Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो

    17. Khuddakavatthuvibhaṅgo

    १. एककमातिकादिवण्णना

    1. Ekakamātikādivaṇṇanā

    ८३२. इदानि तदनन्तरे खुद्दकवत्थुविभङ्गेपि पठमं मातिकं ठपेत्वा निक्खित्तपदानुक्‍कमेन निद्देसो कतो। तत्रायं निक्खेपपरिच्छेदो। आदितो ताव जातिमदोतिआदयो तेसत्तति एकका निक्खित्ता, ततो कोधो च उपनाहो चातिआदयो अट्ठारस दुका, अकुसलमूलादयो पञ्‍चतिंस तिका, आसवचतुक्‍कादयो चुद्दस चतुक्‍का, ओरम्भागियसंयोजनादयो पन्‍नरस पञ्‍चका, विवादमूलादयो चुद्दस छक्‍का, अनुसयादयो सत्त सत्तका, किलेसवत्थुआदयो अट्ठ अट्ठका, आघातवत्थुआदयो नव नवका, किलेसवत्थुआदयो सत्त दसका, अज्झत्तिकस्स उपादाय अट्ठारस तण्हाविचरितानीतिआदयो छ अट्ठारसकाति सब्बानिपि एतानि अट्ठ किलेससतानि निक्खित्तानीति वेदितब्बानि। अयं ताव निक्खेपपरिच्छेदो।

    832. Idāni tadanantare khuddakavatthuvibhaṅgepi paṭhamaṃ mātikaṃ ṭhapetvā nikkhittapadānukkamena niddeso kato. Tatrāyaṃ nikkhepaparicchedo. Ādito tāva jātimadotiādayo tesattati ekakā nikkhittā, tato kodho ca upanāho cātiādayo aṭṭhārasa dukā, akusalamūlādayo pañcatiṃsa tikā, āsavacatukkādayo cuddasa catukkā, orambhāgiyasaṃyojanādayo pannarasa pañcakā, vivādamūlādayo cuddasa chakkā, anusayādayo satta sattakā, kilesavatthuādayo aṭṭha aṭṭhakā, āghātavatthuādayo nava navakā, kilesavatthuādayo satta dasakā, ajjhattikassa upādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritānītiādayo cha aṭṭhārasakāti sabbānipi etāni aṭṭha kilesasatāni nikkhittānīti veditabbāni. Ayaṃ tāva nikkhepaparicchedo.

    (१.) एककनिद्देसवण्णना

    (1.) Ekakaniddesavaṇṇanā

    ८४३-८४४. इदानि यथानिक्खित्ताय मातिकाय तत्थ कतमो जातिमदोतिआदिना नयेन आरद्धे निद्देसवारे जातिं पटिच्‍चाति जातिं निस्साय। एत्थ च अत्थिपटिच्‍चं नाम कथितं, तस्मा जातिया सतीति अयमेत्थ अत्थो। गोत्तं पटिच्‍चातिआदीसुपि एसेव नयो। मदनवसेन मदो। मज्‍जनाकारो मज्‍जना। मज्‍जितभावो मज्‍जितत्तं। मानो मञ्‍ञनातिआदीनि हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ११२१) वुत्तत्थानेव। अयं वुच्‍चतीति अयं एवं जातिया सति तं जातिं निस्साय उप्पन्‍नो मज्‍जनाकारप्पवत्तो मानो जातिमदोति वुच्‍चति। स्वायं खत्तियादीनं चतुन्‍नम्पि वण्णानं उप्पज्‍जति। जातिसम्पन्‍नो हि खत्तियो ‘मादिसो अञ्‍ञो नत्थि। अवसेसा अन्तरा उट्ठाय खत्तिया जाता। अहं पन वंसागतखत्तियो’ति मानं करोति। ब्राह्मणादीसुपि एसेव नयो। गोत्तमदनिद्देसादीसुपि इमिनावुपायेन अत्थो वेदितब्बो। खत्तियोपि हि ‘अहं कोण्डञ्‍ञगोत्तो, अहं आदिच्‍चगोत्तो’ति मानं करोति। ब्राह्मणोपि ‘अहं कस्सपगोत्तो , अहं भारद्वाजगोत्तो’ति मानं करोति। वेस्सोपि सुद्दोपि अत्तनो अत्तनो कुलगोत्तं निस्साय मानं करोति। अट्ठारसापि सेणियो ‘एकिस्सा सेणिया जातम्हा’ति मानं करोन्तियेव।

    843-844. Idāni yathānikkhittāya mātikāya tattha katamo jātimadotiādinā nayena āraddhe niddesavāre jātiṃ paṭiccāti jātiṃ nissāya. Ettha ca atthipaṭiccaṃ nāma kathitaṃ, tasmā jātiyā satīti ayamettha attho. Gottaṃ paṭiccātiādīsupi eseva nayo. Madanavasena mado. Majjanākāro majjanā. Majjitabhāvo majjitattaṃ. Māno maññanātiādīni heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1121) vuttatthāneva. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evaṃ jātiyā sati taṃ jātiṃ nissāya uppanno majjanākārappavatto māno jātimadoti vuccati. Svāyaṃ khattiyādīnaṃ catunnampi vaṇṇānaṃ uppajjati. Jātisampanno hi khattiyo ‘mādiso añño natthi. Avasesā antarā uṭṭhāya khattiyā jātā. Ahaṃ pana vaṃsāgatakhattiyo’ti mānaṃ karoti. Brāhmaṇādīsupi eseva nayo. Gottamadaniddesādīsupi imināvupāyena attho veditabbo. Khattiyopi hi ‘ahaṃ koṇḍaññagotto, ahaṃ ādiccagotto’ti mānaṃ karoti. Brāhmaṇopi ‘ahaṃ kassapagotto , ahaṃ bhāradvājagotto’ti mānaṃ karoti. Vessopi suddopi attano attano kulagottaṃ nissāya mānaṃ karoti. Aṭṭhārasāpi seṇiyo ‘ekissā seṇiyā jātamhā’ti mānaṃ karontiyeva.

    आरोग्यमदादीसु ‘अहं अरोगो, अवसेसा रोगबहुला, गद्दुहनमत्तम्पि मय्हं ब्याधि नाम नत्थी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो आरोग्यमदो नाम।

    Ārogyamadādīsu ‘ahaṃ arogo, avasesā rogabahulā, gadduhanamattampi mayhaṃ byādhi nāma natthī’ti majjanavasena uppanno māno ārogyamado nāma.

    ‘अहं तरुणो, अवसेससत्तानं अत्तभावो पपाते ठितरुक्खसदिसो, अहं पन पठमवये ठितो’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो योब्बनमदो नाम।

    ‘Ahaṃ taruṇo, avasesasattānaṃ attabhāvo papāte ṭhitarukkhasadiso, ahaṃ pana paṭhamavaye ṭhito’ti majjanavasena uppanno māno yobbanamado nāma.

    ‘अहं चिरं जीविं, चिरं जीवामि, चिरं जीविस्सामि; सुखं जीविं, सुखं जीवामि, सुखं जीविस्सामी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो जीवितमदो नाम।

    ‘Ahaṃ ciraṃ jīviṃ, ciraṃ jīvāmi, ciraṃ jīvissāmi; sukhaṃ jīviṃ, sukhaṃ jīvāmi, sukhaṃ jīvissāmī’ti majjanavasena uppanno māno jīvitamado nāma.

    ‘अहं लाभी, अवसेसा सत्ता अप्पलाभा, मय्हं पन लाभस्स पमाणं नाम नत्थी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो लाभमदो नाम।

    ‘Ahaṃ lābhī, avasesā sattā appalābhā, mayhaṃ pana lābhassa pamāṇaṃ nāma natthī’ti majjanavasena uppanno māno lābhamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता यं वा तं वा लभन्ति, अहं पन सुकतं पणीतं चीवरादिपच्‍चयं लभामी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो सक्‍कारमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā yaṃ vā taṃ vā labhanti, ahaṃ pana sukataṃ paṇītaṃ cīvarādipaccayaṃ labhāmī’ti majjanavasena uppanno māno sakkāramado nāma.

    ‘अवसेसभिक्खूनं पादपिट्ठियं अक्‍कमित्वा गच्छन्ता मनुस्सा अयं समणोतिपि न वन्दन्ति, मं पन दिस्वाव वन्दन्ति, पासाणच्छत्तं विय गरुं कत्वा अग्गिक्खन्धं विय च दुरासदं कत्वा मञ्‍ञन्ती’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो गरुकारमदो नाम।

    ‘Avasesabhikkhūnaṃ pādapiṭṭhiyaṃ akkamitvā gacchantā manussā ayaṃ samaṇotipi na vandanti, maṃ pana disvāva vandanti, pāsāṇacchattaṃ viya garuṃ katvā aggikkhandhaṃ viya ca durāsadaṃ katvā maññantī’ti majjanavasena uppanno māno garukāramado nāma.

    ‘उप्पन्‍नो पञ्हो मय्हमेव मुखेन छिज्‍जति, भिक्खाचारं गच्छन्तापि ममेव पुरतो कत्वा परिवारेत्वा गच्छन्ती’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो पुरेक्खारमदो नाम।

    ‘Uppanno pañho mayhameva mukhena chijjati, bhikkhācāraṃ gacchantāpi mameva purato katvā parivāretvā gacchantī’ti majjanavasena uppanno māno purekkhāramado nāma.

    अगारिकस्स ताव महापरिवारस्स ‘पुरिससतम्पि पुरिससहस्सम्पि मं परिवारेति,’ अनगारियस्स पन ‘समणसतम्पि समणसहस्सम्पि मं परिवारेति, सेसा अप्पपरिवारा, अहं महापरिवारो चेव सुचिपरिवारो चा’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो परिवारमदो नाम।

    Agārikassa tāva mahāparivārassa ‘purisasatampi purisasahassampi maṃ parivāreti,’ anagāriyassa pana ‘samaṇasatampi samaṇasahassampi maṃ parivāreti, sesā appaparivārā, ahaṃ mahāparivāro ceva suciparivāro cā’ti majjanavasena uppanno māno parivāramado nāma.

    भोगो पन किञ्‍चापि लाभग्गहणेनेव गहितो होति, इमस्मिं पन ठाने निक्खेपरासि नाम गहितो; तस्मा ‘अवसेसा सत्ता अत्तनो परिभोगमत्तम्पि न लभन्ति, मय्हं पन निधानगतस्सेव धनस्स पमाणं नत्थी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो भोगमदो नाम।

    Bhogo pana kiñcāpi lābhaggahaṇeneva gahito hoti, imasmiṃ pana ṭhāne nikkheparāsi nāma gahito; tasmā ‘avasesā sattā attano paribhogamattampi na labhanti, mayhaṃ pana nidhānagatasseva dhanassa pamāṇaṃ natthī’ti majjanavasena uppanno māno bhogamado nāma.

    वण्णं पटिच्‍चाति सरीरवण्णम्पि गुणवण्णम्पि पटिच्‍च। ‘अवसेसा सत्ता दुब्बण्णा दुरूपा, अहं पन अभिरूपो पासादिको; अवसेसा सत्ता निग्गुणा पत्थटअकित्तिनो, मय्हं पन कित्तिसद्दो देवमनुस्सेसु पाकटो – इतिपि थेरो बहुस्सुतो, इतिपि सीलवा, इतिपि धुतगुणयुत्तो’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो वण्णमदो नाम।

    Vaṇṇaṃpaṭiccāti sarīravaṇṇampi guṇavaṇṇampi paṭicca. ‘Avasesā sattā dubbaṇṇā durūpā, ahaṃ pana abhirūpo pāsādiko; avasesā sattā nigguṇā patthaṭaakittino, mayhaṃ pana kittisaddo devamanussesu pākaṭo – itipi thero bahussuto, itipi sīlavā, itipi dhutaguṇayutto’ti majjanavasena uppanno māno vaṇṇamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता अप्पस्सुता, अहं पन बहुस्सुतो’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो सुतमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā appassutā, ahaṃ pana bahussuto’ti majjanavasena uppanno māno sutamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता अप्पटिभाना, मय्हं पन पटिभानस्स पमाणं नत्थी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो पटिभानमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā appaṭibhānā, mayhaṃ pana paṭibhānassa pamāṇaṃ natthī’ti majjanavasena uppanno māno paṭibhānamado nāma.

    ‘अहं रत्तञ्‍ञू असुकं बुद्धवंसं, राजवंसं, जनपदवंसं, गामवंसं, रत्तिन्दिवपरिच्छेदं, नक्खत्तमुहुत्तयोगं जानामी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो रत्तञ्‍ञुमदो नाम।

    ‘Ahaṃ rattaññū asukaṃ buddhavaṃsaṃ, rājavaṃsaṃ, janapadavaṃsaṃ, gāmavaṃsaṃ, rattindivaparicchedaṃ, nakkhattamuhuttayogaṃ jānāmī’ti majjanavasena uppanno māno rattaññumado nāma.

    ‘अवसेसा भिक्खू अन्तरा पिण्डपातिका जाता, अहं पन जातिपिण्डपातिको’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो पिण्डपातिकमदो नाम।

    ‘Avasesā bhikkhū antarā piṇḍapātikā jātā, ahaṃ pana jātipiṇḍapātiko’ti majjanavasena uppanno māno piṇḍapātikamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता उञ्‍ञाता अवञ्‍ञाता, अहं पन अनुञ्‍ञातो अनवञ्‍ञातो’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो अनवञ्‍ञातमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā uññātā avaññātā, ahaṃ pana anuññāto anavaññāto’ti majjanavasena uppanno māno anavaññātamado nāma.

    ‘अवसेसानं इरियापथो अपासादिको, मय्हं पन पासादिको’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो इरियापथमदो नाम।

    ‘Avasesānaṃ iriyāpatho apāsādiko, mayhaṃ pana pāsādiko’ti majjanavasena uppanno māno iriyāpathamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता छिन्‍नपक्खकाकसदिसा, अहं पन महिद्धिको महानुभावो’ति वा ‘अहं यं यं कम्मं करोमि, तं तं इज्झती’ति वा मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो इद्धिमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā chinnapakkhakākasadisā, ahaṃ pana mahiddhiko mahānubhāvo’ti vā ‘ahaṃ yaṃ yaṃ kammaṃ karomi, taṃ taṃ ijjhatī’ti vā majjanavasena uppanno māno iddhimado nāma.

    हेट्ठा परिवारग्गहणेन यसो गहितोव होति। इमस्मिं पन ठाने उपट्ठाकमदो नाम गहितो। सो अगारिकेनपि अनगारिकेनपि दीपेतब्बो। अगारिको हि एकच्‍चो अट्ठारससु सेणीसु एकिस्सा जेट्ठको होति, तस्स ‘अवसेसे पुरिसे अहं पट्ठपेमि, अहं विचारेमी’ति ; अनगारिकोपि एकच्‍चो कत्थचि जेट्ठको होति, तस्स ‘अवसेसा भिक्खू मय्हं ओवादे वत्तन्ति, अहं जेट्ठको’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो यसमदो नाम।

    Heṭṭhā parivāraggahaṇena yaso gahitova hoti. Imasmiṃ pana ṭhāne upaṭṭhākamado nāma gahito. So agārikenapi anagārikenapi dīpetabbo. Agāriko hi ekacco aṭṭhārasasu seṇīsu ekissā jeṭṭhako hoti, tassa ‘avasese purise ahaṃ paṭṭhapemi, ahaṃ vicāremī’ti ; anagārikopi ekacco katthaci jeṭṭhako hoti, tassa ‘avasesā bhikkhū mayhaṃ ovāde vattanti, ahaṃ jeṭṭhako’ti majjanavasena uppanno māno yasamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता दुस्सीला, अहं पन सीलवा’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो सीलमदो नाम। ‘अवसेससत्तानं कुक्‍कुटस्स उदकपानमत्तेपि काले चित्तेकग्गता नत्थि, अहं पन उपचारप्पनानं लाभी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो झानमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā dussīlā, ahaṃ pana sīlavā’ti majjanavasena uppanno māno sīlamado nāma. ‘Avasesasattānaṃ kukkuṭassa udakapānamattepi kāle cittekaggatā natthi, ahaṃ pana upacārappanānaṃ lābhī’ti majjanavasena uppanno māno jhānamado nāma.

    ‘अवसेसा सत्ता निस्सिप्पा, अहं पन सिप्पवा’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो सिप्पमदो नाम। ‘अवसेसा सत्ता रस्सा, अहं पन दीघो’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो आरोहमदो नाम। ‘अवसेसा सत्ता रस्सा वा होन्ति दीघा वा, अहं निग्रोधपरिमण्डलो’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो परिणाहमदो नाम। ‘अवसेससत्तानं सरीरसण्ठानं विरूपं बीभच्छं, मय्हं पन मनापं पासादिक’न्ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो सण्ठानमदो नाम। ‘अवसेसानं सत्तानं सरीरे बहू दोसा, मय्हं पन सरीरे केसग्गमत्तम्पि वज्‍जं नत्थी’ति मज्‍जनवसेन उप्पन्‍नो मानो पारिपूरिमदो नाम।

    ‘Avasesā sattā nissippā, ahaṃ pana sippavā’ti majjanavasena uppanno māno sippamado nāma. ‘Avasesā sattā rassā, ahaṃ pana dīgho’ti majjanavasena uppanno māno ārohamado nāma. ‘Avasesā sattā rassā vā honti dīghā vā, ahaṃ nigrodhaparimaṇḍalo’ti majjanavasena uppanno māno pariṇāhamado nāma. ‘Avasesasattānaṃ sarīrasaṇṭhānaṃ virūpaṃ bībhacchaṃ, mayhaṃ pana manāpaṃ pāsādika’nti majjanavasena uppanno māno saṇṭhānamado nāma. ‘Avasesānaṃ sattānaṃ sarīre bahū dosā, mayhaṃ pana sarīre kesaggamattampi vajjaṃ natthī’ti majjanavasena uppanno māno pāripūrimado nāma.

    ८४५. इमिना एत्तकेन ठानेन सवत्थुकं मानं कथेत्वा इदानि अवत्थुकं निब्बत्तितमानमेव दस्सेन्तो तत्थ कतमो मदोतिआदिमाह। तं उत्तानत्थमेव।

    845. Iminā ettakena ṭhānena savatthukaṃ mānaṃ kathetvā idāni avatthukaṃ nibbattitamānameva dassento tattha katamo madotiādimāha. Taṃ uttānatthameva.

