Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీ-అనుటీకా • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ద్వాదసమచిత్తవణ్ణనా
Dvādasamacittavaṇṇanā
౪౨౯. సహజాతాధిపతి నత్థి ‘‘ఛన్దవతో చే విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, సా మయ్హం ఉప్పజ్జేయ్యా’’తిఆదిప్పవత్తియా అభావా. అనుద్ధటత్తా పటిసిద్ధతా, యథాధమ్మసాసనే అవచనమ్పి అభావం దీపేతి.
429. Sahajātādhipati natthi ‘‘chandavato ce vicikicchā uppajjati, sā mayhaṃ uppajjeyyā’’tiādippavattiyā abhāvā. Anuddhaṭattā paṭisiddhatā, yathādhammasāsane avacanampi abhāvaṃ dīpeti.
అవచనతోతి అ-కారస్స తదఞ్ఞవచనతం దస్సేతి. ఏతేన చ దస్సనేన పహాతబ్బేసు అభావవచనేన కారణసిద్ధియా ఫలసిద్ధీతి తత్థ అభావస్స కారణమేవ తావ దస్సేతుం ‘‘పటిసన్ధిఅనాకడ్ఢనతో’’తి వుత్తం. తేన తంసభావతా తస్స చిత్తుప్పాదస్స వుత్తా హోతి. తతో చ ‘‘బలవం పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢతి, దుబ్బలం నాకడ్ఢతీ’’తి ఇదం పటిసన్ధిదానసభావేసు. యస్స పన పటిసన్ధిదానసభావో ఏవ నత్థి, న తస్స బలవభావో పటిసన్ధిఆకడ్ఢనే కారణన్తి అయమత్థో దస్సితో హోతి. అనాకడ్ఢనం సాధేతి ‘‘యది హి ఆకడ్ఢేయ్యా’’తిఆదినా. యస్మా చ నాగతం, తస్మా నాకడ్ఢతీతి అధిప్పాయో. ‘‘యస్మా పన తం పటిసన్ధిదానం నత్థి, తస్మా నాగత’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘అనాకడ్ఢనతో అనాగమనం సాధేతు’’న్తి వుత్తం.
Avacanatoti a-kārassa tadaññavacanataṃ dasseti. Etena ca dassanena pahātabbesu abhāvavacanena kāraṇasiddhiyā phalasiddhīti tattha abhāvassa kāraṇameva tāva dassetuṃ ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato’’ti vuttaṃ. Tena taṃsabhāvatā tassa cittuppādassa vuttā hoti. Tato ca ‘‘balavaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhati, dubbalaṃ nākaḍḍhatī’’ti idaṃ paṭisandhidānasabhāvesu. Yassa pana paṭisandhidānasabhāvo eva natthi, na tassa balavabhāvo paṭisandhiākaḍḍhane kāraṇanti ayamattho dassito hoti. Anākaḍḍhanaṃ sādheti ‘‘yadi hi ākaḍḍheyyā’’tiādinā. Yasmā ca nāgataṃ, tasmā nākaḍḍhatīti adhippāyo. ‘‘Yasmā pana taṃ paṭisandhidānaṃ natthi, tasmā nāgata’’nti vuttattā ‘‘anākaḍḍhanato anāgamanaṃ sādhetu’’nti vuttaṃ.
అపాయగమనీయస్సాతి అపాయం గమేతీతి అపాయగమనీయం, తంసభావన్తి అత్థో. పటిసన్ధిఆకడ్ఢనే సతి ఉద్ధచ్చసహగతం ఏకన్తేన అపాయగమనీయం సియా. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ ౪౨౯) ‘‘ఇతరస్సాపి ఏత్థేవ పటిసన్ధిదానం భవేయ్యా’’తి. న హి అకుసలపటిసన్ధి సుగతియం సమ్భవతీతి. ‘‘చతూహి అపాయేహి చ విప్పముత్తో (ఖు॰ పా॰ ౬.౧౧; సు॰ ని॰ ౨౩౪) అవినిపాతధమ్మో’’తి (స॰ ని॰ ౨.౪౧; ౫.౯౯౮, ౧౦౦౪) వచనతో అపాయగమనీయఞ్చ దస్సనేన పహాతబ్బం. తేనాహ ‘‘అపాయగమనీయస్స దస్సనేన పహాతబ్బత్తా’’తి. న చేతం దస్సనేన పహాతబ్బం, న సో తస్స అపాయగమనీయో రాగో దోసో మోహో తదేకట్ఠా చ కిలేసాతి ఏతేన సఙ్గహోతి సక్కా వత్తుం నియోగతో భావనాయ పహాతబ్బభావేన వుత్తత్తా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘కతమే ధమ్మా భావనాయ పహాతబ్బా, ఉద్ధచ్చసహగతో చిత్తుప్పాదో’’తి (ధ॰ స॰ ౧౪౦౬).
