| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
२.दुतियउरुवेलसुत्तवण्णना
2.Dutiyauruvelasuttavaṇṇanā
२२. दुतिये हुहुङ्कजातिकेनाति सो किर दिट्ठमङ्गलिको मानवसेन कोधवसेन च ‘‘हुहु’’न्ति करोन्तो विचरति, तस्मा हुहुङ्कजातिकोति वुच्चति। ‘‘हुहुक्कजातिको’’तिपि पठन्ति, तेन सद्धिं आगताति अत्थो। जराजिण्णाति जराय खण्डदन्तपलितकेसादिभावं आपादिता। वयोवुद्धाति अङ्गपच्चङ्गानं वुद्धिमरियादप्पत्ता। जातिमहल्लकाति उपपत्तिया महल्लकभावेन समन्नागता। महत्तं लन्ति गण्हन्तीति महल्लका, जातिया महल्लका, न विभवादिनाति जातिमहल्लका। वयोअनुप्पत्ताति पच्छिमवयं सम्पत्ता, पच्छिमवयो नाम वस्ससतस्स पच्छिमो ततियो भागो। जिण्णाति वा पोराणा, चिरकालप्पवत्तकुलन्वयाति वुत्तं होति। वुद्धाति सीलाचारादिगुणवुद्धियुत्ता। महल्लकाति विभवमहन्तताय समन्नागता। महद्धनाति महाभोगा। अद्धगताति मग्गप्पटिपन्ना ब्राह्मणानं वतचरियादिमरियादं अवीतिक्कम्म चरमाना। वयोअनुप्पत्ताति जातिवुद्धभावं अन्तिमवयं अनुप्पत्ता। सुतं नेतन्ति एत्थ सुतं नो एतन्ति पदच्छेदो। नोति च करणत्थे सामिवचनं। तेनाह ‘‘अम्हेहि सुत’’न्ति।
22. Dutiye huhuṅkajātikenāti so kira diṭṭhamaṅgaliko mānavasena kodhavasena ca ‘‘huhu’’nti karonto vicarati, tasmā huhuṅkajātikoti vuccati. ‘‘Huhukkajātiko’’tipi paṭhanti, tena saddhiṃ āgatāti attho. Jarājiṇṇāti jarāya khaṇḍadantapalitakesādibhāvaṃ āpāditā. Vayovuddhāti aṅgapaccaṅgānaṃ vuddhimariyādappattā. Jātimahallakāti upapattiyā mahallakabhāvena samannāgatā. Mahattaṃ lanti gaṇhantīti mahallakā, jātiyā mahallakā, na vibhavādināti jātimahallakā. Vayoanuppattāti pacchimavayaṃ sampattā, pacchimavayo nāma vassasatassa pacchimo tatiyo bhāgo. Jiṇṇāti vā porāṇā, cirakālappavattakulanvayāti vuttaṃ hoti. Vuddhāti sīlācārādiguṇavuddhiyuttā. Mahallakāti vibhavamahantatāya samannāgatā. Mahaddhanāti mahābhogā. Addhagatāti maggappaṭipannā brāhmaṇānaṃ vatacariyādimariyādaṃ avītikkamma caramānā. Vayoanuppattāti jātivuddhabhāvaṃ antimavayaṃ anuppattā. Sutaṃ netanti ettha sutaṃ no etanti padacchedo. Noti ca karaṇatthe sāmivacanaṃ. Tenāha ‘‘amhehi suta’’nti.
