| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
द्वादसमचित्तवण्णना
Dvādasamacittavaṇṇanā
४२९. उद्धच्चं अत्तनो गहिताकारे एव ठत्वा भमतीति एकारम्मणस्मिंयेव विप्फन्दनं होति। विचिकिच्छा पन यदिपि रूपादीसु एकस्मिञ्ञेवारम्मणे उप्पज्जति, तथापि ‘‘एवं नु खो, इदं नु खो’’ति उप्पज्जमाना ‘‘ननु खो, अञ्ञं नु खो’’ति अञ्ञं गहेतब्बाकारं अपेक्खतीति नानारम्मणे चलनं होति।
429. Uddhaccaṃ attano gahitākāre eva ṭhatvā bhamatīti ekārammaṇasmiṃyeva vipphandanaṃ hoti. Vicikicchā pana yadipi rūpādīsu ekasmiññevārammaṇe uppajjati, tathāpi ‘‘evaṃ nu kho, idaṃ nu kho’’ti uppajjamānā ‘‘nanu kho, aññaṃ nu kho’’ti aññaṃ gahetabbākāraṃ apekkhatīti nānārammaṇe calanaṃ hoti.
‘‘एवंसम्पदमिदं वेदितब्ब’’न्ति एत्तावता इमस्मिं चित्तद्वये वुत्तपकिण्णकं दस्सेत्वा द्वादससु दस्सेतुं ‘‘सब्बेसुपी’’तिआदिमाह। कुसलेसुपि आरम्मणाधिपतिं अनुद्धरित्वा सहजाताधिपतिनो एव उद्धटत्ता इधापि सो एव उद्धरितब्बो सियाति ‘‘सहजाताधिपति लब्भमानोपि न उद्धटो’’ति वुत्तं नारम्मणाधिपतिनो अलब्भमानत्ता। सोपि हि अट्ठसु लोभसहगतेसु लब्भतीति। सेसोपीति वीमंसतो अञ्ञोपि सहजाताधिपति नत्थि, यो उद्धरितब्बो सिया। आरम्मणाधिपतिम्हि वत्तब्बमेव नत्थि। कञ्चि धम्मन्ति छन्दादीसु एकम्पि सहजातं। कुसलत्तिके ताव पटिच्चवारादीसु ‘‘न हेतुपच्चया अधिपतिपच्चया’’ति एकस्सपि पञ्हस्स अनुद्धटत्ता पट्ठाने पटिसिद्धता वेदितब्बा। अञ्ञथा हि ‘‘अकुसलं धम्मं पटिच्च अकुसलो धम्मो उप्पज्जति न हेतुपच्चया अधिपतिपच्चया’’ति (पट्ठा॰ १.१.८६) एतस्स वसेन ‘‘एक’’न्ति वत्तब्बं सिया।
‘‘Evaṃsampadamidaṃ veditabba’’nti ettāvatā imasmiṃ cittadvaye vuttapakiṇṇakaṃ dassetvā dvādasasu dassetuṃ ‘‘sabbesupī’’tiādimāha. Kusalesupi ārammaṇādhipatiṃ anuddharitvā sahajātādhipatino eva uddhaṭattā idhāpi so eva uddharitabbo siyāti ‘‘sahajātādhipati labbhamānopi na uddhaṭo’’ti vuttaṃ nārammaṇādhipatino alabbhamānattā. Sopi hi aṭṭhasu lobhasahagatesu labbhatīti. Sesopīti vīmaṃsato aññopi sahajātādhipati natthi, yo uddharitabbo siyā. Ārammaṇādhipatimhi vattabbameva natthi. Kañci dhammanti chandādīsu ekampi sahajātaṃ. Kusalattike tāva paṭiccavārādīsu ‘‘na hetupaccayā adhipatipaccayā’’ti ekassapi pañhassa anuddhaṭattā paṭṭhāne paṭisiddhatā veditabbā. Aññathā hi ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjati na hetupaccayā adhipatipaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.86) etassa vasena ‘‘eka’’nti vattabbaṃ siyā.
