Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ਦ੍વਾਦਸਮਚਿਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ
Dvādasamacittavaṇṇanā
੪੨੯. ਉਦ੍ਧਚ੍ਚਂ ਅਤ੍ਤਨੋ ਗਹਿਤਾਕਾਰੇ ਏવ ਠਤ੍વਾ ਭਮਤੀਤਿ ਏਕਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਮਿਂਯੇવ વਿਪ੍ਫਨ੍ਦਨਂ ਹੋਤਿ। વਿਚਿਕਿਚ੍ਛਾ ਪਨ ਯਦਿਪਿ ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਏਕਸ੍ਮਿਞ੍ਞੇવਾਰਮ੍ਮਣੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਥਾਪਿ ‘‘ਏવਂ ਨੁ ਖੋ, ਇਦਂ ਨੁ ਖੋ’’ਤਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਾ ‘‘ਨਨੁ ਖੋ, ਅਞ੍ਞਂ ਨੁ ਖੋ’’ਤਿ ਅਞ੍ਞਂ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾਕਾਰਂ ਅਪੇਕ੍ਖਤੀਤਿ ਨਾਨਾਰਮ੍ਮਣੇ ਚਲਨਂ ਹੋਤਿ।
429. Uddhaccaṃ attano gahitākāre eva ṭhatvā bhamatīti ekārammaṇasmiṃyeva vipphandanaṃ hoti. Vicikicchā pana yadipi rūpādīsu ekasmiññevārammaṇe uppajjati, tathāpi ‘‘evaṃ nu kho, idaṃ nu kho’’ti uppajjamānā ‘‘nanu kho, aññaṃ nu kho’’ti aññaṃ gahetabbākāraṃ apekkhatīti nānārammaṇe calanaṃ hoti.
‘‘ਏવਂਸਮ੍ਪਦਮਿਦਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਤਾવਤਾ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਚਿਤ੍ਤਦ੍વਯੇ વੁਤ੍ਤਪਕਿਣ੍ਣਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਦ੍વਾਦਸਸੁ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਬ੍ਬੇਸੁਪੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਕੁਸਲੇਸੁਪਿ ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਂ ਅਨੁਦ੍ਧਰਿਤ੍વਾ ਸਹਜਾਤਾਧਿਪਤਿਨੋ ਏવ ਉਦ੍ਧਟਤ੍ਤਾ ਇਧਾਪਿ ਸੋ ਏવ ਉਦ੍ਧਰਿਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾਤਿ ‘‘ਸਹਜਾਤਾਧਿਪਤਿ ਲਬ੍ਭਮਾਨੋਪਿ ਨ ਉਦ੍ਧਟੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਨਾਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਨੋ ਅਲਬ੍ਭਮਾਨਤ੍ਤਾ। ਸੋਪਿ ਹਿ ਅਟ੍ਠਸੁ ਲੋਭਸਹਗਤੇਸੁ ਲਬ੍ਭਤੀਤਿ। ਸੇਸੋਪੀਤਿ વੀਮਂਸਤੋ ਅਞ੍ਞੋਪਿ ਸਹਜਾਤਾਧਿਪਤਿ ਨਤ੍ਥਿ, ਯੋ ਉਦ੍ਧਰਿਤਬ੍ਬੋ ਸਿਯਾ। ਆਰਮ੍ਮਣਾਧਿਪਤਿਮ੍ਹਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਮੇવ ਨਤ੍ਥਿ। ਕਞ੍ਚਿ ਧਮ੍ਮਨ੍ਤਿ ਛਨ੍ਦਾਦੀਸੁ ਏਕਮ੍ਪਿ ਸਹਜਾਤਂ। ਕੁਸਲਤ੍ਤਿਕੇ ਤਾવ ਪਟਿਚ੍ਚવਾਰਾਦੀਸੁ ‘‘ਨ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਾ ਅਧਿਪਤਿਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿ ਏਕਸ੍ਸਪਿ ਪਞ੍ਹਸ੍ਸ ਅਨੁਦ੍ਧਟਤ੍ਤਾ ਪਟ੍ਠਾਨੇ ਪਟਿਸਿਦ੍ਧਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਞ੍ਞਥਾ ਹਿ ‘‘ਅਕੁਸਲਂ ਧਮ੍ਮਂ ਪਟਿਚ੍ਚ ਅਕੁਸਲੋ ਧਮ੍ਮੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਨ ਹੇਤੁਪਚ੍ਚਯਾ ਅਧਿਪਤਿਪਚ੍ਚਯਾ’’ਤਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੧.੮੬) ਏਤਸ੍ਸ વਸੇਨ ‘‘ਏਕ’’ਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ।
