| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
२. दुतियवग्गवण्णना
2. Dutiyavaggavaṇṇanā
१३१-२. दुतियवग्गस्स पठमद्वये निपकन्ति पकतिनिपुणं पण्डितं कसिणपरिकम्मादीसु कुसलं। साधुविहारिन्ति अप्पनाविहारेन वा उपचारेन वा समन्नागतं। धीरन्ति धितिसम्पन्नं। तत्थ निपकत्तेन धितिसम्पदा वुत्ता। इध पन धितिसम्पन्नमेवाति अत्थो। धिति नाम असिथिलपरक्कमता, ‘‘कामं तचो च न्हारु चा’’ति (म॰ नि॰ २.१८४; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६) एवं पवत्तवीरियस्सेतं अधिवचनं। अपि च धिक्कतपापोतिपि धीरो। राजाव रट्ठं विजितं पहायाति यथा पटिराजा ‘‘विजितं रट्ठं अनत्थावह’’न्ति ञत्वा रज्जं पहाय एको चरति एवं बालसहायं पहाय एको चरे। अथ वा राजाव रट्ठन्ति यथा सुतसोमो राजा विजितं रट्ठं पहाय एको चरि, यथा च महाजनको एवं एकोव चरेति अयम्पि एतस्सत्थो। सेसं वुत्तानुसारेन सक्का जानितुन्ति न वित्थारितं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४५-४६)। निद्देसे वत्तब्बं नत्थि।
131-2. Dutiyavaggassa paṭhamadvaye nipakanti pakatinipuṇaṃ paṇḍitaṃ kasiṇaparikammādīsu kusalaṃ. Sādhuvihārinti appanāvihārena vā upacārena vā samannāgataṃ. Dhīranti dhitisampannaṃ. Tattha nipakattena dhitisampadā vuttā. Idha pana dhitisampannamevāti attho. Dhiti nāma asithilaparakkamatā, ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 2.184; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Api ca dhikkatapāpotipi dhīro. Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāyāti yathā paṭirājā ‘‘vijitaṃ raṭṭhaṃ anatthāvaha’’nti ñatvā rajjaṃ pahāya eko carati evaṃ bālasahāyaṃ pahāya eko care. Atha vā rājāva raṭṭhanti yathā sutasomo rājā vijitaṃ raṭṭhaṃ pahāya eko cari, yathā ca mahājanako evaṃ ekova careti ayampi etassattho. Sesaṃ vuttānusārena sakkā jānitunti na vitthāritaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.45-46). Niddese vattabbaṃ natthi.
पठमद्वयं।
Paṭhamadvayaṃ.
१३३. ततियगाथा पदत्थतो उत्ताना एव। केवलञ्च पन सहायसम्पदन्ति एत्थ असेक्खेहि सीलादिक्खन्धेहि सम्पन्ना सहाया एव ‘‘सहायसम्पदा’’ति वेदितब्बा। अयं पनेत्थ योजना – या अयं वुत्ता सहायसम्पदा, तं सहायसम्पदं अद्धा पसंसाम, एकंसेनेव थोमेमाति वुत्तं होति। कथं? सेट्ठा समासेवितब्बा सहायाति। कस्मा? अत्तनो सीलादीहि सेट्ठे सेवमानस्स सीलादयो धम्मा अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणन्ति। समे सेवमानस्स अञ्ञमञ्ञसमधारणेन कुक्कुच्चविनोदनेन च लद्धा न परिहायन्ति । एते पन सहायके सेट्ठे च समे च अलद्धा कुहनादिमिच्छाजीवं वज्जेत्वा धम्मेन समेन उप्पन्नं भोजनं भुञ्जन्तो तत्थ च पटिघानुनयं अनुप्पादेन्तो अनवज्जभोजी हुत्वा अत्थकामो कुलपुत्तो एको चरे खग्गविसाणकप्पो। अहम्पि हि एवं चरन्तो इमं सम्पत्तिं अधिगतोम्हीति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४७)। निद्देसो वुत्तनयो एव।
133. Tatiyagāthā padatthato uttānā eva. Kevalañca pana sahāyasampadanti ettha asekkhehi sīlādikkhandhehi sampannā sahāyā eva ‘‘sahāyasampadā’’ti veditabbā. Ayaṃ panettha yojanā – yā ayaṃ vuttā sahāyasampadā, taṃ sahāyasampadaṃ addhā pasaṃsāma, ekaṃseneva thomemāti vuttaṃ hoti. Kathaṃ? Seṭṭhā samāsevitabbā sahāyāti. Kasmā? Attano sīlādīhi seṭṭhe sevamānassa sīlādayo dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇanti. Same sevamānassa aññamaññasamadhāraṇena kukkuccavinodanena ca laddhā na parihāyanti . Ete pana sahāyake seṭṭhe ca same ca aladdhā kuhanādimicchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjanto tattha ca paṭighānunayaṃ anuppādento anavajjabhojī hutvā atthakāmo kulaputto eko care khaggavisāṇakappo. Ahampi hi evaṃ caranto imaṃ sampattiṃ adhigatomhīti (su. ni. aṭṭha. 1.47). Niddeso vuttanayo eva.