    ८४६. पमादनिद्देसे चित्तस्स वोस्सग्गोति इमेसु एत्तकेसु ठानेसु सतिया अनिग्गण्हित्वा चित्तस्स वोस्सज्‍जनं; सतिविरहोति अत्थो। वोस्सग्गानुप्पदानन्ति वोस्सग्गस्स अनुप्पदानं; पुनप्पुनं विस्सज्‍जनन्ति अत्थो। असक्‍कच्‍चकिरियताति एतेसं दानादीनं कुसलधम्मानं भावनाय पुग्गलस्स वा देय्यधम्मस्स वा असक्‍कच्‍चकरणवसेन असक्‍कच्‍चकिरिया। सततभावो सातच्‍चं। न सततभावो असातच्‍चं। न सातच्‍चकिरियता असातच्‍चकिरियता। अनट्ठितकरणं अनट्ठितकिरियता। यथा नाम ककण्टको थोकं गन्त्वा थोकं तिट्ठति, न निरन्तरं गच्छति, एवमेव यो पुग्गलो एकदिवसं दानं वा दत्वा पूजं वा कत्वा धम्मं वा सुत्वा समणधम्मं वा कत्वा पुन चिरस्सं करोति, न निरन्तरं पवत्तेति, तस्स सा किरिया अनट्ठितकिरियताति वुच्‍चति। ओलीनवुत्तिताति निरन्तरकरणसङ्खातस्स विप्फारस्सेव अभावेन लीनवुत्तिता। निक्खित्तछन्दताति कुसलकिरियाय वीरियछन्दस्स निक्खित्तभावो। निक्खित्तधुरताति वीरियधुरस्स ओरोपनं, ओसक्‍कितमानसताति अत्थो। अनधिट्ठानन्ति कुसलकरणे पतिट्ठाभावो। अननुयोगोति अननुयुञ्‍जनं। पमादोति पमज्‍जनं। यो एवरूपो पमादोति इदं अत्थपरियायस्स ब्यञ्‍जनपरियायस्स च परियन्ताभावतो आकारदस्सनं। इदं वुत्तं होति – य्वायं आदितो पट्ठाय दस्सितो पमादो, यो अञ्‍ञोपि एवमाकारो एवंजातिको पमादो पमज्‍जनाकारवसेन पमज्‍जना, पमज्‍जितभाववसेन पमज्‍जितत्तन्ति सङ्खं गतो – अयं वुच्‍चति पमादोति। लक्खणतो पनेस पञ्‍चसु कामगुणेसु सतिवोस्सग्गलक्खणो, तत्थेव सतिया विस्सट्ठाकारो वेदितब्बो।

    846. Pamādaniddese cittassa vossaggoti imesu ettakesu ṭhānesu satiyā aniggaṇhitvā cittassa vossajjanaṃ; sativirahoti attho. Vossaggānuppadānanti vossaggassa anuppadānaṃ; punappunaṃ vissajjananti attho. Asakkaccakiriyatāti etesaṃ dānādīnaṃ kusaladhammānaṃ bhāvanāya puggalassa vā deyyadhammassa vā asakkaccakaraṇavasena asakkaccakiriyā. Satatabhāvo sātaccaṃ. Na satatabhāvo asātaccaṃ. Na sātaccakiriyatā asātaccakiriyatā. Anaṭṭhitakaraṇaṃ anaṭṭhitakiriyatā. Yathā nāma kakaṇṭako thokaṃ gantvā thokaṃ tiṭṭhati, na nirantaraṃ gacchati, evameva yo puggalo ekadivasaṃ dānaṃ vā datvā pūjaṃ vā katvā dhammaṃ vā sutvā samaṇadhammaṃ vā katvā puna cirassaṃ karoti, na nirantaraṃ pavatteti, tassa sā kiriyā anaṭṭhitakiriyatāti vuccati. Olīnavuttitāti nirantarakaraṇasaṅkhātassa vipphārasseva abhāvena līnavuttitā. Nikkhittachandatāti kusalakiriyāya vīriyachandassa nikkhittabhāvo. Nikkhittadhuratāti vīriyadhurassa oropanaṃ, osakkitamānasatāti attho. Anadhiṭṭhānanti kusalakaraṇe patiṭṭhābhāvo. Ananuyogoti ananuyuñjanaṃ. Pamādoti pamajjanaṃ. Yo evarūpo pamādoti idaṃ atthapariyāyassa byañjanapariyāyassa ca pariyantābhāvato ākāradassanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yvāyaṃ ādito paṭṭhāya dassito pamādo, yo aññopi evamākāro evaṃjātiko pamādo pamajjanākāravasena pamajjanā, pamajjitabhāvavasena pamajjitattanti saṅkhaṃ gato – ayaṃ vuccati pamādoti. Lakkhaṇato panesa pañcasu kāmaguṇesu sativossaggalakkhaṇo, tattheva satiyā vissaṭṭhākāro veditabbo.

    ८४७. थम्भनिद्देसे थद्धट्ठेन थम्भो; खलिया थद्धसाटकस्स विय चित्तस्स थद्धता एत्थ कथिता। थम्भनाकारो थम्भना। थम्भितस्स भावो थम्भितत्तं। कक्खळस्स पुग्गलस्स भावो कक्खळियं। फरुसस्स पुग्गलस्स भावो फारुसियं। अभिवादनादिसामीचिरहानं तस्सा सामीचिया अकरणवसेन उजुमेव ठपितचित्तभावो उजुचित्तता। थद्धस्स अमुदुनो भावो अमुदुता। अयं वुच्‍चतीति अयं थम्भो नाम वुच्‍चति, येन समन्‍नागतो पुग्गलो गिलितनङ्गलसीसो विय अजगरो, वातभरिता विय भस्ता चेतियं वा वुड्ढतरे वा दिस्वा ओनमितुं न सक्‍कोति, परियन्तेनेव चरति। स्वायं चित्तस्स उद्धुमातभावलक्खणोति वेदितब्बो।

    847. Thambhaniddese thaddhaṭṭhena thambho; khaliyā thaddhasāṭakassa viya cittassa thaddhatā ettha kathitā. Thambhanākāro thambhanā. Thambhitassa bhāvo thambhitattaṃ. Kakkhaḷassa puggalassa bhāvo kakkhaḷiyaṃ. Pharusassa puggalassa bhāvo phārusiyaṃ. Abhivādanādisāmīcirahānaṃ tassā sāmīciyā akaraṇavasena ujumeva ṭhapitacittabhāvo ujucittatā. Thaddhassa amuduno bhāvo amudutā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ thambho nāma vuccati, yena samannāgato puggalo gilitanaṅgalasīso viya ajagaro, vātabharitā viya bhastā cetiyaṃ vā vuḍḍhatare vā disvā onamituṃ na sakkoti, pariyanteneva carati. Svāyaṃ cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇoti veditabbo.

    ८४८. सारम्भनिद्देसे सारम्भनवसेन सारम्भो। पटिप्फरित्वा सारम्भो पटिसारम्भो। सारम्भनाकारो सारम्भना। पटिप्फरित्वा सारम्भना पटिसारम्भना। पटिसारम्भितस्स भावो पटिसारम्भितत्तं। अयं वुच्‍चतीति अयं सारम्भो नाम वुच्‍चति। स्वायं लक्खणतो करणुत्तरियलक्खणो नाम वुच्‍चति, येन समन्‍नागतो पुग्गलो तद्दिगुणं तद्दिगुणं करोति। अगारिको समानो एकेनेकस्मिं घरवत्थुस्मिं सज्‍जिते अपरो द्वे वत्थूनि सज्‍जेति, अपरो चत्तारि, अपरो अट्ठ, अपरो सोळस। अनगारिको समानो एकेनेकस्मिं निकाये गहिते, ‘नाहं एतस्स हेट्ठा भविस्सामी’ति अपरो द्वे गण्हाति, अपरो तयो, अपरो चत्तारो, अपरो पञ्‍च। सारम्भवसेन हि गण्हितुं न वट्टति। अकुसलपक्खो एस निरयगामिमग्गो। कुसलपक्खवसेन पन एकस्मिं एकं सलाकभत्तं देन्ते द्वे दातुं, द्वे देन्ते चत्तारि दातुं वट्टति। भिक्खुनापि परेन एकस्मिं निकाये गहिते, ‘द्वे निकाये गहेत्वा सज्झायन्तस्स मे फासु होती’ति विवट्टपक्खे ठत्वा तदुत्तरि गण्हितुं वट्टति।

    848. Sārambhaniddese sārambhanavasena sārambho. Paṭippharitvā sārambho paṭisārambho. Sārambhanākāro sārambhanā. Paṭippharitvā sārambhanā paṭisārambhanā. Paṭisārambhitassa bhāvo paṭisārambhitattaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ sārambho nāma vuccati. Svāyaṃ lakkhaṇato karaṇuttariyalakkhaṇo nāma vuccati, yena samannāgato puggalo taddiguṇaṃ taddiguṇaṃ karoti. Agāriko samāno ekenekasmiṃ gharavatthusmiṃ sajjite aparo dve vatthūni sajjeti, aparo cattāri, aparo aṭṭha, aparo soḷasa. Anagāriko samāno ekenekasmiṃ nikāye gahite, ‘nāhaṃ etassa heṭṭhā bhavissāmī’ti aparo dve gaṇhāti, aparo tayo, aparo cattāro, aparo pañca. Sārambhavasena hi gaṇhituṃ na vaṭṭati. Akusalapakkho esa nirayagāmimaggo. Kusalapakkhavasena pana ekasmiṃ ekaṃ salākabhattaṃ dente dve dātuṃ, dve dente cattāri dātuṃ vaṭṭati. Bhikkhunāpi parena ekasmiṃ nikāye gahite, ‘dve nikāye gahetvā sajjhāyantassa me phāsu hotī’ti vivaṭṭapakkhe ṭhatvā taduttari gaṇhituṃ vaṭṭati.

    ८४९. अत्रिच्छतानिद्देसे यथा अरियवंससुत्ते (अ॰ नि॰ ४.२८) ‘लामकलामकट्ठो इतरीतरट्ठो’ एवं अग्गहेत्वा चीवरादीसु यं यं लद्धं होति, तेन तेन असन्तुट्ठस्स; गिहिनो वा पन रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बेसु यं यं लद्धं होति, तेन तेन असन्तुट्ठस्स। भिय्योकम्यताति विसेसकामता। इच्छनकवसेन इच्छा। इच्छाव इच्छागता, इच्छनाकारो वा। अत्तनो लाभं अतिच्‍च इच्छनभावो अतिच्छता। रागोतिआदीनि हेट्ठा वुत्तत्थानेव। अयं वुच्‍चतीति अयं अतिच्छता नाम वुच्‍चति। अत्रिच्छतातिपि एतिस्सा एव नामं। लक्खणतो पन सकलाभे असन्तुट्ठि परलाभे च पत्थना – एतं अत्रिच्छतालक्खणं। अत्रिच्छपुग्गलस्स हि अत्तना लद्धं पणीतम्पि लामकं विय खायति, परेन लद्धं लामकम्पि पणीतं विय खायति; एकभाजने पक्‍कयागु वा भत्तं वा पूवो वा अत्तनो पत्ते पक्खित्तो लामको विय, परस्स पत्ते पणीतो विय खायति। अयं पन अत्रिच्छता पब्बजितानम्पि होति गिहीनम्पि तिरच्छानगतानम्पि।

    849. Atricchatāniddese yathā ariyavaṃsasutte (a. ni. 4.28) ‘lāmakalāmakaṭṭho itarītaraṭṭho’ evaṃ aggahetvā cīvarādīsu yaṃ yaṃ laddhaṃ hoti, tena tena asantuṭṭhassa; gihino vā pana rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbesu yaṃ yaṃ laddhaṃ hoti, tena tena asantuṭṭhassa. Bhiyyokamyatāti visesakāmatā. Icchanakavasena icchā. Icchāva icchāgatā, icchanākāro vā. Attano lābhaṃ aticca icchanabhāvo aticchatā. Rāgotiādīni heṭṭhā vuttatthāneva. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ aticchatā nāma vuccati. Atricchatātipi etissā eva nāmaṃ. Lakkhaṇato pana sakalābhe asantuṭṭhi paralābhe ca patthanā – etaṃ atricchatālakkhaṇaṃ. Atricchapuggalassa hi attanā laddhaṃ paṇītampi lāmakaṃ viya khāyati, parena laddhaṃ lāmakampi paṇītaṃ viya khāyati; ekabhājane pakkayāgu vā bhattaṃ vā pūvo vā attano patte pakkhitto lāmako viya, parassa patte paṇīto viya khāyati. Ayaṃ pana atricchatā pabbajitānampi hoti gihīnampi tiracchānagatānampi.

    तत्रिमानि वत्थूनि – एको किर कुटुम्बिको तिंस भिक्खुनियो निमन्तेत्वा सपूवं भत्तं अदासि । सङ्घत्थेरी सब्बभिक्खूनीनं पत्ते पूवं परिवत्तापेत्वा पच्छा अत्तना लद्धमेव खादि। बाराणसिराजापि ‘अङ्गारपक्‍कमंसं खादिस्सामी’ति देविं आदाय अरञ्‍ञं पविट्ठो एकं किन्‍नरिं दिस्वा, देविं पहाय, तस्सानुपदं गतो। देवी निवत्तित्वा अस्समपदं गन्त्वा कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठ समापत्तियो पञ्‍च च अभिञ्‍ञायो पत्वा निसिन्‍ना राजानं आगच्छन्तं दिस्वा आकासे उप्पतित्वा अगमासि। रुक्खे अधिवत्था देवता इमं गाथमाह –

    Tatrimāni vatthūni – eko kira kuṭumbiko tiṃsa bhikkhuniyo nimantetvā sapūvaṃ bhattaṃ adāsi . Saṅghattherī sabbabhikkhūnīnaṃ patte pūvaṃ parivattāpetvā pacchā attanā laddhameva khādi. Bārāṇasirājāpi ‘aṅgārapakkamaṃsaṃ khādissāmī’ti deviṃ ādāya araññaṃ paviṭṭho ekaṃ kinnariṃ disvā, deviṃ pahāya, tassānupadaṃ gato. Devī nivattitvā assamapadaṃ gantvā kasiṇaparikammaṃ katvā aṭṭha samāpattiyo pañca ca abhiññāyo patvā nisinnā rājānaṃ āgacchantaṃ disvā ākāse uppatitvā agamāsi. Rukkhe adhivatthā devatā imaṃ gāthamāha –

    अत्रिच्छं अतिलोभेन, अतिलोभमदेन च।

    Atricchaṃ atilobhena, atilobhamadena ca;

    एवं हायति अत्थम्हा, अहंव असिताभुयाति॥ (जा॰ १.२.१६८)।

    Evaṃ hāyati atthamhā, ahaṃva asitābhuyāti. (jā. 1.2.168);

    यथा चन्दकिन्‍नरिं पत्थयन्तो असिताभुया राजधीताय हीनो परिहीनो, एवं अत्रिच्छं अतिलोभेन अत्थम्ह हायति जीयतीति देवता रञ्‍ञा सद्धिं केळिमकासि।

    Yathā candakinnariṃ patthayanto asitābhuyā rājadhītāya hīno parihīno, evaṃ atricchaṃ atilobhena atthamha hāyati jīyatīti devatā raññā saddhiṃ keḷimakāsi.

    कस्सपबुद्धकालेपि मित्तविन्दको नाम सेट्ठिपुत्तो अस्सद्धो अप्पसन्‍नो मातरा ‘तात, अज्‍ज उपोसथिको हुत्वा विहारे सब्बरत्तिं धम्मसवनं सुण, सहस्सं ते दस्सामी’ति वुत्ते धनलोभेन उपोसथङ्गानि समादाय विहारं गन्त्वा ‘इदं ठानं अकुतोभय’न्ति सल्‍लक्खेत्वा धम्मासनस्स हेट्ठा निपन्‍नो सब्बरत्तिं निद्दायित्वा घरं अगमासि। माता पातोव यागुं पचित्वा उपनामेसि। सो सहस्सं गहेत्वाव यागुं पिवि। अथस्स एतदहोसि – ‘धनं संहरिस्सामी’ति। सो नावाय समुद्दं पक्खन्दितुकामो अहोसि। अथ नं माता ‘‘तात, इमस्मिं कुले चत्तालीसकोटिधनं अत्थि; अलं गमनेना’’ति वारेसि। सो तस्सा वचनं अनादियित्वा गच्छति एव। सा पुरतो अट्ठासि। अथ नं कुज्झित्वा ‘अयं मय्हं पुरतो तिट्ठती’ति पादेन पहरित्वा पतितं मातरं अन्तरं कत्वा अगमासि। माता उट्ठहित्वा ‘‘मादिसाय मातरि एवरूपं कम्मं कत्वा गतस्स मे गतट्ठाने सुखं भविस्सती’’ति एवंसञ्‍ञी नाम त्वं पुत्ताति आह। तस्स नावं आरुय्ह गच्छतो सत्तमे दिवसे नावा अट्ठासि। अथ ते मनुस्सा ‘‘अद्धा एत्थ पापपुरिसो अत्थि; सलाकं देथा’’ति सलाका दीयमाना तस्सेव तिक्खत्तुं पापुणि। ते तस्स उळुम्पं दत्वा तं समुद्दे पक्खिपिंसु। सो एकं दीपं गन्त्वा विमानपेतीहि सद्धिं सम्पत्तिं अनुभवन्तो ताहि ‘‘पुरतो मा अगमासी’’ति वुच्‍चमानोपि तद्दिगुणं सम्पत्तिं पस्सन्तो अनुपुब्बेन खुरचक्‍कधरं एकं पुरिसं अद्दस। तस्स तं चक्‍कं पदुमपुप्फं विय उपट्ठाति। सो तं आह – ‘‘अम्भो, इदं तया पिळन्धपदुमं मय्हं देही’’ति। ‘‘नयिदं, सामि , पदुमं; खुरचक्‍कं एत’’न्ति। सो ‘‘वञ्‍चेसि मं त्वं। किं मे पदुमं न दिट्ठपुब्ब’’न्ति वत्वा ‘‘त्वञ्हि लोहितचन्दनं लिम्पेत्वा पिळन्धनं पदुमपुप्फं मय्हं न दातुकामोसी’’ति आह। सो चिन्तेसि – ‘अयम्पि मया कतसदिसं कम्मं कत्वा तस्स फलं अनुभवितुकामो’ति। अथ नं ‘‘हन्द रे’’ति वत्वा तस्स मत्थके चक्‍कं पक्खिपित्वा पलायि। एतमत्थं विदित्वा सत्था इमं गाथमाह –

