| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi |
१२. द्वयतानुपस्सनासुत्तं
12. Dvayatānupassanāsuttaṃ
एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे। तेन खो पन समयेन भगवा तदहुपोसथे पन्नरसे पुण्णाय पुण्णमाय रत्तिया भिक्खुसङ्घपरिवुतो अब्भोकासे निसिन्नो होति । अथ खो भगवा तुण्हीभूतं तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घं अनुविलोकेत्वा भिक्खू आमन्तेसि –
Evaṃ me sutaṃ – ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati pubbārāme migāramātupāsāde. Tena kho pana samayena bhagavā tadahuposathe pannarase puṇṇāya puṇṇamāya rattiyā bhikkhusaṅghaparivuto abbhokāse nisinno hoti . Atha kho bhagavā tuṇhībhūtaṃ tuṇhībhūtaṃ bhikkhusaṅghaṃ anuviloketvā bhikkhū āmantesi –
‘‘‘ये ते, भिक्खवे, कुसला धम्मा अरिया निय्यानिका सम्बोधगामिनो, तेसं वो, भिक्खवे, कुसलानं धम्मानं अरियानं निय्यानिकानं सम्बोधगामीनं का उपनिसा सवनाया’ति इति चे, भिक्खवे, पुच्छितारो अस्सु, ते एवमस्सु वचनीया – ‘यावदेव द्वयतानं धम्मानं यथाभूतं ञाणाया’ति। किञ्च द्वयतं वदेथ?
‘‘‘Ye te, bhikkhave, kusalā dhammā ariyā niyyānikā sambodhagāmino, tesaṃ vo, bhikkhave, kusalānaṃ dhammānaṃ ariyānaṃ niyyānikānaṃ sambodhagāmīnaṃ kā upanisā savanāyā’ti iti ce, bhikkhave, pucchitāro assu, te evamassu vacanīyā – ‘yāvadeva dvayatānaṃ dhammānaṃ yathābhūtaṃ ñāṇāyā’ti. Kiñca dvayataṃ vadetha?
(१) ‘‘इदं दुक्खं, अयं दुक्खसमुदयोति अयमेकानुपस्सना। अयं दुक्खनिरोधो, अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा द्वयतानुपस्सिनो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति।
(1) ‘‘Idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayoti ayamekānupassanā. Ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā dvayatānupassino kho, bhikkhave, bhikkhuno appamattassa ātāpino pahitattassa viharato dvinnaṃ phalānaṃ aññataraṃ phalaṃ pāṭikaṅkhaṃ – diṭṭheva dhamme aññā, sati vā upādisese anāgāmitā’’ti.
इदमवोच भगवा। इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –
Idamavoca bhagavā. Idaṃ vatvāna sugato athāparaṃ etadavoca satthā –
७२९.
729.
‘‘ये दुक्खं नप्पजानन्ति, अथो दुक्खस्स सम्भवं।
‘‘Ye dukkhaṃ nappajānanti, atho dukkhassa sambhavaṃ;
यत्थ च सब्बसो दुक्खं, असेसं उपरुज्झति।
Yattha ca sabbaso dukkhaṃ, asesaṃ uparujjhati;
तञ्च मग्गं न जानन्ति, दुक्खूपसमगामिनं॥
Tañca maggaṃ na jānanti, dukkhūpasamagāminaṃ.
७३०.
730.
‘‘चेतोविमुत्तिहीना ते, अथो पञ्ञाविमुत्तिया।
‘‘Cetovimuttihīnā te, atho paññāvimuttiyā;
अभब्बा ते अन्तकिरियाय, ते वे जातिजरूपगा॥
Abhabbā te antakiriyāya, te ve jātijarūpagā.
७३१.
731.
‘‘ये च दुक्खं पजानन्ति, अथो दुक्खस्स सम्भवं।
‘‘Ye ca dukkhaṃ pajānanti, atho dukkhassa sambhavaṃ;
यत्थ च सब्बसो दुक्खं, असेसं उपरुज्झति।
Yattha ca sabbaso dukkhaṃ, asesaṃ uparujjhati;
तञ्च मग्गं पजानन्ति, दुक्खूपसमगामिनं॥
Tañca maggaṃ pajānanti, dukkhūpasamagāminaṃ.