अकालेति अयुत्तकाले। असभावं वदतीति यं नत्थि, तं वदति। अनत्थं वदतीति अकारणनिस्सितं वदति। अकारणनिस्सितन्ति च निप्फलन्ति अत्थो। फलञ्हि कारणनिस्सितं। अकारणनिस्सितता च तदविनाभावतो अकारणे निस्सितं, निप्फलं सम्फन्ति वुत्तं होति। अविनयं वदतीति न संवरविनयप्पटिसंयुत्तं वदति, अत्तनो सुणन्तस्स च न संवरविनयावहं वदतीति वुत्तं होति। न हदये निधेतब्बयुत्तकन्ति अहितसंहितत्ता चित्तं अनुप्पवेसेत्वा निधेतुं अयुत्तं। कथेतुं अयुत्तकालेनाति धम्मं कथेन्तेन यो अत्थो यस्मिं काले वत्तब्बो, ततो पुब्बे पच्छा च तस्स अकालो, तस्मिं अयुत्तकाले वत्ता। अपदेसरहितन्ति सुत्तापदेसरहितं। सापदेसं सकारणं कत्वा न कथेतीति ‘‘भगवता असुके सुत्ते एवं वुत्त’’न्ति एवं सापदेसं कारणसहितं कत्वा न कथेति।
Akāleti ayuttakāle. Asabhāvaṃ vadatīti yaṃ natthi, taṃ vadati. Anatthaṃ vadatīti akāraṇanissitaṃ vadati. Akāraṇanissitanti ca nipphalanti attho. Phalañhi kāraṇanissitaṃ. Akāraṇanissitatā ca tadavinābhāvato akāraṇe nissitaṃ, nipphalaṃ samphanti vuttaṃ hoti. Avinayaṃ vadatīti na saṃvaravinayappaṭisaṃyuttaṃ vadati, attano suṇantassa ca na saṃvaravinayāvahaṃ vadatīti vuttaṃ hoti. Na hadaye nidhetabbayuttakanti ahitasaṃhitattā cittaṃ anuppavesetvā nidhetuṃ ayuttaṃ. Kathetuṃ ayuttakālenāti dhammaṃ kathentena yo attho yasmiṃ kāle vattabbo, tato pubbe pacchā ca tassa akālo, tasmiṃ ayuttakāle vattā. Apadesarahitanti suttāpadesarahitaṃ. Sāpadesaṃ sakāraṇaṃ katvā na kathetīti ‘‘bhagavatā asuke sutte evaṃ vutta’’nti evaṃ sāpadesaṃ kāraṇasahitaṃ katvā na katheti.
परियन्तरहितन्ति परिच्छेदरहितं, सुत्तं वा जातकं वा निक्खिपित्वा तस्स अनुयोगं उपमं वा वत्थुं वा आहरित्वा यं सुत्तं जातकं वा निक्खिपितं, तस्स सरीरभूतं कथं अनामसित्वा बाहिरकथंयेव कथेति, निक्खित्तं निक्खित्तमत्तमेव होति, ‘‘सुत्तं नु खो कथेति जातकं नु खो, नास्स अन्तं वा कोटिं वा पस्सामा’’ति वत्तब्बतं आपज्जति। यथा वटरुक्खसाखानं गतगतट्ठाने पारोहा ओतरन्ति, ओतिण्णो-तिण्णट्ठाने विरुळ्हिं आपज्जित्वा पुन वड्ढन्तियेव, एवं अड्ढयोजनम्पि योजनम्पि गच्छतियेव। गच्छन्ते गच्छन्ते पन मूलरुक्खो विनस्सति, अनुजातपारोहमूलानियेव तिट्ठन्ति, एवं अयम्पि निग्रोधधम्मकथिको नाम होति। निक्खित्तं निक्खित्तमेव कत्वा पस्सेनेव परिहरन्तो गच्छति। यो पन बहुम्पि भणन्तो ‘‘एतदत्थमिदं वुत्त’’न्ति निक्खित्तसुत्ततो अञ्ञम्पि अनुयोगूपमावत्थुवसेन तदुपयोगीनं आहरित्वा आहरित्वा जानापेतुं सक्कोति, तथारूपस्स धम्मकथिकस्स बहुम्पि कथेतुं वट्टति। न लोकियलोकुत्तरअत्थनिस्सितन्ति अत्तनो परेसञ्च न लोकियलोकुत्तरहितावहं।
