| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / සාරත්‌ථදීපනී-ටීකා • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
දුතියසඞ්‌ගීතිකථාවණ්‌ණනා
Dutiyasaṅgītikathāvaṇṇanā
‘‘යදා නිබ්‌බායිංසූ’’ති සම්‌බන්‌ධො. ජොතයිත්‌වා ච සබ්‌බධීති තමෙව සද්‌ධම්‌මං සබ්‌බත්‌ථ පකාසයිත්‌වා. ‘‘ජුතිමන්‌තො’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ගාථාබන්‌ධවසෙන ‘‘ජුතීමන්‌තො’’ති වුත්‌තං, පඤ්‌ඤාජොතිසම්‌පන්‌නාති අත්‌ථො, තෙජවන්‌තොති වා, මහානුභාවාති වුත්‌තං හොති. නිබ්‌බායිංසූති අනුපාදිසෙසාය නිබ්‌බානධාතුයා පරිනිබ්‌බායිංසු. පහීනසබ්‌බකිලෙසත්‌තා නත්‌ථි එතෙසං කත්‌ථචි ආලයො තණ්‌හාති අනාලයා, වීතරාගාති වුත්‌තං හොති.
‘‘Yadā nibbāyiṃsū’’ti sambandho. Jotayitvā ca sabbadhīti tameva saddhammaṃ sabbattha pakāsayitvā. ‘‘Jutimanto’’ti vattabbe gāthābandhavasena ‘‘jutīmanto’’ti vuttaṃ, paññājotisampannāti attho, tejavantoti vā, mahānubhāvāti vuttaṃ hoti. Nibbāyiṃsūti anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyiṃsu. Pahīnasabbakilesattā natthi etesaṃ katthaci ālayo taṇhāti anālayā, vītarāgāti vuttaṃ hoti.
වස්‌සසතපරිනිබ්‌බුතෙ භගවතීති වස්‌සසතං පරිනිබ්‌බුතස්‌ස අස්‌සාති වස්‌සසතපරිනිබ්‌බුතො, භගවා, තස්‌මිං පරිනිබ්‌බානතො වස්‌සසතෙ අතික්‌කන්‌තෙති වුත්‌තං හොති. වෙසාලිකාති වෙසාලීනිවාසිනො. වජ්‌ජිපුත්‌තකාති වජ්‌ජිරට්‌ඨෙ වෙසාලියං කුලානං පුත්‌තා. කප්‌පති සිඞ්‌ගීලොණකප්‌පොති සිඞ්‌ගෙන ලොණං පරිහරිත්‌වා පරිහරිත්‌වා අලොණකපිණ්‌ඩපාතෙන සද්‌ධිං භුඤ්‌ජිතුං කප්‌පති, න සන්‌නිධිං කරොතීති අධිප්‌පායො. කප්‌පති ද්‌වඞ්‌ගුලකප්‌පොති ද්‌වඞ්‌ගුලං අතික්‌කන්‌තාය ඡායාය විකාලෙ භොජනං භුඤ්‌ජිතුං කප්‌පතීති අත්‌ථො. කප්‌පති ගාමන්‌තරකප්‌පොති ‘‘ගාමන්‌තරං ගමිස්‌සාමී’’ති පවාරිතෙන අනතිරිත්‌තභොජනං භුඤ්‌ජිතුං කප්‌පතීති අත්‌ථො. කප්‌පති ආවාසකප්‌පොති එකසීමායං නානාසෙනාසනෙසු විසුං විසුං උපොසථාදීනි සඞ්‌ඝකම්‌මානි කාතුං වට්‌ටතීති අත්‌ථො. කප්‌පති අනුමතිකප්‌පොති ‘‘අනාගතානං ආගතකාලෙ අනුමතිං ගහෙස්‌සාමී’’ති තෙසු අනාගතෙසුයෙව වග්‌ගෙන සඞ්‌ඝෙන කම්‌මං කත්‌වා පච්‌ඡා අනුමතිං ගහෙතුං කප්‌පති, වග්‌ගකම්‌මං න හොතීති අධිප්‌පායො. කප්‌පති ආචිණ්‌ණකප්‌පොති ආචරියුපජ්‌ඣායෙහි ආචිණ්‌ණො කප්‌පතීති අත්‌ථො. සො පන එකච්‌චො කප්‌පති ධම්‌මිකො, එකච්‌චො න කප්‌පති අධම්‌මිකොති වෙදිතබ්‌බො. කප්‌පති අමථිතකප්‌පොති යං ඛීරං ඛීරභාවං විජහිතං දධිභාවං අසම්‌පත්‌තං, තං භුත්‌තාවිනා පවාරිතෙන අනතිරිත්‌තං භුඤ්‌ජිතුං කප්‌පතීති අත්‌ථො. කප්‌පති ජලොගිං පාතුන්‌ති එත්‌ථ ජලොගීති තරුණසුරා. යං මජ්‌ජසම්‌භාරං එකතො කතං මජ්‌ජභාවමසම්‌පත්‌තං, තං පාතුං වට්‌ටතීති අධිප්‌පායො. ජාතරූපරජතන්‌ති සරසතො විකාරං අනාපජ්‌ජිත්‌වා සබ්‌බදා ජාතං රූපමෙව හොතීති ජාතං රූපමෙතස්‌සාති ජාතරූපං, සුවණ්‌ණං. ධවලසභාවතාය රාජතීති රජතං, රූපියං. සුසුනාගපුත්‌තොති සුසුනාගස්‌ස පුත්‌තො.