    Kassapabuddhakālepi mittavindako nāma seṭṭhiputto assaddho appasanno mātarā ‘tāta, ajja uposathiko hutvā vihāre sabbarattiṃ dhammasavanaṃ suṇa, sahassaṃ te dassāmī’ti vutte dhanalobhena uposathaṅgāni samādāya vihāraṃ gantvā ‘idaṃ ṭhānaṃ akutobhaya’nti sallakkhetvā dhammāsanassa heṭṭhā nipanno sabbarattiṃ niddāyitvā gharaṃ agamāsi. Mātā pātova yāguṃ pacitvā upanāmesi. So sahassaṃ gahetvāva yāguṃ pivi. Athassa etadahosi – ‘dhanaṃ saṃharissāmī’ti. So nāvāya samuddaṃ pakkhanditukāmo ahosi. Atha naṃ mātā ‘‘tāta, imasmiṃ kule cattālīsakoṭidhanaṃ atthi; alaṃ gamanenā’’ti vāresi. So tassā vacanaṃ anādiyitvā gacchati eva. Sā purato aṭṭhāsi. Atha naṃ kujjhitvā ‘ayaṃ mayhaṃ purato tiṭṭhatī’ti pādena paharitvā patitaṃ mātaraṃ antaraṃ katvā agamāsi. Mātā uṭṭhahitvā ‘‘mādisāya mātari evarūpaṃ kammaṃ katvā gatassa me gataṭṭhāne sukhaṃ bhavissatī’’ti evaṃsaññī nāma tvaṃ puttāti āha. Tassa nāvaṃ āruyha gacchato sattame divase nāvā aṭṭhāsi. Atha te manussā ‘‘addhā ettha pāpapuriso atthi; salākaṃ dethā’’ti salākā dīyamānā tasseva tikkhattuṃ pāpuṇi. Te tassa uḷumpaṃ datvā taṃ samudde pakkhipiṃsu. So ekaṃ dīpaṃ gantvā vimānapetīhi saddhiṃ sampattiṃ anubhavanto tāhi ‘‘purato mā agamāsī’’ti vuccamānopi taddiguṇaṃ sampattiṃ passanto anupubbena khuracakkadharaṃ ekaṃ purisaṃ addasa. Tassa taṃ cakkaṃ padumapupphaṃ viya upaṭṭhāti. So taṃ āha – ‘‘ambho, idaṃ tayā piḷandhapadumaṃ mayhaṃ dehī’’ti. ‘‘Nayidaṃ, sāmi , padumaṃ; khuracakkaṃ eta’’nti. So ‘‘vañcesi maṃ tvaṃ. Kiṃ me padumaṃ na diṭṭhapubba’’nti vatvā ‘‘tvañhi lohitacandanaṃ limpetvā piḷandhanaṃ padumapupphaṃ mayhaṃ na dātukāmosī’’ti āha. So cintesi – ‘ayampi mayā katasadisaṃ kammaṃ katvā tassa phalaṃ anubhavitukāmo’ti. Atha naṃ ‘‘handa re’’ti vatvā tassa matthake cakkaṃ pakkhipitvā palāyi. Etamatthaṃ viditvā satthā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘चतुब्भि अट्ठज्झगमा, अट्ठहि पिच सोळस।

    ‘‘Catubbhi aṭṭhajjhagamā, aṭṭhahi pica soḷasa;

    सोळसाहि च बात्तिंस, अत्रिच्छं चक्‍कमासदो।

    Soḷasāhi ca bāttiṃsa, atricchaṃ cakkamāsado;

    इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्‍कं भमति मत्थके’’ति॥ (जा॰ १.१.१०४)।

    Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti. (jā. 1.1.104);

    अञ्‍ञतरोपि अत्रिच्छो अमच्‍चो सकविसयं अतिक्‍कमित्वा परविसयं पाविसि। तत्थ पोथितो पलायित्वा एकस्स तापसस्स वसनट्ठानं पविसित्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय निपज्‍जि। सो तापसेन ‘किं ते कत’न्ति पुच्छितो इमा गाथायो अभासि –

    Aññataropi atriccho amacco sakavisayaṃ atikkamitvā paravisayaṃ pāvisi. Tattha pothito palāyitvā ekassa tāpasassa vasanaṭṭhānaṃ pavisitvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāya nipajji. So tāpasena ‘kiṃ te kata’nti pucchito imā gāthāyo abhāsi –

    ‘‘सकं निकेतं अतिहीळयानो,

    ‘‘Sakaṃ niketaṃ atihīḷayāno,

    अत्रिच्छता मल्‍लगामं अगच्छिं।

    Atricchatā mallagāmaṃ agacchiṃ;

    ततो जना निक्खमित्वान गामा,

    Tato janā nikkhamitvāna gāmā,

    कोदण्डकेन परिपोथयिंसु मं॥

    Kodaṇḍakena paripothayiṃsu maṃ.

    ‘‘सो भिन्‍नसीसो रुहिरमक्खितङ्गो,

    ‘‘So bhinnasīso ruhiramakkhitaṅgo,

    पच्‍चागमासिं सकं निकेतं।

    Paccāgamāsiṃ sakaṃ niketaṃ;

    तस्मा अहं पोसथं पालयामि,

    Tasmā ahaṃ posathaṃ pālayāmi,

    अत्रिच्छता मा पुनरागमासी’’ति॥ (जा॰ १.१४.१३८-१३९)।

    Atricchatā mā punarāgamāsī’’ti. (jā. 1.14.138-139);

    ८५०. महिच्छतानिद्देसे महन्तानि वत्थूनि इच्छति, महती वास्स इच्छाति महिच्छो, तस्स भावो महिच्छता। लक्खणतो पन असन्तगुणसम्भावनता पटिग्गहणे च परिभोगे च अमत्तञ्‍ञुता – एतं महिच्छतालक्खणं। महिच्छो हि पुग्गलो यथा नाम कच्छपुटवाणिजो पिळन्धनभण्डकं हत्थेन गहेत्वा उच्छङ्गेपि पक्खिपितब्बयुत्तकं पक्खिपित्वा महाजनस्स पस्सन्तस्सेव ‘‘अम्मा, असुकं गण्हथ, असुकं गण्हथा’’ति मुखेन संविदहति। एवमेव सो अप्पमत्तकम्पि अत्तनो सीलं वा गन्थं वा धुतगुणं वा अन्तमसो अरञ्‍ञवासमत्तकम्पि महाजनस्स जानन्तस्सेव सम्भावेतुकामो होति, सम्भावेत्वा च पन सकटेहिपि उपनीते पच्‍चये ‘अल’न्ति अवत्वा गण्हाति। तयो हि पूरेतुं न सक्‍का – अग्गि उपादानेन, समुद्दो उदकेन, महिच्छो पच्‍चयेहीति।

    850. Mahicchatāniddese mahantāni vatthūni icchati, mahatī vāssa icchāti mahiccho, tassa bhāvo mahicchatā. Lakkhaṇato pana asantaguṇasambhāvanatā paṭiggahaṇe ca paribhoge ca amattaññutā – etaṃ mahicchatālakkhaṇaṃ. Mahiccho hi puggalo yathā nāma kacchapuṭavāṇijo piḷandhanabhaṇḍakaṃ hatthena gahetvā ucchaṅgepi pakkhipitabbayuttakaṃ pakkhipitvā mahājanassa passantasseva ‘‘ammā, asukaṃ gaṇhatha, asukaṃ gaṇhathā’’ti mukhena saṃvidahati. Evameva so appamattakampi attano sīlaṃ vā ganthaṃ vā dhutaguṇaṃ vā antamaso araññavāsamattakampi mahājanassa jānantasseva sambhāvetukāmo hoti, sambhāvetvā ca pana sakaṭehipi upanīte paccaye ‘ala’nti avatvā gaṇhāti. Tayo hi pūretuṃ na sakkā – aggi upādānena, samuddo udakena, mahiccho paccayehīti.

    अग्गिक्खन्धो समुद्दो च, महिच्छो चापि पुग्गलो।

    Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cāpi puggalo;

    बहुके पच्‍चये देन्ते, तयो पेते न पूरये॥

    Bahuke paccaye dente, tayo pete na pūraye.

    महिच्छपुग्गलो हि विजातमातुयापि मनं गण्हितुं न सक्‍कोति, पगेव उपट्ठाकानं।

    Mahicchapuggalo hi vijātamātuyāpi manaṃ gaṇhituṃ na sakkoti, pageva upaṭṭhākānaṃ.

    तत्रिमानि वत्थूनि – एको किर दहरभिक्खु पिट्ठपूवे पियायति। अथस्स माता पटिपत्तिं वीमंसमाना ‘सचे मे पुत्तो पटिग्गहणे मत्तं जानाति, सकलम्पि नं तेमासं पूवेहेव उपट्ठहिस्सामी’ति वस्सूपनायिकदिवसे परिवीमंसमाना पठमं एकं पूवं अदासि, तस्मिं निट्ठिते दुतियं, तस्मिम्पि निट्ठिते ततियं। दहरो ‘अल’न्ति अवत्वा खादियेव। माता तस्स अमत्तञ्‍ञुभावं ञत्वा ‘अज्‍जेव मे पुत्तेन सकलतेमासस्स पूवा खादिता’ति दुतियदिवसतो पट्ठाय एकपूवम्पि न अदासि।

    Tatrimāni vatthūni – eko kira daharabhikkhu piṭṭhapūve piyāyati. Athassa mātā paṭipattiṃ vīmaṃsamānā ‘sace me putto paṭiggahaṇe mattaṃ jānāti, sakalampi naṃ temāsaṃ pūveheva upaṭṭhahissāmī’ti vassūpanāyikadivase parivīmaṃsamānā paṭhamaṃ ekaṃ pūvaṃ adāsi, tasmiṃ niṭṭhite dutiyaṃ, tasmimpi niṭṭhite tatiyaṃ. Daharo ‘ala’nti avatvā khādiyeva. Mātā tassa amattaññubhāvaṃ ñatvā ‘ajjeva me puttena sakalatemāsassa pūvā khāditā’ti dutiyadivasato paṭṭhāya ekapūvampi na adāsi.

    तिस्समहाराजापि देवसिकं चेतियपब्बते भिक्खुसङ्घस्स दानं ददमानो ‘महाराज, किं एकमेव ठानं भजसि? किं अञ्‍ञत्थ दातुं न वट्टती’ति जानपदेहि वुत्तो दुतियदिवसे अनुराधपुरे महादानं दापेसि। एकभिक्खुपि पटिग्गहणे मत्तं न अञ्‍ञासि। एकमेकेन पटिग्गहितं खादनीयभोजनीयं द्वे तयो जना उक्खिपिंसु। राजा दुतियदिवसे चेतियपब्बते भिक्खुसङ्घं निमन्तापेत्वा राजन्तेपुरं आगतकाले ‘‘पत्तं देथा’’ति आह। ‘‘अलं, महाराज, अत्तनो पमाणेन भिक्खं गण्हिस्सती’’ति एकभिक्खुपि पत्तं न अदासि। सब्बे पमाणयुत्तकमेव पटिग्गहेसुं। अथ राजा आह – ‘‘पस्सथ तुम्हाकं भिक्खूसु एकोपि मत्तं न जानाति। हिय्यो किञ्‍चि अवसेसं नाहोसि। अज्‍ज गहितं मन्दं, अवसेसमेव बहू’’ति तेसं मत्तञ्‍ञुताय अत्तमनो इतरेसञ्‍च अमत्तञ्‍ञुताय अनत्तमनो अहोसि।

    Tissamahārājāpi devasikaṃ cetiyapabbate bhikkhusaṅghassa dānaṃ dadamāno ‘mahārāja, kiṃ ekameva ṭhānaṃ bhajasi? Kiṃ aññattha dātuṃ na vaṭṭatī’ti jānapadehi vutto dutiyadivase anurādhapure mahādānaṃ dāpesi. Ekabhikkhupi paṭiggahaṇe mattaṃ na aññāsi. Ekamekena paṭiggahitaṃ khādanīyabhojanīyaṃ dve tayo janā ukkhipiṃsu. Rājā dutiyadivase cetiyapabbate bhikkhusaṅghaṃ nimantāpetvā rājantepuraṃ āgatakāle ‘‘pattaṃ dethā’’ti āha. ‘‘Alaṃ, mahārāja, attano pamāṇena bhikkhaṃ gaṇhissatī’’ti ekabhikkhupi pattaṃ na adāsi. Sabbe pamāṇayuttakameva paṭiggahesuṃ. Atha rājā āha – ‘‘passatha tumhākaṃ bhikkhūsu ekopi mattaṃ na jānāti. Hiyyo kiñci avasesaṃ nāhosi. Ajja gahitaṃ mandaṃ, avasesameva bahū’’ti tesaṃ mattaññutāya attamano itaresañca amattaññutāya anattamano ahosi.

    ८५१. पापिच्छतानिद्देसे अस्सद्धो समानो सद्धोति मं जनो जानातूतिआदीसु एवं इच्छन्तो किं करोति? अस्सद्धो सद्धाकारं दस्सेति; दुस्सीलादयो सीलवन्तादीनं आकारं दस्सेन्ति। कथं? अस्सद्धो ताव महामहदिवसे मनुस्सानं विहारं आगमनवेलाय सम्मज्‍जनिं आदाय विहारं सम्मज्‍जति, कचवरं छड्डेति, मनुस्सेहि दिट्ठभावं ञत्वा चेतियङ्गणं गच्छति, तत्थापि सम्मज्‍जित्वा कचवरं छड्डेति, वालिकं समं करोति, आसनानि धोवति, बोधिम्हि उदकं सिञ्‍चति। मनुस्सा दिस्वा ‘नत्थि मञ्‍ञे अञ्‍ञो भिक्खु विहारजग्गनको, अयमेव इमं विहारं पटिजग्गति, सद्धो थेरो’ति गमनकाले निमन्तेत्वा गच्छन्ति। दुस्सीलोपि उपट्ठाकानं सम्मुखे विनयधरं उपसङ्कमित्वा पुच्छति ‘‘भन्ते, मयि गच्छन्ते गोणो उब्बिग्गो। तेन धावता तिणानि छिन्‍नानि। सम्मज्‍जन्तस्स मे तिणानि छिज्‍जन्ति। चङ्कमन्तस्स मे पाणका मीयन्ति। खेळं पातेन्तस्स असतिया तिणमत्थके पतति; तत्थ तत्थ किं होती’’ति? ‘‘अनापत्ति, आवुसो, असञ्‍चिच्‍च असतिया अजानन्तस्सा’’ति च वुत्ते ‘‘भन्ते, मय्हं गरुकं विय उपट्ठाति; सुट्ठु वीमंसथा’’ति भणति। तं सुत्वा मनुस्सा ‘अम्हाकं अय्यो एत्तकेपि कुक्‍कुच्‍चायति! अञ्‍ञस्मिं ओळारिके किं नाम करिस्सति; नत्थि इमिना सदिसो सीलवाति पसन्‍ना सक्‍कारं करोन्ति। अप्पस्सुतोपि उपट्ठाकमज्झे निसिन्‍नो ‘‘असुको तिपिटकधरो, असुको चतुनिकायिको मय्हं अन्तेवासिको, मम सन्तिके तेहि धम्मो उग्गहितो’’ति वदति। मनुस्सा ‘अम्हाकं अय्येन सदिसो बहुस्सुतो नत्थि, एतस्स किर सन्तिके असुकेन च असुकेन च धम्मो उग्गहितो’ति पसन्‍ना सक्‍कारं करोन्ति।

    851. Pāpicchatāniddese assaddho samāno saddhoti maṃ jano jānātūtiādīsu evaṃ icchanto kiṃ karoti? Assaddho saddhākāraṃ dasseti; dussīlādayo sīlavantādīnaṃ ākāraṃ dassenti. Kathaṃ? Assaddho tāva mahāmahadivase manussānaṃ vihāraṃ āgamanavelāya sammajjaniṃ ādāya vihāraṃ sammajjati, kacavaraṃ chaḍḍeti, manussehi diṭṭhabhāvaṃ ñatvā cetiyaṅgaṇaṃ gacchati, tatthāpi sammajjitvā kacavaraṃ chaḍḍeti, vālikaṃ samaṃ karoti, āsanāni dhovati, bodhimhi udakaṃ siñcati. Manussā disvā ‘natthi maññe añño bhikkhu vihārajagganako, ayameva imaṃ vihāraṃ paṭijaggati, saddho thero’ti gamanakāle nimantetvā gacchanti. Dussīlopi upaṭṭhākānaṃ sammukhe vinayadharaṃ upasaṅkamitvā pucchati ‘‘bhante, mayi gacchante goṇo ubbiggo. Tena dhāvatā tiṇāni chinnāni. Sammajjantassa me tiṇāni chijjanti. Caṅkamantassa me pāṇakā mīyanti. Kheḷaṃ pātentassa asatiyā tiṇamatthake patati; tattha tattha kiṃ hotī’’ti? ‘‘Anāpatti, āvuso, asañcicca asatiyā ajānantassā’’ti ca vutte ‘‘bhante, mayhaṃ garukaṃ viya upaṭṭhāti; suṭṭhu vīmaṃsathā’’ti bhaṇati. Taṃ sutvā manussā ‘amhākaṃ ayyo ettakepi kukkuccāyati! Aññasmiṃ oḷārike kiṃ nāma karissati; natthi iminā sadiso sīlavāti pasannā sakkāraṃ karonti. Appassutopi upaṭṭhākamajjhe nisinno ‘‘asuko tipiṭakadharo, asuko catunikāyiko mayhaṃ antevāsiko, mama santike tehi dhammo uggahito’’ti vadati. Manussā ‘amhākaṃ ayyena sadiso bahussuto natthi, etassa kira santike asukena ca asukena ca dhammo uggahito’ti pasannā sakkāraṃ karonti.

    सङ्गणिकारामोपि महामहदिवसे दीघपीठञ्‍च अपस्सयञ्‍च गाहापेत्वा विहारपच्‍चन्ते रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदति। मनुस्सा आगन्त्वा ‘‘थेरो कुहि’’न्ति पुच्छन्ति। ‘‘गण्ठिकपुत्ता नाम गण्ठिका एव होन्ति। तेन थेरो एवरूपे काले इध न निसीदति, विहारपच्‍चन्ते दिवाट्ठाने दीघचङ्कमे विहरती’’ति वदन्ति। सोपि दिवसभागं वीतिनामेत्वा नलाटे मक्‍कटसुत्तं अल्‍लियापेत्वा पीठं गाहापेत्वा आगम्म परिवेणद्वारे निसीदति। मनुस्सा ‘‘कहं, भन्ते, गतत्थ? आगन्त्वा न अद्दसम्हा’’ति वदन्ति। ‘‘उपासका, अन्तोविहारो आकिण्णो; दहरसामणेरानं विचरणट्ठानमेतं सट्ठिहत्थचङ्कमे दिवाट्ठाने निसीदिम्हा’’ति अत्तनो पविवित्तभावं जानापेति।

    Saṅgaṇikārāmopi mahāmahadivase dīghapīṭhañca apassayañca gāhāpetvā vihārapaccante rukkhamūle divāvihāraṃ nisīdati. Manussā āgantvā ‘‘thero kuhi’’nti pucchanti. ‘‘Gaṇṭhikaputtā nāma gaṇṭhikā eva honti. Tena thero evarūpe kāle idha na nisīdati, vihārapaccante divāṭṭhāne dīghacaṅkame viharatī’’ti vadanti. Sopi divasabhāgaṃ vītināmetvā nalāṭe makkaṭasuttaṃ alliyāpetvā pīṭhaṃ gāhāpetvā āgamma pariveṇadvāre nisīdati. Manussā ‘‘kahaṃ, bhante, gatattha? Āgantvā na addasamhā’’ti vadanti. ‘‘Upāsakā, antovihāro ākiṇṇo; daharasāmaṇerānaṃ vicaraṇaṭṭhānametaṃ saṭṭhihatthacaṅkame divāṭṭhāne nisīdimhā’’ti attano pavivittabhāvaṃ jānāpeti.

