| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
३. दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदवण्णना
3. Duṭṭhullavācāsikkhāpadavaṇṇanā
२८३. तेन समयेन बुद्धो भगवाति दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदं। तत्थ आदिस्साति अपदिसित्वा। वण्णम्पि भणतीतिआदीनि परतो आवि भविस्सन्ति। छिन्निकाति छिन्नओत्तप्पा। धुत्तिकाति सठा। अहिरिकायोति निल्लज्जा । उहसन्तीति सितं कत्वा मन्दहसितं हसन्ति। उल्लपन्तीति ‘‘अहो अय्यो’’तिआदिना नयेन उच्चकरणिं नानाविधं पलोभनकथं कथेन्ति। उज्जग्घन्तीति महाहसितं हसन्ति। उप्पण्डेन्तीति ‘‘पण्डको अयं, नायं पुरिसो’’तिआदिना नयेन परिहासं करोन्ति।
283.Tena samayena buddho bhagavāti duṭṭhullavācāsikkhāpadaṃ. Tattha ādissāti apadisitvā. Vaṇṇampi bhaṇatītiādīni parato āvi bhavissanti. Chinnikāti chinnaottappā. Dhuttikāti saṭhā. Ahirikāyoti nillajjā . Uhasantīti sitaṃ katvā mandahasitaṃ hasanti. Ullapantīti ‘‘aho ayyo’’tiādinā nayena uccakaraṇiṃ nānāvidhaṃ palobhanakathaṃ kathenti. Ujjagghantīti mahāhasitaṃ hasanti. Uppaṇḍentīti ‘‘paṇḍako ayaṃ, nāyaṃ puriso’’tiādinā nayena parihāsaṃ karonti.
२८५. सारत्तोति दुट्ठुल्लवाचस्सादरागेन सारत्तो। अपेक्खवा पटिबद्धचित्तोति वुत्तनयमेव, केवलं इध वाचस्सादरागो योजेतब्बो। मातुगामं दुट्ठुल्लाहि वाचाहीति एत्थ अधिप्पेतं मातुगामं दस्सेन्तो ‘‘मातुगामो’’तिआदिमाह। तत्थ विञ्ञू पटिबला सुभासितदुब्भासितं दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं आजानितुन्ति या पण्डिता सात्थकनिरत्थककथं असद्धम्मसद्धम्मपटिसंयुत्तकथञ्च जानितुं पटिबला, अयं इध अधिप्पेता। या पन महल्लिकापि बाला एलमूगा अयं इध अनधिप्पेताति दस्सेति।
285.Sārattoti duṭṭhullavācassādarāgena sāratto. Apekkhavā paṭibaddhacittoti vuttanayameva, kevalaṃ idha vācassādarāgo yojetabbo. Mātugāmaṃ duṭṭhullāhi vācāhīti ettha adhippetaṃ mātugāmaṃ dassento ‘‘mātugāmo’’tiādimāha. Tattha viññū paṭibalā subhāsitadubbhāsitaṃ duṭṭhullāduṭṭhullaṃ ājānitunti yā paṇḍitā sātthakaniratthakakathaṃ asaddhammasaddhammapaṭisaṃyuttakathañca jānituṃ paṭibalā, ayaṃ idha adhippetā. Yā pana mahallikāpi bālā elamūgā ayaṃ idha anadhippetāti dasseti.
ओभासेय्याति अवभासेय्य नानाप्पकारकं असद्धम्मवचनं वदेय्य। यस्मा पनेवं ओभासन्तस्स यो सो ओभासो नाम, सो अत्थतो अज्झाचारो होति रागवसेन अभिभवित्वा सञ्ञमवेलं आचारो, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो ‘‘ओभासेय्याति अज्झाचारो वुच्चती’’ति आह। यथा तन्ति एत्थ तन्ति निपातमत्तं, यथा युवा युवतिन्ति अत्थो।
Obhāseyyāti avabhāseyya nānāppakārakaṃ asaddhammavacanaṃ vadeyya. Yasmā panevaṃ obhāsantassa yo so obhāso nāma, so atthato ajjhācāro hoti rāgavasena abhibhavitvā saññamavelaṃ ācāro, tasmā tamatthaṃ dassento ‘‘obhāseyyāti ajjhācāro vuccatī’’ti āha. Yathā tanti ettha tanti nipātamattaṃ, yathā yuvā yuvatinti attho.