७३२.
732.
‘‘चेतोविमुत्तिसम्पन्ना, अथो पञ्ञाविमुत्तिया।
‘‘Cetovimuttisampannā, atho paññāvimuttiyā;
भब्बा ते अन्तकिरियाय, न ते जातिजरूपगा’’ति॥
Bhabbā te antakiriyāya, na te jātijarūpagā’’ti.
(२) ‘‘‘सिया अञ्ञेनपि परियायेन सम्मा द्वयतानुपस्सना’ति, इति चे, भिक्खवे, पुच्छितारो अस्सु; ‘सिया’तिस्सु वचनीया। कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं उपधिपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। उपधीनं त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(2) ‘‘‘Siyā aññenapi pariyāyena sammā dvayatānupassanā’ti, iti ce, bhikkhave, pucchitāro assu; ‘siyā’tissu vacanīyā. Kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ upadhipaccayāti, ayamekānupassanā. Upadhīnaṃ tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७३३.
733.
‘‘उपधिनिदाना पभवन्ति दुक्खा, ये केचि लोकस्मिमनेकरूपा।
‘‘Upadhinidānā pabhavanti dukkhā, ye keci lokasmimanekarūpā;
यो वे अविद्वा उपधिं करोति, पुनप्पुनं दुक्खमुपेति मन्दो।
Yo ve avidvā upadhiṃ karoti, punappunaṃ dukkhamupeti mando;
तस्मा पजानं उपधिं न कयिरा, दुक्खस्स जातिप्पभवानुपस्सी’’ति॥
Tasmā pajānaṃ upadhiṃ na kayirā, dukkhassa jātippabhavānupassī’’ti.
(३) ‘‘‘सिया अञ्ञेनपि परियायेन सम्मा द्वयतानुपस्सना’ति, इति चे, भिक्खवे, पुच्छितारो अस्सु; ‘सिया’तिस्सु वचनीया। कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं अविज्जापच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(3) ‘‘‘Siyā aññenapi pariyāyena sammā dvayatānupassanā’ti, iti ce, bhikkhave, pucchitāro assu; ‘siyā’tissu vacanīyā. Kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ avijjāpaccayāti, ayamekānupassanā. Avijjāya tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७३४.
734.
‘‘जातिमरणसंसारं , ये वजन्ति पुनप्पुनं।
‘‘Jātimaraṇasaṃsāraṃ , ye vajanti punappunaṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, अविज्जायेव सा गति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, avijjāyeva sā gati.
७३५.
735.
‘‘अविज्जा हायं महामोहो, येनिदं संसितं चिरं।
‘‘Avijjā hāyaṃ mahāmoho, yenidaṃ saṃsitaṃ ciraṃ;
विज्जागता च ये सत्ता, न ते गच्छन्ति 1 पुनब्भव’’न्ति॥
Vijjāgatā ca ye sattā, na te gacchanti 2 punabbhava’’nti.
(४) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं सङ्खारपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। सङ्खारानं त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(4) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ saṅkhārapaccayāti, ayamekānupassanā. Saṅkhārānaṃ tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७३६.
736.
‘‘यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं सङ्खारपच्चया।
‘‘Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ saṅkhārapaccayā;
सङ्खारानं निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो॥
Saṅkhārānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo.
७३७.
737.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, दुक्खं सङ्खारपच्चया।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, dukkhaṃ saṅkhārapaccayā;
सब्बसङ्खारसमथा, सञ्ञानं उपरोधना।
Sabbasaṅkhārasamathā, saññānaṃ uparodhanā;
एवं दुक्खक्खयो होति, एतं ञत्वा यथातथं॥
Evaṃ dukkhakkhayo hoti, etaṃ ñatvā yathātathaṃ.
७३८.
738.
‘‘सम्मद्दसा वेदगुनो, सम्मदञ्ञाय पण्डिता।
‘‘Sammaddasā vedaguno, sammadaññāya paṇḍitā;
अभिभुय्य मारसंयोगं, न गच्छन्ति 3 पुनब्भव’’न्ति॥
Abhibhuyya mārasaṃyogaṃ, na gacchanti 4 punabbhava’’nti.
