| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / චූළනිද්‌දෙස-අට්‌ඨකථා • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
2. දුතියවග්‌ගවණ්‌ණනා
2. Dutiyavaggavaṇṇanā
131-2. දුතියවග්‌ගස්‌ස පඨමද්‌වයෙ නිපකන්‌ති පකතිනිපුණං පණ්‌ඩිතං කසිණපරිකම්‌මාදීසු කුසලං. සාධුවිහාරින්‌ති අප්‌පනාවිහාරෙන වා උපචාරෙන වා සමන්‌නාගතං. ධීරන්‌ති ධිතිසම්‌පන්‌නං. තත්‌ථ නිපකත්‌තෙන ධිතිසම්‌පදා වුත්‌තා. ඉධ පන ධිතිසම්‌පන්‌නමෙවාති අත්‌ථො. ධිති නාම අසිථිලපරක්‌කමතා, ‘‘කාමං තචො ච න්‌හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්‌තවීරියස්‌සෙතං අධිවචනං. අපි ච ධික්‌කතපාපොතිපි ධීරො. රාජාව රට්‌ඨං විජිතං පහායාති යථා පටිරාජා ‘‘විජිතං රට්‌ඨං අනත්‌ථාවහ’’න්‌ති ඤත්‌වා රජ්‌ජං පහාය එකො චරති එවං බාලසහායං පහාය එකො චරෙ. අථ වා රාජාව රට්‌ඨන්‌ති යථා සුතසොමො රාජා විජිතං රට්‌ඨං පහාය එකො චරි, යථා ච මහාජනකො එවං එකොව චරෙති අයම්‌පි එතස්‌සත්‌ථො. සෙසං වුත්‌තානුසාරෙන සක්‌කා ජානිතුන්‌ති න විත්‌ථාරිතං (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.45-46). නිද්‌දෙසෙ වත්‌තබ්‌බං නත්‌ථි.
131-2. Dutiyavaggassa paṭhamadvaye nipakanti pakatinipuṇaṃ paṇḍitaṃ kasiṇaparikammādīsu kusalaṃ. Sādhuvihārinti appanāvihārena vā upacārena vā samannāgataṃ. Dhīranti dhitisampannaṃ. Tattha nipakattena dhitisampadā vuttā. Idha pana dhitisampannamevāti attho. Dhiti nāma asithilaparakkamatā, ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’ti (ma. ni. 2.184; a. ni. 2.5; mahāni. 196) evaṃ pavattavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Api ca dhikkatapāpotipi dhīro. Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāyāti yathā paṭirājā ‘‘vijitaṃ raṭṭhaṃ anatthāvaha’’nti ñatvā rajjaṃ pahāya eko carati evaṃ bālasahāyaṃ pahāya eko care. Atha vā rājāva raṭṭhanti yathā sutasomo rājā vijitaṃ raṭṭhaṃ pahāya eko cari, yathā ca mahājanako evaṃ ekova careti ayampi etassattho. Sesaṃ vuttānusārena sakkā jānitunti na vitthāritaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.45-46). Niddese vattabbaṃ natthi.
පඨමද්‌වයං.
Paṭhamadvayaṃ.
133. තතියගාථා පදත්‌ථතො උත්‌තානා එව. කෙවලඤ්‌ච පන සහායසම්‌පදන්‌ති එත්‌ථ අසෙක්‌ඛෙහි සීලාදික්‌ඛන්‌ධෙහි සම්‌පන්‌නා සහායා එව ‘‘සහායසම්‌පදා’’ති වෙදිතබ්‌බා. අයං පනෙත්‌ථ යොජනා – යා අයං වුත්‌තා සහායසම්‌පදා, තං සහායසම්‌පදං අද්‌ධා පසංසාම, එකංසෙනෙව ථොමෙමාති වුත්‌තං හොති. කථං? සෙට්‌ඨා සමාසෙවිතබ්‌බා සහායාති. කස්‌මා? අත්‌තනො සීලාදීහි සෙට්‌ඨෙ සෙවමානස්‌ස සීලාදයො ධම්‌මා අනුප්‌පන්‌නා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, උප්‌පන්‌නා වුද්‌ධිං විරූළ්‌හිං වෙපුල්‌ලං පාපුණන්‌ති. සමෙ සෙවමානස්‌ස අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤසමධාරණෙන කුක්‌කුච්‌චවිනොදනෙන ච ලද්‌ධා න පරිහායන්‌ති . එතෙ පන සහායකෙ සෙට්‌ඨෙ ච සමෙ ච අලද්‌ධා කුහනාදිමිච්‌ඡාජීවං වජ්‌ජෙත්‌වා ධම්‌මෙන සමෙන උප්‌පන්‌නං භොජනං භුඤ්‌ජන්‌තො තත්‌ථ ච පටිඝානුනයං අනුප්‌පාදෙන්‌තො අනවජ්‌ජභොජී හුත්‌වා අත්‌ථකාමො කුලපුත්‌තො එකො චරෙ ඛග්‌ගවිසාණකප්‌පො. අහම්‌පි හි එවං චරන්‌තො ඉමං සම්‌පත්‌තිං අධිගතොම්‌හීති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.47). නිද්‌දෙසො වුත්‌තනයො එව.
133. Tatiyagāthā padatthato uttānā eva. Kevalañca pana sahāyasampadanti ettha asekkhehi sīlādikkhandhehi sampannā sahāyā eva ‘‘sahāyasampadā’’ti veditabbā. Ayaṃ panettha yojanā – yā ayaṃ vuttā sahāyasampadā, taṃ sahāyasampadaṃ addhā pasaṃsāma, ekaṃseneva thomemāti vuttaṃ hoti. Kathaṃ? Seṭṭhā samāsevitabbā sahāyāti. Kasmā? Attano sīlādīhi seṭṭhe sevamānassa sīlādayo dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇanti. Same sevamānassa aññamaññasamadhāraṇena kukkuccavinodanena ca laddhā na parihāyanti . Ete pana sahāyake seṭṭhe ca same ca aladdhā kuhanādimicchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena uppannaṃ bhojanaṃ bhuñjanto tattha ca paṭighānunayaṃ anuppādento anavajjabhojī hutvā atthakāmo kulaputto eko care khaggavisāṇakappo. Ahampi hi evaṃ caranto imaṃ sampattiṃ adhigatomhīti (su. ni. aṭṭha. 1.47). Niddeso vuttanayo eva.