द्वे मग्गे आदिस्सातिआदि येनाकारेन ओभासतो सङ्घादिसेसो होति, तं दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ द्वे मग्गेति वच्चमग्गञ्च पस्सावमग्गञ्च। सेसं उद्देसे ताव पाकटमेव। निद्देसे पन थोमेतीति ‘‘इत्थिलक्खणेन सुभलक्खणेन समन्नागतासी’’ति वदति, न ताव सीसं एति। ‘‘तव वच्चमग्गो च पस्सावमग्गो च ईदिसो तेन नाम ईदिसेन इत्थिलक्खणेन सुभलक्खणेन समन्नागतासी’’ति वदति, सीसं एति, सङ्घादिसेसो। वण्णेति पसंसतीति इमानि पन थोमनपदस्सेव वेवचनानि।
Dve magge ādissātiādi yenākārena obhāsato saṅghādiseso hoti, taṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha dve maggeti vaccamaggañca passāvamaggañca. Sesaṃ uddese tāva pākaṭameva. Niddese pana thometīti ‘‘itthilakkhaṇena subhalakkhaṇena samannāgatāsī’’ti vadati, na tāva sīsaṃ eti. ‘‘Tava vaccamaggo ca passāvamaggo ca īdiso tena nāma īdisena itthilakkhaṇena subhalakkhaṇena samannāgatāsī’’ti vadati, sīsaṃ eti, saṅghādiseso. Vaṇṇeti pasaṃsatīti imāni pana thomanapadasseva vevacanāni.
खुंसेतीति वाचापतोदेन घट्टेति। वम्भेतीति अपसादेति। गरहतीति दोसं देति। परतो पन पाळिया आगतेहि ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीहि एकादसहि पदेहि अघटिते सीसं न एति, घटितेपि तेसु सिखरणीसि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासीति इमेहि तीहि घटितेयेव सङ्घादिसेसो।
Khuṃsetīti vācāpatodena ghaṭṭeti. Vambhetīti apasādeti. Garahatīti dosaṃ deti. Parato pana pāḷiyā āgatehi ‘‘animittāsī’’tiādīhi ekādasahi padehi aghaṭite sīsaṃ na eti, ghaṭitepi tesu sikharaṇīsi sambhinnāsi ubhatobyañjanāsīti imehi tīhi ghaṭiteyeva saṅghādiseso.
देहि मेति याचनायपि एत्तकेनेव सीसं न एति, ‘‘मेथुनं धम्मं देही’’ति एवं मेथुनधम्मेन घटिते एव सङ्घादिसेसो।
Dehi meti yācanāyapi ettakeneva sīsaṃ na eti, ‘‘methunaṃ dhammaṃ dehī’’ti evaṃ methunadhammena ghaṭite eva saṅghādiseso.
कदा ते माता पसीदिस्सतीतिआदीसु आयाचनवचनेसुपि एत्तकेनेव सीसं न एति, ‘‘कदा ते माता पसीदिस्सति, कदा ते मेथुनं धम्मं लभिस्सामी’’ति वा ‘‘तव मातरि पसन्नाय मेथुनं धम्मं लभिस्सामी’’ति वा आदिना पन नयेन मेथुनधम्मेन घटितेयेव सङ्घादिसेसो।
Kadā te mātā pasīdissatītiādīsu āyācanavacanesupi ettakeneva sīsaṃ na eti, ‘‘kadā te mātā pasīdissati, kadā te methunaṃ dhammaṃ labhissāmī’’ti vā ‘‘tava mātari pasannāya methunaṃ dhammaṃ labhissāmī’’ti vā ādinā pana nayena methunadhammena ghaṭiteyeva saṅghādiseso.
कथं त्वं सामिकस्स देसीतिआदीसु पुच्छावचनेसुपि मेथुनधम्मन्ति वुत्तेयेव सङ्घादिसेसो, न इतरथा। एवं किर त्वं सामिकस्स देसीति पटिपुच्छावचनेसुपि एसेव नयो।
Kathaṃ tvaṃ sāmikassa desītiādīsu pucchāvacanesupi methunadhammanti vutteyeva saṅghādiseso, na itarathā. Evaṃ kira tvaṃ sāmikassa desīti paṭipucchāvacanesupi eseva nayo.
