| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
द्वादसमचित्तवण्णना
Dvādasamacittavaṇṇanā
४२९. सहजाताधिपति नत्थि ‘‘छन्दवतो चे विचिकिच्छा उप्पज्जति, सा मय्हं उप्पज्जेय्या’’तिआदिप्पवत्तिया अभावा। अनुद्धटत्ता पटिसिद्धता, यथाधम्मसासने अवचनम्पि अभावं दीपेति।
429. Sahajātādhipati natthi ‘‘chandavato ce vicikicchā uppajjati, sā mayhaṃ uppajjeyyā’’tiādippavattiyā abhāvā. Anuddhaṭattā paṭisiddhatā, yathādhammasāsane avacanampi abhāvaṃ dīpeti.
अवचनतोति अ-कारस्स तदञ्ञवचनतं दस्सेति। एतेन च दस्सनेन पहातब्बेसु अभाववचनेन कारणसिद्धिया फलसिद्धीति तत्थ अभावस्स कारणमेव ताव दस्सेतुं ‘‘पटिसन्धिअनाकड्ढनतो’’ति वुत्तं। तेन तंसभावता तस्स चित्तुप्पादस्स वुत्ता होति। ततो च ‘‘बलवं पटिसन्धिं आकड्ढति, दुब्बलं नाकड्ढती’’ति इदं पटिसन्धिदानसभावेसु। यस्स पन पटिसन्धिदानसभावो एव नत्थि, न तस्स बलवभावो पटिसन्धिआकड्ढने कारणन्ति अयमत्थो दस्सितो होति। अनाकड्ढनं साधेति ‘‘यदि हि आकड्ढेय्या’’तिआदिना। यस्मा च नागतं, तस्मा नाकड्ढतीति अधिप्पायो। ‘‘यस्मा पन तं पटिसन्धिदानं नत्थि, तस्मा नागत’’न्ति वुत्तत्ता ‘‘अनाकड्ढनतो अनागमनं साधेतु’’न्ति वुत्तं।
Avacanatoti a-kārassa tadaññavacanataṃ dasseti. Etena ca dassanena pahātabbesu abhāvavacanena kāraṇasiddhiyā phalasiddhīti tattha abhāvassa kāraṇameva tāva dassetuṃ ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato’’ti vuttaṃ. Tena taṃsabhāvatā tassa cittuppādassa vuttā hoti. Tato ca ‘‘balavaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhati, dubbalaṃ nākaḍḍhatī’’ti idaṃ paṭisandhidānasabhāvesu. Yassa pana paṭisandhidānasabhāvo eva natthi, na tassa balavabhāvo paṭisandhiākaḍḍhane kāraṇanti ayamattho dassito hoti. Anākaḍḍhanaṃ sādheti ‘‘yadi hi ākaḍḍheyyā’’tiādinā. Yasmā ca nāgataṃ, tasmā nākaḍḍhatīti adhippāyo. ‘‘Yasmā pana taṃ paṭisandhidānaṃ natthi, tasmā nāgata’’nti vuttattā ‘‘anākaḍḍhanato anāgamanaṃ sādhetu’’nti vuttaṃ.