    कुसीतोपि उपट्ठाकमज्झे निसिन्‍नो ‘‘उपासका, तुम्हेहि उक्‍कापातो दिट्ठो’’ति वदति। ‘‘न पस्साम, भन्ते; काय वेलाय अहोसी’’ति च पुट्ठो ‘‘अम्हाकं चङ्कमनवेलाया’’ति वत्वा ‘‘भूमिचालसद्दं अस्सुत्था’’ति पुच्छति। ‘‘न सुणाम, भन्ते; काय वेलाया’’ति पुट्ठो ‘‘मज्झिमयामे अम्हाकं आलम्बनफलकं अपस्साय ठितकाले’’ति वत्वा ‘‘महाओभासो अहोसि; सो वो दिट्ठो’’ति पुच्छति। ‘‘काय वेलाय, भन्ते’’ति च वुत्ते ‘‘मय्हं चङ्कमम्हा ओतरणकाले’’ति वदति। मनुस्सा ‘अम्हाकं थेरो तीसुपि यामेसु चङ्कमेयेव होति; नत्थि अय्येन सदिसो आरद्धवीरियो’ति पसन्‍ना सक्‍कारं करोन्ति।

    Kusītopi upaṭṭhākamajjhe nisinno ‘‘upāsakā, tumhehi ukkāpāto diṭṭho’’ti vadati. ‘‘Na passāma, bhante; kāya velāya ahosī’’ti ca puṭṭho ‘‘amhākaṃ caṅkamanavelāyā’’ti vatvā ‘‘bhūmicālasaddaṃ assutthā’’ti pucchati. ‘‘Na suṇāma, bhante; kāya velāyā’’ti puṭṭho ‘‘majjhimayāme amhākaṃ ālambanaphalakaṃ apassāya ṭhitakāle’’ti vatvā ‘‘mahāobhāso ahosi; so vo diṭṭho’’ti pucchati. ‘‘Kāya velāya, bhante’’ti ca vutte ‘‘mayhaṃ caṅkamamhā otaraṇakāle’’ti vadati. Manussā ‘amhākaṃ thero tīsupi yāmesu caṅkameyeva hoti; natthi ayyena sadiso āraddhavīriyo’ti pasannā sakkāraṃ karonti.

    मुट्ठस्सतीपि उपट्ठाकमज्झे निसिन्‍नो ‘‘मया असुककाले नाम दीघनिकायो उग्गहितो, असुककाले मज्झिमो, संयुत्तको, अङ्गुत्तरिको; अन्तरा ओलोकनं नाम नत्थि, इच्छितिच्छतट्ठाने मुखारुळ्होव तन्ति आगच्छति; इमे पनञ्‍ञे भिक्खू एळका विय मुखं फन्दापेन्ता विहरन्ती’’ति वदति। मनुस्सा ‘नत्थि अय्येन सदिसो उपट्ठितसती’ति पसन्‍ना सक्‍कारं करोन्ति।

    Muṭṭhassatīpi upaṭṭhākamajjhe nisinno ‘‘mayā asukakāle nāma dīghanikāyo uggahito, asukakāle majjhimo, saṃyuttako, aṅguttariko; antarā olokanaṃ nāma natthi, icchiticchataṭṭhāne mukhāruḷhova tanti āgacchati; ime panaññe bhikkhū eḷakā viya mukhaṃ phandāpentā viharantī’’ti vadati. Manussā ‘natthi ayyena sadiso upaṭṭhitasatī’ti pasannā sakkāraṃ karonti.

    असमाहितोपि उपट्ठाकानं सम्मुखे अट्ठकथाचरिये पञ्हं पुच्छति – ‘कसिणं नाम कथं भावेति? कित्तकेन निमित्तं उप्पन्‍नं नाम होति? कित्तकेन उपचारो? कित्तकेन अप्पना? पठमस्स झानस्स कति अङ्गानि? दुतियस्स ततियस्स चतुत्थस्स झानस्स कति अङ्गानि’’ति पुच्छति। तेहि अत्तनो उग्गहितानुरूपेन कथितकाले सितं कत्वा ‘किं, आवुसो, एवं न होसी’ति वुत्ते ‘वट्टति, भन्ते’ति अत्तनो समापत्तिलाभितं सूचेति। मनुस्सा ‘समापत्तिलाभी अय्यो’ति पसन्‍ना सक्‍कारं करोन्ति।

    Asamāhitopi upaṭṭhākānaṃ sammukhe aṭṭhakathācariye pañhaṃ pucchati – ‘kasiṇaṃ nāma kathaṃ bhāveti? Kittakena nimittaṃ uppannaṃ nāma hoti? Kittakena upacāro? Kittakena appanā? Paṭhamassa jhānassa kati aṅgāni? Dutiyassa tatiyassa catutthassa jhānassa kati aṅgāni’’ti pucchati. Tehi attano uggahitānurūpena kathitakāle sitaṃ katvā ‘kiṃ, āvuso, evaṃ na hosī’ti vutte ‘vaṭṭati, bhante’ti attano samāpattilābhitaṃ sūceti. Manussā ‘samāpattilābhī ayyo’ti pasannā sakkāraṃ karonti.

    दुप्पञ्‍ञोपि उपट्ठाकानं मज्झे निसिन्‍नो ‘मज्झिमनिकाये मे पञ्‍चत्तयं ओलोकेन्तस्स सहिद्धियाव मग्गो आगतो। परियत्ति नाम अम्हाकं न दुक्‍करा। परियत्तिवावटो पन दुक्खतो न मुच्‍चतीति परियत्तिं विस्सज्‍जयिम्हा’तिआदीनि वदन्तो अत्तनो महापञ्‍ञतं दीपेति। एवं वदन्तो पनस्स सासने पहारं देति। इमिना सदिसो महाचोरो नाम नत्थि। न हि परियत्तिधरो दुक्खतो न मुच्‍चतीति। अखीणासवोपि गामदारके दिस्वा ‘तुम्हाकं मातापितरो अम्हे किं वदन्ती’’ति? ‘‘अरहाति वदन्ति, भन्ते’’ति। ‘याव छेका गहपतिका, न सक्‍का वञ्‍चेतु’न्ति अत्तनो खीणासवभावं दीपेति।

    Duppaññopi upaṭṭhākānaṃ majjhe nisinno ‘majjhimanikāye me pañcattayaṃ olokentassa sahiddhiyāva maggo āgato. Pariyatti nāma amhākaṃ na dukkarā. Pariyattivāvaṭo pana dukkhato na muccatīti pariyattiṃ vissajjayimhā’tiādīni vadanto attano mahāpaññataṃ dīpeti. Evaṃ vadanto panassa sāsane pahāraṃ deti. Iminā sadiso mahācoro nāma natthi. Na hi pariyattidharo dukkhato na muccatīti. Akhīṇāsavopi gāmadārake disvā ‘tumhākaṃ mātāpitaro amhe kiṃ vadantī’’ti? ‘‘Arahāti vadanti, bhante’’ti. ‘Yāva chekā gahapatikā, na sakkā vañcetu’nti attano khīṇāsavabhāvaṃ dīpeti.

    अञ्‍ञेपि चेत्थ चाटिअरहन्तपारोहअरहन्तादयो वेदितब्बा – एको किर कुहको अन्तोगब्भे चाटिं निखणित्वा मनुस्सानं आगमनकाले पविसति। मनुस्सा ‘कहं थेरो’ति पुच्छन्ति। ‘अन्तोगब्भे’ति च वुत्ते पविसित्वा विचिनन्तापि अदिस्वा निक्खमित्वा ‘नत्थि थेरो’ति वदन्ति। ‘अन्तोगब्भेयेव थेरो’ति च वुत्ते पुन पविसन्ति। थेरो चाटितो निक्खमित्वा पीठे निसिन्‍नो होति। ततो तेहि ‘मयं, भन्ते, पुब्बे अदिस्वा निक्खन्ता, कहं तुम्हे गतत्था’’ति वुत्ते ‘समणा नाम अत्तनो इच्छितिच्छितट्ठानं गच्छन्ती’ति वचनेन अत्तनो खीणासवभावं दीपेति।

    Aññepi cettha cāṭiarahantapārohaarahantādayo veditabbā – eko kira kuhako antogabbhe cāṭiṃ nikhaṇitvā manussānaṃ āgamanakāle pavisati. Manussā ‘kahaṃ thero’ti pucchanti. ‘Antogabbhe’ti ca vutte pavisitvā vicinantāpi adisvā nikkhamitvā ‘natthi thero’ti vadanti. ‘Antogabbheyeva thero’ti ca vutte puna pavisanti. Thero cāṭito nikkhamitvā pīṭhe nisinno hoti. Tato tehi ‘mayaṃ, bhante, pubbe adisvā nikkhantā, kahaṃ tumhe gatatthā’’ti vutte ‘samaṇā nāma attano icchiticchitaṭṭhānaṃ gacchantī’ti vacanena attano khīṇāsavabhāvaṃ dīpeti.

    अपरोपि कुहको एकस्मिं पब्बते पण्णसालायं वसति। पण्णसालाय च पच्छतो पपातट्ठाने एको कच्छकरुक्खो अत्थि। तस्स पारोहो गन्त्वा परभागे भूमियं पतिट्ठितो। मनुस्सा मग्गेनागन्त्वा निमन्तेन्ति। सो पत्तचीवरमादाय पारोहेन ओतरित्वा गामद्वारे अत्तानं दस्सेति। ततो मनुस्सेहि पच्छा आगन्त्वा ‘कतरेन मग्गेन आगतत्थ, भन्ते’ति पुट्ठो ‘समणानं आगतमग्गो नाम पुच्छितुं न वट्टति, अत्तनो इच्छितिच्छितट्ठानेनेव आगच्छन्ती’ति वचनेन खीणासवभावं दीपेति। तं पन कुहकं एको विद्धकण्णो ञत्वा ‘परिग्गहेस्सामि न’न्ति एकदिवसं पारोहेन ओतरन्तं दिस्वा पच्छतो छिन्दित्वा अप्पमत्तकेन ठपेसि। सो ‘पारोहतो ओतरिस्सामी’ति ‘ठ’न्ति पतितो, मत्तिका पत्तो भिज्‍जि। सो ‘ञातोम्ही’ति निक्खमित्वा पलायि। पापिच्छस्स भावो पापिच्छता। लक्खणतो पन असन्तगुणसम्भावनता, पटिग्गहणे च अमत्तञ्‍ञुता; एतं पापिच्छतालक्खणन्ति वेदितब्बं।

    Aparopi kuhako ekasmiṃ pabbate paṇṇasālāyaṃ vasati. Paṇṇasālāya ca pacchato papātaṭṭhāne eko kacchakarukkho atthi. Tassa pāroho gantvā parabhāge bhūmiyaṃ patiṭṭhito. Manussā maggenāgantvā nimantenti. So pattacīvaramādāya pārohena otaritvā gāmadvāre attānaṃ dasseti. Tato manussehi pacchā āgantvā ‘katarena maggena āgatattha, bhante’ti puṭṭho ‘samaṇānaṃ āgatamaggo nāma pucchituṃ na vaṭṭati, attano icchiticchitaṭṭhāneneva āgacchantī’ti vacanena khīṇāsavabhāvaṃ dīpeti. Taṃ pana kuhakaṃ eko viddhakaṇṇo ñatvā ‘pariggahessāmi na’nti ekadivasaṃ pārohena otarantaṃ disvā pacchato chinditvā appamattakena ṭhapesi. So ‘pārohato otarissāmī’ti ‘ṭha’nti patito, mattikā patto bhijji. So ‘ñātomhī’ti nikkhamitvā palāyi. Pāpicchassa bhāvo pāpicchatā. Lakkhaṇato pana asantaguṇasambhāvanatā, paṭiggahaṇe ca amattaññutā; etaṃ pāpicchatālakkhaṇanti veditabbaṃ.

    ८५२. सिङ्गनिद्देसे विज्झनट्ठेन सिङ्गं; नागरिकभावसङ्खातस्स किलेससिङ्गस्सेतं नामं। सिङ्गारभावो सिङ्गारता, सिङ्गारकरणाकारो वा। चतुरभावो चतुरता। तथा चातुरियं। परिक्खतभावो परिक्खतता; परिखणित्वा ठपितस्सेव दळ्हसिङ्गारभावस्सेतं नामं । इतरं तस्सेव वेवचनं। एवं सब्बेहिपि पदेहि किलेससिङ्गारताव कथिता।

    852. Siṅganiddese vijjhanaṭṭhena siṅgaṃ; nāgarikabhāvasaṅkhātassa kilesasiṅgassetaṃ nāmaṃ. Siṅgārabhāvo siṅgāratā, siṅgārakaraṇākāro vā. Caturabhāvo caturatā. Tathā cāturiyaṃ. Parikkhatabhāvo parikkhatatā; parikhaṇitvā ṭhapitasseva daḷhasiṅgārabhāvassetaṃ nāmaṃ . Itaraṃ tasseva vevacanaṃ. Evaṃ sabbehipi padehi kilesasiṅgāratāva kathitā.

    ८५३. तिन्तिणनिद्देसे तिन्तिणन्ति खीयनं। तिन्तिणायनाकारो तिन्तिणायना। तिन्तिणेन अयितस्स तिन्तिणसमङ्गिनो भावो तिन्तिणायितत्तं। लोलुपभावो लोलुप्पं। इतरे द्वे आकारभावनिद्देसा। पुच्छञ्‍जिकताति लाभलभनकट्ठाने वेधनाकम्पना नीचवुत्तिता। साधुकम्यताति पणीतपणीतानं पत्थना। एवं सब्बेहिपि पदेहि सुवानदोणियं कञ्‍जियं पिवनकसुनखस्स अञ्‍ञं सुनखं दिस्वा भुभुक्‍करणं विय ‘तव सन्तकं, मम सन्तक’न्ति किलेसवसेन खीयनाकारो कथितो।

    853. Tintiṇaniddese tintiṇanti khīyanaṃ. Tintiṇāyanākāro tintiṇāyanā. Tintiṇena ayitassa tintiṇasamaṅgino bhāvo tintiṇāyitattaṃ. Lolupabhāvo loluppaṃ. Itare dve ākārabhāvaniddesā. Pucchañjikatāti lābhalabhanakaṭṭhāne vedhanākampanā nīcavuttitā. Sādhukamyatāti paṇītapaṇītānaṃ patthanā. Evaṃ sabbehipi padehi suvānadoṇiyaṃ kañjiyaṃ pivanakasunakhassa aññaṃ sunakhaṃ disvā bhubhukkaraṇaṃ viya ‘tava santakaṃ, mama santaka’nti kilesavasena khīyanākāro kathito.

    ८५४. चापल्यनिद्देसे आकोटितपच्‍चाकोटितभावादीहि चीवरस्स मण्डना चीवरमण्डना। मणिवण्णच्छविकरणादीहि पत्तस्स मण्डना पत्तमण्डना। चित्तकम्मादीहि पुग्गलिकसेनासनस्स मण्डना सेनासनमण्डना। इमस्स वा पूतिकायस्साति इमस्स मनुस्ससरीरस्स। यथा हि तदहुजातोपि सिङ्गालो जरसिङ्गालोत्वेव ऊरुप्पमाणापि च गळोचिलता पूतिलतात्वेव सङ्खं गच्छति, एवं सुवण्णवण्णोपि मनुस्सकायो पूतिकायोत्वेव वुच्‍चति। तस्स अन्तरन्तरा रत्तवण्णपण्डुवण्णादीहि निवासनपारुपनादीहि सज्‍जना मण्डना नाम। बाहिरानं वा परिक्खारानन्ति ठपेत्वा पत्तचीवरं सेसपरिक्खारानं; अथवा या एसा चीवरमण्डना पत्तमण्डनाति वुत्ता, सा तेहि वा परिक्खारेहि कायस्स मण्डना तेसं वा बाहिरपरिक्खारानं मण्डेत्वा ठपनवसेन मण्डनाति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। मण्डना विभूसनाति एत्थ ऊनट्ठानस्स पूरणवसेन मण्डना, छविरागादिवसेन विभूसनाति वेदितब्बा। केळनाति कीळना। परिकेळनाति परिकीळना। गिद्धिकताति गेधयुत्तता। गिद्धिकत्तन्ति तस्सेव वेवचनं। चपलभावो चपलता। तथा चापल्यं। इदं वुच्‍चतीति इदं चापल्यं नाम वुच्‍चति, येन समन्‍नागतो पुग्गलो वस्ससतिकोपि समानो तदहुजातदारको विय होति।

    854. Cāpalyaniddese ākoṭitapaccākoṭitabhāvādīhi cīvarassa maṇḍanā cīvaramaṇḍanā. Maṇivaṇṇacchavikaraṇādīhi pattassa maṇḍanā pattamaṇḍanā. Cittakammādīhi puggalikasenāsanassa maṇḍanā senāsanamaṇḍanā. Imassa vā pūtikāyassāti imassa manussasarīrassa. Yathā hi tadahujātopi siṅgālo jarasiṅgālotveva ūruppamāṇāpi ca gaḷocilatā pūtilatātveva saṅkhaṃ gacchati, evaṃ suvaṇṇavaṇṇopi manussakāyo pūtikāyotveva vuccati. Tassa antarantarā rattavaṇṇapaṇḍuvaṇṇādīhi nivāsanapārupanādīhi sajjanā maṇḍanā nāma. Bāhirānaṃ vā parikkhārānanti ṭhapetvā pattacīvaraṃ sesaparikkhārānaṃ; athavā yā esā cīvaramaṇḍanā pattamaṇḍanāti vuttā, sā tehi vā parikkhārehi kāyassa maṇḍanā tesaṃ vā bāhiraparikkhārānaṃ maṇḍetvā ṭhapanavasena maṇḍanāti evamettha attho veditabbo. Maṇḍanā vibhūsanāti ettha ūnaṭṭhānassa pūraṇavasena maṇḍanā, chavirāgādivasena vibhūsanāti veditabbā. Keḷanāti kīḷanā. Parikeḷanāti parikīḷanā. Giddhikatāti gedhayuttatā. Giddhikattanti tasseva vevacanaṃ. Capalabhāvo capalatā. Tathā cāpalyaṃ. Idaṃ vuccatīti idaṃ cāpalyaṃ nāma vuccati, yena samannāgato puggalo vassasatikopi samāno tadahujātadārako viya hoti.