‘‘Evaṃsampadamidaṃ veditabba’’nti ettāvatā imasmiṃ cittadvaye vuttapakiṇṇakaṃ dassetvā dvādasasu dassetuṃ ‘‘sabbesupī’’tiādimāha. Kusalesupi ārammaṇādhipatiṃ anuddharitvā sahajātādhipatino eva uddhaṭattā idhāpi so eva uddharitabbo siyāti ‘‘sahajātādhipati labbhamānopi na uddhaṭo’’ti vuttaṃ nārammaṇādhipatino alabbhamānattā. Sopi hi aṭṭhasu lobhasahagatesu labbhatīti. Sesopīti vīmaṃsato aññopi sahajātādhipati natthi, yo uddharitabbo siyā. Ārammaṇādhipatimhi vattabbameva natthi. Kañci dhammanti chandādīsu ekampi sahajātaṃ. Kusalattike tāva paṭiccavārādīsu ‘‘na hetupaccayā adhipatipaccayā’’ti ekassapi pañhassa anuddhaṭattā paṭṭhāne paṭisiddhatā veditabbā. Aññathā hi ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjati na hetupaccayā adhipatipaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.86) etassa vasena ‘‘eka’’nti vattabbaṃ siyā.
ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਭਾવਤੋਤਿ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋ, ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਸੁ વਾ ਅਭਾવਤੋ। ਏਤੇਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਅਨਾਕਡ੍ਢਨਤੋ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਸੁ ਅਨਾਗਮਨਨ੍ਤਿ ਤਤ੍ਥ ਅਨਾਗਮਨੇਨ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਅਨਾਕਡ੍ਢਨਂ ਸਾਧੇਤਿ। ਅਨਾਕਡ੍ਢਨਤੋ ਅਨਾਗਮਨਂ ਪਨ ਸਾਧੇਤੁਂ ‘‘ਤੇਸੁ ਹੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਏਤ੍ਥੇવ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਦਾਨਂ ਭવੇਯ੍ਯ। ਤਥਾ ਚ ਸਤਿ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ ਅਪਾਯਗਮਨੀਯਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਭਾવਤੋ। ਨ ਚੇਤਂ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਸਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬવਿਭਙ੍ਗੇ ਨਾਗਤਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Dassanena pahātabbābhāvatoti dassanena pahātabbassa abhāvato, dassanena pahātabbesu vā abhāvato. Etena paṭisandhianākaḍḍhanato dassanena pahātabbesu anāgamananti tattha anāgamanena paṭisandhianākaḍḍhanaṃ sādheti. Anākaḍḍhanato anāgamanaṃ pana sādhetuṃ ‘‘tesu hī’’tiādimāha. Ettheva paṭisandhidānaṃ bhaveyya. Tathā ca sati dassanena pahātabbaṃ siyā apāyagamanīyassa dassanena pahātabbabhāvato. Na cetaṃ dassanena pahātabbaṃ siyā, tasmā dassanena pahātabbavibhaṅge nāgatanti adhippāyo.
