṃ pana attano bhāgaṃ ñatvā gaṇhā’’ti vuttepi ‘‘nāyaṃ mamā’’ti jānantopi tasseva bhāgaṃ gaṇhāti, uddhāre pārājikaṃ. Sace pana itaro ‘‘ayaṃ tuyhaṃ bhāgo, ayaṃ mayhaṃ bhāgoti kiṃ iminā vivādenā’’ti cintetvā ‘‘mayhaṃ vā patto hotu, tumhākaṃ vā, yo varabhāgo, taṃ tumhe gaṇhathā’’ti vadati, dinnakaṃ nāma gahitaṃ hoti, natthettha avahāro. Sace so vivādabhīruko bhikkhu ‘‘yaṃ tuyhaṃ ruccati, taṃ gaṇhā’’ti vutto attano pattaṃ varabhāgaṃ ṭhapetvā lāmakaṃyeva gahetvā gacchati, tato itarassa vicinitāvasesaṃ gaṇhantassāpi avahāro nattheva. Evamimāni pañca pañcakāni samodhānetvā ime pañcavīsati avahārā veditabbā. Niṭṭhito ‘‘ādiyeyyā’’ti imassa padassa vinicchayo. Tenāha ‘‘iti yaṃ vuttaṃ…pe… yassattho pakāsito hotī’’ti.
राजानोति किञ्चापि अविसेसेन वुत्तं, अपराधानुरूपं पन छेज्जभेज्जानुसासको पमाणभूतोव इधाधिप्पेतोति आह ‘‘राजानोति इदं बिम्बिसारंयेव सन्धाय वुत्त’’न्ति। सो हि धम्मिकराजत्ता यथापवेणियाव करोति। अञ्ञे पन काकणिकमत्तस्सपि सीसं छिन्देय्युं , बहुकस्सापि न वा किञ्चि करेय्युं। तेनाह ‘‘अञ्ञे पना’’तिआदि। हननं नाम पोथनञ्चेव छेदनञ्चाति आह ‘‘हत्थादीहि वा’’तिआदि। आदिसद्देन पादकसावेत्तअड्ढदण्डकानं गहणं। रज्जुबन्धनादीहीति आदिसद्देन अन्दुबन्धनसङ्खलिकाबन्धनघरबन्धननगरबन्धनपुरिसगुत्तीनं गहणं। नीहरेय्युन्ति रट्ठतो निक्खामेय्युं। चोरोसि…पे॰… थेनोसीति एत्थ ‘‘परिभासेय्यु’’न्ति पदं अज्झाहरितब्बं ऊनत्ता पदप्पयोगस्स। तेनाह ‘‘इमेहि वचनेहि परिभासेय्यु’’न्ति। यथारूपं पन यस्मा पादतो पट्ठाय होति, तस्मा ‘‘पादस्स वा पादारहस्स वा’’ति आह। पोराणकस्स कहापणस्स चतुत्थो भागो पादो, पादं अरहतीति पादारहो, तस्स पादस्स वा पादारहस्स वा। एत्थ च पादेन कहापणस्स चतुत्थभागं अकप्पियभण्डमेव दस्सेति, पादारहेन पादग्घनकं कप्पियभण्डं। एत्तावता हेट्ठिमन्तदस्सनेन सब्बाकारेन दुतियपाराजिकप्पहोनकवत्थु दस्सितं होतीति दट्ठब्बं। पोराणकस्साति (सारत्थ॰ टी॰ २.८८; वि॰ वि॰ टी॰ १.८८) पोराणसत्थानुरूपं उप्पादितस्स लक्खणसम्पन्नस्स नीलकहापणसदिसस्स कहापणस्स। एतेन रुद्रदामकादीनि पटिक्खिपति।