තතියං.
Tatiyaṃ.
134. චතුත්‌ථෙ දිස්‌වාති ඔලොකෙත්‌වා. සුවණ්‌ණස්‌සාති කඤ්‌චනස්‌ස. ‘‘වලයානී’’ති පාඨසෙසො. සාවසෙසපාඨො හි අයං අත්‌ථො. පභස්‌සරානීති පභාසනසීලානි, ජුතිමන්‌තානීති වුත්‌තං හොති. සෙසං උත්‌තානපදත්‌ථමෙව. අයං පන යොජනා – දිස්‌වා භුජස්‌මිං සුවණ්‌ණස්‌ස වලයානි ‘‘ගණවාසෙ සති සඞ්‌ඝට්‌ටනා, එකවාසෙ සති අඝට්‌ටනා’’ති එවං චින්‌තෙන්‌තො විපස්‌සනං ආරභිත්‌වා පච්‌චෙකබොධිං අධිගතොම්‌හීති. සෙසං වුත්‌තනයමෙවාති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.48). නූපුරානීති වලයානි. ‘‘නියුරා’’ති කෙචි වදන්‌ති. ඝට්‌ටෙන්‌තීති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං හනන්‌ති.
134. Catutthe disvāti oloketvā. Suvaṇṇassāti kañcanassa. ‘‘Valayānī’’ti pāṭhaseso. Sāvasesapāṭho hi ayaṃ attho. Pabhassarānīti pabhāsanasīlāni, jutimantānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ uttānapadatthameva. Ayaṃ pana yojanā – disvā bhujasmiṃ suvaṇṇassa valayāni ‘‘gaṇavāse sati saṅghaṭṭanā, ekavāse sati aghaṭṭanā’’ti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.48). Nūpurānīti valayāni. ‘‘Niyurā’’ti keci vadanti. Ghaṭṭentīti aññamaññaṃ hananti.
චතුත්‌ථං.
Catutthaṃ.
135. පඤ්‌චමගාථා පදත්‌ථතො උත්‌තානා එව. අයං පන එත්‌ථ අධිප්‌පායො – ය්‌වායං එතෙන දුතීයෙන කුමාරෙන සීතුණ්‌හාදීනි නිවෙදෙන්‌තෙන සහවාසෙන තං සඤ්‌ඤාපෙන්‌තස්‌ස මම වාචාභිලාපො, තස්‌මිං සිනෙහවසෙන අභිසජ්‌ජනා වා ජාතා. සචෙ අහං ඉමං න පරිච්‌චජාමි, තතො ආයතිම්‌පි තථෙව හෙස්‌සති. යථා ඉදානි, එවං දුතීයෙන සහ මමස්‌ස, වාචාභිලාපො අභිසජ්‌ජනා වා. උභයම්‌පි චෙතං අන්‌තරායකරං විසෙසාධිගමස්‌සාති එතං භයං ආයතිං පෙක්‌ඛමානො තං ඡඩ්‌ඩෙත්‌වා යොනිසො පටිපජ්‌ජිත්‌වා පච්‌චෙකබොධිං අධිගතොම්‌හීති (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.49). සෙසං වුත්‌තනයමෙව.
135. Pañcamagāthā padatthato uttānā eva. Ayaṃ pana ettha adhippāyo – yvāyaṃ etena dutīyena kumārena sītuṇhādīni nivedentena sahavāsena taṃ saññāpentassa mama vācābhilāpo, tasmiṃ sinehavasena abhisajjanā vā jātā. Sace ahaṃ imaṃ na pariccajāmi, tato āyatimpi tatheva hessati. Yathā idāni, evaṃ dutīyena saha mamassa, vācābhilāpo abhisajjanā vā. Ubhayampi cetaṃ antarāyakaraṃ visesādhigamassāti etaṃ bhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno taṃ chaḍḍetvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti (su. ni. aṭṭha. 1.49). Sesaṃ vuttanayameva.
පඤ්‌චමං.
Pañcamaṃ.
136. ඡට්‌ඨෙ කාමාති ද්‌වෙ කාමා වත්‌ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච. තත්‌ථ වත්‌ථුකාමා මනාපියා රූපාදයො ධම්‌මා, කිලෙසකාමා ඡන්‌දාදයො සබ්‌බෙපි රාගප්‌පභෙදා. ඉධ පන වත්‌ථුකාමා අධිප්‌පෙතා . රූපාදිඅනෙකප්‌පකාරෙන චිත්‍රා. ලොකස්‌සාදවසෙන මධුරා. බාලපුථුජ්‌ජනානං මනං රමෙන්‌තීති මනොරමා. විරූපරූපෙනාති විරූපෙන රූපෙන, අනෙකවිධෙන සභාවෙනාති වුත්‌තං හොති. තෙ හි රූපාදිවසෙන චිත්‍රා, රූපාදීසුපි නීලාදිවසෙන විවිධරූපා. එවං තෙන විරූපරූපෙන තථා තථා අස්‌සාදං දස්‌සෙත්‌වා මථෙන්‌ති චිත්‌තං, පබ්‌බජ්‌ජාය අභිරමිතුං න දෙන්‌තීති. සෙසමෙත්‌ථ පාකටමෙව. නිගමනම්‌පි ද්‌වීහි තීහි වා පදෙහි යොජෙත්‌වා පුරිමගාථාසු වුත්‌තනයෙන වෙදිතබ්‌බං (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.50).