ततियं।
Tatiyaṃ.
१३४. चतुत्थे दिस्वाति ओलोकेत्वा। सुवण्णस्साति कञ्चनस्स। ‘‘वलयानी’’ति पाठसेसो। सावसेसपाठो हि अयं अत्थो। पभस्सरानीति पभासनसीलानि, जुतिमन्तानीति वुत्तं होति। सेसं उत्तानपदत्थमेव। अयं पन योजना – दिस्वा भुजस्मिं सुवण्णस्स वलयानि ‘‘गणवासे सति सङ्घट्टना, एकवासे सति अघट्टना’’ति एवं चिन्तेन्तो विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति। सेसं वुत्तनयमेवाति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४८)। नूपुरानीति वलयानि। ‘‘नियुरा’’ति केचि वदन्ति। घट्टेन्तीति अञ्ञमञ्ञं हनन्ति।
134. Catutthe disvāti oloketvā. Suvaṇṇassāti kañcanassa. ‘‘Valayānī’’ti pāṭhaseso. Sāvasesapāṭho hi ayaṃ attho. Pabhassarānīti pabhāsanasīlāni, jutimantānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ uttānapadatthameva. Ayaṃ pana yojanā – disvā bhujasmiṃ suvaṇṇassa valayāni ‘‘gaṇavāse sati saṅghaṭṭanā, ekavāse sati aghaṭṭanā’’ti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.48). Nūpurānīti valayāni. ‘‘Niyurā’’ti keci vadanti. Ghaṭṭentīti aññamaññaṃ hananti.
चतुत्थं।
Catutthaṃ.
१३५. पञ्चमगाथा पदत्थतो उत्ताना एव। अयं पन एत्थ अधिप्पायो – य्वायं एतेन दुतीयेन कुमारेन सीतुण्हादीनि निवेदेन्तेन सहवासेन तं सञ्ञापेन्तस्स मम वाचाभिलापो, तस्मिं सिनेहवसेन अभिसज्जना वा जाता। सचे अहं इमं न परिच्चजामि, ततो आयतिम्पि तथेव हेस्सति। यथा इदानि, एवं दुतीयेन सह ममस्स, वाचाभिलापो अभिसज्जना वा। उभयम्पि चेतं अन्तरायकरं विसेसाधिगमस्साति एतं भयं आयतिं पेक्खमानो तं छड्डेत्वा योनिसो पटिपज्जित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४९)। सेसं वुत्तनयमेव।
135. Pañcamagāthā padatthato uttānā eva. Ayaṃ pana ettha adhippāyo – yvāyaṃ etena dutīyena kumārena sītuṇhādīni nivedentena sahavāsena taṃ saññāpentassa mama vācābhilāpo, tasmiṃ sinehavasena abhisajjanā vā jātā. Sace ahaṃ imaṃ na pariccajāmi, tato āyatimpi tatheva hessati. Yathā idāni, evaṃ dutīyena saha mamassa, vācābhilāpo abhisajjanā vā. Ubhayampi cetaṃ antarāyakaraṃ visesādhigamassāti etaṃ bhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno taṃ chaḍḍetvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti (su. ni. aṭṭha. 1.49). Sesaṃ vuttanayameva.
पञ्चमं।
Pañcamaṃ.
१३६. छट्ठे कामाति द्वे कामा वत्थुकामा च किलेसकामा च। तत्थ वत्थुकामा मनापिया रूपादयो धम्मा, किलेसकामा छन्दादयो सब्बेपि रागप्पभेदा। इध पन वत्थुकामा अधिप्पेता । रूपादिअनेकप्पकारेन चित्रा। लोकस्सादवसेन मधुरा। बालपुथुज्जनानं मनं रमेन्तीति मनोरमा। विरूपरूपेनाति विरूपेन रूपेन, अनेकविधेन सभावेनाति वुत्तं होति। ते हि रूपादिवसेन चित्रा, रूपादीसुपि नीलादिवसेन विविधरूपा। एवं तेन विरूपरूपेन तथा तथा अस्सादं दस्सेत्वा मथेन्ति चित्तं, पब्बज्जाय अभिरमितुं न देन्तीति। सेसमेत्थ पाकटमेव। निगमनम्पि द्वीहि तीहि वा पदेहि योजेत्वा पुरिमगाथासु वुत्तनयेन वेदितब्बं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.५०)।
136. Chaṭṭhe kāmāti dve kāmā vatthukāmā ca kilesakāmā ca. Tattha vatthukāmā manāpiyā rūpādayo dhammā, kilesakāmā chandādayo sabbepi rāgappabhedā. Idha pana vatthukāmā adhippetā . Rūpādianekappakārena citrā. Lokassādavasena madhurā. Bālaputhujjanānaṃ manaṃ ramentīti manoramā. Virūparūpenāti virūpena rūpena, anekavidhena sabhāvenāti vuttaṃ hoti. Te hi rūpādivasena citrā, rūpādīsupi nīlādivasena vividharūpā. Evaṃ tena virūparūpena tathā tathā assādaṃ dassetvā mathenti cittaṃ, pabbajjāya abhiramituṃ na dentīti. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi dvīhi tīhi vā padehi yojetvā purimagāthāsu vuttanayena veditabbaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.50).