Rājānoti kiñcāpi avisesena vuttaṃ, aparādhānurūpaṃ pana chejjabhejjānusāsako pamāṇabhūtova idhādhippetoti āha ‘‘rājānoti idaṃ bimbisāraṃyeva sandhāya vutta’’nti. So hi dhammikarājattā yathāpaveṇiyāva karoti. Aññe pana kākaṇikamattassapi sīsaṃ chindeyyuṃ , bahukassāpi na vā kiñci kareyyuṃ. Tenāha ‘‘aññe panā’’tiādi. Hananaṃ nāma pothanañceva chedanañcāti āha ‘‘hatthādīhi vā’’tiādi. Ādisaddena pādakasāvettaaḍḍhadaṇḍakānaṃ gahaṇaṃ. Rajjubandhanādīhīti ādisaddena andubandhanasaṅkhalikābandhanagharabandhananagarabandhanapurisaguttīnaṃ gahaṇaṃ. Nīhareyyunti raṭṭhato nikkhāmeyyuṃ. Corosi…pe… thenosīti ettha ‘‘paribhāseyyu’’nti padaṃ ajjhāharitabbaṃ ūnattā padappayogassa. Tenāha ‘‘imehi vacanehi paribhāseyyu’’nti. Yathārūpaṃ pana yasmā pādato paṭṭhāya hoti, tasmā ‘‘pādassa vā pādārahassa vā’’ti āha. Porāṇakassa kahāpaṇassa catuttho bhāgo pādo, pādaṃ arahatīti pādāraho, tassa pādassa vā pādārahassa vā. Ettha ca pādena kahāpaṇassa catutthabhāgaṃ akappiyabhaṇḍameva dasseti, pādārahena pādagghanakaṃ kappiyabhaṇḍaṃ. Ettāvatā heṭṭhimantadassanena sabbākārena dutiyapārājikappahonakavatthu dassitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Porāṇakassāti (sārattha. ṭī. 2.88; vi. vi. ṭī. 1.88) porāṇasatthānurūpaṃ uppāditassa lakkhaṇasampannassa nīlakahāpaṇasadisassa kahāpaṇassa. Etena rudradāmakādīni paṭikkhipati.
एवं असाधारणविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि साधारणविनिच्छयं दस्सेतुं ‘‘राजगहे’’तिआदिमाह। रञ्ञोति बिम्बिसाररञ्ञो। मासको नाम पोराणकस्स कहापणस्स वीसतिमो भागो। यो लोके ‘‘मञ्जेट्ठी’’तिपि वुच्चति। इदानि इमस्मिं अदिन्नादाने विनिच्छयं दस्सेतुं ‘‘सब्बत्था’’तिआदि वुत्तं। सब्बत्थाति ऊनमासकातिरेकमासकपञ्चमासकेसु। परिहीनापरिहीनवसेनाति अग्घस्स परिहीनापरिहीनवसेन। अयमेत्थ सङ्खेपो , वित्थारो पन एवं वेदितब्बो – इदञ्हि अदिन्नादानं विनिच्छिनन्तेन ओतिण्णे वत्थुस्मिं सहसा अविनिच्छिनित्वा पञ्च ठानानि ओलोकेतब्बानि। यानि सन्धाय पोराणा आहु –
Evaṃ asādhāraṇavinicchayaṃ dassetvā idāni sādhāraṇavinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘rājagahe’’tiādimāha. Raññoti bimbisārarañño. Māsako nāma porāṇakassa kahāpaṇassa vīsatimo bhāgo. Yo loke ‘‘mañjeṭṭhī’’tipi vuccati. Idāni imasmiṃ adinnādāne vinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘sabbatthā’’tiādi vuttaṃ. Sabbatthāti ūnamāsakātirekamāsakapañcamāsakesu. Parihīnāparihīnavasenāti agghassa parihīnāparihīnavasena. Ayamettha saṅkhepo , vitthāro pana evaṃ veditabbo – idañhi adinnādānaṃ vinicchinantena otiṇṇe vatthusmiṃ sahasā avinicchinitvā pañca ṭhānāni oloketabbāni. Yāni sandhāya porāṇā āhu –
