Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ద్వాదసమచిత్తవణ్ణనా
Dvādasamacittavaṇṇanā
౪౨౯. ఉద్ధచ్చం అత్తనో గహితాకారే ఏవ ఠత్వా భమతీతి ఏకారమ్మణస్మింయేవ విప్ఫన్దనం హోతి. విచికిచ్ఛా పన యదిపి రూపాదీసు ఏకస్మిఞ్ఞేవారమ్మణే ఉప్పజ్జతి, తథాపి ‘‘ఏవం ను ఖో, ఇదం ను ఖో’’తి ఉప్పజ్జమానా ‘‘నను ఖో, అఞ్ఞం ను ఖో’’తి అఞ్ఞం గహేతబ్బాకారం అపేక్ఖతీతి నానారమ్మణే చలనం హోతి.
429. Uddhaccaṃ attano gahitākāre eva ṭhatvā bhamatīti ekārammaṇasmiṃyeva vipphandanaṃ hoti. Vicikicchā pana yadipi rūpādīsu ekasmiññevārammaṇe uppajjati, tathāpi ‘‘evaṃ nu kho, idaṃ nu kho’’ti uppajjamānā ‘‘nanu kho, aññaṃ nu kho’’ti aññaṃ gahetabbākāraṃ apekkhatīti nānārammaṇe calanaṃ hoti.
‘‘ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బ’’న్తి ఏత్తావతా ఇమస్మిం చిత్తద్వయే వుత్తపకిణ్ణకం దస్సేత్వా ద్వాదససు దస్సేతుం ‘‘సబ్బేసుపీ’’తిఆదిమాహ. కుసలేసుపి ఆరమ్మణాధిపతిం అనుద్ధరిత్వా సహజాతాధిపతినో ఏవ ఉద్ధటత్తా ఇధాపి సో ఏవ ఉద్ధరితబ్బో సియాతి ‘‘సహజాతాధిపతి లబ్భమానోపి న ఉద్ధటో’’తి వుత్తం నారమ్మణాధిపతినో అలబ్భమానత్తా. సోపి హి అట్ఠసు లోభసహగతేసు లబ్భతీతి. సేసోపీతి వీమంసతో అఞ్ఞోపి సహజాతాధిపతి నత్థి, యో ఉద్ధరితబ్బో సియా. ఆరమ్మణాధిపతిమ్హి వత్తబ్బమేవ నత్థి. కఞ్చి ధమ్మన్తి ఛన్దాదీసు ఏకమ్పి సహజాతం. కుసలత్తికే తావ పటిచ్చవారాదీసు ‘‘న హేతుపచ్చయా అధిపతిపచ్చయా’’తి ఏకస్సపి పఞ్హస్స అనుద్ధటత్తా పట్ఠానే పటిసిద్ధతా వేదితబ్బా. అఞ్ఞథా హి ‘‘అకుసలం ధమ్మం పటిచ్చ అకుసలో ధమ్మో ఉప్పజ్జతి న హేతుపచ్చయా అధిపతిపచ్చయా’’తి (పట్ఠా॰ ౧.౧.౮౬) ఏతస్స వసేన ‘‘ఏక’’న్తి వత్తబ్బం సియా.
‘‘Evaṃsampadamidaṃ veditabba’’nti ettāvatā imasmiṃ cittadvaye vuttapakiṇṇakaṃ dassetvā dvādasasu dassetuṃ ‘‘sabbesupī’’tiādimāha. Kusalesupi ārammaṇādhipatiṃ anuddharitvā sahajātādhipatino eva uddhaṭattā idhāpi so eva uddharitabbo siyāti ‘‘sahajātādhipati labbhamānopi na uddhaṭo’’ti vuttaṃ nārammaṇādhipatino alabbhamānattā. Sopi hi aṭṭhasu lobhasahagatesu labbhatīti. Sesopīti vīmaṃsato aññopi sahajātādhipati natthi, yo uddharitabbo siyā. Ārammaṇādhipatimhi vattabbameva natthi. Kañci dhammanti chandādīsu ekampi sahajātaṃ. Kusalattike tāva paṭiccavārādīsu ‘‘na hetupaccayā adhipatipaccayā’’ti ekassapi pañhassa anuddhaṭattā paṭṭhāne paṭisiddhatā veditabbā. Aññathā hi ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjati na hetupaccayā adhipatipaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.86) etassa vasena ‘‘eka’’nti vattabbaṃ siyā.