Vassasataparinibbute bhagavatīti vassasataṃ parinibbutassa assāti vassasataparinibbuto, bhagavā, tasmiṃ parinibbānato vassasate atikkanteti vuttaṃ hoti. Vesālikāti vesālīnivāsino. Vajjiputtakāti vajjiraṭṭhe vesāliyaṃ kulānaṃ puttā. Kappati siṅgīloṇakappoti siṅgena loṇaṃ pariharitvā pariharitvā aloṇakapiṇḍapātena saddhiṃ bhuñjituṃ kappati, na sannidhiṃ karotīti adhippāyo. Kappati dvaṅgulakappoti dvaṅgulaṃ atikkantāya chāyāya vikāle bhojanaṃ bhuñjituṃ kappatīti attho. Kappati gāmantarakappoti ‘‘gāmantaraṃ gamissāmī’’ti pavāritena anatirittabhojanaṃ bhuñjituṃ kappatīti attho. Kappati āvāsakappoti ekasīmāyaṃ nānāsenāsanesu visuṃ visuṃ uposathādīni saṅghakammāni kātuṃ vaṭṭatīti attho. Kappati anumatikappoti ‘‘anāgatānaṃ āgatakāle anumatiṃ gahessāmī’’ti tesu anāgatesuyeva vaggena saṅghena kammaṃ katvā pacchā anumatiṃ gahetuṃ kappati, vaggakammaṃ na hotīti adhippāyo. Kappati āciṇṇakappoti ācariyupajjhāyehi āciṇṇo kappatīti attho. So pana ekacco kappati dhammiko, ekacco na kappati adhammikoti veditabbo. Kappati amathitakappoti yaṃ khīraṃ khīrabhāvaṃ vijahitaṃ dadhibhāvaṃ asampattaṃ, taṃ bhuttāvinā pavāritena anatirittaṃ bhuñjituṃ kappatīti attho. Kappati jalogiṃ pātunti ettha jalogīti taruṇasurā. Yaṃ majjasambhāraṃ ekato kataṃ majjabhāvamasampattaṃ, taṃ pātuṃ vaṭṭatīti adhippāyo. Jātarūparajatanti sarasato vikāraṃ anāpajjitvā sabbadā jātaṃ rūpameva hotīti jātaṃ rūpametassāti jātarūpaṃ, suvaṇṇaṃ. Dhavalasabhāvatāya rājatīti rajataṃ, rūpiyaṃ. Susunāgaputtoti susunāgassa putto.
කාකණ්‌ඩකපුත්‌තොති කාකණ්‌ඩකබ්‍රාහ්‌මණස්‌ස පුත්‌තො. වජ්‌ජීසූති ජනපදවචනත්‌තා බහුවචනං කතං. එකොපි හි ජනපදො රුළ්‌හීසද්‌දත්‌තා බහුවචනෙන වුච්‌චති. යෙන වෙසාලී, තදවසරීති යෙන දිසාභාගෙන වෙසාලී අවසරිතබ්‌බා, යස්‌මිං වා පදෙසෙ වෙසාලී, තදවසරි, තං පත්‌තොති අත්‌ථො. මහාවනෙ කූටාගාරසාලායන්‌ති එත්‌ථ මහාවනං නාම සයංජාතමරොපිමං සපරිච්‌ඡෙදං මහන්‌තං වනං. කපිලවත්‌ථුසාමන්‌තා පන මහාවනං හිමවන්‌තෙන සහ එකාබද්‌ධං අපරිච්‌ඡෙදං හුත්‌වා මහාසමුද්‌දං ආහච්‌ච ඨිතං, ඉදං තාදිසං න හොතීති සපරිච්‌ඡෙදං මහන්‌තං වනන්‌ති මහාවනං. කූටාගාරසාලා පන මහාවනං නිස්‌සාය කතෙ ආරාමෙ කූටාගාරං අන්‌තො කත්‌වා හංසවට්‌ටකච්‌ඡන්‌නෙන හංසමණ්‌ඩලාකාරෙන කතා.