    ८५५. असभागवुत्तिनिद्देसे विप्पटिकूलग्गाहिताति अननुलोमग्गाहिता। विपच्‍चनीकसातताति विपच्‍चनीकेन पटिविरुद्धकरणेन सुखायना। अनादरभावो अनादरियं। तथा अनादरियता। अगारवस्स भावो अगारवता। जेट्ठकभावस्स अकरणं अप्पतिस्सवता। अयं वुच्‍चतीति अयं असभागवुत्ति नाम वुच्‍चति; विसभागजीविकताति अत्थो; याय समन्‍नागतो पुग्गलो मातरं पितरं वा गिलानं पटिवत्तित्वापि न ओलोकेति; पितुसन्तकस्स कारणा मातरा सद्धिं, मातुसन्तकस्स कारणा पितरा सद्धिं कलहं करोति; विसभागजीवितं जीवति, मातापितूनं सन्तकस्स कारणा जेट्ठेन वा कनिट्ठेन वा भातरा सद्धिं कलहं करोति, निल्‍लज्‍जवचनं वदति, आचरियस्स वा उपज्झायस्स वा वत्तपटिवत्तं न करोति, गिलानं न उपट्ठाति, बुद्धस्स भगवतो चेतियदस्सनट्ठाने उच्‍चारं वा पस्सावं वा करोति, खेळम्पि सिङ्घाणिकम्पि छड्डेति, छत्तं धारेति, उपाहना आरुय्ह गच्छति, बुद्धसावकेसु न लज्‍जति, सङ्घे चित्तीकारं न करोति, मातिमत्तपितिमत्तादीसु गरुट्ठानीयेसु हिरोत्तप्पं न पच्‍चुपट्ठापेति। तस्सेवं पवत्तमानस्स सब्बा पेसा किरिया मातरीतिआदीसुपि वत्थूसु असभागवुत्तिता नाम होति।

    855. Asabhāgavuttiniddese vippaṭikūlaggāhitāti ananulomaggāhitā. Vipaccanīkasātatāti vipaccanīkena paṭiviruddhakaraṇena sukhāyanā. Anādarabhāvo anādariyaṃ. Tathā anādariyatā. Agāravassa bhāvo agāravatā. Jeṭṭhakabhāvassa akaraṇaṃ appatissavatā. Ayaṃvuccatīti ayaṃ asabhāgavutti nāma vuccati; visabhāgajīvikatāti attho; yāya samannāgato puggalo mātaraṃ pitaraṃ vā gilānaṃ paṭivattitvāpi na oloketi; pitusantakassa kāraṇā mātarā saddhiṃ, mātusantakassa kāraṇā pitarā saddhiṃ kalahaṃ karoti; visabhāgajīvitaṃ jīvati, mātāpitūnaṃ santakassa kāraṇā jeṭṭhena vā kaniṭṭhena vā bhātarā saddhiṃ kalahaṃ karoti, nillajjavacanaṃ vadati, ācariyassa vā upajjhāyassa vā vattapaṭivattaṃ na karoti, gilānaṃ na upaṭṭhāti, buddhassa bhagavato cetiyadassanaṭṭhāne uccāraṃ vā passāvaṃ vā karoti, kheḷampi siṅghāṇikampi chaḍḍeti, chattaṃ dhāreti, upāhanā āruyha gacchati, buddhasāvakesu na lajjati, saṅghe cittīkāraṃ na karoti, mātimattapitimattādīsu garuṭṭhānīyesu hirottappaṃ na paccupaṭṭhāpeti. Tassevaṃ pavattamānassa sabbā pesā kiriyā mātarītiādīsupi vatthūsu asabhāgavuttitā nāma hoti.

    ८५६. अरतिनिद्देसे पन्तेसूति दूरेसु विवित्तेसु वा। अधिकुसलेसूति समथविपस्सनाधम्मेसु। अरतीति रतिपटिक्खेपो। अरतिताति अरमणाकारो। अनभिरतीति अनभिरतभावो। अनभिरमणाति अनभिरमणाकारो। उक्‍कण्ठिताति उक्‍कण्ठनाकारो। परितस्सिताति उक्‍कण्ठनवसेनेव परितस्सना।

    856. Aratiniddese pantesūti dūresu vivittesu vā. Adhikusalesūti samathavipassanādhammesu. Aratīti ratipaṭikkhepo. Aratitāti aramaṇākāro. Anabhiratīti anabhiratabhāvo. Anabhiramaṇāti anabhiramaṇākāro. Ukkaṇṭhitāti ukkaṇṭhanākāro. Paritassitāti ukkaṇṭhanavaseneva paritassanā.

    ८५७. तन्दीनिद्देसे तन्दीति जातिआलसियं। तन्दियनाति तन्दियनाकारो। तन्दिमनकताति तन्दिया अभिभूतचित्तता। अलसस्स भावो आलस्यं। आलस्यायनाकारो आलस्यायना। अलस्यायितस्स भावो आलस्यायितत्तं। इति सब्बेहिपि इमेहि पदेहि किलेसवसेन कायालसियं कथितं।

    857. Tandīniddese tandīti jātiālasiyaṃ. Tandiyanāti tandiyanākāro. Tandimanakatāti tandiyā abhibhūtacittatā. Alasassa bhāvo ālasyaṃ. Ālasyāyanākāro ālasyāyanā. Alasyāyitassa bhāvo ālasyāyitattaṃ. Iti sabbehipi imehi padehi kilesavasena kāyālasiyaṃ kathitaṃ.

    ८५८. विजम्भितानिद्देसे जम्भनाति फन्दना। पुनप्पुनं जम्भना विजम्भना। आनमनाति पुरतो नमना। विनमनाति पच्छतो नमना। सन्‍नमनाति समन्ततो नमना। पणमनाति यथा हि तन्ततो उट्ठितपेसकारो किस्मिञ्‍चिदेव गहेत्वा उजुकं कायं उस्सापेति, एवं कायस्स उद्धं ठपना। ब्याधियकन्ति उप्पन्‍नब्याधिता। इति सब्बेहिपि इमेहि पदेहि किलेसवसेन कायफन्दनमेव कथितं।

    858. Vijambhitāniddese jambhanāti phandanā. Punappunaṃ jambhanā vijambhanā. Ānamanāti purato namanā. Vinamanāti pacchato namanā. Sannamanāti samantato namanā. Paṇamanāti yathā hi tantato uṭṭhitapesakāro kismiñcideva gahetvā ujukaṃ kāyaṃ ussāpeti, evaṃ kāyassa uddhaṃ ṭhapanā. Byādhiyakanti uppannabyādhitā. Iti sabbehipi imehi padehi kilesavasena kāyaphandanameva kathitaṃ.

    ८५९. भत्तसम्मदनिद्देसे भुत्ताविस्साति भुत्तवतो। भत्तमुच्छाति भत्तगेलञ्‍ञं; बलवभत्तेन हि मुच्छापत्तो विय होति। भत्तकिलमथोति भत्तेन किलन्तभावो। भत्तपरिळाहोति भत्तदरथो। तस्मिञ्हि समये परिळाहुप्पत्तिया उपहतिन्द्रियो होति, कायो जीरति। कायदुट्ठुल्‍लन्ति भत्तं निस्साय कायस्स अकम्मञ्‍ञता।

    859. Bhattasammadaniddese bhuttāvissāti bhuttavato. Bhattamucchāti bhattagelaññaṃ; balavabhattena hi mucchāpatto viya hoti. Bhattakilamathoti bhattena kilantabhāvo. Bhattapariḷāhoti bhattadaratho. Tasmiñhi samaye pariḷāhuppattiyā upahatindriyo hoti, kāyo jīrati. Kāyaduṭṭhullanti bhattaṃ nissāya kāyassa akammaññatā.

    ८६०. चेतसो लीनत्तनिद्देसो हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायं वुत्तत्थोयेव। इमेहि पन सब्बेहिपि पदेहि किलेसवसेन चित्तस्स गिलानाकारो कथितोति वेदितब्बो।

    860. Cetaso līnattaniddeso heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vuttatthoyeva. Imehi pana sabbehipi padehi kilesavasena cittassa gilānākāro kathitoti veditabbo.

    ८६१. कुहनानिद्देसे लाभसक्‍कारसिलोकसन्‍निस्सितस्साति लाभञ्‍च सक्‍कारञ्‍च कित्तिसद्दञ्‍च निस्सितस्स, पत्थयन्तस्साति अत्थो। पापिच्छस्साति असन्तगुणदीपनकामस्स। इच्छापकतस्साति इच्छाय अपकतस्स, उपद्दुतस्साति अत्थो।

    861. Kuhanāniddese lābhasakkārasilokasannissitassāti lābhañca sakkārañca kittisaddañca nissitassa, patthayantassāti attho. Pāpicchassāti asantaguṇadīpanakāmassa. Icchāpakatassāti icchāya apakatassa, upaddutassāti attho.

    इतो परं यस्मा पच्‍चयपटिसेवन सामन्तजप्पनइरियापथसन्‍निस्सितवसेन महानिद्देसे तिविधं कुहनवत्थु आगतं, तस्मा तिविधम्पि तं दस्सेतुं पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातेन वाति एवमादि आरद्धं। तत्थ चीवरादीहि निमन्तितस्स तदत्थिकस्सेव सतो पापिच्छतं निस्साय पटिक्खिपनेन, ते च गहपतिके अत्तनि सुप्पतिट्ठितसद्धे ञत्वा पुन तेसं ‘अहो अय्यो अप्पिच्छो, न किञ्‍चि पटिग्गण्हितुं इच्छति, सुलद्धं वत नो अस्स सचे अप्पमत्तकं किञ्‍चि पटिग्गण्हेय्या’ति नानाविधेहि उपायेहि पणीतानि चीवरादीनि उपनेन्तानं तदनुग्गहकामतंयेव आविकत्वा पटिग्गहणेन च ततो पभुति असीतिसकटभारेहि उपनामनहेतुभूतं विम्हापनं पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थूति वेदितब्बं। वुत्तम्पि चेतं महानिद्देसे (महानि॰ ८७) –

    Ito paraṃ yasmā paccayapaṭisevana sāmantajappanairiyāpathasannissitavasena mahāniddese tividhaṃ kuhanavatthu āgataṃ, tasmā tividhampi taṃ dassetuṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātena vāti evamādi āraddhaṃ. Tattha cīvarādīhi nimantitassa tadatthikasseva sato pāpicchataṃ nissāya paṭikkhipanena, te ca gahapatike attani suppatiṭṭhitasaddhe ñatvā puna tesaṃ ‘aho ayyo appiccho, na kiñci paṭiggaṇhituṃ icchati, suladdhaṃ vata no assa sace appamattakaṃ kiñci paṭiggaṇheyyā’ti nānāvidhehi upāyehi paṇītāni cīvarādīni upanentānaṃ tadanuggahakāmataṃyeva āvikatvā paṭiggahaṇena ca tato pabhuti asītisakaṭabhārehi upanāmanahetubhūtaṃ vimhāpanaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthūti veditabbaṃ. Vuttampi cetaṃ mahāniddese (mahāni. 87) –

    ‘‘कतमं पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थु? इध गहपतिका भिक्खुं निमन्तेन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारेहि। सो पापिच्छो इच्छापकतो अत्थिको चीवर …पे॰… परिक्खारानं भिय्योकम्यतं उपादाय चीवरं पच्‍चक्खाति, पिण्डपातं पच्‍चक्खाति, सेनासनं पच्‍चक्खाति, गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं पच्‍चक्खाति। सो एवमाह – ‘‘किं समणस्स महग्घेन चीवरेन? एतं सारुप्पं यं समणो सुसाना वा सङ्कारकूटा वा पापणिका वा नन्तकानि उच्‍चिनित्वा सङ्घाटिं कत्वा धारेय्य। किं समणस्स महग्घेन पिण्डपातेन? एतं सारुप्पं यं समणो उञ्छाचरियाय पिण्डियालोपेन जीविकं कप्पेय्य। किं समणस्स महग्घेन सेनासनेन? एतं सारुप्पं यं समणो रुक्खमूलिको वा अस्स सोसानिको वा अब्भोकासिको वा। किं समणस्स महग्घेन गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारेन? एतं सारुप्पं यं समणो पूतिमुत्तेन वा हरीतकीखण्डेन वा ओसधं करेय्याति। तदुपादाय लूखं चीवरं धारेति, लूखं पिण्डपातं परिभुञ्‍जति, लूखं सेनासनं पटिसेवति, लूखं गिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारं पटिसेवति। तमेनं गहपतिका एवं जानन्ति – ‘अयं समणो अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आरद्धवीरियो धुतवादो’ति भिय्यो भिय्यो निमन्तेन्ति चीवर…पे॰… परिक्खारेहि। सो एवमाह – ‘तिण्णं सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति – सद्धाय सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति, देय्यधम्मस्स…पे॰… दक्खिणेय्यानं सम्मुखीभावा सद्धो कुलपुत्तो बहुं पुञ्‍ञं पसवति। तुम्हाकञ्‍चेवायं सद्धा अत्थि, देय्यधम्मो च संविज्‍जति, अहञ्‍च पटिग्गाहको। सचाहं न पटिग्गहेस्सामि, एवं तुम्हे पुञ्‍ञेन परिबाहिरा भविस्सथ; न मय्हं इमिना अत्थो, अपिच तुम्हाकं एव अनुकम्पाय पटिग्गण्हामी’ति। तदुपादाय बहुम्पि चीवरं पटिग्गण्हाति, बहुम्पि पिण्डपातं…पे॰… भेसज्‍जपरिक्खारं पटिग्गण्हाति। या एवरूपा भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं वुच्‍चति पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातं कुहनवत्थू’’ति।

    ‘‘Katamaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idha gahapatikā bhikkhuṃ nimantenti cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārehi. So pāpiccho icchāpakato atthiko cīvara …pe… parikkhārānaṃ bhiyyokamyataṃ upādāya cīvaraṃ paccakkhāti, piṇḍapātaṃ paccakkhāti, senāsanaṃ paccakkhāti, gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paccakkhāti. So evamāha – ‘‘kiṃ samaṇassa mahagghena cīvarena? Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo susānā vā saṅkārakūṭā vā pāpaṇikā vā nantakāni uccinitvā saṅghāṭiṃ katvā dhāreyya. Kiṃ samaṇassa mahagghena piṇḍapātena? Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo uñchācariyāya piṇḍiyālopena jīvikaṃ kappeyya. Kiṃ samaṇassa mahagghena senāsanena? Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo rukkhamūliko vā assa sosāniko vā abbhokāsiko vā. Kiṃ samaṇassa mahagghena gilānapaccayabhesajjaparikkhārena? Etaṃ sāruppaṃ yaṃ samaṇo pūtimuttena vā harītakīkhaṇḍena vā osadhaṃ kareyyāti. Tadupādāya lūkhaṃ cīvaraṃ dhāreti, lūkhaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjati, lūkhaṃ senāsanaṃ paṭisevati, lūkhaṃ gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ paṭisevati. Tamenaṃ gahapatikā evaṃ jānanti – ‘ayaṃ samaṇo appiccho santuṭṭho pavivitto asaṃsaṭṭho āraddhavīriyo dhutavādo’ti bhiyyo bhiyyo nimantenti cīvara…pe… parikkhārehi. So evamāha – ‘tiṇṇaṃ sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati – saddhāya sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati, deyyadhammassa…pe… dakkhiṇeyyānaṃ sammukhībhāvā saddho kulaputto bahuṃ puññaṃ pasavati. Tumhākañcevāyaṃ saddhā atthi, deyyadhammo ca saṃvijjati, ahañca paṭiggāhako. Sacāhaṃ na paṭiggahessāmi, evaṃ tumhe puññena paribāhirā bhavissatha; na mayhaṃ iminā attho, apica tumhākaṃ eva anukampāya paṭiggaṇhāmī’ti. Tadupādāya bahumpi cīvaraṃ paṭiggaṇhāti, bahumpi piṇḍapātaṃ…pe… bhesajjaparikkhāraṃ paṭiggaṇhāti. Yā evarūpā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ vuccati paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthū’’ti.

    पापिच्छस्सेव पन सतो उत्तरिमनुस्सधम्माधिगमपरिदीपनवाचाय तथा तथा विम्हापनं सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थूति वेदितब्बं। यथाह – ‘‘कतमं सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थु ? इधेकच्‍चो पापिच्छो इच्छापकतो सम्भावनाधिप्पायो ‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’ति अरियधम्मसन्‍निस्सितं वाचं भासति – ‘यो एवरूपं चीवरं धारेति, सो समणो महेसक्खो’ति भणति; ‘यो एवरूपं पत्तं, लोहथालकं, धमकरणं, परिसावनं, कुञ्‍चिकं, उपाहनं, कायबन्धनं, आयोगं धारेति, सो समणो महेसक्खो’ति भणति; ‘यस्स एवरूपो उपज्झायो, आचरियो, समानुपज्झायो, समानाचरियको, मित्तो सन्दिट्ठो, सम्भत्तो, सहायो; यो एवरूपे विहारे वसति – अड्ढयोगे, पासादे, हम्मिये, गुहायं, लेणे, कुटिया, कूटागारे, अट्टे, माळे, उदोसिते, उद्दण्डे, उपट्ठानसालायं, मण्डपे, रुक्खमूले वसति, सो समणो महेसक्खो’ति भणति।

    Pāpicchasseva pana sato uttarimanussadhammādhigamaparidīpanavācāya tathā tathā vimhāpanaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthūti veditabbaṃ. Yathāha – ‘‘katamaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthu ? Idhekacco pāpiccho icchāpakato sambhāvanādhippāyo ‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’ti ariyadhammasannissitaṃ vācaṃ bhāsati – ‘yo evarūpaṃ cīvaraṃ dhāreti, so samaṇo mahesakkho’ti bhaṇati; ‘yo evarūpaṃ pattaṃ, lohathālakaṃ, dhamakaraṇaṃ, parisāvanaṃ, kuñcikaṃ, upāhanaṃ, kāyabandhanaṃ, āyogaṃ dhāreti, so samaṇo mahesakkho’ti bhaṇati; ‘yassa evarūpo upajjhāyo, ācariyo, samānupajjhāyo, samānācariyako, mitto sandiṭṭho, sambhatto, sahāyo; yo evarūpe vihāre vasati – aḍḍhayoge, pāsāde, hammiye, guhāyaṃ, leṇe, kuṭiyā, kūṭāgāre, aṭṭe, māḷe, udosite, uddaṇḍe, upaṭṭhānasālāyaṃ, maṇḍape, rukkhamūle vasati, so samaṇo mahesakkho’ti bhaṇati.

    ‘‘अथ वा कोरजिककोरजिको भाकुटिकभाकुटिको कुहककुहको लपकलपको मुखसम्भावितो ‘अयं समणो इमासं एवरूपानं सन्तानं विहारसमापत्तीनं लाभी’ति तादिसं गम्भीरं गूळ्हं निपुणं पटिच्छन्‍नं लोकुत्तरं सुञ्‍ञतापटिसंयुत्तं कथं कथेति। या एवरूपा भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं वुच्‍चति सामन्तजप्पनसङ्खातं कुहनवत्थू’’ति।

    ‘‘Atha vā korajikakorajiko bhākuṭikabhākuṭiko kuhakakuhako lapakalapako mukhasambhāvito ‘ayaṃ samaṇo imāsaṃ evarūpānaṃ santānaṃ vihārasamāpattīnaṃ lābhī’ti tādisaṃ gambhīraṃ gūḷhaṃ nipuṇaṃ paṭicchannaṃ lokuttaraṃ suññatāpaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ katheti. Yā evarūpā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ vuccati sāmantajappanasaṅkhātaṃ kuhanavatthū’’ti.

    पापिच्छस्सेव पन सतो सम्भावनाधिप्पायकतेन इरियापथेन विम्हापनं इरियापथसन्‍निस्सितं कुहनवत्थूति वेदितब्बं। यथाह – ‘‘कतमं इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थु? इधेकच्‍चो पापिच्छो इच्छापकतो सम्भावनाधिप्पायो ‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’ति गमनं सण्ठपेति, सयनं सण्ठपेति, पणिधाय गच्छति, पणिधाय तिट्ठति, पणिधाय निसीदति, पणिधाय सेय्यं कप्पेति, समाहितो विय गच्छति, समाहितो विय तिट्ठति, निसीदति, सेय्यं कप्पेति, आपाथकज्झायीव होति। या एवरूपा इरियापथस्स आठपना ठपना सण्ठपना भाकुटिका भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – इदं वुच्‍चति इरियापथसङ्खातं कुहनवत्थू’’ति।

    Pāpicchasseva pana sato sambhāvanādhippāyakatena iriyāpathena vimhāpanaṃ iriyāpathasannissitaṃ kuhanavatthūti veditabbaṃ. Yathāha – ‘‘katamaṃ iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthu? Idhekacco pāpiccho icchāpakato sambhāvanādhippāyo ‘evaṃ maṃ jano sambhāvessatī’ti gamanaṃ saṇṭhapeti, sayanaṃ saṇṭhapeti, paṇidhāya gacchati, paṇidhāya tiṭṭhati, paṇidhāya nisīdati, paṇidhāya seyyaṃ kappeti, samāhito viya gacchati, samāhito viya tiṭṭhati, nisīdati, seyyaṃ kappeti, āpāthakajjhāyīva hoti. Yā evarūpā iriyāpathassa āṭhapanā ṭhapanā saṇṭhapanā bhākuṭikā bhākuṭiyaṃ kuhanā kuhāyanā kuhitattaṃ – idaṃ vuccati iriyāpathasaṅkhātaṃ kuhanavatthū’’ti.