आचिक्खनाय पुट्ठो भणतीति ‘‘कथं ददमाना सामिकस्स पिया होती’’ति एवं पुट्ठो आचिक्खति। एत्थ च ‘‘एवं देहि एवं ददमाना’’ति वुत्तेपि सीसं न एति। ‘‘मेथुनधम्मं एवं देहि एवं उपनेहि एवं मेथुनधम्मं ददमाना उपनयमाना पिया होती’’तिआदिना पन नयेन मेथुनधम्मेन घटितेयेव सङ्घादिसेसो। अनुसासनीवचनेसुपि एसेव नयो।
Ācikkhanāya puṭṭho bhaṇatīti ‘‘kathaṃ dadamānā sāmikassa piyā hotī’’ti evaṃ puṭṭho ācikkhati. Ettha ca ‘‘evaṃ dehi evaṃ dadamānā’’ti vuttepi sīsaṃ na eti. ‘‘Methunadhammaṃ evaṃ dehi evaṃ upanehi evaṃ methunadhammaṃ dadamānā upanayamānā piyā hotī’’tiādinā pana nayena methunadhammena ghaṭiteyeva saṅghādiseso. Anusāsanīvacanesupi eseva nayo.
अक्कोसनिद्देसे – अनिमित्तासीति निमित्तरहितासि, कुञ्चिकपणालिमत्तमेव तव दकसोतन्ति वुत्तं होति।
Akkosaniddese – animittāsīti nimittarahitāsi, kuñcikapaṇālimattameva tava dakasotanti vuttaṃ hoti.
निमित्तमत्तासीति तव इत्थिनिमित्तं अपरिपुण्णं सञ्ञामत्तमेवाति वुत्तं होति। अलोहिताति सुक्खसोता। धुवलोहिताति निच्चलोहिता किलिन्नदकसोता। धुवचोळाति निच्चपक्खित्ताणिचोळा, सदा आणिचोळकं सेवसीति वुत्तं होति। पग्घरन्तीति सवन्ती; सदा ते मुत्तं सवतीति वुत्तं होति। सिखरणीति बहिनिक्खन्तआणिमंसा। इत्थिपण्डकाति अनिमित्ताव वुच्चति। वेपुरिसिकाति समस्सुदाठिका पुरिसरूपा इत्थी। सम्भिन्नाति सम्भिन्नवच्चमग्गपस्सावमग्गा। उभतोब्यञ्जनाति इत्थिनिमित्तेन च पुरिसनिमित्तेन चाति उभोहि ब्यञ्जनेहि समन्नागता।
Nimittamattāsīti tava itthinimittaṃ aparipuṇṇaṃ saññāmattamevāti vuttaṃ hoti. Alohitāti sukkhasotā. Dhuvalohitāti niccalohitā kilinnadakasotā. Dhuvacoḷāti niccapakkhittāṇicoḷā, sadā āṇicoḷakaṃ sevasīti vuttaṃ hoti. Paggharantīti savantī; sadā te muttaṃ savatīti vuttaṃ hoti. Sikharaṇīti bahinikkhantaāṇimaṃsā. Itthipaṇḍakāti animittāva vuccati. Vepurisikāti samassudāṭhikā purisarūpā itthī. Sambhinnāti sambhinnavaccamaggapassāvamaggā. Ubhatobyañjanāti itthinimittena ca purisanimittena cāti ubhohi byañjanehi samannāgatā.
इमेसु च पन एकादससु पदेसु सिखरणीसि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासीति इमानियेव तीणि पदानि सुद्धानि सीसं एन्ति। इति इमानि च तीणि पुरिमानि च वच्चमग्गपस्सावमग्गमेथुनधम्मपदानि तीणीति छ पदानि सुद्धानि आपत्तिकरानि। सेसानि अनिमित्तातिआदीनि ‘‘अनिमित्ते मेथुनधम्मं मे देही’’ति वा ‘‘अनिमित्तासि मेथुनधम्मं मे देही’’ति वा आदिना नयेन मेथुनधम्मेन घटितानेव आपत्तिकरानि होन्तीति वेदितब्बानि।
Imesu ca pana ekādasasu padesu sikharaṇīsi sambhinnāsi ubhatobyañjanāsīti imāniyeva tīṇi padāni suddhāni sīsaṃ enti. Iti imāni ca tīṇi purimāni ca vaccamaggapassāvamaggamethunadhammapadāni tīṇīti cha padāni suddhāni āpattikarāni. Sesāni animittātiādīni ‘‘animitte methunadhammaṃ me dehī’’ti vā ‘‘animittāsi methunadhammaṃ me dehī’’ti vā ādinā nayena methunadhammena ghaṭitāneva āpattikarāni hontīti veditabbāni.