Kākaṇḍakaputtoti kākaṇḍakabrāhmaṇassa putto. Vajjīsūti janapadavacanattā bahuvacanaṃ kataṃ. Ekopi hi janapado ruḷhīsaddattā bahuvacanena vuccati. Yena vesālī, tadavasarīti yena disābhāgena vesālī avasaritabbā, yasmiṃ vā padese vesālī, tadavasari, taṃ pattoti attho. Mahāvane kūṭāgārasālāyanti ettha mahāvanaṃ nāma sayaṃjātamaropimaṃ saparicchedaṃ mahantaṃ vanaṃ. Kapilavatthusāmantā pana mahāvanaṃ himavantena saha ekābaddhaṃ aparicchedaṃ hutvā mahāsamuddaṃ āhacca ṭhitaṃ, idaṃ tādisaṃ na hotīti saparicchedaṃ mahantaṃ vananti mahāvanaṃ. Kūṭāgārasālā pana mahāvanaṃ nissāya kate ārāme kūṭāgāraṃ anto katvā haṃsavaṭṭakacchannena haṃsamaṇḍalākārena katā.
තදහුපොසථෙති එත්‌ථ තදහූති තස්‌මිං අහනි, තස්‌මිං දිවසෙති අත්‌ථො. උපවසන්‌ති එත්‌ථාති උපොසථො, උපවසිතබ්‌බදිවසො. උපවසන්‌තීති ච සීලෙන වා සබ්‌බසො ආහාරස්‌ස ච අභුඤ්‌ජනසඞ්‌ඛාතෙන අනසනෙන වා ඛීරපානමධුපානාදිමත්‌තෙන වා උපෙතා හුත්‌වා වසන්‌තීති අත්‌ථො. සො පනෙස දිවසො අට්‌ඨමීචාතුද්‌දසීපන්‌නරසීභෙදෙන තිවිධො. කත්‌ථචි පන පාතිමොක්‌ඛෙපි සීලෙපි උපවාසෙපි පඤ්‌ඤත්‌තියම්‌පි උපොසථසද්‌දො ආගතො. තථා හෙස ‘‘ආයාමාවුසො කප්‌පින, උපොසථං ගමිස්‌සාමා’’තිආදීසු පාතිමොක්‌ඛුද්‌දෙසෙ ආගතො. ‘‘එවං අට්‌ඨඞ්‌ගසමන්‌නාගතො ඛො විසාඛෙ උපොසථො උපවුත්‌ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) සීලෙ. ‘‘සුද්‌ධස්‌ස වෙ සදා ඵෙග්‌ගු, සුද්‌ධස්‌සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසෙ. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246; ම. නි. 3.258) පඤ්‌ඤත්‌තියඤ්‌ච ආගතො. තත්‌ථ උපෙච්‌ච වසිතබ්‌බතො උපොසථො පාතිමොක්‌ඛුද්‌දෙසො. උපෙතෙන සමන්‌නාගතෙන හුත්‌වා වසිතබ්‌බතො සන්‌තානෙ වාසෙතබ්‌බතො උපොසථො සීලං. අසනාදිසංයමාදිං වා උපෙච්‌ච වසන්‌තීති උපොසථො උපවාසො. තථාරූපෙ හත්‌ථිඅස්‌සවිසෙසෙ උපොසථොති සමඤ්‌ඤාමත්‌තතො උපොසථො පඤ්‌ඤත්‌ති. ඉධ පන ‘‘න, භික්‌ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්‌ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු (මහාව. 181) විය උපොසථදිවසො අධිප්‌පෙතො, තස්‌මා තදහුපොසථෙති තස්‌මිං උපොසථදිවසෙති අත්‌ථො. කංසපාතින්‌ති සුවණ්‌ණපාතිං. කහාපණම්‌පීතිආදීසු කහාපණස්‌ස සමභාගො අඩ්‌ඪො. පාදො චතුත්‌ථභාගො. මාසකොයෙව මාසකරූපං. සබ්‌බං තාව වත්‌තබ්‌බන්‌ති ඉමිනා සත්‌තසතිකක්‌ඛන්‌ධකෙ (චූළව. 446 ආදයො) ආගතා සබ්‌බාපි පාළි ඉධ ආනෙත්‌වා වත්‌තබ්‌බාති දස්‌සෙති. සා කුතො වත්‌තබ්‌බාති ආහ ‘‘යාව ඉමාය පන විනයසඞ්‌ගීතියා’’තිආදි. සඞ්‌ගායිතසදිසමෙව සඞ්‌ගායිංසූති සම්‌බන්‌ධො.