    तत्थ पच्‍चयपटिसेवनसङ्खातेनाति पच्‍चयपटिसेवनन्ति एवं सङ्खातेन पच्‍चयपटिसेवनेन। सामन्तजप्पितेनाति समीपे भणितेन। इरियापथस्साति चतुइरियापथस्स। आठपनाति आदिठपना, आदरेन वा ठपना। ठपनाति ठपनाकारो। सण्ठपनाति अभिसङ्खरणा, पासादिकभावकरणन्ति वुत्तं होति। भाकुटिकाति पधानपुरिमट्ठितभावदस्सनेन भाकुटिकरणं, मुखसङ्कोचोति वुत्तं होति। भाकुटिकरणं सीलमस्साति भाकुटिको; भाकुटिकस्स भावो भाकुटियं। कुहनाति विम्हापनं, कुहस्स आयना कुहायना। कुहितस्स भावो कुहितत्तन्ति।

    Tattha paccayapaṭisevanasaṅkhātenāti paccayapaṭisevananti evaṃ saṅkhātena paccayapaṭisevanena. Sāmantajappitenāti samīpe bhaṇitena. Iriyāpathassāti catuiriyāpathassa. Āṭhapanāti ādiṭhapanā, ādarena vā ṭhapanā. Ṭhapanāti ṭhapanākāro. Saṇṭhapanāti abhisaṅkharaṇā, pāsādikabhāvakaraṇanti vuttaṃ hoti. Bhākuṭikāti padhānapurimaṭṭhitabhāvadassanena bhākuṭikaraṇaṃ, mukhasaṅkocoti vuttaṃ hoti. Bhākuṭikaraṇaṃ sīlamassāti bhākuṭiko; bhākuṭikassa bhāvo bhākuṭiyaṃ. Kuhanāti vimhāpanaṃ, kuhassa āyanā kuhāyanā. Kuhitassa bhāvo kuhitattanti.

    ८६२. लपनानिद्देसे आलपनाति विहारं आगतमनुस्से दिस्वा किमत्थाय भोन्तो आगता? किं भिक्खू निमन्तेतुं? यदि एवं गच्छथ; अहं पच्छतो भिक्खू गहेत्वा आगच्छामी’ति एवं आदितोव लपना। अथ वा अत्तानं उपनेत्वा ‘अहं तिस्सो, मयि राजा पसन्‍नो, मयि असुको च असुको च राजमहामत्तो पसन्‍नो’ति एवं अत्तुपनायिका लपना आलपना। लपनाति पुट्ठस्स सतो वुत्तप्पकारमेव लपनं। सल्‍लपनाति गहपतिकानं उक्‍कण्ठने भीतस्स ओकासं दत्वा सुट्ठु लपना। उल्‍लपनाति ‘महाकुटुम्बिको, महानाविको, महादानपती’ति एवं उद्धं कत्वा लपना। समुल्‍लपनाति सब्बतोभागेन उद्धं कत्वा लपना। उन्‍नहनाति ‘उपासका, पुब्बे ईदिसे काले दानं देथ; इदानि किं न देथा’ति एवं याव ‘दस्साम, भन्ते, ओकासं न लभामा’तिआदीनि वदन्ति ताव उद्धं नहना, वेठनाति वुत्तं होति। अथ वा उच्छुहत्थं दिस्वा ‘कुतो आगता, उपासका’ति पुच्छति। ‘उच्छुखेत्ततो, भन्ते’ति। ‘किं तत्थ उच्छु मधुर’न्ति? ‘खादित्वा, भन्ते, जानितब्ब’न्ति। ‘न, उपासका, भिक्खुस्स ‘उच्छुं देथा’ति वत्तुं वट्टती’ति या एवरूपा निब्बेठेन्तस्सापि वेठनककथा, सा उन्‍नहना । सब्बतोभागेन पुनप्पुनं उन्‍नहना समुन्‍नहना। उक्‍काचनाति ‘एतं कुलं मंयेव जानाति, सचे एत्थ देय्यधम्मो उप्पज्‍जति, मय्हमेव देती’ति एवं उक्खिपित्वा काचना उक्‍काचना; उद्दीपनाति वुत्तं होति।

    862. Lapanāniddese ālapanāti vihāraṃ āgatamanusse disvā kimatthāya bhonto āgatā? Kiṃ bhikkhū nimantetuṃ? Yadi evaṃ gacchatha; ahaṃ pacchato bhikkhū gahetvā āgacchāmī’ti evaṃ āditova lapanā. Atha vā attānaṃ upanetvā ‘ahaṃ tisso, mayi rājā pasanno, mayi asuko ca asuko ca rājamahāmatto pasanno’ti evaṃ attupanāyikā lapanā ālapanā. Lapanāti puṭṭhassa sato vuttappakārameva lapanaṃ. Sallapanāti gahapatikānaṃ ukkaṇṭhane bhītassa okāsaṃ datvā suṭṭhu lapanā. Ullapanāti ‘mahākuṭumbiko, mahānāviko, mahādānapatī’ti evaṃ uddhaṃ katvā lapanā. Samullapanāti sabbatobhāgena uddhaṃ katvā lapanā. Unnahanāti ‘upāsakā, pubbe īdise kāle dānaṃ detha; idāni kiṃ na dethā’ti evaṃ yāva ‘dassāma, bhante, okāsaṃ na labhāmā’tiādīni vadanti tāva uddhaṃ nahanā, veṭhanāti vuttaṃ hoti. Atha vā ucchuhatthaṃ disvā ‘kuto āgatā, upāsakā’ti pucchati. ‘Ucchukhettato, bhante’ti. ‘Kiṃ tattha ucchu madhura’nti? ‘Khāditvā, bhante, jānitabba’nti. ‘Na, upāsakā, bhikkhussa ‘ucchuṃ dethā’ti vattuṃ vaṭṭatī’ti yā evarūpā nibbeṭhentassāpi veṭhanakakathā, sā unnahanā . Sabbatobhāgena punappunaṃ unnahanā samunnahanā. Ukkācanāti ‘etaṃ kulaṃ maṃyeva jānāti, sace ettha deyyadhammo uppajjati, mayhameva detī’ti evaṃ ukkhipitvā kācanā ukkācanā; uddīpanāti vuttaṃ hoti.

    तेलकन्दरिकवत्थु चेत्थ वत्तब्बं। द्वे किर भिक्खू एकं गामं पविसित्वा आसनसालाय निसीदित्वा एकं कुमारिकं दिस्वा पक्‍कोसिंसु। ताय आगताय तत्रेको एकं पुच्छि – ‘अयं, भन्ते, कस्स कुमारिका’ति? ‘अम्हाकं उपट्ठायिकाय तेलकन्दरिकाय धीता, आवुसो। इमिस्सा माता मयि गेहं गते सप्पिं ददमाना घटेनेव देति, अयम्पि माता विय घटेनेव देती’ति उक्‍काचेति।

    Telakandarikavatthu cettha vattabbaṃ. Dve kira bhikkhū ekaṃ gāmaṃ pavisitvā āsanasālāya nisīditvā ekaṃ kumārikaṃ disvā pakkosiṃsu. Tāya āgatāya tatreko ekaṃ pucchi – ‘ayaṃ, bhante, kassa kumārikā’ti? ‘Amhākaṃ upaṭṭhāyikāya telakandarikāya dhītā, āvuso. Imissā mātā mayi gehaṃ gate sappiṃ dadamānā ghaṭeneva deti, ayampi mātā viya ghaṭeneva detī’ti ukkāceti.

    सब्बतोभागेन पुनप्पुनं उक्‍काचना समुक्‍काचना। अनुप्पियभाणिताति सच्‍चानुरूपं वा धम्मानुरूपं वा अनपलोकेत्वा पुनप्पुनं पियभणनमेव। चाटुकम्यताति नीचवुत्तिता; अत्तानं हेट्ठतो ठपेत्वा वत्तनं। मुग्गसूप्यताति मुग्गसूपसदिसता। यथा मुग्गेसु पच्‍चमानेसु कोचिदेव न पच्‍चति, अवसेसा पच्‍चन्ति; एवं यस्स पुग्गलस्स वचने किञ्‍चिदेव सच्‍चं होति, सेसं अलिकं – अयं पुग्गलो मुग्गसूप्योति वुच्‍चति। तस्स भावो मुग्गसूप्यता। पारिभटयताति पारिभटयभावो। यो हि कुलदारके धाती विय अङ्केन वा खन्धेन वा परिभटति, धारेतीति अत्थो; तस्स परिभटस्स कम्मं पारिभटयं; पारिभटयस्स भावो पारिभटयताति।

    Sabbatobhāgena punappunaṃ ukkācanā samukkācanā. Anuppiyabhāṇitāti saccānurūpaṃ vā dhammānurūpaṃ vā anapaloketvā punappunaṃ piyabhaṇanameva. Cāṭukamyatāti nīcavuttitā; attānaṃ heṭṭhato ṭhapetvā vattanaṃ. Muggasūpyatāti muggasūpasadisatā. Yathā muggesu paccamānesu kocideva na paccati, avasesā paccanti; evaṃ yassa puggalassa vacane kiñcideva saccaṃ hoti, sesaṃ alikaṃ – ayaṃ puggalo muggasūpyoti vuccati. Tassa bhāvo muggasūpyatā. Pāribhaṭayatāti pāribhaṭayabhāvo. Yo hi kuladārake dhātī viya aṅkena vā khandhena vā paribhaṭati, dhāretīti attho; tassa paribhaṭassa kammaṃ pāribhaṭayaṃ; pāribhaṭayassa bhāvo pāribhaṭayatāti.

    ८६३. नेमित्तिकतानिद्देसे निमित्तन्ति यंकिञ्‍चि परेसं पच्‍चयदानसंयोजनकं कायवचीकम्मं। निमित्तकम्मन्ति निमित्तस्स करणकोसल्‍लं।

    863. Nemittikatāniddese nimittanti yaṃkiñci paresaṃ paccayadānasaṃyojanakaṃ kāyavacīkammaṃ. Nimittakammanti nimittassa karaṇakosallaṃ.

    तत्रिदं वत्थु – एको किर पिण्डपातिको उपट्ठाककम्मारस्स गेहद्वारं गन्त्वा ‘किं भन्ते’ति पुच्छितो चीवरन्तरेन हत्थं नीहरित्वा वासिपहरणाकारं अकासि। कम्मारो ‘सल्‍लक्खितं मे, भन्ते’ति वासिं कत्वा अदासि। ओभासोति पच्‍चयपटिसंयुत्तकथा। ओभासकम्मन्ति वच्छकपालके दिस्वा ‘किं इमे वच्छा खीरगोवच्छा, तक्‍कगोवच्छा’ति पुच्छित्वा ‘खीरगोवच्छा, भन्ते’ति वुत्ते ‘न खीरगोवच्छा, यदि खीरगोवच्छा सियुं भिक्खूपि खीरं लभेय्यु’न्ति एवमादिना नयेन तेसं दारकानं मातापितूनं निवेदेत्वा खीरदापनादिकं ओभासकरणं। सामन्तजप्पाति समीपं कत्वा जप्पनं।

    Tatridaṃ vatthu – eko kira piṇḍapātiko upaṭṭhākakammārassa gehadvāraṃ gantvā ‘kiṃ bhante’ti pucchito cīvarantarena hatthaṃ nīharitvā vāsipaharaṇākāraṃ akāsi. Kammāro ‘sallakkhitaṃ me, bhante’ti vāsiṃ katvā adāsi. Obhāsoti paccayapaṭisaṃyuttakathā. Obhāsakammanti vacchakapālake disvā ‘kiṃ ime vacchā khīragovacchā, takkagovacchā’ti pucchitvā ‘khīragovacchā, bhante’ti vutte ‘na khīragovacchā, yadi khīragovacchā siyuṃ bhikkhūpi khīraṃ labheyyu’nti evamādinā nayena tesaṃ dārakānaṃ mātāpitūnaṃ nivedetvā khīradāpanādikaṃ obhāsakaraṇaṃ. Sāmantajappāti samīpaṃ katvā jappanaṃ.

    जातकभाणकवत्थु चेत्थ कथेतब्बं। एको किर जातकभाणकत्थेरो भुञ्‍जितुकामो उपट्ठायिकाय गेहं पविसित्वा निसीदि। सा अदातुकामा ‘तण्डुला नत्थी’ति भणन्ती तण्डुले आहरितुकामा विय पटिविस्सकघरं गता। भिक्खु अन्तोगब्भं पविसित्वा ओलोकेन्तो कवाटकोणे उच्छुं, भाजने गुळं, पिटके लोणमच्छफालं, कुम्भियं तण्डुले, घटे घतं दिस्वा निक्खमित्वा निसीदि। घरणी ‘तण्डुलं नालत्थ’न्ति आगता। थेरो ‘उपासिके, अज्‍ज भिक्खा न सम्पज्‍जिस्सती’ति पटिकच्‍चेव निमित्तं अद्दस’न्ति आह। ‘किं, भन्ते’ति? ‘कवाटकोणे निक्खित्तं उच्छुं विय सप्पं अद्दसं; ‘तं पहरिस्सामी’ति ओलोकेन्तो भाजने ठपितं गुळपिण्डं विय पासाणं लेड्डुकेन; पहटेन सप्पेन कतं, पिटके निक्खित्तलोणमच्छफालसदिसं, फणं; तस्स तं लेड्डुं डंसितुकामस्स, कुम्भिया तण्डुलसदिसे दन्ते; अथस्स कुपितस्स, घटे पक्खित्तघतसदिसं, मुखतो निक्खमन्तं विसमिस्सकं खेळ’न्ति। सा ‘न सक्‍का मुण्डकं वञ्‍चेतु’न्ति उच्छुं दत्वा ओदनं पचित्वा घतगुळमच्छेहि सद्धिं अदासीति। एवं समीपं कत्वा जप्पनं सामन्तजप्पाति वेदितब्बं। परिकथाति यथा तं लभति तथा परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा कथनं।

    Jātakabhāṇakavatthu cettha kathetabbaṃ. Eko kira jātakabhāṇakatthero bhuñjitukāmo upaṭṭhāyikāya gehaṃ pavisitvā nisīdi. Sā adātukāmā ‘taṇḍulā natthī’ti bhaṇantī taṇḍule āharitukāmā viya paṭivissakagharaṃ gatā. Bhikkhu antogabbhaṃ pavisitvā olokento kavāṭakoṇe ucchuṃ, bhājane guḷaṃ, piṭake loṇamacchaphālaṃ, kumbhiyaṃ taṇḍule, ghaṭe ghataṃ disvā nikkhamitvā nisīdi. Gharaṇī ‘taṇḍulaṃ nālattha’nti āgatā. Thero ‘upāsike, ajja bhikkhā na sampajjissatī’ti paṭikacceva nimittaṃ addasa’nti āha. ‘Kiṃ, bhante’ti? ‘Kavāṭakoṇe nikkhittaṃ ucchuṃ viya sappaṃ addasaṃ; ‘taṃ paharissāmī’ti olokento bhājane ṭhapitaṃ guḷapiṇḍaṃ viya pāsāṇaṃ leḍḍukena; pahaṭena sappena kataṃ, piṭake nikkhittaloṇamacchaphālasadisaṃ, phaṇaṃ; tassa taṃ leḍḍuṃ ḍaṃsitukāmassa, kumbhiyā taṇḍulasadise dante; athassa kupitassa, ghaṭe pakkhittaghatasadisaṃ, mukhato nikkhamantaṃ visamissakaṃ kheḷa’nti. Sā ‘na sakkā muṇḍakaṃ vañcetu’nti ucchuṃ datvā odanaṃ pacitvā ghataguḷamacchehi saddhiṃ adāsīti. Evaṃ samīpaṃ katvā jappanaṃ sāmantajappāti veditabbaṃ. Parikathāti yathā taṃ labhati tathā parivattetvā parivattetvā kathanaṃ.

    ८६४. निप्पेसिकतानिद्देसे अक्‍कोसनाति दसहि अक्‍कोसवत्थूहि अक्‍कोसना। वम्भनाति परिभवित्वा कथनं। गरहनाति ‘अस्सद्धो अप्पसन्‍नो’तिआदिना नयेन दोसारोपना। उक्खेपनाति ‘मा एतं एत्थ कथेथा’ति वाचाय उक्खिपनं। सब्बतोभागेन सवत्थुकं सहेतुकं कत्वा उक्खेपना समुक्खेपना। अथवा अदेन्तं ‘अहो दानपती’ति एवं उक्खिपनं उक्खेपना। ‘महादानपती’ति एवं सुट्ठु उक्खेपना समुक्खेपना। खिपनाति ‘किं इमस्स जीवितं बीजभोजिनो’ति एवं उप्पण्डना। सङ्खिपनाति ‘किं इमं अदायकोति भणथ यो निच्‍चकालं सब्बेसम्पि नत्थीति वचनं देती’ति एवं सुट्ठुतरं उप्पण्डना। पापनाति अदायकत्तस्स अवण्णस्स वा पापनं। सब्बतोभागेन पापना सम्पापना। अवण्णहारिकाति ‘एवं मे अवण्णभयापि दस्सती’ति गेहतो गेहं, गामतो गामं, जनपदतो जनपदं अवण्णहरणं। परपिट्ठिमंसिकताति पुरतो मधुरं भणित्वा परम्मुखे अवण्णभासिता। एसा हि अभिमुखं ओलोकेतुं असक्‍कोन्तस्स परम्मुखानं पिट्ठिमंसखादनं विय होति। तस्मा परपिट्ठिमंसिकताति वुत्ता। अयं वुच्‍चति निप्पेसिकताति अयं यस्मा वेळुपेसिका विय अब्भङ्गं परस्स गुणं निप्पेसेति निपुञ्छति, यस्मा वा गन्धजातं निपिसित्वा गन्धमग्गना विय परगुणे निपिसित्वा विचुण्णेत्वा एसा लाभमग्गना होति, तस्मा निप्पेसिकताति वुच्‍चतीति।

    864. Nippesikatāniddese akkosanāti dasahi akkosavatthūhi akkosanā. Vambhanāti paribhavitvā kathanaṃ. Garahanāti ‘assaddho appasanno’tiādinā nayena dosāropanā. Ukkhepanāti ‘mā etaṃ ettha kathethā’ti vācāya ukkhipanaṃ. Sabbatobhāgena savatthukaṃ sahetukaṃ katvā ukkhepanā samukkhepanā. Athavā adentaṃ ‘aho dānapatī’ti evaṃ ukkhipanaṃ ukkhepanā. ‘Mahādānapatī’ti evaṃ suṭṭhu ukkhepanā samukkhepanā. Khipanāti ‘kiṃ imassa jīvitaṃ bījabhojino’ti evaṃ uppaṇḍanā. Saṅkhipanāti ‘kiṃ imaṃ adāyakoti bhaṇatha yo niccakālaṃ sabbesampi natthīti vacanaṃ detī’ti evaṃ suṭṭhutaraṃ uppaṇḍanā. Pāpanāti adāyakattassa avaṇṇassa vā pāpanaṃ. Sabbatobhāgena pāpanā sampāpanā. Avaṇṇahārikāti ‘evaṃ me avaṇṇabhayāpi dassatī’ti gehato gehaṃ, gāmato gāmaṃ, janapadato janapadaṃ avaṇṇaharaṇaṃ. Parapiṭṭhimaṃsikatāti purato madhuraṃ bhaṇitvā parammukhe avaṇṇabhāsitā. Esā hi abhimukhaṃ oloketuṃ asakkontassa parammukhānaṃ piṭṭhimaṃsakhādanaṃ viya hoti. Tasmā parapiṭṭhimaṃsikatāti vuttā. Ayaṃ vuccati nippesikatāti ayaṃ yasmā veḷupesikā viya abbhaṅgaṃ parassa guṇaṃ nippeseti nipuñchati, yasmā vā gandhajātaṃ nipisitvā gandhamagganā viya paraguṇe nipisitvā vicuṇṇetvā esā lābhamagganā hoti, tasmā nippesikatāti vuccatīti.