कामगुणाति कामयितब्बट्ठेन कामा। बन्धनट्ठेन गुणा। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, अहतानं वत्थानं दिगुणं सङ्घाटि’’न्ति (महाव॰ ३४८) एत्थ पटलट्ठो गुणट्ठो। ‘‘अच्चेन्ति काला तरयन्ति रत्तियो, वयोगुणा अनुपुब्बं जहन्ती’’ति (सं॰ नि॰ १.४) एत्थ रासट्ठो गुणट्ठो। ‘‘सतगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा’’ति (म॰ नि॰ ३.३७९) एत्थ आनिसंसट्ठो गुणट्ठो। ‘‘अन्तं अन्तगुणं (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०; खु॰ पा॰ ३.द्वत्तिंसाकार), कयिरा मालागुणे बहू’’ति एत्थ बन्धनट्ठो गुणट्ठो। इधापि एसेव अधिप्पेतो, तेन वुत्तं – ‘‘बन्धनट्ठेन गुणा’’ति। चक्खुविञ्ञेय्याति चक्खुविञ्ञाणेन पस्सितब्बा। एतेनुपायेन सोतविञ्ञेय्यादीसुपि अत्थो वेदितब्बो। इट्ठाति परियिट्ठा वा होन्तु, मा वा, इट्ठारम्मणभूताति अत्थो। कन्ताति कामनीया। मनापाति मनवड्ढनका। पियरूपाति पियजातिका। कामूपसंहिताति आरम्मणं कत्वा उप्पज्जमानेन कामेन उपसंहिता। रजनीयाति रज्जनिया, रागुप्पत्तिकारणभूताति अत्थो।
Kāmaguṇāti kāmayitabbaṭṭhena kāmā. Bandhanaṭṭhena guṇā. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (mahāva. 348) ettha paṭalaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti (saṃ. ni. 1.4) ettha rāsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra), kayirā mālāguṇe bahū’’ti ettha bandhanaṭṭho guṇaṭṭho. Idhāpi eseva adhippeto, tena vuttaṃ – ‘‘bandhanaṭṭhena guṇā’’ti. Cakkhuviññeyyāti cakkhuviññāṇena passitabbā. Etenupāyena sotaviññeyyādīsupi attho veditabbo. Iṭṭhāti pariyiṭṭhā vā hontu, mā vā, iṭṭhārammaṇabhūtāti attho. Kantāti kāmanīyā. Manāpāti manavaḍḍhanakā. Piyarūpāti piyajātikā. Kāmūpasaṃhitāti ārammaṇaṃ katvā uppajjamānena kāmena upasaṃhitā. Rajanīyāti rajjaniyā, rāguppattikāraṇabhūtāti attho.
यदि मुद्दायातिआदीसु मुद्दाति अङ्गुलिपब्बेसु सञ्ञं ठपेत्वा हत्थमुद्दा। गणनाति अच्छिद्दगणना। सङ्खानन्ति पिण्डगणना। याय खेत्तं ओलोकेत्वा ‘‘इध एत्तका वीही भविस्सन्ति’’, रुक्खं ओलोकेत्वा ‘‘इध एत्तकानि फलानि भविस्सन्ति’’, आकासं ओलोकेत्वा ‘‘इमे आकासे सकुणा एत्तका नाम भविस्सन्ती’’ति जानन्ति। कसीति कसिकम्मं। वणिज्जाति जङ्घवणिज्जथलवणिज्जादिवणिप्पथो। गोरक्खन्ति अत्तनो वा परेसं वा गावो रक्खित्वा पञ्चगोरसविक्कयेन जीवनकम्मं। इस्सत्थो वुच्चति आवुधं गहेत्वा उपट्ठानकम्मं। राजपोरिसन्ति विना आवुधेन राजकम्मं कत्वा राजुपट्ठानं। सिप्पञ्ञतरन्ति गहितावसेसहत्थिअस्ससिप्पादि।
Yadi muddāyātiādīsu muddāti aṅgulipabbesu saññaṃ ṭhapetvā hatthamuddā. Gaṇanāti acchiddagaṇanā. Saṅkhānanti piṇḍagaṇanā. Yāya khettaṃ oloketvā ‘‘idha ettakā vīhī bhavissanti’’, rukkhaṃ oloketvā ‘‘idha ettakāni phalāni bhavissanti’’, ākāsaṃ oloketvā ‘‘ime ākāse sakuṇā ettakā nāma bhavissantī’’ti jānanti. Kasīti kasikammaṃ. Vaṇijjāti jaṅghavaṇijjathalavaṇijjādivaṇippatho. Gorakkhanti attano vā paresaṃ vā gāvo rakkhitvā pañcagorasavikkayena jīvanakammaṃ. Issattho vuccati āvudhaṃ gahetvā upaṭṭhānakammaṃ. Rājaporisanti vinā āvudhena rājakammaṃ katvā rājupaṭṭhānaṃ. Sippaññataranti gahitāvasesahatthiassasippādi.