Tadahuposatheti ettha tadahūti tasmiṃ ahani, tasmiṃ divaseti attho. Upavasanti etthāti uposatho, upavasitabbadivaso. Upavasantīti ca sīlena vā sabbaso āhārassa ca abhuñjanasaṅkhātena anasanena vā khīrapānamadhupānādimattena vā upetā hutvā vasantīti attho. So panesa divaso aṭṭhamīcātuddasīpannarasībhedena tividho. Katthaci pana pātimokkhepi sīlepi upavāsepi paññattiyampi uposathasaddo āgato. Tathā hesa ‘‘āyāmāvuso kappina, uposathaṃ gamissāmā’’tiādīsu pātimokkhuddese āgato. ‘‘Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgato kho visākhe uposatho upavuttho’’tiādīsu (a. ni. 8.43) sīle. ‘‘Suddhassa ve sadā pheggu, suddhassuposatho sadā’’tiādīsu (ma. ni. 1.79) upavāse. ‘‘Uposatho nāma nāgarājā’’tiādīsu (dī. ni. 2.246; ma. ni. 3.258) paññattiyañca āgato. Tattha upecca vasitabbato uposatho pātimokkhuddeso. Upetena samannāgatena hutvā vasitabbato santāne vāsetabbato uposatho sīlaṃ. Asanādisaṃyamādiṃ vā upecca vasantīti uposatho upavāso. Tathārūpe hatthiassavisese uposathoti samaññāmattato uposatho paññatti. Idha pana ‘‘na, bhikkhave, tadahuposathe sabhikkhukā āvāsā’’tiādīsu (mahāva. 181) viya uposathadivaso adhippeto, tasmā tadahuposatheti tasmiṃ uposathadivaseti attho. Kaṃsapātinti suvaṇṇapātiṃ. Kahāpaṇampītiādīsu kahāpaṇassa samabhāgo aḍḍho. Pādo catutthabhāgo. Māsakoyeva māsakarūpaṃ. Sabbaṃ tāva vattabbanti iminā sattasatikakkhandhake (cūḷava. 446 ādayo) āgatā sabbāpi pāḷi idha ānetvā vattabbāti dasseti. Sā kuto vattabbāti āha ‘‘yāva imāya pana vinayasaṅgītiyā’’tiādi. Saṅgāyitasadisameva saṅgāyiṃsūti sambandho.
පුබ්‌බෙ කතං උපාදායාති පුබ්‌බෙ කතං පඨමසඞ්‌ගීතිමුපාදාය. සා පනායං සඞ්‌ගීතීති සම්‌බන්‌ධො. තෙසූති තෙසු සඞ්‌ගීතිකාරකෙසු ථෙරෙසු. විස්‌සුතාති ගණපාමොක්‌ඛතාය විස්‌සුතා සබ්‌බත්‌ථ පාකටා. තස්‌මිඤ්‌හි සන්‌නිපාතෙ අට්‌ඨෙව ගණපාමොක්‌ඛා මහාථෙරා අහෙසුං, තෙසු ච වාසභගාමී සුමනොති ද්‌වෙ ථෙරා අනුරුද්‌ධත්‌ථෙරස්‌ස සද්‌ධිවිහාරිකා, අවසෙසා ඡ ආනන්‌දත්‌ථෙරස්‌ස. එතෙ පන සබ්‌බෙපි අට්‌ඨ මහාථෙරා භගවන්‌තං දිට්‌ඨපුබ්‌බා. ඉදානි තෙ ථෙරෙ සරූපතො දස්‌සෙන්‌තො ආහ ‘‘සබ්‌බකාමී චා’’තිආදි. සාණසම්‌භූතොති සාණදෙසවාසී සම්‌භූතත්‌ථෙරො . දුතියො සඞ්‌ගහොති සම්‌බන්‌ධො. පන්‌නභාරාති පතිතක්‌ඛන්‌ධභාරා. ‘‘භාරා හවෙ පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා’’ති (සං. නි. 3.22) හි වුත්‌තං. කතකිච්‌චාති චතූසු සච්‌චෙසු චතූහි මග්‌ගෙහි කත්‌තබ්‌බස්‌ස පරිඤ්‌ඤාපහානසඅඡකිරියාභාවනාසඞ්‌ඛාතස්‌ස සොළසවිධස්‌සපි කිච්‌චස්‌ස පරිනිට්‌ඨිතත්‌තා කතකිච්‌චා.