(५) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं विञ्ञाणपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। विञ्ञाणस्स त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(5) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ viññāṇapaccayāti, ayamekānupassanā. Viññāṇassa tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७३९.
739.
‘‘यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं विञ्ञाणपच्चया।
‘‘Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ viññāṇapaccayā;
विञ्ञाणस्स निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो॥
Viññāṇassa nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo.
७४०.
740.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, दुक्खं विञ्ञाणपच्चया।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, dukkhaṃ viññāṇapaccayā;
विञ्ञाणूपसमा भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति॥
Viññāṇūpasamā bhikkhu, nicchāto parinibbuto’’ti.
(६) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं फस्सपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। फस्सस्स त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(6) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ phassapaccayāti, ayamekānupassanā. Phassassa tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७४१.
741.
‘‘तेसं फस्सपरेतानं, भवसोतानुसारिनं।
‘‘Tesaṃ phassaparetānaṃ, bhavasotānusārinaṃ;
कुम्मग्गपटिपन्नानं, आरा संयोजनक्खयो॥
Kummaggapaṭipannānaṃ, ārā saṃyojanakkhayo.
७४२.
742.
ते वे फस्साभिसमया, निच्छाता परिनिब्बुता’’ति॥
Te ve phassābhisamayā, nicchātā parinibbutā’’ti.
(७) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं वेदनापच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। वेदनानं त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(7) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ vedanāpaccayāti, ayamekānupassanā. Vedanānaṃ tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७४३.
743.
‘‘सुखं वा यदि वा दुक्खं, अदुक्खमसुखं सह।
‘‘Sukhaṃ vā yadi vā dukkhaṃ, adukkhamasukhaṃ saha;
अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, यं किञ्चि अत्थि वेदितं॥
Ajjhattañca bahiddhā ca, yaṃ kiñci atthi veditaṃ.
७४४.
744.
वेदनानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति॥
Vedanānaṃ khayā bhikkhu, nicchāto parinibbuto’’ti.
(८) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं तण्हापच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। तण्हाय त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(8) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ taṇhāpaccayāti, ayamekānupassanā. Taṇhāya tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७४५.
745.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धान संसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
७४६.
746.
वीततण्हो अनादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
(९) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं उपादानपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। उपादानानं 13 त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(9) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ upādānapaccayāti, ayamekānupassanā. Upādānānaṃ 14 tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७४७.
747.
‘‘उपादानपच्चया भवो, भूतो दुक्खं निगच्छति।
‘‘Upādānapaccayā bhavo, bhūto dukkhaṃ nigacchati;
जातस्स मरणं होति, एसो दुक्खस्स सम्भवो॥
Jātassa maraṇaṃ hoti, eso dukkhassa sambhavo.
७४८.
748.
‘‘तस्मा उपादानक्खया, सम्मदञ्ञाय पण्डिता।
‘‘Tasmā upādānakkhayā, sammadaññāya paṇḍitā;
जातिक्खयं अभिञ्ञाय, न गच्छन्ति पुनब्भव’’न्ति॥
Jātikkhayaṃ abhiññāya, na gacchanti punabbhava’’nti.
(१०) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं आरम्भपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। आरम्भानं त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(10) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ ārambhapaccayāti, ayamekānupassanā. Ārambhānaṃ tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७४९.
749.
‘‘यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं आरम्भपच्चया।
‘‘Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ ārambhapaccayā;
आरम्भानं निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो॥
Ārambhānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo.
७५०.
750.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, दुक्खं आरम्भपच्चया।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, dukkhaṃ ārambhapaccayā;
सब्बारम्भं पटिनिस्सज्ज, अनारम्भे विमुत्तिनो॥
Sabbārambhaṃ paṭinissajja, anārambhe vimuttino.
७५१.
751.
‘‘उच्छिन्नभवतण्हस्स, सन्तचित्तस्स भिक्खुनो।
‘‘Ucchinnabhavataṇhassa, santacittassa bhikkhuno;
विक्खीणो 15 जातिसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवो’’ति॥
Vikkhīṇo 16 jātisaṃsāro, natthi tassa punabbhavo’’ti.