सीतस्स पुरक्खतोति लक्खं विय सरस्स सीतस्स पुरतो ठितो, सीतेन बाधियमानोति अत्थो। उण्हेपि एसेव नयो। डंसादीसु डंसाति पिङ्गलमक्खिका। मकसाति सब्बमक्खिका। सरीसपाति ये केचि सरित्वा गच्छन्ति। रिस्समानोति पीळियमानो रुप्पमानो घट्टियमानो। मीयमानोति मरमानो। अयं, भिक्खवेति भिक्खवे, अयं मुद्दादीहि जीविककप्पनं आगम्म सीतादिपच्चयो आबाधो। कामानं आदीनवोति कामेसु उपद्दवो, उपसग्गोति अत्थो। सन्दिट्ठिकोति पच्चक्खो सामं पस्सितब्बो। दुक्खक्खन्धोति दुक्खरासि। कामहेतूतिआदीसु पच्चयट्ठेन कामा अस्स हेतूति कामहेतु। मूलट्ठेन कामा निदानमस्साति कामनिदानो। लिङ्गविपल्लासेन पन ‘‘कामनिदान’’न्ति वुत्तो। कारणट्ठेन कामा अधिकरणं अस्साति कामाधिकरणो। लिङ्गविपल्लासेनेव पन ‘‘कामाधिकरण’’न्ति वुत्तो। कामानमेव हेतूति इदं नियमवचनं कामपच्चया उप्पज्जतियेवाति अत्थो।
Sītassa purakkhatoti lakkhaṃ viya sarassa sītassa purato ṭhito, sītena bādhiyamānoti attho. Uṇhepi eseva nayo. Ḍaṃsādīsu ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Makasāti sabbamakkhikā. Sarīsapāti ye keci saritvā gacchanti. Rissamānoti pīḷiyamāno ruppamāno ghaṭṭiyamāno. Mīyamānoti maramāno. Ayaṃ, bhikkhaveti bhikkhave, ayaṃ muddādīhi jīvikakappanaṃ āgamma sītādipaccayo ābādho. Kāmānaṃ ādīnavoti kāmesu upaddavo, upasaggoti attho. Sandiṭṭhikoti paccakkho sāmaṃ passitabbo. Dukkhakkhandhoti dukkharāsi. Kāmahetūtiādīsu paccayaṭṭhena kāmā assa hetūti kāmahetu. Mūlaṭṭhena kāmā nidānamassāti kāmanidāno. Liṅgavipallāsena pana ‘‘kāmanidāna’’nti vutto. Kāraṇaṭṭhena kāmā adhikaraṇaṃ assāti kāmādhikaraṇo. Liṅgavipallāseneva pana ‘‘kāmādhikaraṇa’’nti vutto. Kāmānameva hetūti idaṃ niyamavacanaṃ kāmapaccayā uppajjatiyevāti attho.
उट्ठहतोति आजीवसमुट्ठापकवीरियेन उट्ठहन्तस्स। घटतोति तं वीरियं पुब्बेनापरं घटेन्तस्स। वायमतोति वायामं परक्कमं पयोगं करोन्तस्स। नाभिनिप्फज्जन्तीति न निप्फज्जन्ति, हत्थं नाभिरुहन्ति। सोचतीति चित्ते उप्पन्नबलवसोकेन सोचति। किलमतीति काये उप्पन्नदुक्खेन किलमति। परिदेवतीति वाचाय परिदेवति। उरत्ताळिन्ति उरं ताळेत्वा। कन्दतीति रोदति। सम्मोहं आपज्जतीति विसञ्ञी विय सम्मूळ्हो होति। मोघन्ति तुच्छं। अफलोति निप्फलो।
Uṭṭhahatoti ājīvasamuṭṭhāpakavīriyena uṭṭhahantassa. Ghaṭatoti taṃ vīriyaṃ pubbenāparaṃ ghaṭentassa. Vāyamatoti vāyāmaṃ parakkamaṃ payogaṃ karontassa. Nābhinipphajjantīti na nipphajjanti, hatthaṃ nābhiruhanti. Socatīti citte uppannabalavasokena socati. Kilamatīti kāye uppannadukkhena kilamati. Paridevatīti vācāya paridevati. Urattāḷinti uraṃ tāḷetvā. Kandatīti rodati. Sammohaṃ āpajjatīti visaññī viya sammūḷho hoti. Moghanti tucchaṃ. Aphaloti nipphalo.