‘‘वत्थुं कालञ्च देसञ्च, अग्घं परिभोगपञ्चमं।
‘‘Vatthuṃ kālañca desañca, agghaṃ paribhogapañcamaṃ;
तुलयित्वा पञ्चठानानि, धारेय्यत्थं विचक्खणो’’ति॥ (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२)।
Tulayitvā pañcaṭhānāni, dhāreyyatthaṃ vicakkhaṇo’’ti. (pārā. aṭṭha. 1.92);
तत्थ च वत्थूति भण्डं। अवहारकेन हि ‘‘मया इदं नाम अवहट’’न्ति वुत्तेपि आपत्तिं अनारोपेत्वाव तं भण्डं ससामिकं वा असामिकं वाति उपपरिक्खितब्बं। ससामिकेपि सामिकानं सालयभावो वा निरालयभावो वा उपपरिक्खितब्बो। सचे तेसं सालयकाले अवहटं, भण्डं अग्घापेत्वा आपत्ति कारेतब्बा। सचे निरालयकाले, न पाराजिकेन कारेतब्बो। भण्डसामिकेसु पन भण्डं आहरापेन्तेसु भण्डं दातब्बं। अयमेत्थ सामीचि। एवं वत्थु ओलोकेतब्बं।
Tattha ca vatthūti bhaṇḍaṃ. Avahārakena hi ‘‘mayā idaṃ nāma avahaṭa’’nti vuttepi āpattiṃ anāropetvāva taṃ bhaṇḍaṃ sasāmikaṃ vā asāmikaṃ vāti upaparikkhitabbaṃ. Sasāmikepi sāmikānaṃ sālayabhāvo vā nirālayabhāvo vā upaparikkhitabbo. Sace tesaṃ sālayakāle avahaṭaṃ, bhaṇḍaṃ agghāpetvā āpatti kāretabbā. Sace nirālayakāle, na pārājikena kāretabbo. Bhaṇḍasāmikesu pana bhaṇḍaṃ āharāpentesu bhaṇḍaṃ dātabbaṃ. Ayamettha sāmīci. Evaṃ vatthu oloketabbaṃ.
कालोति अवहारकालो। तदेव हि भण्डं कदाचि समग्घं होति, कदाचि महग्घं। तस्मा तं भण्डं यस्मिं काले अवहटं, तस्मिंयेव काले यो तस्स अग्घो, तेन अग्घेन आपत्ति कारेतब्बा। एवं कालो ओलोकेतब्बो।
Kāloti avahārakālo. Tadeva hi bhaṇḍaṃ kadāci samagghaṃ hoti, kadāci mahagghaṃ. Tasmā taṃ bhaṇḍaṃ yasmiṃ kāle avahaṭaṃ, tasmiṃyeva kāle yo tassa aggho, tena agghena āpatti kāretabbā. Evaṃ kālo oloketabbo.
देसोति अवहारदेसो। तञ्हि भण्डं यस्मिं देसे अवहटं, तस्मिंयेव देसे यो तस्स अग्घो, तेन अग्घेन आपत्ति कारेतब्बा। भण्डुट्ठानदेसे हि भण्डं समग्घं होति, अञ्ञत्थ महग्घं। एवं देसो ओलोकेतब्बो।
Desoti avahāradeso. Tañhi bhaṇḍaṃ yasmiṃ dese avahaṭaṃ, tasmiṃyeva dese yo tassa aggho, tena agghena āpatti kāretabbā. Bhaṇḍuṭṭhānadese hi bhaṇḍaṃ samagghaṃ hoti, aññattha mahagghaṃ. Evaṃ deso oloketabbo.