    ८६५. लाभेन लाभं निजिगीसनतानिद्देसे निजिगीसनताति मग्गना। इतो लद्धन्ति इमम्हा गेहा लद्धं। अमुत्राति अमुकम्हि गेहे। एट्ठीति इच्छना। गवेट्ठीति मग्गना। परियेट्ठीति पुनप्पुनं मग्गना। आदितो पट्ठाय लद्धं लद्धं भिक्खं तत्र तत्र कुलदारकानं दत्वा अन्ते खीरयागुं लभित्वा गतभिक्खुवत्थु चेत्थ कथेतब्बं। एसनातिआदीनि एट्ठीतिआदीनं वेवचनानि, तस्मा एट्ठीति एसना, गवेट्ठीति गवेसना, परियेट्ठीति परियेसना। इच्‍चेवमेत्थ योजना वेदितब्बा।

    865. Lābhena lābhaṃ nijigīsanatāniddese nijigīsanatāti magganā. Ito laddhanti imamhā gehā laddhaṃ. Amutrāti amukamhi gehe. Eṭṭhīti icchanā. Gaveṭṭhīti magganā. Pariyeṭṭhīti punappunaṃ magganā. Ādito paṭṭhāya laddhaṃ laddhaṃ bhikkhaṃ tatra tatra kuladārakānaṃ datvā ante khīrayāguṃ labhitvā gatabhikkhuvatthu cettha kathetabbaṃ. Esanātiādīni eṭṭhītiādīnaṃ vevacanāni, tasmā eṭṭhīti esanā, gaveṭṭhīti gavesanā, pariyeṭṭhīti pariyesanā. Iccevamettha yojanā veditabbā.

    ८६६. सेय्यमाननिद्देसे जातियाति खत्तियभावादिजातिसम्पत्तिया। गोत्तेनाति गोतमगोत्तादिना उक्‍कट्ठगोत्तेन। कोलपुत्तियेनाति महाकुलभावेन। वण्णपोक्खरतायाति वण्णसम्पन्‍नसरीरताय। सरीरञ्हि पोक्खरन्ति वुच्‍चति, तस्स वण्णसम्पत्तिया अभिरूपभावेनाति अत्थो। धनेनातिआदीनि उत्तानत्थानेव। मानं जप्पेतीति एतेसु येन केनचि वत्थुना ‘सेय्योहमस्मी’ति मानं पवत्तेति करोति।

    866. Seyyamānaniddese jātiyāti khattiyabhāvādijātisampattiyā. Gottenāti gotamagottādinā ukkaṭṭhagottena. Kolaputtiyenāti mahākulabhāvena. Vaṇṇapokkharatāyāti vaṇṇasampannasarīratāya. Sarīrañhi pokkharanti vuccati, tassa vaṇṇasampattiyā abhirūpabhāvenāti attho. Dhanenātiādīni uttānatthāneva. Mānaṃ jappetīti etesu yena kenaci vatthunā ‘seyyohamasmī’ti mānaṃ pavatteti karoti.

    ८६७. सदिसमाननिद्देसे मानं जप्पेतीति एतेसु येन केनचि वत्थुना ‘सदिसोहमस्मी’ति मानं पवत्तेति। अयमेत्थ अत्थतो विसेसो। पाळियं पन नानाकरणं नत्थि।

    867. Sadisamānaniddese mānaṃ jappetīti etesu yena kenaci vatthunā ‘sadisohamasmī’ti mānaṃ pavatteti. Ayamettha atthato viseso. Pāḷiyaṃ pana nānākaraṇaṃ natthi.

    ८६८. हीनमाननिद्देसे ओमानं जप्पेतीति हेट्ठामानं पवत्तेति। ओमानोति लामको हेट्ठामानो। ओमञ्‍ञना ओमञ्‍ञितत्तन्ति आकारभावनिद्देसो। हीळनाति जातिआदीहि अत्तजिगुच्छना। ओहीळनाति अतिरेकतो हीळना। ओहीळितत्तन्ति तस्सेव भावनिद्देसो। अत्तुञ्‍ञाति अत्तानं हीनं कत्वा जानना। अत्तावञ्‍ञाति अत्तानं अवजानना। अत्तपरिभवोति जातिआदिसम्पत्तिनाममेव जाताति अत्तानं परिभवित्वा मञ्‍ञना। एवमिमे तयो माना पुग्गलं अनिस्साय जातिआदिवत्थुवसेनेव कथिता। तेसु एकेको तिण्णम्पि सेय्यसदिसहीनानं उप्पज्‍जति। तत्थ ‘सेय्योहमस्मी’ति मानो सेय्यस्सेव याथावमानो, सेसानं अयाथावमानो। ‘सदिसोहमस्मी’ति मानो सदिसस्सेव याथावमानो, सेसानं अयाथावमानो। ‘हीनोहमस्मी’ति मानो हीनस्सेव याथावमानो, सेसानं अयाथावमानो।

    868. Hīnamānaniddese omānaṃ jappetīti heṭṭhāmānaṃ pavatteti. Omānoti lāmako heṭṭhāmāno. Omaññanā omaññitattanti ākārabhāvaniddeso. Hīḷanāti jātiādīhi attajigucchanā. Ohīḷanāti atirekato hīḷanā. Ohīḷitattanti tasseva bhāvaniddeso. Attuññāti attānaṃ hīnaṃ katvā jānanā. Attāvaññāti attānaṃ avajānanā. Attaparibhavoti jātiādisampattināmameva jātāti attānaṃ paribhavitvā maññanā. Evamime tayo mānā puggalaṃ anissāya jātiādivatthuvaseneva kathitā. Tesu ekeko tiṇṇampi seyyasadisahīnānaṃ uppajjati. Tattha ‘seyyohamasmī’ti māno seyyasseva yāthāvamāno, sesānaṃ ayāthāvamāno. ‘Sadisohamasmī’ti māno sadisasseva yāthāvamāno, sesānaṃ ayāthāvamāno. ‘Hīnohamasmī’ti māno hīnasseva yāthāvamāno, sesānaṃ ayāthāvamāno.

    ८६९. तत्थ कतमो सेय्यस्स सेय्योहमस्मीतिआदयो पन नव माना पुग्गलं निस्साय कथिता। तेसु तयो तयो एकेकस्स उप्पज्‍जन्ति। तत्थ दहतीति ठपेति। तं निस्सायाति तं सेय्यतो दहनं निस्साय। एत्थ पन सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो राजूनञ्‍चेव पब्बजितानञ्‍च उप्पज्‍जति। राजा हि ‘रट्ठेन वा धनेन वा वाहनेहि वा को मया सदिसो अत्थी’ति एतं मानं करोति। पब्बजितोपि ‘सीलधुतङ्गादीहि को मया सदिसो अत्थी’ति एतं मानं करोति।

    869. Tattha katamo seyyassa seyyohamasmītiādayo pana nava mānā puggalaṃ nissāya kathitā. Tesu tayo tayo ekekassa uppajjanti. Tattha dahatīti ṭhapeti. Taṃ nissāyāti taṃ seyyato dahanaṃ nissāya. Ettha pana seyyassa seyyohamasmīti māno rājūnañceva pabbajitānañca uppajjati. Rājā hi ‘raṭṭhena vā dhanena vā vāhanehi vā ko mayā sadiso atthī’ti etaṃ mānaṃ karoti. Pabbajitopi ‘sīladhutaṅgādīhi ko mayā sadiso atthī’ti etaṃ mānaṃ karoti.

    ८७०. सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानोपि एतेसंयेव उप्पज्‍जति। राजा हि ‘रट्ठेन वा धनेन वा वाहनेहि वा अञ्‍ञराजूहि सद्धिं मय्हं किं नानाकरण’न्ति एतं मानं करोति। पब्बजितोपि ‘सीलधुतङ्गादीहि अञ्‍ञेन भिक्खुना सद्धिं मय्हं किं नानाकरण’न्ति एतं मानं करोति।

    870. Seyyassa sadisohamasmīti mānopi etesaṃyeva uppajjati. Rājā hi ‘raṭṭhena vā dhanena vā vāhanehi vā aññarājūhi saddhiṃ mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’nti etaṃ mānaṃ karoti. Pabbajitopi ‘sīladhutaṅgādīhi aññena bhikkhunā saddhiṃ mayhaṃ kiṃ nānākaraṇa’nti etaṃ mānaṃ karoti.

    ८७१. सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानोपि एतेसंयेव उप्पज्‍जति। यस्स हि रञ्‍ञो रट्ठं वा धनं वा वाहनानि वा सम्पन्‍नानि न होन्ति, सो ‘मय्हं राजाति वोहारसुखमत्तमेव; किं राजा नाम अह’न्ति एतं मानं करोति। पब्बजितोपि ‘अप्पलाभसक्‍कारो अहं। धम्मकथिको बहुस्सुतो महाथेरोति कथामत्तमेव। किं धम्मकथिको नामाहं, किं बहुस्सुतो नामाहं, किं महाथेरो नामाहं यस्स मे लाभसक्‍कारो नत्थी’ति एतं मानं करोति।

    871. Seyyassa hīnohamasmīti mānopi etesaṃyeva uppajjati. Yassa hi rañño raṭṭhaṃ vā dhanaṃ vā vāhanāni vā sampannāni na honti, so ‘mayhaṃ rājāti vohārasukhamattameva; kiṃ rājā nāma aha’nti etaṃ mānaṃ karoti. Pabbajitopi ‘appalābhasakkāro ahaṃ. Dhammakathiko bahussuto mahātheroti kathāmattameva. Kiṃ dhammakathiko nāmāhaṃ, kiṃ bahussuto nāmāhaṃ, kiṃ mahāthero nāmāhaṃ yassa me lābhasakkāro natthī’ti etaṃ mānaṃ karoti.

    ८७२. सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानादयो अमच्‍चादीनं उप्पज्‍जन्ति। अमच्‍चो हि रट्ठियो वा ‘भोगयानवाहनादीहि को मया सदिसो अञ्‍ञो राजपुरिसो अत्थी’ति वा ‘मय्हं अञ्‍ञेहि सद्धिं किं नानाकरण’न्ति वा ‘अमच्‍चोति नाममत्तमेव मय्हं; घासच्छादनमत्तम्पि मे नत्थि। किं अमच्‍चो नामाह’न्ति एते माने करोति।

    872. Sadisassa seyyohamasmīti mānādayo amaccādīnaṃ uppajjanti. Amacco hi raṭṭhiyo vā ‘bhogayānavāhanādīhi ko mayā sadiso añño rājapuriso atthī’ti vā ‘mayhaṃ aññehi saddhiṃ kiṃ nānākaraṇa’nti vā ‘amaccoti nāmamattameva mayhaṃ; ghāsacchādanamattampi me natthi. Kiṃ amacco nāmāha’nti ete māne karoti.

    ८७५. हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानादयो दासादीनं उप्पज्‍जन्ति। दासो हि ‘मातितो वा पितितो वा को मया सदिसो अञ्‍ञो दासो नाम अत्थि’ अञ्‍ञे जीवितुं असक्‍कोन्ता कुच्छिहेतु दासा नाम जाता। अहं पन पवेणीआगतत्ता सेय्यो’ति वा ‘पवेणीआगतभावेन उभतोसुद्धिकदासत्तेन असुकदासेन नाम सद्धिं किं मय्हं नानाकरण’न्ति वा ‘कुच्छिवसेनाहं दासब्यं उपगतो। मातापितुकोटिया पन मे दासट्ठानं नत्थि। किं दासो नाम अह’न्ति वा एते माने करोति। यथा च दासो एवं पुक्‍कुसचण्डालादयोपि एते माने करोन्तियेव।

    875. Hīnassa seyyohamasmīti mānādayo dāsādīnaṃ uppajjanti. Dāso hi ‘mātito vā pitito vā ko mayā sadiso añño dāso nāma atthi’ aññe jīvituṃ asakkontā kucchihetu dāsā nāma jātā. Ahaṃ pana paveṇīāgatattā seyyo’ti vā ‘paveṇīāgatabhāvena ubhatosuddhikadāsattena asukadāsena nāma saddhiṃ kiṃ mayhaṃ nānākaraṇa’nti vā ‘kucchivasenāhaṃ dāsabyaṃ upagato. Mātāpitukoṭiyā pana me dāsaṭṭhānaṃ natthi. Kiṃ dāso nāma aha’nti vā ete māne karoti. Yathā ca dāso evaṃ pukkusacaṇḍālādayopi ete māne karontiyeva.

    एत्थ च ‘सेय्यस्स सेय्योहमस्मी’ति उप्पन्‍नमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। तथा ‘सदिसस्स सदिसोहमस्मी’ति ‘हीनस्स हीनोहमस्मी’ति उप्पन्‍नमानोव याथावमानो, इतरे द्वे अयाथावमाना। तत्थ याथावमाना अरहत्तमग्गवज्झा, अयाथावमाना सोतापत्तिमग्गवज्झा।

    Ettha ca ‘seyyassa seyyohamasmī’ti uppannamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Tathā ‘sadisassa sadisohamasmī’ti ‘hīnassa hīnohamasmī’ti uppannamānova yāthāvamāno, itare dve ayāthāvamānā. Tattha yāthāvamānā arahattamaggavajjhā, ayāthāvamānā sotāpattimaggavajjhā.

    ८७८. एवं सवत्थुके माने कथेत्वा इदानि अवत्थुकं निब्बत्तितमानमेव दस्सेतुं तत्थ कतमो मानोतिआदि वुत्तं।

    878. Evaṃ savatthuke māne kathetvā idāni avatthukaṃ nibbattitamānameva dassetuṃ tattha katamo mānotiādi vuttaṃ.

    ८७९. अतिमाननिद्देसे सेय्यादिवसेन पुग्गलं अनामसित्वा जातिआदीनं वत्थुवसेनेव निद्दिट्ठो। तत्थ अतिमञ्‍ञतीति ‘जातिआदीहि मया सदिसो नत्थी’ति अतिक्‍कमित्वा मञ्‍ञति।

    879. Atimānaniddese seyyādivasena puggalaṃ anāmasitvā jātiādīnaṃ vatthuvaseneva niddiṭṭho. Tattha atimaññatīti ‘jātiādīhi mayā sadiso natthī’ti atikkamitvā maññati.

    ८८०. मानातिमाननिद्देसे यो एवरूपोति यो एसो ‘अयं पुब्बे मया सदिसो, इदानि अहं सेट्ठो, अहं हीनतरो’ति उप्पन्‍नो मानो। अयं भारातिभारो विय पुरिमं सदिसमानं उपादाय मानातिमानोति दस्सेतुं एवमाह।

    880. Mānātimānaniddese yo evarūpoti yo eso ‘ayaṃ pubbe mayā sadiso, idāni ahaṃ seṭṭho, ahaṃ hīnataro’ti uppanno māno. Ayaṃ bhārātibhāro viya purimaṃ sadisamānaṃ upādāya mānātimānoti dassetuṃ evamāha.

    ८८१. ओमाननिद्देसो हीनमाननिद्देससदिसोयेव। वेनेय्यवसेन पन सो ‘हीनोहमस्मी’ति मानो नाम वुत्तो – अयं ओमानो नाम। अपिचेत्थ ‘त्वं जातिमा, काकजाति विय ते जाति; त्वं गोत्तवा, चण्डालगोत्तं विय ते गोत्तं; तुय्हं सरो अत्थि, काकस्सरो विय ते सरो’ति एवं अत्तानं हेट्ठा कत्वा पवत्तनवसेन अयं ओमानोति वेदितब्बो।

    881. Omānaniddeso hīnamānaniddesasadisoyeva. Veneyyavasena pana so ‘hīnohamasmī’ti māno nāma vutto – ayaṃ omāno nāma. Apicettha ‘tvaṃ jātimā, kākajāti viya te jāti; tvaṃ gottavā, caṇḍālagottaṃ viya te gottaṃ; tuyhaṃ saro atthi, kākassaro viya te saro’ti evaṃ attānaṃ heṭṭhā katvā pavattanavasena ayaṃ omānoti veditabbo.

    ८८२. अधिमाननिद्देसे अप्पत्ते पत्तसञ्‍ञिताति चत्तारि सच्‍चानि अप्पत्वा पत्तसञ्‍ञिताय । अकतेति चतूहि मग्गेहि कत्तब्बकिच्‍चे अकतेयेव। अनधिगतेति चतुसच्‍चधम्मे अनधिगते। असच्छिकतेति अरहत्तेन अपच्‍चक्खकते। अयं वुच्‍चति अधिमानोति अयं अधिगतमानो नाम वुच्‍चति।

    882. Adhimānaniddese appatte pattasaññitāti cattāri saccāni appatvā pattasaññitāya . Akateti catūhi maggehi kattabbakicce akateyeva. Anadhigateti catusaccadhamme anadhigate. Asacchikateti arahattena apaccakkhakate. Ayaṃ vuccati adhimānoti ayaṃ adhigatamāno nāma vuccati.