आरक्खाधिकरणन्ति आरक्खकारणा। किन्ति मेति केन नु खो मे उपायेन। यम्पि मेति यम्पि मय्हं कसिकम्मादीनि कत्वा उप्पादितं धनं अहोसि। तम्पि नो नत्थीति तम्पि अम्हाकं इदानि नत्थि।
Ārakkhādhikaraṇanti ārakkhakāraṇā. Kinti meti kena nu kho me upāyena. Yampi meti yampi mayhaṃ kasikammādīni katvā uppāditaṃ dhanaṃ ahosi. Tampi no natthīti tampi amhākaṃ idāni natthi.
पुन चपरं, भिक्खवे, कामहेतूतिआदिनापि कारणं दस्सेत्वाव आदीनवं दीपेति। तत्थ कामहेतूति कामपच्चया राजानोपि राजूहि विवदन्तीति अत्थो। कामनिदानन्ति भावनपुंसकं, कामे निदानं कत्वा विवदन्तीति अत्थो। कामाधिकरणन्तिपि भावनपुंसकमेव, कामे अधिकरणं कत्वा विवदन्तीति अत्थो। कामानमेव हेतूति गामनिगमसेनापतिपुरोहितट्ठानन्तरादीनं कामानंयेव हेतु विवदन्तीति अत्थो। उपक्कमन्तीति पहरन्ति।
Puna caparaṃ, bhikkhave, kāmahetūtiādināpi kāraṇaṃ dassetvāva ādīnavaṃ dīpeti. Tattha kāmahetūti kāmapaccayā rājānopi rājūhi vivadantīti attho. Kāmanidānanti bhāvanapuṃsakaṃ, kāme nidānaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmādhikaraṇantipi bhāvanapuṃsakameva, kāme adhikaraṇaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmānameva hetūti gāmanigamasenāpatipurohitaṭṭhānantarādīnaṃ kāmānaṃyeva hetu vivadantīti attho. Upakkamantīti paharanti.
असिचम्मन्ति असिञ्चेव खेटकफलकादीनि च।
Asicammanti asiñceva kheṭakaphalakādīni ca.
धनुकलापं सन्नय्हित्वाति धनुं गहेत्वा सरकलापं सन्नय्हित्वा। उभतोब्यूळ्हन्ति उभतोरासिभूतं। पक्खन्दन्तीति पविसन्ति। उसूसूति कण्डेसु। विज्जोतलन्तेसूति परिवत्तमानेसु। ते तत्थाति ते तस्मिं सङ्गामे।
Dhanukalāpaṃ sannayhitvāti dhanuṃ gahetvā sarakalāpaṃ sannayhitvā. Ubhatobyūḷhanti ubhatorāsibhūtaṃ. Pakkhandantīti pavisanti. Usūsūti kaṇḍesu. Vijjotalantesūti parivattamānesu. Te tatthāti te tasmiṃ saṅgāme.
अद्दावलेपना उपकारियोति चेत्थ मनुस्सा पाकारपादं अस्सखुरसण्ठानेन इट्ठकाहि चिनित्वा उपरि सुधाय लिम्पन्ति। एवं कतपाकारपादा ‘‘उपकारियो’’ति वुच्चन्ति। ता तिन्तेन कललेन सित्ता अद्दावलेपना नाम होन्ति। पक्खन्दन्तीति तासं हेट्ठा तिखिणअयसूलरुक्खसूलादीहि विज्झियमाना पाकारस्स पिच्छिल्लभावेन आरोहितुं असक्कोन्तापि उपधावन्तियेव। छकणकायाति कुथितगोमयेन। अभिवग्गेनाति सतदन्तेन। तं अट्ठदन्ताकारेन कत्वा ‘‘नगरद्वारं भिन्दित्वा पविसिस्सामा’’ति आगते उपरिद्वारे ठिता तस्स बन्धनयोत्तानि छिन्दित्वा तेन अभिवग्गेन ओमद्दन्ति।
Addāvalepanāupakāriyoti cettha manussā pākārapādaṃ assakhurasaṇṭhānena iṭṭhakāhi cinitvā upari sudhāya limpanti. Evaṃ katapākārapādā ‘‘upakāriyo’’ti vuccanti. Tā tintena kalalena sittā addāvalepanā nāma honti. Pakkhandantīti tāsaṃ heṭṭhā tikhiṇaayasūlarukkhasūlādīhi vijjhiyamānā pākārassa picchillabhāvena ārohituṃ asakkontāpi upadhāvantiyeva. Chakaṇakāyāti kuthitagomayena. Abhivaggenāti satadantena. Taṃ aṭṭhadantākārena katvā ‘‘nagaradvāraṃ bhinditvā pavisissāmā’’ti āgate uparidvāre ṭhitā tassa bandhanayottāni chinditvā tena abhivaggena omaddanti.