अग्घोति (पारा॰ अट्ठ॰ १.९२) भण्डग्घो। नवभण्डस्स हि यो अग्घो, सो पच्छा परिहायति। यथा नवधोतो पत्तो अट्ठ वा दस वा अग्घति, सो पच्छा भिन्नो वा छिद्दो वा आणिगण्ठिकाहतो वा अप्पग्घो होति, तस्मा न सब्बदा भण्डं पकतिअग्घेनेव कातब्बन्ति। एवं अग्घो ओलोकेतब्बो।
Agghoti (pārā. aṭṭha. 1.92) bhaṇḍaggho. Navabhaṇḍassa hi yo aggho, so pacchā parihāyati. Yathā navadhoto patto aṭṭha vā dasa vā agghati, so pacchā bhinno vā chiddo vā āṇigaṇṭhikāhato vā appaggho hoti, tasmā na sabbadā bhaṇḍaṃ pakatiaggheneva kātabbanti. Evaṃ aggho oloketabbo.
परिभोगोति भण्डस्स परिभोगो। परिभोगेनापि हि वासिआदिभण्डस्स अग्घो परिहायति, तस्मा एवं उपपरिक्खितब्बं – सचे कोचि कस्सचि पादग्घनकं वासिं हरति, तत्र वासिसामिको पुच्छितब्बो ‘‘तया अयं वासि कित्तकेन कीता’’ति। ‘‘पादेन, भन्ते’’ति। ‘‘किं पन ते किणित्वाव ठपिता, उदाहु तं वलञ्जेसी’’ति? सचे वदति ‘‘एकदिवसं मे दन्तकट्ठं वा रजनछल्लि वा पत्तपचनदारु वा छिन्नं, घंसित्वा वा निसिता’’ति। अथस्स पोराणो अग्घो भट्ठोति वेदितब्बो। यथा च वासिया, एवं अञ्जनिया वा अञ्जनिसलाकाय वा कुञ्चिकाय वा पलालेन वा थुसेहि वा इट्ठकचुण्णेन वा एकवारं घंसित्वा धोवनमत्तेनापि अग्घो भस्सति। तिपुमण्डलस्स मकरदन्तच्छेदनेनापि परिमद्दनमत्तेनापि, उदकसाटिकाय सकिं निवासनपारुपनेनापि, परिभोगसीसेन अंसे वा सीसे वा ठपनमत्तेनापि, तण्डुलादीनं पप्फोटनेनापि ततो एकं वा द्वे वा अपनयनेनपि, अन्तमसो एकं पासाणसक्खरं उद्धरित्वा छड्डितमत्तेनापि, सप्पितेलादीनं भाजनन्तरपरिवत्तनेनपि, अन्तमसो ततो मक्खिकं वा किपिल्लिकं वा उद्धरित्वा छड्डितमत्तेनपि, गुळपिण्डकस्स मधुरभावजाननत्थं नखेन विज्झित्वा अणुमत्तं गहितमत्तेनपि अग्घो भस्सति। तस्मा यं किञ्चि पादग्घनकं वुत्तनयेनेव सामिकेन परिभोगेन ऊनं कतं होति, न तं अवहारको भिक्खु पाराजिकेन कारेतब्बोति। एवं परिभोगो ओलोकेतब्बो।
Paribhogoti bhaṇḍassa paribhogo. Paribhogenāpi hi vāsiādibhaṇḍassa aggho parihāyati, tasmā evaṃ upaparikkhitabbaṃ – sace koci kassaci pādagghanakaṃ vāsiṃ harati, tatra vāsisāmiko pucchitabbo ‘‘tayā ayaṃ vāsi kittakena kītā’’ti. ‘‘Pādena, bhante’’ti. ‘‘Kiṃ pana te kiṇitvāva ṭhapitā, udāhu taṃ valañjesī’’ti? Sace vadati ‘‘ekadivasaṃ me dantakaṭṭhaṃ vā rajanachalli vā pattapacanadāru vā chinnaṃ, ghaṃsitvā vā nisitā’’ti. Athassa porāṇo aggho bhaṭṭhoti veditabbo. Yathā ca vāsiyā, evaṃ añjaniyā vā añjanisalākāya vā kuñcikāya vā palālena vā thusehi vā iṭṭhakacuṇṇena