अपायगमनीयस्साति अपायं गमेतीति अपायगमनीयं, तंसभावन्ति अत्थो। पटिसन्धिआकड्ढने सति उद्धच्चसहगतं एकन्तेन अपायगमनीयं सिया। तेन वुत्तं अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ४२९) ‘‘इतरस्सापि एत्थेव पटिसन्धिदानं भवेय्या’’ति। न हि अकुसलपटिसन्धि सुगतियं सम्भवतीति। ‘‘चतूहि अपायेहि च विप्पमुत्तो (खु॰ पा॰ ६.११; सु॰ नि॰ २३४) अविनिपातधम्मो’’ति (स॰ नि॰ २.४१; ५.९९८, १००४) वचनतो अपायगमनीयञ्च दस्सनेन पहातब्बं। तेनाह ‘‘अपायगमनीयस्स दस्सनेन पहातब्बत्ता’’ति। न चेतं दस्सनेन पहातब्बं, न सो तस्स अपायगमनीयो रागो दोसो मोहो तदेकट्ठा च किलेसाति एतेन सङ्गहोति सक्का वत्तुं नियोगतो भावनाय पहातब्बभावेन वुत्तत्ता। वुत्तञ्हेतं ‘‘कतमे धम्मा भावनाय पहातब्बा, उद्धच्चसहगतो चित्तुप्पादो’’ति (ध॰ स॰ १४०६)।
Apāyagamanīyassāti apāyaṃ gametīti apāyagamanīyaṃ, taṃsabhāvanti attho. Paṭisandhiākaḍḍhane sati uddhaccasahagataṃ ekantena apāyagamanīyaṃ siyā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 429) ‘‘itarassāpi ettheva paṭisandhidānaṃ bhaveyyā’’ti. Na hi akusalapaṭisandhi sugatiyaṃ sambhavatīti. ‘‘Catūhi apāyehi ca vippamutto (khu. pā. 6.11; su. ni. 234) avinipātadhammo’’ti (sa. ni. 2.41; 5.998, 1004) vacanato apāyagamanīyañca dassanena pahātabbaṃ. Tenāha ‘‘apāyagamanīyassa dassanena pahātabbattā’’ti. Na cetaṃ dassanena pahātabbaṃ, na so tassa apāyagamanīyo rāgo doso moho tadekaṭṭhā ca kilesāti etena saṅgahoti sakkā vattuṃ niyogato bhāvanāya pahātabbabhāvena vuttattā. Vuttañhetaṃ ‘‘katame dhammā bhāvanāya pahātabbā, uddhaccasahagato cittuppādo’’ti (dha. sa. 1406).
‘‘कुसलाकुसलं कम्मं विपाकानं खन्धानं कटत्ता च रूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४२७) वुत्तकम्मपच्चयभावो नानाक्खणिककम्मपच्चयभावो। सो च यदि उद्धच्चसहगतं पटिसन्धिं आकड्ढेय्य, तस्सापि सिया। तथा च सति उद्धच्चसहगतं दस्सनेन पहातब्बं सिया दस्सनेन पहातब्बानंयेव नानाक्खणिककम्मपच्चयभावस्स वुत्तत्ता। न चेतं दस्सेनेन पहातब्बन्ति सब्बं पुब्बे विय आवत्तति।
‘‘Kusalākusalaṃ kammaṃ vipākānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.427) vuttakammapaccayabhāvo nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo. So ca yadi uddhaccasahagataṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍheyya, tassāpi siyā. Tathā ca sati uddhaccasahagataṃ dassanena pahātabbaṃ siyā dassanena pahātabbānaṃyeva nānākkhaṇikakammapaccayabhāvassa vuttattā. Na cetaṃ dassenena pahātabbanti sabbaṃ pubbe viya āvattati.
सहजातमेव विभत्तन्ति यथा दस्सनेन पहातब्बविभङ्गे ‘‘दस्सनेन पहातब्बो धम्मो नेव दस्सनेन न भावनाय पहातब्बस्स धम्मस्स कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.८.८६) सहजातं नानाक्खणिकन्ति उद्दिसित्वा ‘‘सहजाता दस्सनेन पहातब्बा चेतना चित्तसमुट्ठानानं रूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो, नानाक्खणिका दस्सनेन पहातब्बा चेतना विपाकानं खन्धानं कटत्ता च रूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति विभत्तं, एवं अविभजित्वा ‘‘भावनाय पहातब्बा चेतना चित्तसमुट्ठानानं रूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.