దస్సనేన పహాతబ్బాభావతోతి దస్సనేన పహాతబ్బస్స అభావతో, దస్సనేన పహాతబ్బేసు వా అభావతో. ఏతేన పటిసన్ధిఅనాకడ్ఢనతో దస్సనేన పహాతబ్బేసు అనాగమనన్తి తత్థ అనాగమనేన పటిసన్ధిఅనాకడ్ఢనం సాధేతి. అనాకడ్ఢనతో అనాగమనం పన సాధేతుం ‘‘తేసు హీ’’తిఆదిమాహ. ఏత్థేవ పటిసన్ధిదానం భవేయ్య. తథా చ సతి దస్సనేన పహాతబ్బం సియా అపాయగమనీయస్స దస్సనేన పహాతబ్బభావతో. న చేతం దస్సనేన పహాతబ్బం సియా, తస్మా దస్సనేన పహాతబ్బవిభఙ్గే నాగతన్తి అధిప్పాయో.
Dassanena pahātabbābhāvatoti dassanena pahātabbassa abhāvato, dassanena pahātabbesu vā abhāvato. Etena paṭisandhianākaḍḍhanato dassanena pahātabbesu anāgamananti tattha anāgamanena paṭisandhianākaḍḍhanaṃ sādheti. Anākaḍḍhanato anāgamanaṃ pana sādhetuṃ ‘‘tesu hī’’tiādimāha. Ettheva paṭisandhidānaṃ bhaveyya. Tathā ca sati dassanena pahātabbaṃ siyā apāyagamanīyassa dassanena pahātabbabhāvato. Na cetaṃ dassanena pahātabbaṃ siyā, tasmā dassanena pahātabbavibhaṅge nāgatanti adhippāyo.
కథం పనేతం ఞాయతి ‘‘పటిసన్ధిఅనాకడ్ఢనతో దస్సనేన పహాతబ్బేసు అనాగమన’’న్తి? దస్సనేన పహాతబ్బానఞ్ఞేవ నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావస్స వుత్తత్తా. దువిధా హి అకుసలా దస్సనేన పహాతబ్బా భావనాయ పహాతబ్బాతి. తత్థ భావనాయ పహాతబ్బచేతనానం నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావో న వుత్తో, ఇతరాసఞ్ఞేవ వుత్తో. ‘‘భావనాయ పహాతబ్బో ధమ్మో నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బస్స ధమ్మస్స కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి ఏత్థ హి సహజాతమేవ విభత్తం, న నానాక్ఖణికన్తి. తథా పచ్చనీయేపి ‘‘భావనాయ పహాతబ్బో ధమ్మో నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బస్స ధమ్మస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో…పే॰… సహజాతపచ్చయేన…పే॰… ఉపనిస్సయపచ్చయేన…పే॰…. పచ్ఛాజాతపచ్చయేన పచ్చయో’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి. ఇతరత్థ చ వుత్తం. ఉద్ధచ్చసహగతా చ చేతనా భావనాయ పహాతబ్బేసు ఏవ ఆగతాతి నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయో న సియాతి. యది సియా, భావనాయ పహాతబ్బచేతనాయ చ నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావో వుచ్చేయ్య, న తు వుత్తో. తస్మా ఉద్ధచ్చసహగతా నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావే సతి దస్సనేన పహాతబ్బేసు వత్తబ్బా సియా, తదభావా న వుత్తాతి. పటిసన్ధిఅనాకడ్ఢనతో తత్థ అనాగతాతి అయమేత్థాధిప్పాయో. నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయావచనేన పన భావనాయ పహాతబ్బానం పవత్తివిపాకతా పటిక్ఖిత్తా. పవత్తివిపాకస్సపి హి నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయతా న సక్కా నివారేతుం. వుత్తఞ్చ ‘‘సుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తో ధమ్మో దుక్ఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తస్స ధమ్మస్స కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో, నానాక్ఖణికా’’తిఆది (పట్ఠా॰ ౧.౩.౫౬-౫౭). యది భావనాయ పహాతబ్బానం విపాకదానం నత్థి, కథం తే విపాకధమ్మధమ్మా హోన్తీతి? అభిఞ్ఞాచిత్తాదీనం వియ విపాకారహసభావత్తా. యం పన వుత్తం ‘‘యస్మిం సమయే అకుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి ఉపేక్ఖాసహగతం ఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తం…పే॰… అవిక్ఖేపో హోతి, ఇమేసు ధమ్మేసు ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తేసం విపాకే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి (విభ॰ ౭౩౦-౭౩౧) ఇదమ్పి తేసం విపాకారహతఞ్ఞేవ సన్ధాయ వుత్తం సియా. ఇదం పన ఠానం సుట్ఠు విచారేతబ్బం. అత్థి హి ఏత్థ వచనోకాసో. న హి విపాకేతి వచనం విపాకధమ్మవచనం వియ విపాకారహతం వదతీతి.