(११) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं आहारपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। आहारानं त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(11) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ āhārapaccayāti, ayamekānupassanā. Āhārānaṃ tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७५२.
752.
‘‘यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं आहारपच्चया।
‘‘Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ āhārapaccayā;
आहारानं निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो॥
Āhārānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo.
७५३.
753.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, दुक्खं आहारपच्चया।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, dukkhaṃ āhārapaccayā;
सब्बाहारं परिञ्ञाय, सब्बाहारमनिस्सितो॥
Sabbāhāraṃ pariññāya, sabbāhāramanissito.
७५४.
754.
‘‘आरोग्यं सम्मदञ्ञाय, आसवानं परिक्खया।
‘‘Ārogyaṃ sammadaññāya, āsavānaṃ parikkhayā;
सङ्खाय सेवी धम्मट्ठो, सङ्ख्यं 17 नोपेति वेदगू’’ति॥
Saṅkhāya sevī dhammaṭṭho, saṅkhyaṃ 18 nopeti vedagū’’ti.
(१२) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति सब्बं इञ्जितपच्चयाति, अयमेकानुपस्सना। इञ्जितानं त्वेव असेसविरागनिरोधा नत्थि दुक्खस्स सम्भवोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(12) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ iñjitapaccayāti, ayamekānupassanā. Iñjitānaṃ tveva asesavirāganirodhā natthi dukkhassa sambhavoti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७५५.
755.
‘‘यं किञ्चि दुक्खं सम्भोति, सब्बं इञ्जितपच्चया।
‘‘Yaṃ kiñci dukkhaṃ sambhoti, sabbaṃ iñjitapaccayā;
इञ्जितानं निरोधेन, नत्थि दुक्खस्स सम्भवो॥
Iñjitānaṃ nirodhena, natthi dukkhassa sambhavo.
७५६.
756.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, दुक्खं इञ्जितपच्चया।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, dukkhaṃ iñjitapaccayā;
तस्मा हि एजं वोस्सज्ज, सङ्खारे उपरुन्धिय।
Tasmā hi ejaṃ vossajja, saṅkhāre uparundhiya;
अनेजो अनुपादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥
Anejo anupādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
(१३) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? निस्सितस्स चलितं होतीति, अयमेकानुपस्सना। अनिस्सितो न चलतीति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(13) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Nissitassa calitaṃ hotīti, ayamekānupassanā. Anissito na calatīti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७५७.
757.
‘‘अनिस्सितो न चलति, निस्सितो च उपादियं।
‘‘Anissito na calati, nissito ca upādiyaṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तति॥
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
७५८.
758.
‘‘एतमादीनवं ञत्वा, निस्सयेसु महब्भयं।
‘‘Etamādīnavaṃ ñatvā, nissayesu mahabbhayaṃ;
अनिस्सितो अनुपादानो, सतो भिक्खु परिब्बजे’’ति॥
Anissito anupādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
(१४) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? रूपेहि, भिक्खवे, अरूपा 19 सन्ततराति, अयमेकानुपस्सना। अरूपेहि निरोधो सन्ततरोति, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(14) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Rūpehi, bhikkhave, arūpā 20 santatarāti, ayamekānupassanā. Arūpehi nirodho santataroti, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७५९.
759.
निरोधं अप्पजानन्ता, आगन्तारो पुनब्भवं॥
Nirodhaṃ appajānantā, āgantāro punabbhavaṃ.
७६०.
760.
निरोधे ये विमुच्चन्ति, ते जना मच्चुहायिनो’’ति॥
Nirodhe ye vimuccanti, te janā maccuhāyino’’ti.
(१५) ‘‘सिया अञ्ञेनपि…पे॰… कथञ्च सिया? यं, भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स समारकस्स सब्रह्मकस्स सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय इदं सच्चन्ति उपनिज्झायितं तदमरियानं एतं मुसाति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं, अयमेकानुपस्सना। यं , भिक्खवे, सदेवकस्स…पे॰… सदेवमनुस्साय इदं मुसाति उपनिज्झायितं, तदमरियानं एतं सच्चन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा…पे॰… अथापरं एतदवोच सत्था –
(15) ‘‘Siyā aññenapi…pe… kathañca siyā? Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa samārakassa sabrahmakassa sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāya idaṃ saccanti upanijjhāyitaṃ tadamariyānaṃ etaṃ musāti yathābhūtaṃ sammappaññāya sudiṭṭhaṃ, ayamekānupassanā. Yaṃ , bhikkhave, sadevakassa…pe… sadevamanussāya idaṃ musāti upanijjhāyitaṃ, tadamariyānaṃ etaṃ saccanti yathābhūtaṃ sammappaññāya sudiṭṭhaṃ, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā…pe… athāparaṃ etadavoca satthā –
७६१.