८.८९) एत्तकमेव वुत्तं, न वुत्तं ‘‘नानाक्खणिका चेतना विपाकानं खन्धानं कटत्ता च रूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति। तेन न भावनाय पहातब्बस्स नानाक्खणिककम्मपच्चयभावोति विञ्ञायति। पच्चनीयेपि यथासम्भवं सङ्गाहकपच्चयानं वसेन पच्चयुद्धारे करियमाने। इतरत्थ चाति दस्सनेनपहातब्बपदे। तत्थ हि ‘‘दस्सनेन पहातब्बो धम्मो नेव दस्सनेन न भावनाय पहातब्बस्स धम्मस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो, सहजातउपनिस्सयपच्छाजातकम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.८.७१) कम्मपच्चयोपि वुत्तोति।
Sahajātameva vibhattanti yathā dassanena pahātabbavibhaṅge ‘‘dassanena pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.8.86) sahajātaṃ nānākkhaṇikanti uddisitvā ‘‘sahajātā dassanena pahātabbā cetanā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ kammapaccayena paccayo, nānākkhaṇikā dassanena pahātabbā cetanā vipākānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti vibhattaṃ, evaṃ avibhajitvā ‘‘bhāvanāya pahātabbā cetanā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.8.89) ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘nānākkhaṇikā cetanā vipākānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti. Tena na bhāvanāya pahātabbassa nānākkhaṇikakammapaccayabhāvoti viññāyati. Paccanīyepi yathāsambhavaṃ saṅgāhakapaccayānaṃ vasena paccayuddhāre kariyamāne. Itarattha cāti dassanenapahātabbapade. Tattha hi ‘‘dassanena pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo, sahajātaupanissayapacchājātakammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.8.71) kammapaccayopi vuttoti.
तदभावाति नानाक्खणिककम्मपच्चयत्ताभावा। न च नानाक्खणिककम्मपच्चयं विना पटिसन्धिआकड्ढनं अत्थीति ‘‘पटिसन्धिअनाकड्ढनतो तत्थ अनागता’’ति वुत्तं। एत्थाति ‘‘ठपेत्वा उद्धच्चसहगतं सेसानि एकादसेव पटिसन्धिं आकड्ढन्ती’’ति एत्थ। पवत्तिविपाकस्साति पवत्तियं विपाको पवत्तिएकदेसताय पवत्तिभूतो वा विपाको एतस्साति पवत्तिविपाकं, कम्मं, तस्स। अथ वा पवत्तियं विपाको पवत्तिविपाको। इमस्मिं पन अत्थे नानाक्खणिककम्मपच्चयो एतस्साति नाना…पे॰… यो, तब्भावो…पे॰… ताति एवं पदच्छेदो दट्ठब्बो। न सक्का निवारेतुं नानाक्खणिककम्मपच्चयं विना विपाकस्स अनुप्पज्जनतो।
Tadabhāvāti nānākkhaṇikakammapaccayattābhāvā. Na ca nānākkhaṇikakammapaccayaṃ vinā paṭisandhiākaḍḍhanaṃ atthīti ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato tattha anāgatā’’ti vuttaṃ. Etthāti ‘‘ṭhapetvā uddhaccasahagataṃ sesāni ekādaseva paṭisandhiṃ ākaḍḍhantī’’ti ettha. Pavattivipākassāti pavattiyaṃ vipāko pavattiekadesatāya pavattibhūto vā vipāko etassāti pavattivipākaṃ, kammaṃ, tassa. Atha vā pavattiyaṃ vipāko pavattivipāko. Imasmiṃ pana atthe nānākkhaṇikakammapaccayo etassāti nānā…pe… yo, tabbhāvo…pe… tāti evaṃ padacchedo daṭṭhabbo. Na sakkā nivāretuṃ nānākkhaṇikakammapaccayaṃ vinā vipākassa anuppajjanato.