सन्धिम्पि छिन्दन्तीति घरसन्धिम्पि। निल्लोपन्ति गामे पहरित्वा महाविलोपं करोन्ति। एकागारिकन्ति पण्णासमत्तापि सट्ठिमत्तापि परिवारेत्वा जीवग्गाहं गहेत्वा धनं आहरापेन्ति। परिपन्थेपि तिट्ठन्तीति पन्थदूहनकम्मं करोन्ति। अड्ढदण्डकेहीति मुग्गरेहि (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१६९)। सेसं वुत्तत्थमेव।
Sandhimpi chindantīti gharasandhimpi. Nillopanti gāme paharitvā mahāvilopaṃ karonti. Ekāgārikanti paṇṇāsamattāpi saṭṭhimattāpi parivāretvā jīvaggāhaṃ gahetvā dhanaṃ āharāpenti. Paripanthepi tiṭṭhantīti panthadūhanakammaṃ karonti. Aḍḍhadaṇḍakehīti muggarehi (ma. ni. aṭṭha. 1.169). Sesaṃ vuttatthameva.
छट्ठं।
Chaṭṭhaṃ.
१३७. सत्तमे एतीति ईति, आगन्तुकानं अकुसलभागियानं ब्यसनहेतूनं एतं अधिवचनं। तस्मा कामगुणापि एते अनेकब्यसनावहट्ठेन दळ्हसन्निपातट्ठेन च ईति। गण्डोपि असुचिं पग्घरति, उद्धुमातपरिपक्कपरिभिन्नो होति। तस्मा एते किलेसा असुचिपग्घरणतो उप्पादजराभङ्गेहि उद्धुमातपरिपक्कपरिभिन्नभावतो च गण्डो। उपद्दवतीति उपद्दवो, अनत्थं जनेन्तो अभिभवति अज्झोत्थरतीति अत्थो, रागगण्डादीनमेतं अधिवचनं। तस्मा कामगुणापेते अविदितनिब्बानत्थावहहेतुताय सब्बुपद्दववत्थुताय च उपद्दवो। यस्मा पनेते किलेसातुरभावं जनेन्ता सीलसङ्खातमारोग्यं लोलुप्पं वा उप्पादेन्ता पाकतिकमेव आरोग्यं विलुम्पन्ति, तस्मा इमिना आरोग्यविलुम्पनट्ठेन रोगो। अब्भन्तरमनुपविट्ठट्ठेन पन अन्तोतुदनट्ठेन दुन्नीहरणीयट्ठेन च सल्लं। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकभयावहनतो भयं। मेतन्ति एतं सेसमेत्थ पाकटमेव। निगमनम्पि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.५१)।
137. Sattame etīti īti, āgantukānaṃ akusalabhāgiyānaṃ byasanahetūnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpi ete anekabyasanāvahaṭṭhena daḷhasannipātaṭṭhena ca īti. Gaṇḍopi asuciṃ paggharati, uddhumātaparipakkaparibhinno hoti. Tasmā ete kilesā asucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkaparibhinnabhāvato ca gaṇḍo. Upaddavatīti upaddavo, anatthaṃ janento abhibhavati ajjhottharatīti attho, rāgagaṇḍādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpete aviditanibbānatthāvahahetutāya sabbupaddavavatthutāya ca upaddavo. Yasmā panete kilesāturabhāvaṃ janentā sīlasaṅkhātamārogyaṃ loluppaṃ vā uppādentā pākatikameva ārogyaṃ vilumpanti, tasmā iminā ārogyavilumpanaṭṭhena rogo. Abbhantaramanupaviṭṭhaṭṭhena pana antotudanaṭṭhena dunnīharaṇīyaṭṭhena ca sallaṃ. Diṭṭhadhammikasamparāyikabhayāvahanato bhayaṃ. Metanti etaṃ sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.51).