136. Chaṭṭhe kāmāti dve kāmā vatthukāmā ca kilesakāmā ca. Tattha vatthukāmā manāpiyā rūpādayo dhammā, kilesakāmā chandādayo sabbepi rāgappabhedā. Idha pana vatthukāmā adhippetā . Rūpādianekappakārena citrā. Lokassādavasena madhurā. Bālaputhujjanānaṃ manaṃ ramentīti manoramā. Virūparūpenāti virūpena rūpena, anekavidhena sabhāvenāti vuttaṃ hoti. Te hi rūpādivasena citrā, rūpādīsupi nīlādivasena vividharūpā. Evaṃ tena virūparūpena tathā tathā assādaṃ dassetvā mathenti cittaṃ, pabbajjāya abhiramituṃ na dentīti. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi dvīhi tīhi vā padehi yojetvā purimagāthāsu vuttanayena veditabbaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.50).
කාමගුණාති කාමයිතබ්‌බට්‌ඨෙන කාමා. බන්‌ධනට්‌ඨෙන ගුණා. ‘‘අනුජානාමි, භික්‌ඛවෙ, අහතානං වත්‌ථානං දිගුණං සඞ්‌ඝාටි’’න්‌ති (මහාව. 348) එත්‌ථ පටලට්‌ඨො ගුණට්‌ඨො. ‘‘අච්‌චෙන්‌ති කාලා තරයන්‌ති රත්‌තියො, වයොගුණා අනුපුබ්‌බං ජහන්‌තී’’ති (සං. නි. 1.4) එත්‌ථ රාසට්‌ඨො ගුණට්‌ඨො. ‘‘සතගුණා දක්‌ඛිණා පාටිකඞ්‌ඛිතබ්‌බා’’ති (ම. නි. 3.379) එත්‌ථ ආනිසංසට්‌ඨො ගුණට්‌ඨො. ‘‘අන්‌තං අන්‌තගුණං (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110; ඛු. පා. 3.ද්‌වත්‌තිංසාකාර), කයිරා මාලාගුණෙ බහූ’’ති එත්‌ථ බන්‌ධනට්‌ඨො ගුණට්‌ඨො. ඉධාපි එසෙව අධිප්‌පෙතො, තෙන වුත්‌තං – ‘‘බන්‌ධනට්‌ඨෙන ගුණා’’ති. චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤෙය්‍යාති චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණෙන පස්‌සිතබ්‌බා. එතෙනුපායෙන සොතවිඤ්‌ඤෙය්‍යාදීසුපි අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො. ඉට්‌ඨාති පරියිට්‌ඨා වා හොන්‌තු, මා වා, ඉට්‌ඨාරම්‌මණභූතාති අත්‌ථො. කන්‌තාති කාමනීයා. මනාපාති මනවඩ්‌ඪනකා. පියරූපාති පියජාතිකා. කාමූපසංහිතාති ආරම්‌මණං කත්‌වා උප්‌පජ්‌ජමානෙන කාමෙන උපසංහිතා. රජනීයාති රජ්‌ජනියා, රාගුප්‌පත්‌තිකාරණභූතාති අත්‌ථො.
Kāmaguṇāti kāmayitabbaṭṭhena kāmā. Bandhanaṭṭhena guṇā. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭi’’nti (mahāva. 348) ettha paṭalaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī’’ti (saṃ. ni. 1.4) ettha rāsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’ti (ma. ni. 3.379) ettha ānisaṃsaṭṭho guṇaṭṭho. ‘‘Antaṃ antaguṇaṃ (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110; khu. pā. 3.dvattiṃsākāra), kayirā mālāguṇe bahū’’ti ettha bandhanaṭṭho guṇaṭṭho. Idhāpi eseva adhippeto, tena vuttaṃ – ‘‘bandhanaṭṭhena guṇā’’ti. Cakkhuviññeyyāti cakkhuviññāṇena passitabbā. Etenupāyena sotaviññeyyādīsupi attho veditabbo. Iṭṭhāti pariyiṭṭhā vā hontu, mā vā, iṭṭhārammaṇabhūtāti attho. Kantāti kāmanīyā. Manāpāti manavaḍḍhanakā. Piyarūpāti piyajātikā. Kāmūpasaṃhitāti ārammaṇaṃ katvā uppajjamānena kāmena upasaṃhitā. Rajanīyāti rajjaniyā, rāguppattikāraṇabhūtāti attho.
යදි මුද්‌දායාතිආදීසු මුද්‌දාති අඞ්‌ගුලිපබ්‌බෙසු සඤ්‌ඤං ඨපෙත්‌වා හත්‌ථමුද්‌දා. ගණනාති අච්‌ඡිද්‌දගණනා. සඞ්‌ඛානන්‌ති පිණ්‌ඩගණනා. යාය ඛෙත්‌තං ඔලොකෙත්‌වා ‘‘ඉධ එත්‌තකා වීහී භවිස්‌සන්‌ති’’, රුක්‌ඛං ඔලොකෙත්‌වා ‘‘ඉධ එත්‌තකානි ඵලානි භවිස්‌සන්‌ති’’, ආකාසං ඔලොකෙත්‌වා ‘‘ඉමෙ ආකාසෙ සකුණා එත්‌තකා නාම භවිස්‌සන්‌තී’’ති ජානන්‌ති. කසීති කසිකම්‌මං. වණිජ්‌ජාති ජඞ්‌ඝවණිජ්‌ජථලවණිජ්‌ජාදිවණිප්‌පථො. ගොරක්‌ඛන්‌ති අත්‌තනො වා පරෙසං වා ගාවො රක්‌ඛිත්‌වා පඤ්‌චගොරසවික්‌කයෙන ජීවනකම්‌මං. ඉස්‌සත්‌ථො වුච්‌චති ආවුධං ගහෙත්‌වා උපට්‌ඨානකම්‌මං. රාජපොරිසන්‌ති විනා ආවුධෙන රාජකම්‌මං කත්‌වා රාජුපට්‌ඨානං. සිප්‌පඤ්‌ඤතරන්‌ති ගහිතාවසෙසහත්‌ථිඅස්‌සසිප්‌පාදි.