२८६. इदानि य्वायं ओतिण्णो विपरिणतेन चित्तेन ओभासति, तस्स वच्चमग्गपस्सावमग्गे आदिस्स एतेसं वण्णभणनादीनं वसेन वित्थारतो आपत्तिभेदं दस्सेन्तो ‘‘इत्थी च होति इत्थिसञ्ञी’’तिआदिमाह। तेसं अत्थो कायसंसग्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
286. Idāni yvāyaṃ otiṇṇo vipariṇatena cittena obhāsati, tassa vaccamaggapassāvamagge ādissa etesaṃ vaṇṇabhaṇanādīnaṃ vasena vitthārato āpattibhedaṃ dassento ‘‘itthī ca hoti itthisaññī’’tiādimāha. Tesaṃ attho kāyasaṃsagge vuttanayeneva veditabbo.
अयं पन विसेसो – अधक्खकन्ति अक्खकतो पट्ठाय अधो। उब्भजाणुमण्डल जाणुमण्डलतो पट्ठाय उद्धं। उब्भक्खकन्ति अक्खकतो पट्ठाय उद्धं। अधो जाणुमण्डलन्ति जाणुमण्डलतो पट्ठाय अधो। अक्खकं पन जाणुमण्डलञ्च एत्थेव दुक्कटक्खेत्ते सङ्गहं गच्छन्ति भिक्खुनिया कायसंसग्गे विय। न हि बुद्धा गरुकापत्तिं सावसेसं पञ्ञपेन्तीति। कायप्पटिबद्धन्ति वत्थं वा पुप्फं वा आभरणं वा।
Ayaṃ pana viseso – adhakkhakanti akkhakato paṭṭhāya adho. Ubbhajāṇumaṇḍala jāṇumaṇḍalato paṭṭhāya uddhaṃ. Ubbhakkhakanti akkhakato paṭṭhāya uddhaṃ. Adho jāṇumaṇḍalanti jāṇumaṇḍalato paṭṭhāya adho. Akkhakaṃ pana jāṇumaṇḍalañca ettheva dukkaṭakkhette saṅgahaṃ gacchanti bhikkhuniyā kāyasaṃsagge viya. Na hi buddhā garukāpattiṃ sāvasesaṃ paññapentīti. Kāyappaṭibaddhanti vatthaṃ vā pupphaṃ vā ābharaṇaṃ vā.
२८७. अत्थपुरेक्खारस्साति अनिमित्तातिआदीनं पदानं अत्थं कथेन्तस्स, अट्ठकथं वा सज्झायं करोन्तस्स।
287.Atthapurekkhārassāti animittātiādīnaṃ padānaṃ atthaṃ kathentassa, aṭṭhakathaṃ vā sajjhāyaṃ karontassa.
धम्मपुरेक्खारस्साति पाळिं वाचेन्तस्स वा सज्झायन्तस्स वा। एवं अत्थञ्च धम्मञ्च पुरक्खत्वा भणन्तस्स अत्थपुरेक्खारस्स च धम्मपुरेक्खारस्स च अनापत्ति।
Dhammapurekkhārassāti pāḷiṃ vācentassa vā sajjhāyantassa vā. Evaṃ atthañca dhammañca purakkhatvā bhaṇantassa atthapurekkhārassa ca dhammapurekkhārassa ca anāpatti.