Pubbe kataṃ upādāyāti pubbe kataṃ paṭhamasaṅgītimupādāya. Sā panāyaṃ saṅgītīti sambandho. Tesūti tesu saṅgītikārakesu theresu. Vissutāti gaṇapāmokkhatāya vissutā sabbattha pākaṭā. Tasmiñhi sannipāte aṭṭheva gaṇapāmokkhā mahātherā ahesuṃ, tesu ca vāsabhagāmī sumanoti dve therā anuruddhattherassa saddhivihārikā, avasesā cha ānandattherassa. Ete pana sabbepi aṭṭha mahātherā bhagavantaṃ diṭṭhapubbā. Idāni te there sarūpato dassento āha ‘‘sabbakāmī cā’’tiādi. Sāṇasambhūtoti sāṇadesavāsī sambhūtatthero . Dutiyo saṅgahoti sambandho. Pannabhārāti patitakkhandhabhārā. ‘‘Bhārā have pañcakkhandhā’’ti (saṃ. ni. 3.22) hi vuttaṃ. Katakiccāti catūsu saccesu catūhi maggehi kattabbassa pariññāpahānasaachakiriyābhāvanāsaṅkhātassa soḷasavidhassapi kiccassa pariniṭṭhitattā katakiccā.
අබ්‌බුදන්‌ති උපද්‌දවං වදන්‌ති චොරකම්‌මම්‌පි භගවතො වචනං ථෙනෙත්‌වා අත්‌තනො වචනස්‌ස දීපනතො . ගණ්‌ඨිපදෙ පන ‘‘අබ්‌බුදං ගණ්‌ඩො’’ති වුත්‌තං. ඉමන්‌ති වක්‌ඛමානනිදස්‌සනං. සන්‌දිස්‌සමානා මුඛා සම්‌මුඛා. උපරිබ්‍රහ්‌මලොකූපපත්‌තියා භාවිතමග්‌ගන්‌ති උපරිබ්‍රහ්‌මලොකෙ උපපත්‌තියා උප්‌පාදිතජ්‌ඣානං. ඣානඤ්‌හි තත්‍රූපපත්‌තියා උපායභාවතො ඉධ ‘‘මග්‌ගො’’ති වුත්‌තං. උපායො හි ‘‘මග්‌ගො’’ති වුච්‌චති. වචනත්‌ථො පනෙත්‌ථ – තං තං උපපත්‌තිං මග්‌ගති ගවෙසති ජනෙති නිප්‌ඵාදෙතීති මග්‌ගොති එවං වෙදිතබ්‌බො. අත්‌ථතො චායං මග්‌ගො නාම චෙතනාපි හොති චෙතනාසම්‌පයුත්‌තධම්‌මාපි තදුභයම්‌පි. ‘‘නිරයඤ්‌චාහං, සාරිපුත්‌ත, ජානාමි නිරයගාමිඤ්‌ච මග්‌ග’’න්‌ති (ම. නි. 1.153) හි එත්‌ථ චෙතනා මග්‌ගො නාම.
Abbudanti upaddavaṃ vadanti corakammampi bhagavato vacanaṃ thenetvā attano vacanassa dīpanato . Gaṇṭhipade pana ‘‘abbudaṃ gaṇḍo’’ti vuttaṃ. Imanti vakkhamānanidassanaṃ. Sandissamānā mukhā sammukhā. Uparibrahmalokūpapattiyā bhāvitamagganti uparibrahmaloke upapattiyā uppāditajjhānaṃ. Jhānañhi tatrūpapattiyā upāyabhāvato idha ‘‘maggo’’ti vuttaṃ. Upāyo hi ‘‘maggo’’ti vuccati. Vacanattho panettha – taṃ taṃ upapattiṃ maggati gavesati janeti nipphādetīti maggoti evaṃ veditabbo. Atthato cāyaṃ maggo nāma cetanāpi hoti cetanāsampayuttadhammāpi tadubhayampi. ‘‘Nirayañcāhaṃ, sāriputta, jānāmi nirayagāmiñca magga’’nti (ma. ni. 1.153) hi ettha cetanā maggo nāma.