Yadi muddāyātiādīsu muddāti aṅgulipabbesu saññaṃ ṭhapetvā hatthamuddā. Gaṇanāti acchiddagaṇanā. Saṅkhānanti piṇḍagaṇanā. Yāya khettaṃ oloketvā ‘‘idha ettakā vīhī bhavissanti’’, rukkhaṃ oloketvā ‘‘idha ettakāni phalāni bhavissanti’’, ākāsaṃ oloketvā ‘‘ime ākāse sakuṇā ettakā nāma bhavissantī’’ti jānanti. Kasīti kasikammaṃ. Vaṇijjāti jaṅghavaṇijjathalavaṇijjādivaṇippatho. Gorakkhanti attano vā paresaṃ vā gāvo rakkhitvā pañcagorasavikkayena jīvanakammaṃ. Issattho vuccati āvudhaṃ gahetvā upaṭṭhānakammaṃ. Rājaporisanti vinā āvudhena rājakammaṃ katvā rājupaṭṭhānaṃ. Sippaññataranti gahitāvasesahatthiassasippādi.
සීතස්‌ස පුරක්‌ඛතොති ලක්‌ඛං විය සරස්‌ස සීතස්‌ස පුරතො ඨිතො, සීතෙන බාධියමානොති අත්‌ථො. උණ්‌හෙපි එසෙව නයො. ඩංසාදීසු ඩංසාති පිඞ්‌ගලමක්‌ඛිකා. මකසාති සබ්‌බමක්‌ඛිකා. සරීසපාති යෙ කෙචි සරිත්‌වා ගච්‌ඡන්‌ති. රිස්‌සමානොති පීළියමානො රුප්‌පමානො ඝට්‌ටියමානො. මීයමානොති මරමානො. අයං, භික්‌ඛවෙති භික්‌ඛවෙ, අයං මුද්‌දාදීහි ජීවිකකප්‌පනං ආගම්‌ම සීතාදිපච්‌චයො ආබාධො. කාමානං ආදීනවොති කාමෙසු උපද්‌දවො, උපසග්‌ගොති අත්‌ථො. සන්‌දිට්‌ඨිකොති පච්‌චක්‌ඛො සාමං පස්‌සිතබ්‌බො. දුක්‌ඛක්‌ඛන්‌ධොති දුක්‌ඛරාසි. කාමහෙතූතිආදීසු පච්‌චයට්‌ඨෙන කාමා අස්‌ස හෙතූති කාමහෙතු. මූලට්‌ඨෙන කාමා නිදානමස්‌සාති කාමනිදානො. ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසෙන පන ‘‘කාමනිදාන’’න්‌ති වුත්‌තො. කාරණට්‌ඨෙන කාමා අධිකරණං අස්‌සාති කාමාධිකරණො. ලිඞ්‌ගවිපල්‌ලාසෙනෙව පන ‘‘කාමාධිකරණ’’න්‌ති වුත්‌තො. කාමානමෙව හෙතූති ඉදං නියමවචනං කාමපච්‌චයා උප්‌පජ්‌ජතියෙවාති අත්‌ථො.
Sītassa purakkhatoti lakkhaṃ viya sarassa sītassa purato ṭhito, sītena bādhiyamānoti attho. Uṇhepi eseva nayo. Ḍaṃsādīsu ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Makasāti sabbamakkhikā. Sarīsapāti ye keci saritvā gacchanti. Rissamānoti pīḷiyamāno ruppamāno ghaṭṭiyamāno. Mīyamānoti maramāno. Ayaṃ, bhikkhaveti bhikkhave, ayaṃ muddādīhi jīvikakappanaṃ āgamma sītādipaccayo ābādho. Kāmānaṃ ādīnavoti kāmesu upaddavo, upasaggoti attho. Sandiṭṭhikoti paccakkho sāmaṃ passitabbo. Dukkhakkhandhoti dukkharāsi. Kāmahetūtiādīsu paccayaṭṭhena kāmā assa hetūti kāmahetu. Mūlaṭṭhena kāmā nidānamassāti kāmanidāno. Liṅgavipallāsena pana ‘‘kāmanidāna’’nti vutto. Kāraṇaṭṭhena kāmā adhikaraṇaṃ assāti kāmādhikaraṇo. Liṅgavipallāseneva pana ‘‘kāmādhikaraṇa’’nti vutto. Kāmānameva hetūti idaṃ niyamavacanaṃ kāmapaccayā uppajjatiyevāti attho.
උට්‌ඨහතොති ආජීවසමුට්‌ඨාපකවීරියෙන උට්‌ඨහන්‌තස්‌ස. ඝටතොති තං වීරියං පුබ්‌බෙනාපරං ඝටෙන්‌තස්‌ස. වායමතොති වායාමං පරක්‌කමං පයොගං කරොන්‌තස්‌ස. නාභිනිප්‌ඵජ්‌ජන්‌තීති න නිප්‌ඵජ්‌ජන්‌ති, හත්‌ථං නාභිරුහන්‌ති. සොචතීති චිත්‌තෙ උප්‌පන්‌නබලවසොකෙන සොචති. කිලමතීති කායෙ උප්‌පන්‌නදුක්‌ඛෙන කිලමති. පරිදෙවතීති වාචාය පරිදෙවති. උරත්‌තාළින්‌ති උරං තාළෙත්‌වා. කන්‌දතීති රොදති. සම්‌මොහං ආපජ්‌ජතීති විසඤ්‌ඤී විය සම්‌මූළ්‌හො හොති. මොඝන්‌ති තුච්‌ඡං. අඵලොති නිප්‌ඵලො.