vā ekavāraṃ ghaṃsitvā dhovanamattenāpi aggho bhassati. Tipumaṇḍalassa makaradantacchedanenāpi parimaddanamattenāpi, udakasāṭikāya sakiṃ nivāsanapārupanenāpi, paribhogasīsena aṃse vā sīse vā ṭhapanamattenāpi, taṇḍulādīnaṃ papphoṭanenāpi tato ekaṃ vā dve vā apanayanenapi, antamaso ekaṃ pāsāṇasakkharaṃ uddharitvā chaḍḍitamattenāpi, sappitelādīnaṃ bhājanantaraparivattanenapi, antamaso tato makkhikaṃ vā kipillikaṃ vā uddharitvā chaḍḍitamattenapi, guḷapiṇḍakassa madhurabhāvajānanatthaṃ nakhena vijjhitvā aṇumattaṃ gahitamattenapi aggho bhassati. Tasmā yaṃ kiñci pādagghanakaṃ vuttanayeneva sāmikena paribhogena ūnaṃ kataṃ hoti, na taṃ avahārako bhikkhu pārājikena kāretabboti. Evaṃ paribhogo oloketabbo.
एवं इमानि तुलयित्वा पञ्च ठानानि धारेय्य अत्थं विचक्खणो आपत्तिं वा अनापत्तिं वा गरुकं वा लहुकं वा आपत्तिं यथाठाने ठपेय्याति।
Evaṃ imāni tulayitvā pañca ṭhānāni dhāreyya atthaṃ vicakkhaṇo āpattiṃ vā anāpattiṃ vā garukaṃ vā lahukaṃ vā āpattiṃ yathāṭhāne ṭhapeyyāti.
एवं तत्थ विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि अनापत्तिं दस्सेन्तो ‘‘सकसञ्ञिस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ सकसञ्ञिस्साति ‘‘मय्हं सन्तकं इदं भण्ड’’न्ति एवं सकसञ्ञिस्स परभण्डम्पि गण्हतो गहणे अनापत्ति, गहितं पन पुन दातब्बं। सचे सामिकेहि ‘‘देही’’ति वुत्तो न देति, तेसं धुरनिक्खेपे पाराजिकं। विस्सासग्गाहेति (पारा॰ अट्ठ॰ १.१३१) विस्सासग्गहणेपि अनापत्ति। विस्सासग्गाहलक्खणं पन इमिना सुत्तेन जानितब्बं –
Evaṃ tattha vinicchayaṃ dassetvā idāni anāpattiṃ dassento ‘‘sakasaññissā’’tiādimāha. Tattha sakasaññissāti ‘‘mayhaṃ santakaṃ idaṃ bhaṇḍa’’nti evaṃ sakasaññissa parabhaṇḍampi gaṇhato gahaṇe anāpatti, gahitaṃ pana puna dātabbaṃ. Sace sāmikehi ‘‘dehī’’ti vutto na deti, tesaṃ dhuranikkhepe pārājikaṃ. Vissāsaggāheti (pārā. aṭṭha. 1.131) vissāsaggahaṇepi anāpatti. Vissāsaggāhalakkhaṇaṃ pana iminā suttena jānitabbaṃ –
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतस्स विस्सासं गहेतुं, सन्दिट्ठो च होति, सम्भत्तो च आलपितो च जीवति च जानाति च ‘गहिते मे अत्तमनो’’’ति (महाव॰ ३५६)।
‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahaṅgehi samannāgatassa vissāsaṃ gahetuṃ, sandiṭṭho ca hoti, sambhatto ca ālapito ca jīvati ca jānāti ca ‘gahite me attamano’’’ti (mahāva. 356).