‘‘සද්‌ධා හිරියං කුසලඤ්‌ච දානං,
‘‘Saddhā hiriyaṃ kusalañca dānaṃ,
ධම්‌මා එතෙ සප්‌පුරිසානුයාතා;
Dhammā ete sappurisānuyātā;
එතඤ්‌හි මග්‌ගං දිවියං වදන්‌ති,
Etañhi maggaṃ diviyaṃ vadanti,
එතෙන හි ගච්‌ඡති දෙවලොක’’න්‌ති. (අ. නි. 8.32; කථා. 479) –
Etena hi gacchati devaloka’’nti. (a. ni. 8.32; kathā. 479) –
එත්‌ථ චෙතනාසම්‌පයුත්‌තධම්‌මා මග්‌ගො නාම. ‘‘අයං භික්‌ඛවෙ මග්‌ගො අයං පටිපදා’’ති සඞ්‌ඛාරූපපත්‌තිසුත්‌තාදීසු (ම. නි. 3.161) චෙතනාපි චෙතනාසම්‌පයුත්‌තධම්‌මාපි මග්‌ගො නාම. ඉමස්‌මිං ඨානෙ ඣානස්‌ස අධිප්‌පෙතත්‌තා චෙතනාසම්‌පයුත්‌තධම්‌මා ගහෙතබ්‌බා.
Ettha cetanāsampayuttadhammā maggo nāma. ‘‘Ayaṃ bhikkhave maggo ayaṃ paṭipadā’’ti saṅkhārūpapattisuttādīsu (ma. ni. 3.161) cetanāpi cetanāsampayuttadhammāpi maggo nāma. Imasmiṃ ṭhāne jhānassa adhippetattā cetanāsampayuttadhammā gahetabbā.
මොග්‌ගලිබ්‍රාහ්‌මණස්‌සාති ලොකසම්‌මතස්‌ස අපුත්‌තකස්‌ස මොග්‌ගලිනාමබ්‍රාහ්‌මණස්‌ස. නනු ච කථමෙතං නාම වුත්‌තං ‘‘මොග්‌ගලිබ්‍රාහ්‌මණස්‌ස ගෙහෙ පටිසන්‌ධිං ගහෙස්‌සතී’’ති. කිං උපරූපපත්‌තියා පටිලද්‌ධසමාපත්‌තීනම්‌පි කාමාවචරෙ උප්‌පත්‌ති හොතීති? හොති. සා ච කතාධිකාරානං මහාපුඤ්‌ඤානං චෙතොපණිධිවසෙන හොති, න සබ්‌බෙසන්‌ති දට්‌ඨබ්‌බං. අථ මහග්‌ගතස්‌ස ගරුකකම්‌මස්‌ස විපාකං පටිබාහිත්‌වා පරිත්‌තකම්‌මං කථමත්‌තනො විපාකස්‌ස ඔකාසං කරොතීති? එත්‌ථ ච තාව තීසුපි ගණ්‌ඨිපදෙසු ඉදං වුත්‌තං ‘‘නිකන්‌තිබලෙනෙව ඣානා පරිහායති, තතො පරිහීනජ්‌ඣානා නිබ්‌බත්‌තන්‌තී’’ති. කෙචි පන ‘‘අනීවරණාවත්‌ථාය නිකන්‌තියා ඣානස්‌ස පරිහානි වීමංසිත්‌වා ගහෙතබ්‌බා’’ති වත්‌වා එවමෙත්‌ථ කාරණං වදන්‌ති ‘‘සතිපි මහග්‌ගතකම්‌මුනො විපාකපටිබාහනසමත්‌ථස්‌ස පරිත්‌තකම්‌මස්‌සපි අභාවෙ ‘ඉජ්‌ඣති, භික්‌ඛවෙ, සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්‌ධත්‌තා’ති (දී. නි. 3.337; අ. නි. 8.35; සං. නි. 4.352) වචනතො කාමභවෙ චෙතොපණිධි මහග්‌ගතකම්‌මස්‌ස විපාකං පටිබාහිත්‌වා පරිත්‌තකම්‌මුනො විපාකස්‌ස ඔකාසං කරොතී’’ති.