अनुसासनिपुरेक्खारस्साति ‘‘इदानिपि अनिमित्तासि उभत्तोब्यञ्जनासि अप्पमादं इदानि करेय्यासि, यथा आयतिम्पि एवरूपा न होहिसी’’ति एवं अनुसिट्ठिं पुरक्खत्वा भणन्तस्स अनुसासनिपुरेक्खारस्स अनापत्ति। यो पन भिक्खुनीनं पाळिं वाचेन्तो पकतिवाचनामग्गं पहाय हसन्तो हसन्तो ‘‘सिखरणीसि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासी’’ति पुनप्पुनं भणति, तस्स आपत्तियेव। उम्मत्तकस्स अनापत्ति। इध आदिकम्मिको उदायित्थेरो, तस्स अनापत्ति आदिकम्मिकस्साति।
Anusāsanipurekkhārassāti ‘‘idānipi animittāsi ubhattobyañjanāsi appamādaṃ idāni kareyyāsi, yathā āyatimpi evarūpā na hohisī’’ti evaṃ anusiṭṭhiṃ purakkhatvā bhaṇantassa anusāsanipurekkhārassa anāpatti. Yo pana bhikkhunīnaṃ pāḷiṃ vācento pakativācanāmaggaṃ pahāya hasanto hasanto ‘‘sikharaṇīsi sambhinnāsi ubhatobyañjanāsī’’ti punappunaṃ bhaṇati, tassa āpattiyeva. Ummattakassa anāpatti. Idha ādikammiko udāyitthero, tassa anāpatti ādikammikassāti.
पदभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
समुट्ठानादीसु इदं सिक्खापदं तिसमुट्ठानं कायचित्ततो वाचाचित्ततो कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति, किरियं, सञ्ञाविमोक्खं , सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, द्विवेदनन्ति।
Samuṭṭhānādīsu idaṃ sikkhāpadaṃ tisamuṭṭhānaṃ kāyacittato vācācittato kāyavācācittato ca samuṭṭhāti, kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ , sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, akusalacittaṃ, dvivedananti.
२८८. विनीतवत्थूसु लोहितवत्थुस्मिं सो भिक्खु इत्थिया लोहितकं निमित्तं सन्धायाह – इतरा न अञ्ञासि, तस्मा दुक्कटं।
288. Vinītavatthūsu lohitavatthusmiṃ so bhikkhu itthiyā lohitakaṃ nimittaṃ sandhāyāha – itarā na aññāsi, tasmā dukkaṭaṃ.
कक्कसलोमन्ति रस्सलोमेहि बहुलोमं। आकिण्णलोमन्ति जटितलोमं। खरलोमन्ति थद्धलोमं। दीघलोमन्ति अरस्सलोमं। सब्बं इत्थिनिमित्तमेव सन्धाय वुत्तं।
Kakkasalomanti rassalomehi bahulomaṃ. Ākiṇṇalomanti jaṭitalomaṃ. Kharalomanti thaddhalomaṃ. Dīghalomanti arassalomaṃ. Sabbaṃ itthinimittameva sandhāya vuttaṃ.
२८९. वापितं खो तेति असद्धम्मं सन्धायाह, सा असल्लक्खेत्वा नो च खो पटिवुत्तन्ति आह। पटिवुत्तं नाम उदकवप्पे बीजेहि अप्पतिट्ठितोकासे पाणकेहि विनासितबीजे वा ओकासे पुन बीजं पतिट्ठापेत्वा उदकेन आसित्तं, थलवप्पे विसमपतितानं वा बीजानं समकरणत्थाय पुन अट्ठदन्तकेन समीकतं, तेसु अञ्ञतरं सन्धाय एसा आह।
289.Vāpitaṃ kho teti asaddhammaṃ sandhāyāha, sā asallakkhetvā no ca kho paṭivuttanti āha. Paṭivuttaṃ nāma udakavappe bījehi appatiṭṭhitokāse pāṇakehi vināsitabīje vā okāse puna bījaṃ patiṭṭhāpetvā udakena āsittaṃ, thalavappe visamapatitānaṃ vā bījānaṃ samakaraṇatthāya puna aṭṭhadantakena samīkataṃ, tesu aññataraṃ sandhāya esā āha.
मग्गवत्थुस्मिं मग्गो संसीदतीति अङ्गजातमग्गं सन्धायाह। सेसं उत्तानमेवाति।
Maggavatthusmiṃ maggo saṃsīdatīti aṅgajātamaggaṃ sandhāyāha. Sesaṃ uttānamevāti.
दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Duṭṭhullavācāsikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / ३. दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदं • 3. Duṭṭhullavācāsikkhāpadaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ३. दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदवण्णना • 3. Duṭṭhullavācāsikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā
३. दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदवण्णना • 3. Duṭṭhullavācāsikkhāpadavaṇṇanā
पदभाजनीयवण्णना • Padabhājanīyavaṇṇanā
विनीतवत्थुवण्णना • Vinītavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ३. दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदवण्णना • 3. Duṭṭhullavācāsikkhāpadavaṇṇanā