तत्थ सन्दिट्ठोति दिट्ठमत्तकमित्तो। सम्भत्तोति दळ्हमित्तो। आलपितोति ‘‘मम सन्तकं यं इच्छसि, तं गण्हेय्यासि, आपुच्छित्वा गहणे कारणं नत्थी’’ति वुत्तो। जीवतीति अनुट्ठानसेय्याय सयितोपि याव जीवितिन्द्रियुपच्छेदं न पापुणाति। गहिते च अत्तमनोति गहिते तुट्ठचित्तो। एवरूपस्स सन्तकं ‘‘गहिते मे अत्तमनो भविस्सती’’ति जानन्तेन गहेतुं वट्टति। अनवसेसपरियादानवसेन चेतानि पञ्चङ्गानि वुत्तानि। विस्सासग्गाहो पन तीहि अङ्गेहि रुहति। कथं? सन्दिट्ठो, जीवति, गहिते अत्तमनो, सम्भत्तो, जीवति, गहिते अत्तमनो, आलपितो, जीवति, गहिते अत्तमनोति एवं।
Tattha sandiṭṭhoti diṭṭhamattakamitto. Sambhattoti daḷhamitto. Ālapitoti ‘‘mama santakaṃ yaṃ icchasi, taṃ gaṇheyyāsi, āpucchitvā gahaṇe kāraṇaṃ natthī’’ti vutto. Jīvatīti anuṭṭhānaseyyāya sayitopi yāva jīvitindriyupacchedaṃ na pāpuṇāti. Gahite ca attamanoti gahite tuṭṭhacitto. Evarūpassa santakaṃ ‘‘gahite me attamano bhavissatī’’ti jānantena gahetuṃ vaṭṭati. Anavasesapariyādānavasena cetāni pañcaṅgāni vuttāni. Vissāsaggāho pana tīhi aṅgehi ruhati. Kathaṃ? Sandiṭṭho, jīvati, gahite attamano, sambhatto, jīvati, gahite attamano, ālapito, jīvati, gahite attamanoti evaṃ.
यो पन जीवति, न च गहिते अत्तमनो होति, तस्स सन्तकं विस्सासभावेन गहितम्पि पुन दातब्बं। ददन्तेन च मतकधनं ताव ये तस्स धने इस्सरा गहट्ठा वा पब्बजिता वा, तेसं दातब्बं। अनत्तमनस्स सन्तकं तस्सेव दातब्बं। यो पन पठमंयेव ‘‘सुट्ठु कतं तया मम सन्तकं गण्हन्तेना’’ति वचीभेदेन वा चित्तुप्पादमत्तेन वा अनुमोदित्वा पच्छा केनचि कारणेन कुपितो, सो पच्चाहरापेतुं न लभति। यो च अदातुकामो, चित्तेन पन अधिवासेति, न किञ्चि वदति, सोपि पुन पच्चाहरापेतुं न लभति। यो पन ‘‘मया तुम्हाकं सन्तकं गहित’’न्ति वा ‘‘परिभुत्त’’न्ति वा वुत्तो गहितं वा होतु, परिभुत्तं वा, ‘‘मया पन तं केनचिदेव करणीयेन ठपितं, पाकतिकं कातुं वट्टती’’ति वदति, अयं पच्चाहरापेतुं लभति।
Yo pana jīvati, na ca gahite attamano hoti, tassa santakaṃ vissāsabhāvena gahitampi puna dātabbaṃ. Dadantena ca matakadhanaṃ tāva ye tassa dhane issarā gahaṭṭhā vā pabbajitā vā, tesaṃ dātabbaṃ. Anattamanassa santakaṃ tasseva dātabbaṃ. Yo pana paṭhamaṃyeva ‘‘suṭṭhu kataṃ tayā mama santakaṃ gaṇhantenā’’ti vacībhedena vā cittuppādamattena vā anumoditvā pacchā kenaci kāraṇena kupito, so paccāharāpetuṃ na labhati. Yo ca adātukāmo, cittena pana adhivāseti, na kiñci vadati, sopi puna paccāharāpetuṃ na labhati. Yo pana ‘‘mayā tumhākaṃ santakaṃ gahita’’nti vā ‘‘paribhutta’’nti vā vutto gahitaṃ vā hotu, paribhuttaṃ vā, ‘‘mayā pana taṃ kenacideva karaṇīyena ṭhapitaṃ, pākatikaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vadati, ayaṃ paccāharāpetuṃ labhati.