Pariyantarahitanti paricchedarahitaṃ, suttaṃ vā jātakaṃ vā nikkhipitvā tassa anuyogaṃ upamaṃ vā vatthuṃ vā āharitvā yaṃ suttaṃ jātakaṃ vā nikkhipitaṃ, tassa sarīrabhūtaṃ kathaṃ anāmasitvā bāhirakathaṃyeva katheti, nikkhittaṃ nikkhittamattameva hoti, ‘‘suttaṃ nu kho katheti jātakaṃ nu kho, nāssa antaṃ vā koṭiṃ vā passāmā’’ti vattabbataṃ āpajjati. Yathā vaṭarukkhasākhānaṃ gatagataṭṭhāne pārohā otaranti, otiṇṇo-tiṇṇaṭṭhāne viruḷhiṃ āpajjitvā puna vaḍḍhantiyeva, evaṃ aḍḍhayojanampi yojanampi gacchatiyeva. Gacchante gacchante pana mūlarukkho vinassati, anujātapārohamūlāniyeva tiṭṭhanti, evaṃ ayampi nigrodhadhammakathiko nāma hoti. Nikkhittaṃ nikkhittameva katvā passeneva pariharanto gacchati. Yo pana bahumpi bhaṇanto ‘‘etadatthamidaṃ vutta’’nti nikkhittasuttato aññampi anuyogūpamāvatthuvasena tadupayogīnaṃ āharitvā āharitvā jānāpetuṃ sakkoti, tathārūpassa dhammakathikassa bahumpi kathetuṃ vaṭṭati. Na lokiyalokuttaraatthanissitanti attano paresañca na lokiyalokuttarahitāvahaṃ.
पकट्ठानं उक्कट्ठानं सीलादिअत्थानं बोधनतो सभावनिरुत्तिवसेन च बुद्धादीहि भासितत्ता पकट्ठानं वचनप्पबन्धानं आळीति पाळि, परियत्तिधम्मो। पुरिमस्स अत्थस्स पच्छिमेन अत्थेन अनुसन्धानं अनुसन्धि, अत्थमुखेन पन पाळिप्पदेसानम्पि अनुसन्धि होतियेव। स्वायं अनुसन्धि पुच्छानुसन्धिअज्झासयानुसन्धियथानुसन्धिआदिवसेन चतुब्बिधो, तंतंदेसनानं पन पुब्बापरपाळिवसेन अनुसन्धिवसेन पुब्बापरवसेनाति पच्चेकं योजेतब्बं। उग्गहितन्ति ब्यञ्जनसो अत्थसो च उद्धं उद्धं गहितं, परियापुणनवसेन चेव परिपुच्छावसेन च हदयेन गहितन्ति अत्थो। वट्टदुक्खनिस्सरणत्थिकेहि सोतब्बतो सुतं, परियत्तिधम्मो। तं धारेतीति सुतधरो। यो हि सुतधरो, सुतं तस्मिं पतिट्ठितं होति सुप्पतिट्ठितं अरोगिकं, तस्मा वुत्तं ‘‘सुतस्स आधारभूतो’’ति। तेनाह ‘‘यस्स ही’’तिआदि। एकं पदं एकक्खरम्पि अविनट्ठं हुत्वा सन्निचीयतीति सन्निचयो, सुतं सन्निचयो एतस्मिन्ति सुतसन्निचयो। अज्झोसायाति अनुप्पविसित्वा। तिट्ठतीति न सम्मुस्सति।
Pakaṭṭhānaṃ ukkaṭṭhānaṃ sīlādiatthānaṃ bodhanato sabhāvaniruttivasena ca buddhādīhi bhāsitattā pakaṭṭhānaṃ vacanappabandhānaṃ āḷīti pāḷi, pariyattidhammo. Purimassa atthassa pacchimena atthena anusandhānaṃ anusandhi, atthamukhena pana pāḷippadesānampi anusandhi hotiyeva. Svāyaṃ anusandhi pucchānusandhiajjhāsayānusandhiyathānusandhiādivasena catubbidho, taṃtaṃdesanānaṃ pana pubbāparapāḷivasena anusandhivasena pubbāparavasenāti paccekaṃ yojetabbaṃ. Uggahitanti byañjanaso atthaso ca uddhaṃ uddhaṃ gahitaṃ, pariyāpuṇanavasena ceva paripucchāvasena ca hadayena gahitanti attho. Vaṭṭadukkhanissaraṇatthikehi sotabbato sutaṃ, pariyattidhammo. Taṃ dhāretīti sutadharo. Yo hi sutadharo, sutaṃ tasmiṃ patiṭṭhitaṃ hoti suppatiṭṭhitaṃ arogikaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘sutassa ādhārabhūto’’ti. Tenāha ‘‘yassa hī’’tiādi. Ekaṃ padaṃ ekakkharampi avinaṭṭhaṃ hutvā sannicīyatīti sannicayo, sutaṃ sannicayo etasminti sutasannicayo. Ajjhosāyāti anuppavisitvā. Tiṭṭhatīti na sammussati.