761.
निविट्ठं नामरूपस्मिं, इदं सच्चन्ति मञ्ञति॥
Niviṭṭhaṃ nāmarūpasmiṃ, idaṃ saccanti maññati.
७६२.
762.
‘‘येन येन हि मञ्ञन्ति, ततो तं होति अञ्ञथा।
‘‘Yena yena hi maññanti, tato taṃ hoti aññathā;
तञ्हि तस्स मुसा होति, मोसधम्मञ्हि इत्तरं॥
Tañhi tassa musā hoti, mosadhammañhi ittaraṃ.
७६३.
763.
‘‘अमोसधम्मं निब्बानं, तदरिया सच्चतो विदू।
‘‘Amosadhammaṃ nibbānaṃ, tadariyā saccato vidū;
ते वे सच्चाभिसमया, निच्छाता परिनिब्बुता’’ति॥
Te ve saccābhisamayā, nicchātā parinibbutā’’ti.
(१६) ‘‘‘सिया अञ्ञेनपि परियायेन सम्मा द्वयतानुपस्सना’ति, इति चे, भिक्खवे, पुच्छितारो अस्सु; ‘सिया’तिस्सु वचनीया। कथञ्च सिया? यं, भिक्खवे, सदेवकस्स लोकस्स समारकस्स सब्रह्मकस्स सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय इदं सुखन्ति उपनिज्झायितं, तदमरियानं एतं दुक्खन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं, अयमेकानुपस्सना । यं, भिक्खवे, सदेवकस्स…पे॰… सदेवमनुस्साय इदं दुक्खन्ति उपनिज्झायितं तदमरियानं एतं सुखन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं, अयं दुतियानुपस्सना। एवं सम्मा द्वयतानुपस्सिनो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिताति। इदमवोच भगवा। इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –
(16) ‘‘‘Siyā aññenapi pariyāyena sammā dvayatānupassanā’ti, iti ce, bhikkhave, pucchitāro assu; ‘siyā’tissu vacanīyā. Kathañca siyā? Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa samārakassa sabrahmakassa sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāya idaṃ sukhanti upanijjhāyitaṃ, tadamariyānaṃ etaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ sammappaññāya sudiṭṭhaṃ, ayamekānupassanā . Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa…pe… sadevamanussāya idaṃ dukkhanti upanijjhāyitaṃ tadamariyānaṃ etaṃ sukhanti yathābhūtaṃ sammappaññāya sudiṭṭhaṃ, ayaṃ dutiyānupassanā. Evaṃ sammā dvayatānupassino kho, bhikkhave, bhikkhuno appamattassa ātāpino pahitattassa viharato dvinnaṃ phalānaṃ aññataraṃ phalaṃ pāṭikaṅkhaṃ – diṭṭheva dhamme aññā, sati vā upādisese anāgāmitāti. Idamavoca bhagavā. Idaṃ vatvāna sugato athāparaṃ etadavoca satthā –
७६४.
764.
‘‘रूपा सद्दा रसा गन्धा, फस्सा धम्मा च केवला।
‘‘Rūpā saddā rasā gandhā, phassā dhammā ca kevalā;
इट्ठा कन्ता मनापा च, यावतत्थीति वुच्चति॥
Iṭṭhā kantā manāpā ca, yāvatatthīti vuccati.
७६५.
765.
‘‘सदेवकस्स लोकस्स, एते वो सुखसम्मता।
‘‘Sadevakassa lokassa, ete vo sukhasammatā;
यत्थ चेते निरुज्झन्ति, तं नेसं दुक्खसम्मतं॥
Yattha cete nirujjhanti, taṃ nesaṃ dukkhasammataṃ.
७६६.
766.