दस्सनेन पहातब्बाभावतोति दस्सनेन पहातब्बस्स अभावतो, दस्सनेन पहातब्बेसु वा अभावतो। एतेन पटिसन्धिअनाकड्ढनतो दस्सनेन पहातब्बेसु अनागमनन्ति तत्थ अनागमनेन पटिसन्धिअनाकड्ढनं साधेति। अनाकड्ढनतो अनागमनं पन साधेतुं ‘‘तेसु ही’’तिआदिमाह। एत्थेव पटिसन्धिदानं भवेय्य। तथा च सति दस्सनेन पहातब्बं सिया अपायगमनीयस्स दस्सनेन पहातब्बभावतो। न चेतं दस्सनेन पहातब्बं सिया, तस्मा दस्सनेन पहातब्बविभङ्गे नागतन्ति अधिप्पायो।
Dassanena pahātabbābhāvatoti dassanena pahātabbassa abhāvato, dassanena pahātabbesu vā abhāvato. Etena paṭisandhianākaḍḍhanato dassanena pahātabbesu anāgamananti tattha anāgamanena paṭisandhianākaḍḍhanaṃ sādheti. Anākaḍḍhanato anāgamanaṃ pana sādhetuṃ ‘‘tesu hī’’tiādimāha. Ettheva paṭisandhidānaṃ bhaveyya. Tathā ca sati dassanena pahātabbaṃ siyā apāyagamanīyassa dassanena pahātabbabhāvato. Na cetaṃ dassanena pahātabbaṃ siyā, tasmā dassanena pahātabbavibhaṅge nāgatanti adhippāyo.
कथं पनेतं ञायति ‘‘पटिसन्धिअनाकड्ढनतो दस्सनेन पहातब्बेसु अनागमन’’न्ति? दस्सनेन पहातब्बानञ्ञेव नानाक्खणिककम्मपच्चयभावस्स वुत्तत्ता। दुविधा हि अकुसला दस्सनेन पहातब्बा भावनाय पहातब्बाति। तत्थ भावनाय पहातब्बचेतनानं नानाक्खणिककम्मपच्चयभावो न वुत्तो, इतरासञ्ञेव वुत्तो। ‘‘भावनाय पहातब्बो धम्मो नेव दस्सनेन न भावनाय पहातब्बस्स धम्मस्स कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति एत्थ हि सहजातमेव विभत्तं, न नानाक्खणिकन्ति। तथा पच्चनीयेपि ‘‘भावनाय पहातब्बो धम्मो नेव दस्सनेन न भावनाय पहातब्बस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो…पे॰… सहजातपच्चयेन…पे॰… उपनिस्सयपच्चयेन…पे॰…। पच्छाजातपच्चयेन पच्चयो’’ति एत्तकमेव वुत्तं, न वुत्तं ‘‘कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति। इतरत्थ च वुत्तं। उद्धच्चसहगता च चेतना भावनाय पहातब्बेसु एव आगताति नानाक्खणिककम्मपच्चयो न सियाति। यदि सिया, भावनाय पहातब्बचेतनाय च नानाक्खणिककम्मपच्चयभावो वुच्चेय्य, न तु वुत्तो। तस्मा उद्धच्चसहगता नानाक्खणिककम्मपच्चयभावे सति दस्सनेन पहातब्बेसु वत्तब्बा सिया, तदभावा न वुत्ताति। पटिसन्धिअनाकड्ढनतो तत्थ अनागताति अयमेत्थाधिप्पायो। नानाक्खणिककम्मपच्चयावचनेन पन भावनाय पहातब्बानं पवत्तिविपाकता पटिक्खित्ता। पवत्तिविपाकस्सपि हि नानाक्खणिककम्मपच्चयता न सक्का निवारेतुं। वुत्तञ्च ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तो धम्मो दुक्खाय वेदनाय सम्पयुत्तस्स धम्मस्स कम्मपच्चयेन पच्चयो, नानाक्खणिका’’तिआदि (पट्ठा॰ १.३.५६-५७)। यदि भावनाय पहातब्बानं विपाकदानं नत्थि, कथं ते विपाकधम्मधम्मा होन्तीति? अभिञ्ञाचित्तादीनं विय विपाकारहसभावत्ता। यं पन वुत्तं ‘‘यस्मिं समये अकुसलं चित्तं उप्पन्नं होति उपेक्खासहगतं उद्धच्चसम्पयुत्तं…पे॰… अविक्खेपो होति, इमेसु धम्मेसु ञाणं धम्मपटिसम्भिदा, तेसं विपाके ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७३०-७३१) इदम्पि तेसं विपाकारहतञ्ञेव सन्धाय वुत्तं सिया। इदं पन ठानं सुट्ठु विचारेतब्बं। अत्थि हि एत्थ वचनोकासो। न हि विपाकेति वचनं विपाकधम्मवचनं विय विपाकारहतं वदतीति।