पगुणाति वाचुग्गता। निच्चलिकन्ति अविपरिवत्तं। संसन्दित्वाति अञ्ञेहि संसन्दित्वा। समनुग्गाहित्वाति परिपुच्छावसेन अत्थं ओगाहित्वा। पबन्धस्स विच्छेदाभावतो गङ्गासोतसदिसं। ‘‘भवङ्गसोतसदिस’’न्ति वा पाठो, अकित्तिमं सुखप्पवत्तीति अत्थो। सुत्तेकदेसस्स सुत्तमत्तस्स च वचसा परिचयो इध नाधिप्पेतो, वग्गादिवसेन पन अधिप्पेतोति आह ‘‘सुत्तदसक…पे॰… सज्झायिता’’ति, ‘‘दससुत्तानि गतानि, दसवग्गानि गतानी’’तिआदिना सल्लक्खेत्वा वाचाय सज्झायिताति अत्थो। मनसा अनु अनु पेक्खिता भागसो निज्झायिता चिन्तिता मनसानुपेक्खिता। रूपगतं विय पञ्ञायतीति रूपगतं विय चक्खुस्स विभूतं हुत्वा पञ्ञायति। सुप्पटिविद्धाति निज्जटं निग्गुम्बं कत्वा सुट्ठु याथावतो पटिविद्धा।
Paguṇāti vācuggatā. Niccalikanti aviparivattaṃ. Saṃsanditvāti aññehi saṃsanditvā. Samanuggāhitvāti paripucchāvasena atthaṃ ogāhitvā. Pabandhassa vicchedābhāvato gaṅgāsotasadisaṃ. ‘‘Bhavaṅgasotasadisa’’nti vā pāṭho, akittimaṃ sukhappavattīti attho. Suttekadesassa suttamattassa ca vacasā paricayo idha nādhippeto, vaggādivasena pana adhippetoti āha ‘‘suttadasaka…pe… sajjhāyitā’’ti, ‘‘dasasuttāni gatāni, dasavaggāni gatānī’’tiādinā sallakkhetvā vācāya sajjhāyitāti attho. Manasā anu anu pekkhitā bhāgaso nijjhāyitā cintitā manasānupekkhitā. Rūpagataṃ viya paññāyatīti rūpagataṃ viya cakkhussa vibhūtaṃ hutvā paññāyati. Suppaṭividdhāti nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā suṭṭhu yāthāvato paṭividdhā.