‘‘सुखन्ति दिट्ठमरियेहि, सक्कायस्सुपरोधनं।
‘‘Sukhanti diṭṭhamariyehi, sakkāyassuparodhanaṃ;
पच्चनीकमिदं होति, सब्बलोकेन पस्सतं॥
Paccanīkamidaṃ hoti, sabbalokena passataṃ.
७६७.
767.
‘‘यं परे सुखतो आहु, तदरिया आहु दुक्खतो।
‘‘Yaṃ pare sukhato āhu, tadariyā āhu dukkhato;
यं परे दुक्खतो आहु, तदरिया सुखतो विदू॥
Yaṃ pare dukkhato āhu, tadariyā sukhato vidū.
७६८.
768.
‘‘पस्स धम्मं दुराजानं, सम्पमूळ्हेत्थविद्दसु 27।
‘‘Passa dhammaṃ durājānaṃ, sampamūḷhetthaviddasu 28;
निवुतानं तमो होति, अन्धकारो अपस्सतं॥
Nivutānaṃ tamo hoti, andhakāro apassataṃ.
७६९.
769.
‘‘सतञ्च विवटं होति, आलोको पस्सतामिव।
‘‘Satañca vivaṭaṃ hoti, āloko passatāmiva;
सन्तिके न विजानन्ति, मग्गा धम्मस्स कोविदा॥
Santike na vijānanti, maggā dhammassa kovidā.
७७०.
770.
‘‘भवरागपरेतेहि , भवसोतानुसारिभि।
‘‘Bhavarāgaparetehi , bhavasotānusāribhi;
मारधेय्यानुपन्नेहि, नायं धम्मो सुसम्बुधो॥
Māradheyyānupannehi, nāyaṃ dhammo susambudho.
७७१.
771.
‘‘को नु अञ्ञत्रमरियेहि, पदं सम्बुद्धुमरहति।
‘‘Ko nu aññatramariyehi, padaṃ sambuddhumarahati;
यं पदं सम्मदञ्ञाय, परिनिब्बन्ति अनासवा’’ति॥
Yaṃ padaṃ sammadaññāya, parinibbanti anāsavā’’ti.
इदमवोच भगवा। अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति। इमस्मिं च 29 पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने सट्ठिमत्तानं भिक्खूनं अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसूति।
Idamavoca bhagavā. Attamanā te bhikkhū bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti. Imasmiṃ ca 30 pana veyyākaraṇasmiṃ bhaññamāne saṭṭhimattānaṃ bhikkhūnaṃ anupādāya āsavehi cittāni vimucciṃsūti.
द्वयतानुपस्सनासुत्तं द्वादसमं निट्ठितं।
Dvayatānupassanāsuttaṃ dvādasamaṃ niṭṭhitaṃ.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
सच्चं उपधि अविज्जा च, सङ्खारे विञ्ञाणपञ्चमं।
Saccaṃ upadhi avijjā ca, saṅkhāre viññāṇapañcamaṃ;
फस्सवेदनिया तण्हा, उपादानारम्भआहारा।
Phassavedaniyā taṇhā, upādānārambhaāhārā;
इञ्जितं चलितं रूपं, सच्चं दुक्खेन सोळसाति॥
Iñjitaṃ calitaṃ rūpaṃ, saccaṃ dukkhena soḷasāti.
महावग्गो ततियो निट्ठितो।
Mahāvaggo tatiyo niṭṭhito.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
पब्बज्जा च पधानञ्च, सुभासितञ्च सुन्दरि।
Pabbajjā ca padhānañca, subhāsitañca sundari;
माघसुत्तं सभियो च, सेलो सल्लञ्च वुच्चति॥
Māghasuttaṃ sabhiyo ca, selo sallañca vuccati.
वासेट्ठो चापि कोकालि, नालको द्वयतानुपस्सना।
Vāseṭṭho cāpi kokāli, nālako dvayatānupassanā;
द्वादसेतानि सुत्तानि, महावग्गोति वुच्चतीति॥
Dvādasetāni suttāni, mahāvaggoti vuccatīti.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā / १२. द्वयतानुपस्सनासुत्तवण्णना • 12. Dvayatānupassanāsuttavaṇṇanā