Apāyagamanīyassāti apāyaṃ gametīti apāyagamanīyaṃ, taṃsabhāvanti attho. Paṭisandhiākaḍḍhane sati uddhaccasahagataṃ ekantena apāyagamanīyaṃ siyā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 429) ‘‘itarassāpi ettheva paṭisandhidānaṃ bhaveyyā’’ti. Na hi akusalapaṭisandhi sugatiyaṃ sambhavatīti. ‘‘Catūhi apāyehi ca vippamutto (khu. pā. 6.11; su. ni. 234) avinipātadhammo’’ti (sa. ni. 2.41; 5.998, 1004) vacanato apāyagamanīyañca dassanena pahātabbaṃ. Tenāha ‘‘apāyagamanīyassa dassanena pahātabbattā’’ti. Na cetaṃ dassanena pahātabbaṃ, na so tassa apāyagamanīyo rāgo doso moho tadekaṭṭhā ca kilesāti etena saṅgahoti sakkā vattuṃ niyogato bhāvanāya pahātabbabhāvena vuttattā. Vuttañhetaṃ ‘‘katame dhammā bhāvanāya pahātabbā, uddhaccasahagato cittuppādo’’ti (dha. sa. 1406).
‘‘కుసలాకుసలం కమ్మం విపాకానం ఖన్ధానం కటత్తా చ రూపానం కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా॰ ౧.౧.౪౨౭) వుత్తకమ్మపచ్చయభావో నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావో. సో చ యది ఉద్ధచ్చసహగతం పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢేయ్య, తస్సాపి సియా. తథా చ సతి ఉద్ధచ్చసహగతం దస్సనేన పహాతబ్బం సియా దస్సనేన పహాతబ్బానంయేవ నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావస్స వుత్తత్తా. న చేతం దస్సేనేన పహాతబ్బన్తి సబ్బం పుబ్బే వియ ఆవత్తతి.
‘‘Kusalākusalaṃ kammaṃ vipākānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.427) vuttakammapaccayabhāvo nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo. So ca yadi uddhaccasahagataṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍheyya, tassāpi siyā. Tathā ca sati uddhaccasahagataṃ dassanena pahātabbaṃ siyā dassanena pahātabbānaṃyeva nānākkhaṇikakammapaccayabhāvassa vuttattā. Na cetaṃ dassenena pahātabbanti sabbaṃ pubbe viya āvattati.
సహజాతమేవ విభత్తన్తి యథా దస్సనేన పహాతబ్బవిభఙ్గే ‘‘దస్సనేన పహాతబ్బో ధమ్మో నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బస్స ధమ్మస్స కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా॰ ౨.౮.౮౬) సహజాతం నానాక్ఖణికన్తి ఉద్దిసిత్వా ‘‘సహజాతా దస్సనేన పహాతబ్బా చేతనా చిత్తసముట్ఠానానం రూపానం కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో, నానాక్ఖణికా దస్సనేన పహాతబ్బా చేతనా విపాకానం ఖన్ధానం కటత్తా చ రూపానం కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి విభత్తం, ఏవం అవిభజిత్వా ‘‘భావనాయ పహాతబ్బా చేతనా చిత్తసముట్ఠానానం రూపానం కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా॰ ౨.౮.౮౯) ఏత్తకమేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘నానాక్ఖణికా చేతనా విపాకానం ఖన్ధానం కటత్తా చ రూపానం కమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి. తేన న భావనాయ పహాతబ్బస్స నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయభావోతి విఞ్ఞాయతి. పచ్చనీయేపి యథాసమ్భవం సఙ్గాహకపచ్చయానం వసేన పచ్చయుద్ధారే కరియమానే. ఇతరత్థ చాతి దస్సనేనపహాతబ్బపదే. తత్థ హి ‘‘దస్సనేన పహాతబ్బో ధమ్మో నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బస్స ధమ్మస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో, సహజాతఉపనిస్సయపచ్ఛాజాతకమ్మపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా॰ ౨.౮.౭౧) కమ్మపచ్చయోపి వుత్తోతి.