Moggalibrāhmaṇassāti lokasammatassa aputtakassa moggalināmabrāhmaṇassa. Nanu ca kathametaṃ nāma vuttaṃ ‘‘moggalibrāhmaṇassa gehe paṭisandhiṃ gahessatī’’ti. Kiṃ uparūpapattiyā paṭiladdhasamāpattīnampi kāmāvacare uppatti hotīti? Hoti. Sā ca katādhikārānaṃ mahāpuññānaṃ cetopaṇidhivasena hoti, na sabbesanti daṭṭhabbaṃ. Atha mahaggatassa garukakammassa vipākaṃ paṭibāhitvā parittakammaṃ kathamattano vipākassa okāsaṃ karotīti? Ettha ca tāva tīsupi gaṇṭhipadesu idaṃ vuttaṃ ‘‘nikantibaleneva jhānā parihāyati, tato parihīnajjhānā nibbattantī’’ti. Keci pana ‘‘anīvaraṇāvatthāya nikantiyā jhānassa parihāni vīmaṃsitvā gahetabbā’’ti vatvā evamettha kāraṇaṃ vadanti ‘‘satipi mahaggatakammuno vipākapaṭibāhanasamatthassa parittakammassapi abhāve ‘ijjhati, bhikkhave, sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā’ti (dī. ni. 3.337; a. ni. 8.35; saṃ. ni. 4.352) vacanato kāmabhave cetopaṇidhi mahaggatakammassa vipākaṃ paṭibāhitvā parittakammuno vipākassa okāsaṃ karotī’’ti.
සාධු සප්‌පුරිසාති එත්‌ථ සාධූති ආයාචනත්‌ථෙ නිපාතො, තං යාචාමාති අත්‌ථො. හට්‌ඨපහට්‌ඨොති චිත්‌තපීණනවසෙන පුනප්‌පුනං සන්‌තුට්‌ඨො. උදග්‌ගුදග්‌ගොති සරීරවිකාරුප්‌පාදනපීතිවසෙන උදග්‌ගුදග්‌ගො. පීතිමා හි පුග්‌ගලො කායචිත්‌තානං උග්‌ගතත්‌තා අබ්‌භුග්‌ගතත්‌තා ‘‘උදග්‌ගො’’ති වුච්‌චති. සාධූති පටිස්‌සුණිත්‌වාති ‘‘සාධූ’’ති පටිවචනං දත්‌වා. තීරෙත්‌වාති නිට්‌ඨපෙත්‌වා. පුන පච්‌චාගමිංසූති පුන ආගමිංසු. තෙන ඛො පන සමයෙනාති යස්‌මිං සමයෙ දුතියසඞ්‌ගීතිං අකංසු, තස්‌මිං සමයෙති අත්‌ථො. නවකාති වුත්‌තමෙවත්‌ථං විභාවෙතුං ‘‘දහරභික්‌ඛූ’’ති වුත්‌තං. තං අධිකරණං න සම්‌පාපුණිංසූති තං වජ්‌ජිපුත්‌තකෙහි උප්‌පාදිතං අධිකරණං විනිච්‌ඡිනිතුං න සම්‌පාපුණිංසු නාගමිංසු. නො අහුවත්‌ථාති සම්‌බන්‌ධො. ඉදං දණ්‌ඩකම්‌මන්‌ති ඉදානි වත්‌තබ්‌බං සන්‌ධාය වුත්‌තං. යාවතායුකං ඨත්‌වා පරිනිබ්‌බුතාති සම්‌බන්‌ධො, යාව අත්‌තනො අත්‌තනො ආයුපරිමාණං, තාව ඨත්‌වා පරිනිබ්‌බුතාති අත්‌ථො.