ਕਥਂ ਪਨੇਤਂ ਞਾਯਤਿ ‘‘ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਅਨਾਕਡ੍ਢਨਤੋ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਸੁ ਅਨਾਗਮਨ’’ਨ੍ਤਿ? ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਨਞ੍ਞੇવ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਭਾવਸ੍ਸ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ। ਦੁવਿਧਾ ਹਿ ਅਕੁਸਲਾ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਚੇਤਨਾਨਂ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ ਨ વੁਤ੍ਤੋ, ਇਤਰਾਸਞ੍ਞੇવ વੁਤ੍ਤੋ। ‘‘ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਧਮ੍ਮੋ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਹਿ ਸਹਜਾਤਮੇવ વਿਭਤ੍ਤਂ, ਨ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਨ੍ਤਿ। ਤਥਾ ਪਚ੍ਚਨੀਯੇਪਿ ‘‘ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੋ ਧਮ੍ਮੋ ਨੇવ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ…ਪੇ॰… ਸਹਜਾਤਪਚ੍ਚਯੇਨ…ਪੇ॰… ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਪਚ੍ਚਯੇਨ…ਪੇ॰…। ਪਚ੍ਛਾਜਾਤਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ ਏਤ੍ਤਕਮੇવ વੁਤ੍ਤਂ, ਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ। ਇਤਰਤ੍ਥ ਚ વੁਤ੍ਤਂ। ਉਦ੍ਧਚ੍ਚਸਹਗਤਾ ਚ ਚੇਤਨਾ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਸੁ ਏવ ਆਗਤਾਤਿ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯੋ ਨ ਸਿਯਾਤਿ। ਯਦਿ ਸਿਯਾ, ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਚੇਤਨਾਯ ਚ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਭਾવੋ વੁਚ੍ਚੇਯ੍ਯ, ਨ ਤੁ વੁਤ੍ਤੋ। ਤਸ੍ਮਾ ਉਦ੍ਧਚ੍ਚਸਹਗਤਾ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਭਾવੇ ਸਤਿ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਪਹਾਤਬ੍ਬੇਸੁ વਤ੍ਤਬ੍ਬਾ ਸਿਯਾ, ਤਦਭਾવਾ ਨ વੁਤ੍ਤਾਤਿ। ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਅਨਾਕਡ੍ਢਨਤੋ ਤਤ੍ਥ ਅਨਾਗਤਾਤਿ ਅਯਮੇਤ੍ਥਾਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਾવਚਨੇਨ ਪਨ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਨਂ ਪવਤ੍ਤਿવਿਪਾਕਤਾ ਪਟਿਕ੍ਖਿਤ੍ਤਾ। ਪવਤ੍ਤਿવਿਪਾਕਸ੍ਸਪਿ ਹਿ ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯਤਾ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਨਿવਾਰੇਤੁਂ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਚ ‘‘ਸੁਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤੋ ਧਮ੍ਮੋ ਦੁਕ੍ਖਾਯ વੇਦਨਾਯ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਧਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਮ੍ਮਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ, ਨਾਨਾਕ੍ਖਣਿਕਾ’’ਤਿਆਦਿ (ਪਟ੍ਠਾ॰ ੧.੩.੫੬-੫੭)। ਯਦਿ ਭਾવਨਾਯ ਪਹਾਤਬ੍ਬਾਨਂ વਿਪਾਕਦਾਨਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਕਥਂ ਤੇ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮਧਮ੍ਮਾ ਹੋਨ੍ਤੀਤਿ? ਅਭਿਞ੍ਞਾਚਿਤ੍ਤਾਦੀਨਂ વਿਯ વਿਪਾਕਾਰਹਸਭਾવਤ੍ਤਾ। ਯਂ ਪਨ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਯਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਅਕੁਸਲਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਹੋਤਿ ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਹਗਤਂ ਉਦ੍ਧਚ੍ਚਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਂ…ਪੇ॰… ਅવਿਕ੍ਖੇਪੋ ਹੋਤਿ, ਇਮੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਞਾਣਂ ਧਮ੍ਮਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਤੇਸਂ વਿਪਾਕੇ ਞਾਣਂ ਅਤ੍ਥਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੭੩੦-੭੩੧) ਇਦਮ੍ਪਿ ਤੇਸਂ વਿਪਾਕਾਰਹਤਞ੍ਞੇવ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ਸਿਯਾ। ਇਦਂ ਪਨ ਠਾਨਂ ਸੁਟ੍ਠੁ વਿਚਾਰੇਤਬ੍ਬਂ। ਅਤ੍ਥਿ ਹਿ ਏਤ੍ਥ વਚਨੋਕਾਸੋ। ਨ ਹਿ વਿਪਾਕੇਤਿ વਚਨਂ વਿਪਾਕਧਮ੍ਮવਚਨਂ વਿਯ વਿਪਾਕਾਰਹਤਂ વਦਤੀਤਿ।