इदानि पवत्तिविपाकानं नानाक्खणिककम्मपच्चयलाभिताय आहच्चभासिततं दस्सेतुं ‘‘वुत्तञ्चा’’तिआदिमाह। विपाकदानं पटिसन्धिविपाकधम्मताति मञ्ञमानो ‘‘यदि भावना’’तिआदिमाह। इतरो विपाकदानाभावेपि सिद्धो विपाकधम्मभावो तादिसानं अञ्ञेसम्पि लब्भमानत्ताति आह ‘‘अभिञ्ञाचित्तादीन’’न्ति। आदि-सद्देन अत्तनो कालमतिक्कन्तं दिट्ठधम्मवेदनीयं उपपज्जवेदनीयञ्च सङ्गण्हाति। वुत्तं सियाति इदं सहायपच्चयलाभतो पुथुज्जनसन्तानवुत्तिनो उद्धच्चसहगतस्स विपाकुप्पादनं, तदभावा सेक्खसन्ततियं तस्स विपाकानुप्पादनञ्च युत्तं सियाति वुत्तं। तेनेवाह ‘‘इदं पन ठानं सुट्ठु विचारेतब्ब’’न्तिआदि। तथा च वक्खति ‘‘पुथुज्जनेसु उप्पज्जमानानं सकभण्डे छन्दरागादीनं उद्धच्चसहगतचित्तुप्पादस्स च संयोजनत्तयतदेकट्ठकिलेसानं अनुपच्छिन्नताय अपरिक्खीणसहायानं विपाकुप्पादनं न सक्का पटिक्खिपितुन्ति उद्धच्चसहगतधम्मानं विपाको विभङ्गे वुत्तो’’ति। तस्स तादिसस्सेव सति सहाये विपाकुप्पादनवचनं, असति विपाकानुप्पादनवचनं विरुज्झतीति च पवत्तिविपाकदायिकं वा उद्धच्चसहगतस्स मनसि कत्वा ‘‘वुत्तं सिया’’ति वुत्तं। ‘‘पवत्तिविपाकञ्हि सन्धाय ‘तेसं विपाके ञाण’न्ति पटिसम्भिदाविभङ्गे (विभ॰ ७२५-७२६) वुत्त’’न्ति एके वण्णयन्ति। एवं उद्धच्चचेतनापि न होति, सापि विञ्ञाणपच्चयभावे अपनेतब्बाति इदम्पि पटिसन्धिविञ्ञाणमेव सन्धाय वुत्तन्ति।
Idāni pavattivipākānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayalābhitāya āhaccabhāsitataṃ dassetuṃ ‘‘vuttañcā’’tiādimāha. Vipākadānaṃ paṭisandhivipākadhammatāti maññamāno ‘‘yadi bhāvanā’’tiādimāha. Itaro vipākadānābhāvepi siddho vipākadhammabhāvo tādisānaṃ aññesampi labbhamānattāti āha ‘‘abhiññācittādīna’’nti. Ādi-saddena attano kālamatikkantaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Vuttaṃ siyāti idaṃ sahāyapaccayalābhato puthujjanasantānavuttino uddhaccasahagatassa vipākuppādanaṃ, tadabhāvā sekkhasantatiyaṃ tassa vipākānuppādanañca yuttaṃ siyāti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘idaṃ pana ṭhānaṃ suṭṭhu vicāretabba’’ntiādi. Tathā ca vakkhati ‘‘puthujjanesu uppajjamānānaṃ sakabhaṇḍe chandarāgādīnaṃ uddhaccasahagatacittuppādassa ca saṃyojanattayatadekaṭṭhakilesānaṃ anupacchinnatāya aparikkhīṇasahāyānaṃ vipākuppādanaṃ na sakkā paṭikkhipitunti uddhaccasahagatadhammānaṃ vipāko vibhaṅge vutto’’ti. Tassa tādisasseva sati sahāye vipākuppādanavacanaṃ, asati vipākānuppādanavacanaṃ virujjhatīti ca pavattivipākadāyikaṃ vā uddhaccasahagatassa manasi katvā ‘‘vuttaṃ siyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Pavattivipākañhi sandhāya ‘tesaṃ vipāke ñāṇa’nti paṭisambhidāvibhaṅge (vibha. 725-726) vutta’’nti eke vaṇṇayanti. Evaṃ uddhaccacetanāpi na hoti, sāpi viññāṇapaccayabhāve apanetabbāti idampi paṭisandhiviññāṇameva sandhāya vuttanti.
अकुसलपदवण्णना निट्ठिता।
Akusalapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / द्वादस अकुसलानि • Dvādasa akusalāni
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / द्वादसमचित्तं • Dvādasamacittaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / द्वादसमचित्तवण्णना • Dvādasamacittavaṇṇanā