Uṭṭhahatoti ājīvasamuṭṭhāpakavīriyena uṭṭhahantassa. Ghaṭatoti taṃ vīriyaṃ pubbenāparaṃ ghaṭentassa. Vāyamatoti vāyāmaṃ parakkamaṃ payogaṃ karontassa. Nābhinipphajjantīti na nipphajjanti, hatthaṃ nābhiruhanti. Socatīti citte uppannabalavasokena socati. Kilamatīti kāye uppannadukkhena kilamati. Paridevatīti vācāya paridevati. Urattāḷinti uraṃ tāḷetvā. Kandatīti rodati. Sammohaṃ āpajjatīti visaññī viya sammūḷho hoti. Moghanti tucchaṃ. Aphaloti nipphalo.
ආරක්‌ඛාධිකරණන්‌ති ආරක්‌ඛකාරණා. කින්‌ති මෙති කෙන නු ඛො මෙ උපායෙන. යම්‌පි මෙති යම්‌පි මය්‌හං කසිකම්‌මාදීනි කත්‌වා උප්‌පාදිතං ධනං අහොසි. තම්‌පි නො නත්‌ථීති තම්‌පි අම්‌හාකං ඉදානි නත්‌ථි.
Ārakkhādhikaraṇanti ārakkhakāraṇā. Kinti meti kena nu kho me upāyena. Yampi meti yampi mayhaṃ kasikammādīni katvā uppāditaṃ dhanaṃ ahosi. Tampi no natthīti tampi amhākaṃ idāni natthi.
පුන චපරං, භික්‌ඛවෙ, කාමහෙතූතිආදිනාපි කාරණං දස්‌සෙත්‌වාව ආදීනවං දීපෙති. තත්‌ථ කාමහෙතූති කාමපච්‌චයා රාජානොපි රාජූහි විවදන්‌තීති අත්‌ථො. කාමනිදානන්‌ති භාවනපුංසකං, කාමෙ නිදානං කත්‌වා විවදන්‌තීති අත්‌ථො. කාමාධිකරණන්‌තිපි භාවනපුංසකමෙව, කාමෙ අධිකරණං කත්‌වා විවදන්‌තීති අත්‌ථො. කාමානමෙව හෙතූති ගාමනිගමසෙනාපතිපුරොහිතට්‌ඨානන්‌තරාදීනං කාමානංයෙව හෙතු විවදන්‌තීති අත්‌ථො. උපක්‌කමන්‌තීති පහරන්‌ති.
Puna caparaṃ, bhikkhave, kāmahetūtiādināpi kāraṇaṃ dassetvāva ādīnavaṃ dīpeti. Tattha kāmahetūti kāmapaccayā rājānopi rājūhi vivadantīti attho. Kāmanidānanti bhāvanapuṃsakaṃ, kāme nidānaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmādhikaraṇantipi bhāvanapuṃsakameva, kāme adhikaraṇaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmānameva hetūti gāmanigamasenāpatipurohitaṭṭhānantarādīnaṃ kāmānaṃyeva hetu vivadantīti attho. Upakkamantīti paharanti.
අසිචම්‌මන්‌ති අසිඤ්‌චෙව ඛෙටකඵලකාදීනි ච.
Asicammanti asiñceva kheṭakaphalakādīni ca.
ධනුකලාපං සන්‌නය්‌හිත්‌වාති ධනුං ගහෙත්‌වා සරකලාපං සන්‌නය්‌හිත්‌වා. උභතොබ්‍යූළ්‌හන්‌ති උභතොරාසිභූතං. පක්‌ඛන්‌දන්‌තීති පවිසන්‌ති. උසූසූති කණ්‌ඩෙසු. විජ්‌ජොතලන්‌තෙසූති පරිවත්‌තමානෙසු. තෙ තත්‌ථාති තෙ තස්‌මිං සඞ්‌ගාමෙ.
Dhanukalāpaṃ sannayhitvāti dhanuṃ gahetvā sarakalāpaṃ sannayhitvā. Ubhatobyūḷhanti ubhatorāsibhūtaṃ. Pakkhandantīti pavisanti. Usūsūti kaṇḍesu. Vijjotalantesūti parivattamānesu. Te tatthāti te tasmiṃ saṅgāme.
අද්‌දාවලෙපනා උපකාරියොති චෙත්‌ථ මනුස්‌සා පාකාරපාදං අස්‌සඛුරසණ්‌ඨානෙන ඉට්‌ඨකාහි චිනිත්‌වා උපරි සුධාය ලිම්‌පන්‌ති. එවං කතපාකාරපාදා ‘‘උපකාරියො’’ති වුච්‌චන්‌ති. තා තින්‌තෙන කලලෙන සිත්‌තා අද්‌දාවලෙපනා නාම හොන්‌ති. පක්‌ඛන්‌දන්‌තීති තාසං හෙට්‌ඨා තිඛිණඅයසූලරුක්‌ඛසූලාදීහි විජ්‌ඣියමානා පාකාරස්‌ස පිච්‌ඡිල්‌ලභාවෙන ආරොහිතුං අසක්‌කොන්‌තාපි උපධාවන්‌තියෙව. ඡකණකායාති කුථිතගොමයෙන. අභිවග්‌ගෙනාති සතදන්‌තෙන. තං අට්‌ඨදන්‌තාකාරෙන කත්‌වා ‘‘නගරද්‌වාරං භින්‌දිත්‌වා පවිසිස්‌සාමා’’ති ආගතෙ උපරිද්‌වාරෙ ඨිතා තස්‌ස බන්‌ධනයොත්‌තානි ඡින්‌දිත්‌වා තෙන අභිවග්‌ගෙන ඔමද්‌දන්‌ති.