कामरागरत्तायन्ति कामरागेन रत्तो अयं। छन्दरागविनिबद्धोति छन्दरागेन स्नेहेन बद्धो। दिट्ठधम्मिकापि गब्भाति इमस्मिं अत्तभावे वत्तमानसळायतनगब्भा। सम्परायिकापि गब्भाति परलोकेपि सळायतनगब्भा। न परिमुच्चतीति परिमुच्चितुं न सक्कोति। ओतिण्णो सातरूपेनाति मधुरसभावेन रागेन ओतिण्णो ओगाहितो। पलिपथन्ति कामकललमग्गं। दुग्गन्ति दुग्गमं।
Kāmarāgarattāyanti kāmarāgena ratto ayaṃ. Chandarāgavinibaddhoti chandarāgena snehena baddho. Diṭṭhadhammikāpi gabbhāti imasmiṃ attabhāve vattamānasaḷāyatanagabbhā. Samparāyikāpi gabbhāti paralokepi saḷāyatanagabbhā. Na parimuccatīti parimuccituṃ na sakkoti. Otiṇṇo sātarūpenāti madhurasabhāvena rāgena otiṇṇo ogāhito. Palipathanti kāmakalalamaggaṃ. Dugganti duggamaṃ.
सत्तमं।
Sattamaṃ.
१३८. अट्ठमे सीतं दुब्बिधं अब्भन्तरधातुक्खोभपच्चयञ्च बाहिरधातुक्खोभपच्चयञ्च। तथा उण्हं। तत्थ डंसाति पिङ्गलमक्खिका। सरीसपेति ये केचि दीघजातिका सरित्वा गच्छन्ति। सेसं पाकटमेव। निगमनम्पि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
138. Aṭṭhame sītaṃ dubbidhaṃ abbhantaradhātukkhobhapaccayañca bāhiradhātukkhobhapaccayañca. Tathā uṇhaṃ. Tattha ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Sarīsapeti ye keci dīghajātikā saritvā gacchanti. Sesaṃ pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbaṃ.
अट्ठमं।
Aṭṭhamaṃ.
१३९. नवमगाथा पदत्थतो पाकटा एव। अयं पनेत्थ अधिप्पाययोजना – सा च खो युत्तिवसेन, न अनुस्सववसेन। यथा अयं हत्थी मनुस्सकन्तेसु सीलेसु दन्तत्ता अदन्तभूमिं नागच्छतीति वा, सरीरमहन्तताय वा नागो। एवं कुदास्सु नामाहम्पि अरियकन्तेसु सीलेसु दन्तत्ता अदन्तभूमिं नागमनेन, आगुं अकरणेन, पुन इत्थत्तं अनागमनेन च गुणसरीरमहन्तताय वा नागो भवेय्यं। यथा चेस यूथानि विवज्जयित्वा एकचरियसुखेन यथाभिरन्तं विहरे अरञ्ञे, एको चरे खग्गविसाणकप्पो, कुदास्सु नामाहम्पि एवं गणं विवज्जयित्वा एकत्ताभिरतिसुखेन झानसुखेन यथाभिरन्तं अरञ्ञे अत्तनो यथा यथा सुखं, तथा तथा यत्तकं वा इच्छामि, तत्तकं अरञ्ञे निवासं एको चरे खग्गविसाणकप्पो एको चरेय्यन्ति अत्थो। यथा चेस सुसण्ठितक्खन्धमहन्तताय सञ्जातक्खन्धो, कुदास्सु नामाहम्पि एवं असेक्खसीलक्खन्धमहन्तताय सञ्जातक्खन्धो भवेय्यं। यथा चेस पदुमसदिसगत्तताय वा, पदुमकुले उप्पन्नताय वा पदुमी, कुदास्सु नामाहम्पि एवं पदुमसदिसबोज्झङ्गमहन्तताय वा, अरियजातिपदुमे उप्पन्नताय वा पदुमी भवेय्यं। यथा चेस थामबलजवादीहि उळारो, कुदास्सु नामाहम्पि एवं परिसुद्धकायसमाचारतादीहि सीलसमाधिनिब्बेधिकपञ्ञादीहि वा उळारो भवेय्यन्ति एवं चिन्तेन्तो विपस्सनं आरभित्वा पच्चेकबोधिं अधिगतोम्हीति।
139. Navamagāthā padatthato pākaṭā eva. Ayaṃ panettha adhippāyayojanā – sā ca kho yuttivasena, na anussavavasena. Yathā ayaṃ hatthī manussakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgacchatīti vā, sarīramahantatāya vā nāgo. Evaṃ kudāssu nāmāhampi ariyakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgamanena, āguṃ akaraṇena, puna itthattaṃ anāgamanena ca guṇasarīramahantatāya vā nāgo bhaveyyaṃ. Yathā cesa yūthāni vivajjayitvā ekacariyasukhena yathābhirantaṃ vihare araññe, eko care khaggavisāṇakappo, kudāssu nāmāhampi evaṃ gaṇaṃ vivajjayitvā ekattābhiratisukhena jhānasukhena yathābhirantaṃ araññe attano yathā yathā sukhaṃ, tathā tathā yattakaṃ vā icchāmi, tattakaṃ araññe nivāsaṃ eko care khaggavisāṇakappo eko careyyanti attho. Yathā cesa susaṇṭhitakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho, kudāssu nāmāhampi evaṃ asekkhasīlakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho bhaveyyaṃ. Yathā cesa padumasadisagattatāya vā, padumakule uppannatāya vā padumī, kudāssu nāmāhampi evaṃ padumasadisabojjhaṅgamahantatāya vā, ariyajātipadume uppannatāya vā padumī bhaveyyaṃ. Yathā cesa thāmabalajavādīhi uḷāro, kudāssu nāmāhampi evaṃ parisuddhakāyasamācāratādīhi sīlasamādhinibbedhikapaññādīhi vā uḷāro bhaveyyanti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti.