तावकालिकेति ‘‘पटिदस्सामि पटिकरिस्सामी’’ति एवं गण्हन्तस्स तावकालिकेपि गहणे अनापत्ति। गहितं पन सचे भण्डसामिको पुग्गलो वा गणो वा ‘‘तुय्हेवेतं होतू’’ति अनुजानाति, इच्चेतं कुसलं। नो चे अनुजानाति, आहरापेन्ते दातब्बं। सङ्घसन्तकं पन पटिदातुमेव वट्टति।
Tāvakāliketi ‘‘paṭidassāmi paṭikarissāmī’’ti evaṃ gaṇhantassa tāvakālikepi gahaṇe anāpatti. Gahitaṃ pana sace bhaṇḍasāmiko puggalo vā gaṇo vā ‘‘tuyhevetaṃ hotū’’ti anujānāti, iccetaṃ kusalaṃ. No ce anujānāti, āharāpente dātabbaṃ. Saṅghasantakaṃ pana paṭidātumeva vaṭṭati.
पेतपरिग्गहेति एत्थ पन पेत्तिविसये उपपन्नापि, कालं कत्वा तस्मिंयेव अत्तभावे निब्बत्तापि, चातुमहाराजिकादयो देवापि सब्बे ‘‘पेता’’त्वेव सङ्ख्यं गता, तेसं परिग्गहे अनापत्ति। देवताय पन उद्दिस्स बलिकम्मं करोन्तेहि रुक्खादीसु लग्गितसाटके वत्तब्बमेव नत्थि। तञ्च खो आरक्खकेहि अपरिग्गहिते, परिग्गहितं पन गहेतुं न वट्टति (सारत्थ॰ टी॰ २.१३१)।
Petapariggaheti ettha pana pettivisaye upapannāpi, kālaṃ katvā tasmiṃyeva attabhāve nibbattāpi, cātumahārājikādayo devāpi sabbe ‘‘petā’’tveva saṅkhyaṃ gatā, tesaṃ pariggahe anāpatti. Devatāya pana uddissa balikammaṃ karontehi rukkhādīsu laggitasāṭake vattabbameva natthi. Tañca kho ārakkhakehi apariggahite, pariggahitaṃ pana gahetuṃ na vaṭṭati (sārattha. ṭī. 2.131).
तिरच्छानगतपरिग्गहेति नागसुपण्णादीनं तिरच्छानगतानं परिग्गहे। सचेपि हि देवो वा नागसुपण्णो वा मनुस्सरूपेन आपणं पसारेति, ततो चस्स सन्तकं कोचि दिब्बचक्खुको भिक्खु तं ञत्वा गहेत्वा गच्छति, वट्टति।
Tiracchānagatapariggaheti nāgasupaṇṇādīnaṃ tiracchānagatānaṃ pariggahe. Sacepi hi devo vā nāgasupaṇṇo vā manussarūpena āpaṇaṃ pasāreti, tato cassa santakaṃ koci dibbacakkhuko bhikkhu taṃ ñatvā gahetvā gacchati, vaṭṭati.