Addāvalepanāupakāriyoti cettha manussā pākārapādaṃ assakhurasaṇṭhānena iṭṭhakāhi cinitvā upari sudhāya limpanti. Evaṃ katapākārapādā ‘‘upakāriyo’’ti vuccanti. Tā tintena kalalena sittā addāvalepanā nāma honti. Pakkhandantīti tāsaṃ heṭṭhā tikhiṇaayasūlarukkhasūlādīhi vijjhiyamānā pākārassa picchillabhāvena ārohituṃ asakkontāpi upadhāvantiyeva. Chakaṇakāyāti kuthitagomayena. Abhivaggenāti satadantena. Taṃ aṭṭhadantākārena katvā ‘‘nagaradvāraṃ bhinditvā pavisissāmā’’ti āgate uparidvāre ṭhitā tassa bandhanayottāni chinditvā tena abhivaggena omaddanti.
සන්‌ධිම්‌පි ඡින්‌දන්‌තීති ඝරසන්‌ධිම්‌පි. නිල්‌ලොපන්‌ති ගාමෙ පහරිත්‌වා මහාවිලොපං කරොන්‌ති. එකාගාරිකන්‌ති පණ්‌ණාසමත්‌තාපි සට්‌ඨිමත්‌තාපි පරිවාරෙත්‌වා ජීවග්‌ගාහං ගහෙත්‌වා ධනං ආහරාපෙන්‌ති. පරිපන්‌ථෙපි තිට්‌ඨන්‌තීති පන්‌ථදූහනකම්‌මං කරොන්‌ති. අඩ්‌ඪදණ්‌ඩකෙහීති මුග්‌ගරෙහි (ම. නි. අට්‌ඨ. 1.169). සෙසං වුත්‌තත්‌ථමෙව.
Sandhimpi chindantīti gharasandhimpi. Nillopanti gāme paharitvā mahāvilopaṃ karonti. Ekāgārikanti paṇṇāsamattāpi saṭṭhimattāpi parivāretvā jīvaggāhaṃ gahetvā dhanaṃ āharāpenti. Paripanthepi tiṭṭhantīti panthadūhanakammaṃ karonti. Aḍḍhadaṇḍakehīti muggarehi (ma. ni. aṭṭha. 1.169). Sesaṃ vuttatthameva.
ඡට්‌ඨං.
Chaṭṭhaṃ.
137. සත්‌තමෙ එතීති ඊති, ආගන්‌තුකානං අකුසලභාගියානං බ්‍යසනහෙතූනං එතං අධිවචනං. තස්‌මා කාමගුණාපි එතෙ අනෙකබ්‍යසනාවහට්‌ඨෙන දළ්‌හසන්‌නිපාතට්‌ඨෙන ච ඊති. ගණ්‌ඩොපි අසුචිං පග්‌ඝරති, උද්‌ධුමාතපරිපක්‌කපරිභින්‌නො හොති. තස්‌මා එතෙ කිලෙසා අසුචිපග්‌ඝරණතො උප්‌පාදජරාභඞ්‌ගෙහි උද්‌ධුමාතපරිපක්‌කපරිභින්‌නභාවතො ච ගණ්‌ඩො. උපද්‌දවතීති උපද්‌දවො, අනත්‌ථං ජනෙන්‌තො අභිභවති අජ්‌ඣොත්‌ථරතීති අත්‌ථො, රාගගණ්‌ඩාදීනමෙතං අධිවචනං. තස්‌මා කාමගුණාපෙතෙ අවිදිතනිබ්‌බානත්‌ථාවහහෙතුතාය සබ්‌බුපද්‌දවවත්‌ථුතාය ච උපද්‌දවො. යස්‌මා පනෙතෙ කිලෙසාතුරභාවං ජනෙන්‌තා සීලසඞ්‌ඛාතමාරොග්‍යං ලොලුප්‌පං වා උප්‌පාදෙන්‌තා පාකතිකමෙව ආරොග්‍යං විලුම්‌පන්‌ති, තස්‌මා ඉමිනා ආරොග්‍යවිලුම්‌පනට්‌ඨෙන රොගො. අබ්‌භන්‌තරමනුපවිට්‌ඨට්‌ඨෙන පන අන්‌තොතුදනට්‌ඨෙන දුන්‌නීහරණීයට්‌ඨෙන ච සල්‌ලං. දිට්‌ඨධම්‌මිකසම්‌පරායිකභයාවහනතො භයං. මෙතන්‌ති එතං සෙසමෙත්‌ථ පාකටමෙව. නිගමනම්‌පි වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.51).
137. Sattame etīti īti, āgantukānaṃ akusalabhāgiyānaṃ byasanahetūnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpi ete anekabyasanāvahaṭṭhena daḷhasannipātaṭṭhena ca īti. Gaṇḍopi asuciṃ paggharati, uddhumātaparipakkaparibhinno hoti. Tasmā ete kilesā asucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkaparibhinnabhāvato ca gaṇḍo. Upaddavatīti upaddavo, anatthaṃ janento abhibhavati ajjhottharatīti attho, rāgagaṇḍādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpete aviditanibbānatthāvahahetutāya sabbupaddavavatthutāya ca upaddavo. Yasmā panete kilesāturabhāvaṃ janentā sīlasaṅkhātamārogyaṃ loluppaṃ vā uppādentā pākatikameva ārogyaṃ vilumpanti, tasmā iminā ārogyavilumpanaṭṭhena rogo. Abbhantaramanupaviṭṭhaṭṭhena pana antotudanaṭṭhena dunnīharaṇīyaṭṭhena ca sallaṃ. Diṭṭhadhammikasamparāyikabhayāvahanato bhayaṃ. Metanti etaṃ sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbaṃ (su. ni. aṭṭha. 1.51).