Sādhusappurisāti ettha sādhūti āyācanatthe nipāto, taṃ yācāmāti attho. Haṭṭhapahaṭṭhoti cittapīṇanavasena punappunaṃ santuṭṭho. Udaggudaggoti sarīravikāruppādanapītivasena udaggudaggo. Pītimā hi puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā ‘‘udaggo’’ti vuccati. Sādhūti paṭissuṇitvāti ‘‘sādhū’’ti paṭivacanaṃ datvā. Tīretvāti niṭṭhapetvā. Puna paccāgamiṃsūti puna āgamiṃsu. Tena kho pana samayenāti yasmiṃ samaye dutiyasaṅgītiṃ akaṃsu, tasmiṃ samayeti attho. Navakāti vuttamevatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘daharabhikkhū’’ti vuttaṃ. Taṃ adhikaraṇaṃ na sampāpuṇiṃsūti taṃ vajjiputtakehi uppāditaṃ adhikaraṇaṃ vinicchinituṃ na sampāpuṇiṃsu nāgamiṃsu. No ahuvatthāti sambandho. Idaṃ daṇḍakammanti idāni vattabbaṃ sandhāya vuttaṃ. Yāvatāyukaṃ ṭhatvā parinibbutāti sambandho, yāva attano attano āyuparimāṇaṃ, tāva ṭhatvā parinibbutāti attho.
කිං පන කත්‌වා තෙ ථෙරා පරිනිබ්‌බුතාති ආහ ‘‘දුතියං සඞ්‌ගහං කත්‌වා’’තිආදි. අනාගතෙපි සද්‌ධම්‌මවුඩ්‌ඪියා හෙතුං කත්‌වා පරිනිබ්‌බුතාති සම්‌බන්‌ධො. ඉදානි ‘‘තෙපි නාම එවං මහානුභාවා ථෙරා අනිච්‌චතාය වසං ගතා, කිමඞ්‌ගං පන අඤ්‌ඤෙ’’ති සංවෙජෙත්‌වා ඔවදන්‌තො ආහ ‘‘ඛීණාසවා’’තිආදි. අනිච්‌චතාවසන්‌ති අනිච්‌චතාවසත්‌තං, අනිච්‌චතායත්‌තභාවං අනිච්‌චතාධීනභාවන්‌ති වුත්‌තං හොති. ජම්‌මිං ලාමකං දුරභිසම්‌භවං අනභිභවනීයං අතික්‌කමිතුං අසක්‌කුණෙය්‍යං අනිච්‌චතං එවං ඤත්‌වාති සම්‌බන්‌ධො. කෙචි පන ‘‘දුරභිසම්‌භව’’න්‌ති එත්‌ථ ‘‘පාපුණිතුං අසක්‌කුණෙය්‍ය’’න්‌ති ඉමමත්‌ථං ගහෙත්‌වා ‘‘යං දුරභිසම්‌භවං නිච්‌චං අමතං පදං, තං පත්‌තුං වායමෙ ධීරො’’ති සම්‌බන්‌ධං වදන්‌ති. සබ්‌බාකාරෙනාති සබ්‌බප්‌පකාරෙන වත්‌තබ්‌බං කිඤ්‌චිපි අසෙසෙත්‌වා දුතියසඞ්‌ගීති සංවණ්‌ණිතාති අධිප්‌පායො.
Kiṃ pana katvā te therā parinibbutāti āha ‘‘dutiyaṃ saṅgahaṃ katvā’’tiādi. Anāgatepi saddhammavuḍḍhiyā hetuṃ katvā parinibbutāti sambandho. Idāni ‘‘tepi nāma evaṃ mahānubhāvā therā aniccatāya vasaṃ gatā, kimaṅgaṃ pana aññe’’ti saṃvejetvā ovadanto āha ‘‘khīṇāsavā’’tiādi. Aniccatāvasanti aniccatāvasattaṃ, aniccatāyattabhāvaṃ aniccatādhīnabhāvanti vuttaṃ hoti. Jammiṃ lāmakaṃ durabhisambhavaṃ anabhibhavanīyaṃ atikkamituṃ asakkuṇeyyaṃ aniccataṃ evaṃ ñatvāti sambandho. Keci pana ‘‘durabhisambhava’’nti ettha ‘‘pāpuṇituṃ asakkuṇeyya’’nti imamatthaṃ gahetvā ‘‘yaṃ durabhisambhavaṃ niccaṃ amataṃ padaṃ, taṃ pattuṃ vāyame dhīro’’ti sambandhaṃ vadanti. Sabbākārenāti sabbappakārena vattabbaṃ kiñcipi asesetvā dutiyasaṅgīti saṃvaṇṇitāti adhippāyo.
ඉති සමන්‌තපාසාදිකාය විනයට්‌ඨකථාය සාරත්‌ථදීපනියං
Iti samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāya sāratthadīpaniyaṃ
දුතියසඞ්‌ගීතිකථාවණ්‌ණනා සමත්‌තා.
Dutiyasaṅgītikathāvaṇṇanā samattā.