Sahajātameva vibhattanti yathā dassanena pahātabbavibhaṅge ‘‘dassanena pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.8.86) sahajātaṃ nānākkhaṇikanti uddisitvā ‘‘sahajātā dassanena pahātabbā cetanā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ kammapaccayena paccayo, nānākkhaṇikā dassanena pahātabbā cetanā vipākānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti vibhattaṃ, evaṃ avibhajitvā ‘‘bhāvanāya pahātabbā cetanā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.8.89) ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘nānākkhaṇikā cetanā vipākānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti. Tena na bhāvanāya pahātabbassa nānākkhaṇikakammapaccayabhāvoti viññāyati. Paccanīyepi yathāsambhavaṃ saṅgāhakapaccayānaṃ vasena paccayuddhāre kariyamāne. Itarattha cāti dassanenapahātabbapade. Tattha hi ‘‘dassanena pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo, sahajātaupanissayapacchājātakammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.8.71) kammapaccayopi vuttoti.
తదభావాతి నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయత్తాభావా. న చ నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయం వినా పటిసన్ధిఆకడ్ఢనం అత్థీతి ‘‘పటిసన్ధిఅనాకడ్ఢనతో తత్థ అనాగతా’’తి వుత్తం. ఏత్థాతి ‘‘ఠపేత్వా ఉద్ధచ్చసహగతం సేసాని ఏకాదసేవ పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢన్తీ’’తి ఏత్థ. పవత్తివిపాకస్సాతి పవత్తియం విపాకో పవత్తిఏకదేసతాయ పవత్తిభూతో వా విపాకో ఏతస్సాతి పవత్తివిపాకం, కమ్మం, తస్స. అథ వా పవత్తియం విపాకో పవత్తివిపాకో. ఇమస్మిం పన అత్థే నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయో ఏతస్సాతి నానా…పే॰… యో, తబ్భావో…పే॰… తాతి ఏవం పదచ్ఛేదో దట్ఠబ్బో. న సక్కా నివారేతుం నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయం వినా విపాకస్స అనుప్పజ్జనతో.
Tadabhāvāti nānākkhaṇikakammapaccayattābhāvā. Na ca nānākkhaṇikakammapaccayaṃ vinā paṭisandhiākaḍḍhanaṃ atthīti ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato tattha anāgatā’’ti vuttaṃ. Etthāti ‘‘ṭhapetvā uddhaccasahagataṃ sesāni ekādaseva paṭisandhiṃ ākaḍḍhantī’’ti ettha. Pavattivipākassāti pavattiyaṃ vipāko pavattiekadesatāya pavattibhūto vā vipāko etassāti pavattivipākaṃ, kammaṃ, tassa. Atha vā pavattiyaṃ vipāko pavattivipāko. Imasmiṃ pana atthe nānākkhaṇikakammapaccayo etassāti nānā…pe… yo, tabbhāvo…pe… tāti evaṃ padacchedo daṭṭhabbo. Na sakkā nivāretuṃ nānākkhaṇikakammapaccayaṃ vinā vipākassa anuppajjanato.