කාමරාගරත්‌තායන්‌ති කාමරාගෙන රත්‌තො අයං. ඡන්‌දරාගවිනිබද්‌ධොති ඡන්‌දරාගෙන ස්‌නෙහෙන බද්‌ධො. දිට්‌ඨධම්‌මිකාපි ගබ්‌භාති ඉමස්‌මිං අත්‌තභාවෙ වත්‌තමානසළායතනගබ්‌භා. සම්‌පරායිකාපි ගබ්‌භාති පරලොකෙපි සළායතනගබ්‌භා. න පරිමුච්‌චතීති පරිමුච්‌චිතුං න සක්‌කොති. ඔතිණ්‌ණො සාතරූපෙනාති මධුරසභාවෙන රාගෙන ඔතිණ්‌ණො ඔගාහිතො. පලිපථන්‌ති කාමකලලමග්‌ගං. දුග්‌ගන්‌ති දුග්‌ගමං.
Kāmarāgarattāyanti kāmarāgena ratto ayaṃ. Chandarāgavinibaddhoti chandarāgena snehena baddho. Diṭṭhadhammikāpi gabbhāti imasmiṃ attabhāve vattamānasaḷāyatanagabbhā. Samparāyikāpi gabbhāti paralokepi saḷāyatanagabbhā. Na parimuccatīti parimuccituṃ na sakkoti. Otiṇṇo sātarūpenāti madhurasabhāvena rāgena otiṇṇo ogāhito. Palipathanti kāmakalalamaggaṃ. Dugganti duggamaṃ.
සත්‌තමං.
Sattamaṃ.
138. අට්‌ඨමෙ සීතං දුබ්‌බිධං අබ්‌භන්‌තරධාතුක්‌ඛොභපච්‌චයඤ්‌ච බාහිරධාතුක්‌ඛොභපච්‌චයඤ්‌ච. තථා උණ්‌හං. තත්‌ථ ඩංසාති පිඞ්‌ගලමක්‌ඛිකා. සරීසපෙති යෙ කෙචි දීඝජාතිකා සරිත්‌වා ගච්‌ඡන්‌ති. සෙසං පාකටමෙව. නිගමනම්‌පි වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.
138. Aṭṭhame sītaṃ dubbidhaṃ abbhantaradhātukkhobhapaccayañca bāhiradhātukkhobhapaccayañca. Tathā uṇhaṃ. Tattha ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Sarīsapeti ye keci dīghajātikā saritvā gacchanti. Sesaṃ pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbaṃ.
අට්‌ඨමං.
Aṭṭhamaṃ.
139. නවමගාථා පදත්‌ථතො පාකටා එව. අයං පනෙත්‌ථ අධිප්‌පායයොජනා – සා ච ඛො යුත්‌තිවසෙන, න අනුස්‌සවවසෙන. යථා අයං හත්‌ථී මනුස්‌සකන්‌තෙසු සීලෙසු දන්‌තත්‌තා අදන්‌තභූමිං නාගච්‌ඡතීති වා, සරීරමහන්‌තතාය වා නාගො. එවං කුදාස්‌සු නාමාහම්‌පි අරියකන්‌තෙසු සීලෙසු දන්‌තත්‌තා අදන්‌තභූමිං නාගමනෙන, ආගුං අකරණෙන, පුන ඉත්‌ථත්‌තං අනාගමනෙන ච ගුණසරීරමහන්‌තතාය වා නාගො භවෙය්‍යං. යථා චෙස යූථානි විවජ්‌ජයිත්‌වා එකචරියසුඛෙන යථාභිරන්‌තං විහරෙ අරඤ්‌ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්‌ගවිසාණකප්‌පො, කුදාස්‌සු නාමාහම්‌පි එවං ගණං විවජ්‌ජයිත්‌වා එකත්‌තාභිරතිසුඛෙන ඣානසුඛෙන යථාභිරන්‌තං අරඤ්‌ඤෙ අත්‌තනො යථා යථා සුඛං, තථා තථා යත්‌තකං වා ඉච්‌ඡාමි, තත්‌තකං අරඤ්‌ඤෙ නිවාසං එකො චරෙ ඛග්‌ගවිසාණකප්‌පො එකො චරෙය්‍යන්‌ති අත්‌ථො. යථා චෙස සුසණ්‌ඨිතක්‌ඛන්‌ධමහන්‌තතාය සඤ්‌ජාතක්‌ඛන්‌ධො, කුදාස්‌සු නාමාහම්‌පි එවං අසෙක්‌ඛසීලක්‌ඛන්‌ධමහන්‌තතාය සඤ්‌ජාතක්‌ඛන්‌ධො භවෙය්‍යං. යථා චෙස පදුමසදිසගත්‌තතාය වා, පදුමකුලෙ උප්‌පන්‌නතාය වා පදුමී, කුදාස්‌සු නාමාහම්‌පි එවං පදුමසදිසබොජ්‌ඣඞ්‌ගමහන්‌තතාය වා, අරියජාතිපදුමෙ උප්‌පන්‌නතාය වා පදුමී භවෙය්‍යං. යථා චෙස ථාමබලජවාදීහි උළාරො, කුදාස්‌සු නාමාහම්‌පි එවං පරිසුද්‌ධකායසමාචාරතාදීහි සීලසමාධිනිබ්‌බෙධිකපඤ්‌ඤාදීහි වා උළාරො භවෙය්‍යන්‌ති එවං චින්‌තෙන්‌තො විපස්‌සනං ආරභිත්‌වා පච්‌චෙකබොධිං අධිගතොම්‌හීති.