Kathaṃ panetaṃ ñāyati ‘‘paṭisandhianākaḍḍhanato dassanena pahātabbesu anāgamana’’nti? Dassanena pahātabbānaññeva nānākkhaṇikakammapaccayabhāvassa vuttattā. Duvidhā hi akusalā dassanena pahātabbā bhāvanāya pahātabbāti. Tattha bhāvanāya pahātabbacetanānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo na vutto, itarāsaññeva vutto. ‘‘Bhāvanāya pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa kammapaccayena paccayo’’ti ettha hi sahajātameva vibhattaṃ, na nānākkhaṇikanti. Tathā paccanīyepi ‘‘bhāvanāya pahātabbo dhammo neva dassanena na bhāvanāya pahātabbassa dhammassa ārammaṇapaccayena paccayo…pe… sahajātapaccayena…pe… upanissayapaccayena…pe…. Pacchājātapaccayena paccayo’’ti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘kammapaccayena paccayo’’ti. Itarattha ca vuttaṃ. Uddhaccasahagatā ca cetanā bhāvanāya pahātabbesu eva āgatāti nānākkhaṇikakammapaccayo na siyāti. Yadi siyā, bhāvanāya pahātabbacetanāya ca nānākkhaṇikakammapaccayabhāvo vucceyya, na tu vutto. Tasmā uddhaccasahagatā nānākkhaṇikakammapaccayabhāve sati dassanena pahātabbesu vattabbā siyā, tadabhāvā na vuttāti. Paṭisandhianākaḍḍhanato tattha anāgatāti ayametthādhippāyo. Nānākkhaṇikakammapaccayāvacanena pana bhāvanāya pahātabbānaṃ pavattivipākatā paṭikkhittā. Pavattivipākassapi hi nānākkhaṇikakammapaccayatā na sakkā nivāretuṃ. Vuttañca ‘‘sukhāya vedanāya sampayutto dhammo dukkhāya vedanāya sampayuttassa dhammassa kammapaccayena paccayo, nānākkhaṇikā’’tiādi (paṭṭhā. 1.3.56-57). Yadi bhāvanāya pahātabbānaṃ vipākadānaṃ natthi, kathaṃ te vipākadhammadhammā hontīti? Abhiññācittādīnaṃ viya vipākārahasabhāvattā. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘yasmiṃ samaye akusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti upekkhāsahagataṃ uddhaccasampayuttaṃ…pe… avikkhepo hoti, imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 730-731) idampi tesaṃ vipākārahataññeva sandhāya vuttaṃ siyā. Idaṃ pana ṭhānaṃ suṭṭhu vicāretabbaṃ. Atthi hi ettha vacanokāso. Na hi vipāketi vacanaṃ vipākadhammavacanaṃ viya vipākārahataṃ vadatīti.
ਅਕੁਸਲਪਦવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Akusalapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀਪਾਲ਼ਿ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / ਦ੍વਾਦਸ ਅਕੁਸਲਾਨਿ • Dvādasa akusalāni
ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ਦ੍વਾਦਸਮਚਿਤ੍ਤਂ • Dvādasamacittaṃ
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣੀ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ਦ੍વਾਦਸਮਚਿਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ • Dvādasamacittavaṇṇanā