ఇదాని పవత్తివిపాకానం నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయలాభితాయ ఆహచ్చభాసితతం దస్సేతుం ‘‘వుత్తఞ్చా’’తిఆదిమాహ. విపాకదానం పటిసన్ధివిపాకధమ్మతాతి మఞ్ఞమానో ‘‘యది భావనా’’తిఆదిమాహ. ఇతరో విపాకదానాభావేపి సిద్ధో విపాకధమ్మభావో తాదిసానం అఞ్ఞేసమ్పి లబ్భమానత్తాతి ఆహ ‘‘అభిఞ్ఞాచిత్తాదీన’’న్తి. ఆది-సద్దేన అత్తనో కాలమతిక్కన్తం దిట్ఠధమ్మవేదనీయం ఉపపజ్జవేదనీయఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. వుత్తం సియాతి ఇదం సహాయపచ్చయలాభతో పుథుజ్జనసన్తానవుత్తినో ఉద్ధచ్చసహగతస్స విపాకుప్పాదనం, తదభావా సేక్ఖసన్తతియం తస్స విపాకానుప్పాదనఞ్చ యుత్తం సియాతి వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘ఇదం పన ఠానం సుట్ఠు విచారేతబ్బ’’న్తిఆది. తథా చ వక్ఖతి ‘‘పుథుజ్జనేసు ఉప్పజ్జమానానం సకభణ్డే ఛన్దరాగాదీనం ఉద్ధచ్చసహగతచిత్తుప్పాదస్స చ సంయోజనత్తయతదేకట్ఠకిలేసానం అనుపచ్ఛిన్నతాయ అపరిక్ఖీణసహాయానం విపాకుప్పాదనం న సక్కా పటిక్ఖిపితున్తి ఉద్ధచ్చసహగతధమ్మానం విపాకో విభఙ్గే వుత్తో’’తి. తస్స తాదిసస్సేవ సతి సహాయే విపాకుప్పాదనవచనం, అసతి విపాకానుప్పాదనవచనం విరుజ్ఝతీతి చ పవత్తివిపాకదాయికం వా ఉద్ధచ్చసహగతస్స మనసి కత్వా ‘‘వుత్తం సియా’’తి వుత్తం. ‘‘పవత్తివిపాకఞ్హి సన్ధాయ ‘తేసం విపాకే ఞాణ’న్తి పటిసమ్భిదావిభఙ్గే (విభ॰ ౭౨౫-౭౨౬) వుత్త’’న్తి ఏకే వణ్ణయన్తి. ఏవం ఉద్ధచ్చచేతనాపి న హోతి, సాపి విఞ్ఞాణపచ్చయభావే అపనేతబ్బాతి ఇదమ్పి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి.
Idāni pavattivipākānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayalābhitāya āhaccabhāsitataṃ dassetuṃ ‘‘vuttañcā’’tiādimāha. Vipākadānaṃ paṭisandhivipākadhammatāti maññamāno ‘‘yadi bhāvanā’’tiādimāha. Itaro vipākadānābhāvepi siddho vipākadhammabhāvo tādisānaṃ aññesampi labbhamānattāti āha ‘‘abhiññācittādīna’’nti. Ādi-saddena attano kālamatikkantaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ upapajjavedanīyañca saṅgaṇhāti. Vuttaṃ siyāti idaṃ sahāyapaccayalābhato puthujjanasantānavuttino uddhaccasahagatassa vipākuppādanaṃ, tadabhāvā sekkhasantatiyaṃ tassa vipākānuppādanañca yuttaṃ siyāti vuttaṃ. Tenevāha ‘‘idaṃ pana ṭhānaṃ suṭṭhu vicāretabba’’ntiādi. Tathā ca vakkhati ‘‘puthujjanesu uppajjamānānaṃ sakabhaṇḍe chandarāgādīnaṃ uddhaccasahagatacittuppādassa ca saṃyojanattayatadekaṭṭhakilesānaṃ anupacchinnatāya aparikkhīṇasahāyānaṃ vipākuppādanaṃ na sakkā paṭikkhipitunti uddhaccasahagatadhammānaṃ vipāko vibhaṅge vutto’’ti. Tassa tādisasseva sati sahāye vipākuppādanavacanaṃ, asati vipākānuppādanavacanaṃ virujjhatīti ca pavattivipākadāyikaṃ vā uddhaccasahagatassa manasi katvā ‘‘vuttaṃ siyā’’ti vuttaṃ. ‘‘Pavattivipākañhi sandhāya ‘tesaṃ vipāke ñāṇa’nti paṭisambhidāvibhaṅge (vibha. 725-726) vutta’’nti eke vaṇṇayanti. Evaṃ uddhaccacetanāpi na hoti, sāpi viññāṇapaccayabhāve apanetabbāti idampi paṭisandhiviññāṇameva sandhāya vuttanti.
అకుసలపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Akusalapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / ధమ్మసఙ్గణీపాళి • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ద్వాదస అకుసలాని • Dvādasa akusalāni
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ద్వాదసమచిత్తం • Dvādasamacittaṃ
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ధమ్మసఙ్గణీ-మూలటీకా • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ద్వాదసమచిత్తవణ్ణనా • Dvādasamacittavaṇṇanā