अधिकं चेतोति अभिचेतो, उपचारज्झानचित्तं। तस्स पन अधिकता पाकतिककामावचरचित्तेहि सुन्दरताय, सा पटिपक्खतो सुद्धियाति आह ‘‘अभिक्कन्तं विसुद्धं चित्त’’न्ति। अधिचित्तन्ति समाधिमाह। सोपि उपचारसमाधि दट्ठब्बो। विवेकजं पीतिसुखं, समाधिजं पीतिसुखं, अपीतिजं कायसुखं, सतिपारिसुद्धिजं ञाणसुखन्ति चतुब्बिधम्पि झानसुखं पटिपक्खतो निक्खन्ततं उपादाय नेक्खम्मसुखन्ति वुच्चतीति आह ‘‘नेक्खम्मसुखं विन्दती’’ति। इच्छितिच्छितक्खणे समापज्जितुं समत्थोति इमिना तेसु झानेसु समापज्जनवसीभावमाह। निकामलाभीति पन वचनतो आवज्जनाधिट्ठानपच्चवेक्खणवसियोपि वुत्ता एवाति वेदितब्बा। सुखेनेव पच्चनीकधम्मे विक्खम्भेत्वाति एतेन तेसं झानानं सुखप्पटिपदतं खिप्पाभिञ्ञतञ्च दस्सेति।
Adhikaṃ cetoti abhiceto, upacārajjhānacittaṃ. Tassa pana adhikatā pākatikakāmāvacaracittehi sundaratāya, sā paṭipakkhato suddhiyāti āha ‘‘abhikkantaṃ visuddhaṃ citta’’nti. Adhicittanti samādhimāha. Sopi upacārasamādhi daṭṭhabbo. Vivekajaṃ pītisukhaṃ, samādhijaṃ pītisukhaṃ, apītijaṃ kāyasukhaṃ, satipārisuddhijaṃ ñāṇasukhanti catubbidhampi jhānasukhaṃ paṭipakkhato nikkhantataṃ upādāya nekkhammasukhanti vuccatīti āha ‘‘nekkhammasukhaṃ vindatī’’ti. Icchiticchitakkhaṇe samāpajjituṃ samatthoti iminā tesu jhānesu samāpajjanavasībhāvamāha. Nikāmalābhīti pana vacanato āvajjanādhiṭṭhānapaccavekkhaṇavasiyopi vuttā evāti veditabbā. Sukheneva paccanīkadhamme vikkhambhetvāti etena tesaṃ jhānānaṃ sukhappaṭipadataṃ khippābhiññatañca dasseti.
विपुलानन्ति वेपुल्लं पापितानं झानानं। विपुलता नाम सुभावितभावेन चिरतरप्पवत्तिया, सा च परिच्छेदानुरूपाव इच्छितब्बाति ‘‘विपुलान’’न्ति वत्वा ‘‘यथापरिच्छेदेन वुट्ठातुं समत्थोति वुत्तं होती’’ति आह। परिच्छेदकालञ्हि अप्पत्वाव वुट्ठहन्तो अकसिरलाभी न होति यावदिच्छितं पवत्तेतुं असमत्थत्ता। इदानि यथावुत्ते समापज्जनादिवसीभावे ब्यतिरेकवसेन विभावेतुं ‘‘एकच्चो ही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ लाभीयेव होतीति इदं पटिलद्धमत्तस्स झानस्स वसेन वुत्तं। तथाति इच्छितिच्छितक्खणे। पारिपन्थिकेति वसीभावस्स पच्चनीकधम्मे। झानाधिगमस्स पन पच्चनीकधम्मा पगेव विक्खम्भिता, अञ्ञथा झानाधिगमो एव न सिया। किच्छेन विक्खम्भेतीति किच्छेन विसोधेति। कामादीनवपच्चवेक्खणादीहि कामच्छन्दादीनं विय अञ्ञेसम्पि समाधिपारिपन्थिकानं दूरसमुस्सारणं इध विक्खम्भनं विसोधनञ्चाति वेदितब्बं। नाळिकयन्तन्ति कालमाननाळिकयन्तमाह।
Vipulānanti vepullaṃ pāpitānaṃ jhānānaṃ. Vipulatā nāma subhāvitabhāvena ciratarappavattiyā, sā ca paricchedānurūpāva icchitabbāti ‘‘vipulāna’’nti vatvā ‘‘yathāparicchedena vuṭṭhātuṃ samatthoti vuttaṃ hotī’’ti āha. Paricchedakālañhi appatvāva vuṭṭhahanto akasiralābhī na hoti yāvadicchitaṃ pavattetuṃ asamatthattā. Idāni yathāvutte samāpajjanādivasībhāve byatirekavasena vibhāvetuṃ ‘‘ekacco hī’’tiādi vuttaṃ. Tattha lābhīyeva hotīti idaṃ paṭiladdhamattassa jhānassa vasena vuttaṃ. Tathāti icchiticchitakkhaṇe. Pāripanthiketi vasībhāvassa paccanīkadhamme. Jhānādhigamassa pana paccanīkadhammā pageva vikkhambhitā, aññathā jhānādhigamo eva na siyā. Kicchena vikkhambhetīti kicchena visodheti. Kāmādīnavapaccavekkhaṇādīhi kāmacchandādīnaṃ viya aññesampi samādhipāripanthikānaṃ dūrasamussāraṇaṃ idha vikkhambhanaṃ visodhanañcāti veditabbaṃ. Nāḷikayantanti kālamānanāḷikayantamāha.