नवमं।
Navamaṃ.
१४०. दसमे अट्ठानतन्ति अट्ठानं तं, अकारणं तन्ति वुत्तं होति। अनुनासिकस्स लोपो कतो ‘‘अरियसच्चान दस्सन’’न्तिआदीसु (खु॰ पा॰ ५.११; सु॰ नि॰ २७०) विय। सङ्गणिकारतस्साति गणाभिरतस्स। यन्ति कारणवचनमेतं ‘‘यं हिरीयति हिरीयितब्बेना’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ३०) विय। फस्सयेति अधिगच्छे। सामयिकं विमुत्तिन्ति लोकियसमापत्तिं। सा हि अप्पितप्पितसमये एव पच्चनीकेहि विमुच्चनतो ‘‘सामयिका विमुत्ती’’ति वुच्चति। तं सामयिकं विमुत्तिं। ‘‘अट्ठानं तं, न तं कारणं विज्जति सङ्गणिकारतस्स, येन कारणेन फस्सये इति एतं आदिच्चबन्धुस्स पच्चेकबुद्धस्स वचो निसम्म सङ्गणिकारतिं पहाय योनिसो पटिपज्जन्तो अधिगतोम्ही’’ति आह। सेसं वुत्तनयमेव (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.५४; अप॰ अट्ठ॰ १.१.११०)।
140. Dasame aṭṭhānatanti aṭṭhānaṃ taṃ, akāraṇaṃ tanti vuttaṃ hoti. Anunāsikassa lopo kato ‘‘ariyasaccāna dassana’’ntiādīsu (khu. pā. 5.11; su. ni. 270) viya. Saṅgaṇikāratassāti gaṇābhiratassa. Yanti kāraṇavacanametaṃ ‘‘yaṃ hirīyati hirīyitabbenā’’tiādīsu (dha. sa. 30) viya. Phassayeti adhigacche. Sāmayikaṃ vimuttinti lokiyasamāpattiṃ. Sā hi appitappitasamaye eva paccanīkehi vimuccanato ‘‘sāmayikā vimuttī’’ti vuccati. Taṃ sāmayikaṃ vimuttiṃ. ‘‘Aṭṭhānaṃ taṃ, na taṃ kāraṇaṃ vijjati saṅgaṇikāratassa, yena kāraṇena phassaye iti etaṃ ādiccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma saṅgaṇikāratiṃ pahāya yoniso paṭipajjanto adhigatomhī’’ti āha. Sesaṃ vuttanayameva (su. ni. aṭṭha. 1.54; apa. aṭṭha. 1.1.110).
निद्देसे नेक्खम्मसुखन्ति पब्बज्जासुखं। पविवेकसुखन्ति कायचित्तउपधिविवेके सुखं। उपसमसुखन्ति किलेसुपसमं फलसमापत्तिसुखं। सम्बोधिसुखन्ति मग्गसुखं। निकामलाभीति अत्तनो रुचिवसेन यथाकामलाभी। अकिच्छलाभीति अदुक्खलाभी। अकसिरलाभीति विपुललाभी। असामयिकन्ति लोकुत्तरं। अकुप्पन्ति कुप्पविरहितं अचलितं लोकुत्तरमग्गं।
Niddese nekkhammasukhanti pabbajjāsukhaṃ. Pavivekasukhanti kāyacittaupadhiviveke sukhaṃ. Upasamasukhanti kilesupasamaṃ phalasamāpattisukhaṃ. Sambodhisukhanti maggasukhaṃ. Nikāmalābhīti attano rucivasena yathākāmalābhī. Akicchalābhīti adukkhalābhī. Akasiralābhīti vipulalābhī. Asāmayikanti lokuttaraṃ. Akuppanti kuppavirahitaṃ acalitaṃ lokuttaramaggaṃ.
दसमं।
Dasamaṃ.
दुतियवग्गवण्णना निट्ठिता।
Dutiyavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi / दुतियवग्गो • Dutiyavaggo