पंसुकूलसञ्ञिस्साति ‘‘असामिकं इदं पंसुकूल’’न्ति एवसञ्ञिस्सापि गहणे अनापत्ति। सचे पन तं ससामिकं होति, आहरापेन्ते दातब्बं। उम्मत्तकादीनि पुब्बे वुत्तप्पकारानेव। आदिकम्मिको पनेत्थ धनियो । अवसेसानं पन रजकभण्डिकादिचोरानं छब्बग्गियादीनं आपत्तियेव।
Paṃsukūlasaññissāti ‘‘asāmikaṃ idaṃ paṃsukūla’’nti evasaññissāpi gahaṇe anāpatti. Sace pana taṃ sasāmikaṃ hoti, āharāpente dātabbaṃ. Ummattakādīni pubbe vuttappakārāneva. Ādikammiko panettha dhaniyo . Avasesānaṃ pana rajakabhaṇḍikādicorānaṃ chabbaggiyādīnaṃ āpattiyeva.
सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि इदं समुट्ठातीति आह ‘‘अदिन्नादानसमुट्ठान’’न्ति। तथा हि साहत्थिकं कायचित्ततो समुट्ठाति। आणत्तिकं वाचाचित्ततो समुट्ठाति। साहत्तिकाणत्तिकं कायवाचाचित्ततो समुट्ठाति, तञ्च खो ‘‘भारियमिदं, त्वं एकपस्सं गण्ह, अहं एकपस्स’’न्ति संविधाय उभयेसं पयोगेन एकस्स वत्थुनो ठानाचावने लब्भति। ‘‘कायवचीकम्म’’न्ति अवचनं पन कायवाचानं ईदिसे ठाने अङ्गमत्तत्ता। याय पन चेतनाय समुट्ठापितो पयोगो साहत्थिको वा आणत्तिको वा पधानभावेन ठानाचावनं साधेति, तस्सा वसेन आपत्ति कारेतब्बा। अञ्ञथा साहत्थिकं वा आणत्तिकस्स अङ्गं न होति, आणत्तिकं वा साहत्थिकस्साति इदं विरुज्झति। ‘‘अदिन्नं आदियामी’’ति सञ्ञाय अभावेन मुच्चनतो सञ्ञाविमोक्खं। कायेन कतं कम्मं कायकम्मं, कायद्वारेन कतन्ति अत्थो। वचीकम्मन्ति एत्थापि एसेव नयो। तुट्ठो वा भीतो वा मज्झत्तो वा नं आपज्जतीति तिवेदनं। सेसं पठमसिक्खापदे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Sacittakehi tīhi samuṭṭhānehi idaṃ samuṭṭhātīti āha ‘‘adinnādānasamuṭṭhāna’’nti. Tathā hi sāhatthikaṃ kāyacittato samuṭṭhāti. Āṇattikaṃ vācācittato samuṭṭhāti. Sāhattikāṇattikaṃ kāyavācācittato samuṭṭhāti, tañca kho ‘‘bhāriyamidaṃ, tvaṃ ekapassaṃ gaṇha, ahaṃ ekapassa’’nti saṃvidhāya ubhayesaṃ payogena ekassa vatthuno ṭhānācāvane labbhati. ‘‘Kāyavacīkamma’’nti avacanaṃ pana kāyavācānaṃ īdise ṭhāne aṅgamattattā. Yāya pana cetanāya samuṭṭhāpito payogo sāhatthiko vā āṇattiko vā padhānabhāvena ṭhānācāvanaṃ sādheti, tassā vasena āpatti kāretabbā. Aññathā sāhatthikaṃ vā āṇattikassa aṅgaṃ na hoti, āṇattikaṃ vā sāhatthikassāti idaṃ virujjhati. ‘‘Adinnaṃ ādiyāmī’’ti saññāya abhāvena muccanato saññāvimokkhaṃ. Kāyena kataṃ kammaṃ kāyakammaṃ, kāyadvārena katanti attho. Vacīkammanti etthāpi eseva nayo. Tuṭṭho vā bhīto vā majjhatto vā naṃ āpajjatīti tivedanaṃ. Sesaṃ paṭhamasikkhāpade vuttanayeneva veditabbaṃ.
दुतियपाराजिकवण्णना निट्ठिता।
Dutiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.