139. Navamagāthā padatthato pākaṭā eva. Ayaṃ panettha adhippāyayojanā – sā ca kho yuttivasena, na anussavavasena. Yathā ayaṃ hatthī manussakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgacchatīti vā, sarīramahantatāya vā nāgo. Evaṃ kudāssu nāmāhampi ariyakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgamanena, āguṃ akaraṇena, puna itthattaṃ anāgamanena ca guṇasarīramahantatāya vā nāgo bhaveyyaṃ. Yathā cesa yūthāni vivajjayitvā ekacariyasukhena yathābhirantaṃ vihare araññe, eko care khaggavisāṇakappo, kudāssu nāmāhampi evaṃ gaṇaṃ vivajjayitvā ekattābhiratisukhena jhānasukhena yathābhirantaṃ araññe attano yathā yathā sukhaṃ, tathā tathā yattakaṃ vā icchāmi, tattakaṃ araññe nivāsaṃ eko care khaggavisāṇakappo eko careyyanti attho. Yathā cesa susaṇṭhitakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho, kudāssu nāmāhampi evaṃ asekkhasīlakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho bhaveyyaṃ. Yathā cesa padumasadisagattatāya vā, padumakule uppannatāya vā padumī, kudāssu nāmāhampi evaṃ padumasadisabojjhaṅgamahantatāya vā, ariyajātipadume uppannatāya vā padumī bhaveyyaṃ. Yathā cesa thāmabalajavādīhi uḷāro, kudāssu nāmāhampi evaṃ parisuddhakāyasamācāratādīhi sīlasamādhinibbedhikapaññādīhi vā uḷāro bhaveyyanti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti.
නවමං.
Navamaṃ.
140. දසමෙ අට්‌ඨානතන්‌ති අට්‌ඨානං තං, අකාරණං තන්‌ති වුත්‌තං හොති. අනුනාසිකස්‌ස ලොපො කතො ‘‘අරියසච්‌චාන දස්‌සන’’න්‌තිආදීසු (ඛු. පා. 5.11; සු. නි. 270) විය. සඞ්‌ගණිකාරතස්‌සාති ගණාභිරතස්‌ස. යන්‌ති කාරණවචනමෙතං ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්‌බෙනා’’තිආදීසු (ධ. ස. 30) විය. ඵස්‌සයෙති අධිගච්‌ඡෙ. සාමයිකං විමුත්‌තින්‌ති ලොකියසමාපත්‌තිං. සා හි අප්‌පිතප්‌පිතසමයෙ එව පච්‌චනීකෙහි විමුච්‌චනතො ‘‘සාමයිකා විමුත්‌තී’’ති වුච්‌චති. තං සාමයිකං විමුත්‌තිං. ‘‘අට්‌ඨානං තං, න තං කාරණං විජ්‌ජති සඞ්‌ගණිකාරතස්‌ස, යෙන කාරණෙන ඵස්‌සයෙ ඉති එතං ආදිච්‌චබන්‌ධුස්‌ස පච්‌චෙකබුද්‌ධස්‌ස වචො නිසම්‌ම සඞ්‌ගණිකාරතිං පහාය යොනිසො පටිපජ්‌ජන්‌තො අධිගතොම්‌හී’’ති ආහ. සෙසං වුත්‌තනයමෙව (සු. නි. අට්‌ඨ. 1.54; අප. අට්‌ඨ. 1.1.110).
140. Dasame aṭṭhānatanti aṭṭhānaṃ taṃ, akāraṇaṃ tanti vuttaṃ hoti. Anunāsikassa lopo kato ‘‘ariyasaccāna dassana’’ntiādīsu (khu. pā. 5.11; su. ni. 270) viya. Saṅgaṇikāratassāti gaṇābhiratassa. Yanti kāraṇavacanametaṃ ‘‘yaṃ hirīyati hirīyitabbenā’’tiādīsu (dha. sa. 30) viya. Phassayeti adhigacche. Sāmayikaṃ vimuttinti lokiyasamāpattiṃ. Sā hi appitappitasamaye eva paccanīkehi vimuccanato ‘‘sāmayikā vimuttī’’ti vuccati. Taṃ sāmayikaṃ vimuttiṃ. ‘‘Aṭṭhānaṃ taṃ, na taṃ kāraṇaṃ vijjati saṅgaṇikāratassa, yena kāraṇena phassaye iti etaṃ ādiccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma saṅgaṇikāratiṃ pahāya yoniso paṭipajjanto adhigatomhī’’ti āha. Sesaṃ vuttanayameva (su. ni. aṭṭha. 1.54; apa. aṭṭha. 1.1.110).
නිද්‌දෙසෙ නෙක්‌ඛම්‌මසුඛන්‌ති පබ්‌බජ්‌ජාසුඛං. පවිවෙකසුඛන්‌ති කායචිත්‌තඋපධිවිවෙකෙ සුඛං. උපසමසුඛන්‌ති කිලෙසුපසමං ඵලසමාපත්‌තිසුඛං. සම්‌බොධිසුඛන්‌ති මග්‌ගසුඛං. නිකාමලාභීති අත්‌තනො රුචිවසෙන යථාකාමලාභී. අකිච්‌ඡලාභීති අදුක්‌ඛලාභී. අකසිරලාභීති විපුලලාභී. අසාමයිකන්‌ති ලොකුත්‌තරං. අකුප්‌පන්‌ති කුප්‌පවිරහිතං අචලිතං ලොකුත්‌තරමග්‌ගං.
Niddese nekkhammasukhanti pabbajjāsukhaṃ. Pavivekasukhanti kāyacittaupadhiviveke sukhaṃ. Upasamasukhanti kilesupasamaṃ phalasamāpattisukhaṃ. Sambodhisukhanti maggasukhaṃ. Nikāmalābhīti attano rucivasena yathākāmalābhī. Akicchalābhīti adukkhalābhī. Akasiralābhīti vipulalābhī. Asāmayikanti lokuttaraṃ. Akuppanti kuppavirahitaṃ acalitaṃ lokuttaramaggaṃ.
දසමං.
Dasamaṃ.
දුතියවග්‌ගවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Dutiyavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / චූළනිද්‌දෙසපාළි • Cūḷaniddesapāḷi / දුතියවග්‌ගො • Dutiyavaggo