अट्ठपितसङ्कप्पोति न सम्मापणिहितसङ्कप्पो। अभिञ्ञापारगूति सब्बेसं लोकियलोकुत्तरधम्मानं अभिञ्ञाय पारं गतो, सब्बधम्मे अभिविसिट्ठाय अग्गमग्गपञ्ञाय जानित्वा ठितोति अत्थो। परिञ्ञापारगूति पञ्चन्नं खन्धानं परिञ्ञाय पारं गतो, पञ्चक्खन्धे परिजानित्वा ठितोति अत्थो। भावनापारगूति चतुन्नं मग्गानं भावनाय पारं गतो, चत्तारो मग्गे भावेत्वा ठितोति अत्थो। पहानपारगूति सब्बकिलेसानं पहानेन पारं गतो, सब्बकिलेसे पजहित्वा ठितोति अत्थो । सच्छिकिरियापारगूति निरोधसच्छिकिरियाय पारं गतो, निरोधं सच्छिकत्वा ठितोति अत्थो। समापत्तिपारगूति सब्बसमापत्तीनं समापज्जनेन पारं गतो, सब्बा समापत्तियो समापज्जित्वा ठितोति अत्थो। ब्रह्मचरियस्स केवलीति यं ब्रह्मचरियस्स केवलं सकलभावो, तेन समन्नागतो, सकलचतुमग्गब्रह्मचरियवासोति अत्थो। तेनाह ‘‘सकलब्रह्मचरियो’’ति, परिपुण्णमग्गब्रह्मचरियोति अत्थो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Aṭṭhapitasaṅkappoti na sammāpaṇihitasaṅkappo. Abhiññāpāragūti sabbesaṃ lokiyalokuttaradhammānaṃ abhiññāya pāraṃ gato, sabbadhamme abhivisiṭṭhāya aggamaggapaññāya jānitvā ṭhitoti attho. Pariññāpāragūti pañcannaṃ khandhānaṃ pariññāya pāraṃ gato, pañcakkhandhe parijānitvā ṭhitoti attho. Bhāvanāpāragūti catunnaṃ maggānaṃ bhāvanāya pāraṃ gato, cattāro magge bhāvetvā ṭhitoti attho. Pahānapāragūti sabbakilesānaṃ pahānena pāraṃ gato, sabbakilese pajahitvā ṭhitoti attho . Sacchikiriyāpāragūti nirodhasacchikiriyāya pāraṃ gato, nirodhaṃ sacchikatvā ṭhitoti attho. Samāpattipāragūti sabbasamāpattīnaṃ samāpajjanena pāraṃ gato, sabbā samāpattiyo samāpajjitvā ṭhitoti attho. Brahmacariyassa kevalīti yaṃ brahmacariyassa kevalaṃ sakalabhāvo, tena samannāgato, sakalacatumaggabrahmacariyavāsoti attho. Tenāha ‘‘sakalabrahmacariyo’’ti, paripuṇṇamaggabrahmacariyoti attho. Sesaṃ suviññeyyameva.
दुतियउरुवेलसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyauruvelasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / २. दुतियउरुवेलसुत्तं • 2. Dutiyauruvelasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / २. दुतियउरुवेलसुत्तवण्णना • 2. Dutiyauruvelasuttavaṇṇanā