Kathaṃ panetaṃ ñāyati ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato dassanena pahātabbesu anāgamana’’nti? Dassanena pahātabbānaññeva nānākkhaṇikakammapaccayabhāvassa vuttattā. Duvidhā hi akusalā dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbāti. Tattha bhāvanāya pahātabbacetanānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo na vutto, itarāsaññeva vutto. ‘‘Bhāvanāya pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti ettha hi sahajātameva vibhattaṃ, na nānākkhaṇikanti. Tathā paccanīyepi ‘‘bhāvanāya pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo…pe… sahajātapaccayena…pe… upanissayapaccayena…pe…. Pacchājātapaccayena paccayo’’ti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘kammapaccayena paccayo’’ti. Itarattha ca vuttaṃ. Uddhaccasahagatā ca cetanā bhāvanāya pahātabbesu eva āgatāti nānākkhaṇikakammapaccayo na siyāti. Yadi siyā, bhāvanāya pahātabbacetanāya ca nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo vucceyya, na tu vutto. Tasmā uddhaccasahagatā nānākkhaṇikakammapaccayabhāve sati dassanena pahātabbesu vattabbā siyā, tadabhāvā na vuttāti. Paṭisandhianākaḍḍhanato tattha anāgatāti ayametthādhippāyo. Nānākkhaṇikakammapaccayāvacanena pana bhāvanāya pahātabbānaṃ pavattivipākatā paṭikkhittā. Pavattivipākassapi hi nānākkhaṇikakammapaccayatā na sakkā nivāretuṃ. Vuttañca ‘‘sukhāya vedanāya sampayutto dhammo dukkhāya vedanāya sampayuttassa dhammassa kammapaccayena paccayo, nānākkhaṇikā’’tiādi (paṭṭhā. 1.3.56-57). Yadi bhāvanāya pahātabbānaṃ vipākadānaṃ natthi, kathaṃ te vipākadhammadhammā hontīti? Abhiññācittādīnaṃ viya vipākārahasabhāvattā. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘yasmiṃ samaye akusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti upekkhāsahagataṃ uddhaccasampayuttaṃ…pe… avikkhepo hoti, imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 730-731) idampi tesaṃ vipākārahataññeva sandhāya vuttaṃ siyā. Idaṃ pana ṭhānaṃ suṭṭhu vicāretabbaṃ. Atthi hi ettha vacanokāso. Na hi vipāketi vacanaṃ vipākadhammavacanaṃ viya vipākārahataṃ vadatīti.
అకుసలపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Akusalapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీపాళి • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ద్వాదస అకుసలాని • Dvādasa akusalāni
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ద్వాదసమచిత్తం • Dvādasamacittaṃ
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ద్వాదసమచిత్తవణ్ణనా • Dvādasamacittavaṇṇanā