Kathaṃ panetaṃ ñāyati ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato dassanena pahātabbesu anāgamana’’nti? Dassanena pahātabbānaññeva nānākkhaṇikakammapaccayabhāvassa vuttattā. Duvidhā hi akusalā dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbāti. Tattha bhāvanāya pahātabbacetanānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo na vutto, itarāsaññeva vutto. ‘‘Bhāvanāya pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti ettha hi sahajātameva vibhattaṃ, na nānākkhaṇikanti. Tathā paccanīyepi ‘‘bhāvanāya pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo…pe… sahajātapaccayena…pe… upanissayapaccayena…pe…. Pacchājātapaccayena paccayo’’ti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘kammapaccayena paccayo’’ti. Itarattha ca vuttaṃ. Uddhaccasahagatā ca cetanā bhāvanāya pahātabbesu eva āgatāti nānākkhaṇikakammapaccayo na siyāti. Yadi siyā, bhāvanāya pahātabbacetanāya ca nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo vucceyya, na tu vutto. Tasmā uddhaccasahagatā nānākkhaṇikakammapaccayabhāve sati dassanena pahātabbesu vattabbā siyā, tadabhāvā na vuttāti. Paṭisandhianākaḍḍhanato tattha anāgatāti ayametthādhippāyo. Nānākkhaṇikakammapaccayāvacanena pana bhāvanāya pahātabbānaṃ pavattivipākatā paṭikkhittā. Pavattivipākassapi hi nānākkhaṇikakammapaccayatā na sakkā nivāretuṃ. Vuttañca ‘‘sukhāya vedanāya sampayutto dhammo dukkhāya vedanāya sampayuttassa dhammassa kammapaccayena paccayo, nānākkhaṇikā’’tiādi (paṭṭhā. 1.3.56-57). Yadi bhāvanāya pahātabbānaṃ vipākadānaṃ natthi, kathaṃ te vipākadhammadhammā hontīti? Abhiññācittādīnaṃ viya vipākārahasabhāvattā. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘yasmiṃ samaye akusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti upekkhāsahagataṃ uddhaccasampayuttaṃ…pe… avikkhepo hoti, imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 730-731) idampi tesaṃ vipākārahataññeva sandhāya vuttaṃ siyā. Idaṃ pana ṭhānaṃ suṭṭhu vicāretabbaṃ. Atthi hi ettha vacanokāso. Na hi vipāketi vacanaṃ vipākadhammavacanaṃ viya vipākārahataṃ vadatīti.
अकुसलपदवण्णना निट्ठिता।
Akusalapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / द्वादस अकुसलानि • Dvādasa akusalāni
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / द्वादसमचित्तं • Dvādasamacittaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / द्वादसमचित्तवण्णना • Dvādasamacittavaṇṇanā