    अयं पन कस्स उप्पज्‍जति, कस्स नुप्पज्‍जतीति? अरियसावकस्स ताव नुप्पज्‍जति। सो हि मग्गफलनिब्बानपहीनकिलेसावसिट्ठकिलेसपच्‍चवेक्खणेन सञ्‍जातसोमनस्सो अरियगुणपटिवेधे निक्‍कङ्खो। तस्मा सोतापन्‍नादीनं ‘अहं सकदागामी’तिआदिवसेन मानो नुप्पज्‍जति; दुस्सीलस्सापि नुप्पज्‍जति; सो हि अरियगुणाधिगमे निरासोव। सीलवतोपि परिच्‍चत्तकम्मट्ठानस्स निद्दारामतादिमनुयुत्तस्स नुप्पज्‍जति।

    Ayaṃ pana kassa uppajjati, kassa nuppajjatīti? Ariyasāvakassa tāva nuppajjati. So hi maggaphalanibbānapahīnakilesāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇena sañjātasomanasso ariyaguṇapaṭivedhe nikkaṅkho. Tasmā sotāpannādīnaṃ ‘ahaṃ sakadāgāmī’tiādivasena māno nuppajjati; dussīlassāpi nuppajjati; so hi ariyaguṇādhigame nirāsova. Sīlavatopi pariccattakammaṭṭhānassa niddārāmatādimanuyuttassa nuppajjati.

    परिसुद्धसीलस्स पन कम्मट्ठाने अप्पमत्तस्स नामरूपं ववत्थपेत्वा पच्‍चयपरिग्गहेन वितिण्णकङ्खस्स तिलक्खणं आरोपेत्वा सङ्खारे सम्मसन्तस्स आरद्धविपस्सकस्स उप्पज्‍जति; उप्पन्‍ने च सुद्धसमथलाभी वा सुद्धविपस्सनालाभी वा अन्तरा ठपेति। सो हि दसपि वीसम्पि तिंसम्पि वस्सानि किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो ‘अहं सोतापन्‍नो’ति वा ‘सकदागामी’ति वा ‘अनागामी’ति वा मञ्‍ञति। समथविपस्सनालाभी पन अरहत्तेयेव ठपेति। तस्स हि समाधिबलेन किलेसा विक्खम्भिता, विपस्सनाबलेन सङ्खारा सुपरिग्गहिता। तस्मा सट्ठिपि वस्सानि असीतिपि वस्सानि वस्ससतम्पि किलेसा न समुदाचरन्ति; खीणासवस्सेव चित्तचारो होति। सो एवं दीघरत्तं किलेससमुदाचारं अपस्सन्तो अन्तरा अट्ठत्वाव ‘अरहा अह’न्ति मञ्‍ञति, उच्‍चमालङ्कवासी महानागत्थेरो विय, हङ्कनकवासी महादत्तत्थेरो विय, चित्तलपब्बते निङ्कपोण्णपधानघरवासी चूळसुमत्थेरो विय च।

    Parisuddhasīlassa pana kammaṭṭhāne appamattassa nāmarūpaṃ vavatthapetvā paccayapariggahena vitiṇṇakaṅkhassa tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasantassa āraddhavipassakassa uppajjati; uppanne ca suddhasamathalābhī vā suddhavipassanālābhī vā antarā ṭhapeti. So hi dasapi vīsampi tiṃsampi vassāni kilesasamudācāraṃ apassanto ‘ahaṃ sotāpanno’ti vā ‘sakadāgāmī’ti vā ‘anāgāmī’ti vā maññati. Samathavipassanālābhī pana arahatteyeva ṭhapeti. Tassa hi samādhibalena kilesā vikkhambhitā, vipassanābalena saṅkhārā supariggahitā. Tasmā saṭṭhipi vassāni asītipi vassāni vassasatampi kilesā na samudācaranti; khīṇāsavasseva cittacāro hoti. So evaṃ dīgharattaṃ kilesasamudācāraṃ apassanto antarā aṭṭhatvāva ‘arahā aha’nti maññati, uccamālaṅkavāsī mahānāgatthero viya, haṅkanakavāsī mahādattatthero viya, cittalapabbate niṅkapoṇṇapadhānagharavāsī cūḷasumatthero viya ca.

    तत्रिदं एकवत्थुपरिदीपनं – तलङ्गरवासी धम्मदिन्‍नत्थेरो किर नाम एको पभिन्‍नपटिसम्भिदो महाखीणासवो महतो भिक्खुसङ्घस्स ओवाददायको अहोसि। सो एकदिवसं अत्तनो दिवाट्ठाने निसीदित्वा ‘किन्‍नु खो अम्हाकं आचरियस्स उच्‍चतलिङ्कवासीमहानागत्थेरस्स समणकिच्‍चं मत्थकं पत्तो, नो’ति आवज्‍जन्तो पुथुज्‍जनभावमेवस्स दिस्वा ‘मयि अगच्छन्ते पुथुज्‍जनकालकिरियमेव करिस्सती’ति च ञत्वा इद्धिया वेहासं उप्पतित्वा दिवाट्ठाने निसिन्‍नस्स थेरस्स समीपे ओरोहित्वा वन्दित्वा वत्तं दस्सेत्वा एकमन्तं निसीदि। ‘किं, आवुसो धम्मदिन्‍न, अकाले आगतोसी’ति च वुत्तो ‘पञ्हं, भन्ते, पुच्छितुं आगतोम्ही’ति आह।

    Tatridaṃ ekavatthuparidīpanaṃ – talaṅgaravāsī dhammadinnatthero kira nāma eko pabhinnapaṭisambhido mahākhīṇāsavo mahato bhikkhusaṅghassa ovādadāyako ahosi. So ekadivasaṃ attano divāṭṭhāne nisīditvā ‘kinnu kho amhākaṃ ācariyassa uccataliṅkavāsīmahānāgattherassa samaṇakiccaṃ matthakaṃ patto, no’ti āvajjanto puthujjanabhāvamevassa disvā ‘mayi agacchante puthujjanakālakiriyameva karissatī’ti ca ñatvā iddhiyā vehāsaṃ uppatitvā divāṭṭhāne nisinnassa therassa samīpe orohitvā vanditvā vattaṃ dassetvā ekamantaṃ nisīdi. ‘Kiṃ, āvuso dhammadinna, akāle āgatosī’ti ca vutto ‘pañhaṃ, bhante, pucchituṃ āgatomhī’ti āha.

    ततो ‘पुच्छावुसो, जानमानो कथयिस्सामी’ति वुत्तो पञ्हासहस्सं पुच्छि। थेरो पुच्छितपुच्छितं पञ्हं असज्‍जमानोव कथेसि। ततो ‘अतितिक्खं ते, भन्ते, ञाणं। कदा तुम्हेहि अयं धम्मो अधिगतो’ति वुत्तो ‘इतो सट्ठिवस्सकाले, आवुसो’ति आह। ‘समाधिम्पि, भन्ते, वळञ्‍जेथा’ति? ‘न इदं, आवुसो, भारिय’न्ति। ‘तेन हि, भन्ते, एकं हत्थिं मापेथा’ति। थेरो सब्बसेतं हत्थिं मापेसि। ‘इदानि, भन्ते, यथा अयं हत्थी अञ्‍चितकण्णो पसारितनङ्गुट्ठो सोण्डं मुखे पक्खिपित्वा भेरवं कोञ्‍चनादं करोन्तो तुम्हाकं अभिमुखो आगच्छति तथा तं करोथा’ति। थेरो तथा कत्वा वेगेन आगच्छतो हत्थिस्स भेरवं आकारं दिस्वा उट्ठाय पलायितुं आरद्धो। तमेनं खीणासवत्थेरो हत्थं पसारेत्वा चीवरकण्णे गहेत्वा ‘भन्ते, खीणासवस्स सारज्‍जं नाम होती’ति आह। सो तस्मिं काले अत्तनो पुथुज्‍जनभावं ञत्वा ‘अवस्सयो मे, आवुसो धम्मदिन्‍न, होही’ति वत्वा पादमूले उक्‍कुटिकं निसीदि। ‘भन्ते, तुम्हाकं अवस्सयो भविस्सामिच्‍चेवाहं आगतो, मा चिन्तयित्था’ति कम्मट्ठानं कथेसि। थेरो कम्मट्ठानं गहेत्वा चङ्कमं आरुय्ह ततिये पदवारे अग्गफलं अरहत्तं पापुणि। थेरो किर दोसचरितो अहोसि।

    Tato ‘pucchāvuso, jānamāno kathayissāmī’ti vutto pañhāsahassaṃ pucchi. Thero pucchitapucchitaṃ pañhaṃ asajjamānova kathesi. Tato ‘atitikkhaṃ te, bhante, ñāṇaṃ. Kadā tumhehi ayaṃ dhammo adhigato’ti vutto ‘ito saṭṭhivassakāle, āvuso’ti āha. ‘Samādhimpi, bhante, vaḷañjethā’ti? ‘Na idaṃ, āvuso, bhāriya’nti. ‘Tena hi, bhante, ekaṃ hatthiṃ māpethā’ti. Thero sabbasetaṃ hatthiṃ māpesi. ‘Idāni, bhante, yathā ayaṃ hatthī añcitakaṇṇo pasāritanaṅguṭṭho soṇḍaṃ mukhe pakkhipitvā bheravaṃ koñcanādaṃ karonto tumhākaṃ abhimukho āgacchati tathā taṃ karothā’ti. Thero tathā katvā vegena āgacchato hatthissa bheravaṃ ākāraṃ disvā uṭṭhāya palāyituṃ āraddho. Tamenaṃ khīṇāsavatthero hatthaṃ pasāretvā cīvarakaṇṇe gahetvā ‘bhante, khīṇāsavassa sārajjaṃ nāma hotī’ti āha. So tasmiṃ kāle attano puthujjanabhāvaṃ ñatvā ‘avassayo me, āvuso dhammadinna, hohī’ti vatvā pādamūle ukkuṭikaṃ nisīdi. ‘Bhante, tumhākaṃ avassayo bhavissāmiccevāhaṃ āgato, mā cintayitthā’ti kammaṭṭhānaṃ kathesi. Thero kammaṭṭhānaṃ gahetvā caṅkamaṃ āruyha tatiye padavāre aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇi. Thero kira dosacarito ahosi.

    ८८३. अस्मिमाननिद्देसे रूपं अस्मीति मानोति ‘अहं रूप’न्ति उप्पन्‍नमानो। छन्दोति मानं अनुगतच्छन्दोव। तथा अनुसयो। वेदनादीसुपि एसेव नयो।

    883. Asmimānaniddese rūpaṃ asmīti mānoti ‘ahaṃ rūpa’nti uppannamāno. Chandoti mānaṃ anugatacchandova. Tathā anusayo. Vedanādīsupi eseva nayo.

    ८८४. मिच्छामाननिद्देसे पापकेन वा कम्मायतनेनाति आदीसु पापकं कम्मायतनं नाम केवट्टमच्छबन्धनेसादादीनं कम्मं। पापकं सिप्पायतनं नाम मच्छजालखिपनकुमिनकरणेसु चेव पासओड्डनसूलारोपनादीसु च छेकता। पापकं विज्‍जाट्ठानं नाम या काचि परूपघातविज्‍जा। पापकं सुतं नाम भारतयुद्धसीताहरणादिपटिसंयुत्तं। पापकं पटिभानं नाम दुब्भासितयुत्तं कप्पनाटकविलप्पनादिपटिभानं। पापकं सीलं नाम अजसीलं गोसीलं। वतम्पि अजवतगोवतमेव। पापिका दिट्ठि पन द्वासट्ठिया दिट्ठिगतेसु या काचि दिट्ठि।

    884. Micchāmānaniddese pāpakena vā kammāyatanenāti ādīsu pāpakaṃ kammāyatanaṃ nāma kevaṭṭamacchabandhanesādādīnaṃ kammaṃ. Pāpakaṃ sippāyatanaṃ nāma macchajālakhipanakuminakaraṇesu ceva pāsaoḍḍanasūlāropanādīsu ca chekatā. Pāpakaṃ vijjāṭṭhānaṃ nāma yā kāci parūpaghātavijjā. Pāpakaṃ sutaṃ nāma bhāratayuddhasītāharaṇādipaṭisaṃyuttaṃ. Pāpakaṃ paṭibhānaṃ nāma dubbhāsitayuttaṃ kappanāṭakavilappanādipaṭibhānaṃ. Pāpakaṃ sīlaṃ nāma ajasīlaṃ gosīlaṃ. Vatampi ajavatagovatameva. Pāpikā diṭṭhi pana dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatesu yā kāci diṭṭhi.

    ८८५. ञातिवितक्‍कनिद्देसादीसु ‘मय्हं ञातयो सुखजीविनो सम्पत्तियुत्ता’ति एवं पञ्‍चकामगुणसन्‍निस्सितेन गेहसितपेमेन ञातके आरब्भ उप्पन्‍नवितक्‍कोव ञातिवितक्‍को नाम। ‘खयं गता वयं गता सद्धा पसन्‍ना’ति एवं पवत्तो पन ञातिवितक्‍को नाम न होति।

    885. Ñātivitakkaniddesādīsu ‘mayhaṃ ñātayo sukhajīvino sampattiyuttā’ti evaṃ pañcakāmaguṇasannissitena gehasitapemena ñātake ārabbha uppannavitakkova ñātivitakko nāma. ‘Khayaṃ gatā vayaṃ gatā saddhā pasannā’ti evaṃ pavatto pana ñātivitakko nāma na hoti.

    ८८६. ‘अम्हाकं जनपदो सुभिक्खो सम्पन्‍नसस्सो’ति तुट्ठमानस्स गेहसितपेमवसेनेव उप्पन्‍नवितक्‍को जनपदवितक्‍को नाम। ‘अम्हाकं जनपदे मनुस्सा सद्धा पसन्‍ना खयं गता वयं गता’ति एवं पवत्तो पन जनपदवितक्‍को नाम न होति।

    886. ‘Amhākaṃ janapado subhikkho sampannasasso’ti tuṭṭhamānassa gehasitapemavaseneva uppannavitakko janapadavitakko nāma. ‘Amhākaṃ janapade manussā saddhā pasannā khayaṃ gatā vayaṃ gatā’ti evaṃ pavatto pana janapadavitakko nāma na hoti.

    ८८७. अमरत्थाय वितक्‍को, अमरो वा वितक्‍कोति अमरवितक्‍को। तत्थ ‘उक्‍कुटिकप्पधानादीहि दुक्खे निज्‍जिण्णे सम्पराये अत्ता सुखी होति अमरो’ति दुक्‍करकारिकं करोन्तस्स ताय दुक्‍करकारिकाय पटिसंयुत्तो वितक्‍को अमरत्थाय वितक्‍को नाम। दिट्ठिगतिको पन ‘सस्सतं वदेसी’तिआदीनि पुट्ठो ‘एवन्तिपि मे नो, तथातिपि मे नो’ अञ्‍ञथातिपि मे नो, नोतिपि मे नो, नो नोतिपि मे नो’ति (दी॰ नि॰ १.६२) विक्खेपं आपज्‍जति, तस्स सो दिट्ठिगतपटिसंयुत्तो वितक्‍को। यथा अमरो नाम मच्छो उदके गहेत्वा मारेतुं न सक्‍का, इतो चितो च धावति, गाहं न गच्छति; एवमेव एकस्मिं पक्खे असण्ठहनतो न मरतीति अमरो नाम होति। तं दुविधम्पि एकतो कत्वा अयं वुच्‍चति अमरवितक्‍कोति वुत्तं।

    887. Amaratthāya vitakko, amaro vā vitakkoti amaravitakko. Tattha ‘ukkuṭikappadhānādīhi dukkhe nijjiṇṇe samparāye attā sukhī hoti amaro’ti dukkarakārikaṃ karontassa tāya dukkarakārikāya paṭisaṃyutto vitakko amaratthāya vitakko nāma. Diṭṭhigatiko pana ‘sassataṃ vadesī’tiādīni puṭṭho ‘evantipi me no, tathātipi me no’ aññathātipi me no, notipi me no, no notipi me no’ti (dī. ni. 1.62) vikkhepaṃ āpajjati, tassa so diṭṭhigatapaṭisaṃyutto vitakko. Yathā amaro nāma maccho udake gahetvā māretuṃ na sakkā, ito cito ca dhāvati, gāhaṃ na gacchati; evameva ekasmiṃ pakkhe asaṇṭhahanato na maratīti amaro nāma hoti. Taṃ duvidhampi ekato katvā ayaṃ vuccati amaravitakkoti vuttaṃ.

    ८८८. परानुद्दयतापटिसंयुत्तोति अनुद्दयतापतिरूपकेन गेहसितपेमेन पटिसंयुत्तो। सहनन्दीतिआदीसु उपट्ठाकेसु नन्दन्तेसु सोचन्तेसु च तेहि सद्धिं दिगुणं नन्दति, दिगुणं सोचति; तेसु सुखितेसु दिगुणं सुखितो होति, दुक्खितेसु दिगुणं दुक्खितो होति। उप्पन्‍नेसु किच्‍चकरणीयेसूति तेसु महन्तेसु वा खुद्दकेसु वा कम्मेसु उप्पन्‍नेसु। अत्तना वा योगं आपज्‍जतीति तानि तानि किच्‍चानि साधेन्तो पञ्‍ञत्तिं वीतिक्‍कमति, सल्‍लेखं कोपेति। यो तत्थाति यो तस्मिं संसट्ठविहारे, तस्मिं वा योगापज्‍जने गेहसितो वितक्‍को – अयं परानुद्दयतापटिसंयुत्तो वितक्‍को नाम।

    888. Parānuddayatāpaṭisaṃyuttoti anuddayatāpatirūpakena gehasitapemena paṭisaṃyutto. Sahanandītiādīsu upaṭṭhākesu nandantesu socantesu ca tehi saddhiṃ diguṇaṃ nandati, diguṇaṃ socati; tesu sukhitesu diguṇaṃ sukhito hoti, dukkhitesu diguṇaṃ dukkhito hoti. Uppannesu kiccakaraṇīyesūti tesu mahantesu vā khuddakesu vā kammesu uppannesu. Attanā vā yogaṃ āpajjatīti tāni tāni kiccāni sādhento paññattiṃ vītikkamati, sallekhaṃ kopeti. Yo tatthāti yo tasmiṃ saṃsaṭṭhavihāre, tasmiṃ vā yogāpajjane gehasito vitakko – ayaṃ parānuddayatāpaṭisaṃyutto vitakko nāma.

    ८८९. लाभसक्‍कारसिलोकपटिसंयुत्तोति चीवरादिलाभेन चेव सक्‍कारेन च कित्तिसद्देन च सद्धिं आरम्मणकरणवसेन पटिसंयुत्तो।

    889. Lābhasakkārasilokapaṭisaṃyuttoti cīvarādilābhena ceva sakkārena ca kittisaddena ca saddhiṃ ārammaṇakaraṇavasena paṭisaṃyutto.

    ८९०. अनवञ्‍ञत्तिपटिसंयुत्तोति ‘अहो वत मं परे न अवजानेय्युं, न पोथेत्वा विहेठेत्वा कथेय्यु’न्ति एवं अनवञ्‍ञातभावपत्थनाय सद्धिं उप्पज्‍जनवितक्‍को। यो तत्थ गेहसितोति यो तस्मिं ‘मा मं परे अवजानिंसू’ति उप्पन्‍ने चित्ते पञ्‍चकामगुणसङ्खातगेहनिस्सितो हुत्वा उप्पन्‍नवितक्‍को। सेसं सब्बत्थ पाकटमेवाति।

    890. Anavaññattipaṭisaṃyuttoti ‘aho vata maṃ pare na avajāneyyuṃ, na pothetvā viheṭhetvā katheyyu’nti evaṃ anavaññātabhāvapatthanāya saddhiṃ uppajjanavitakko. Yo tattha gehasitoti yo tasmiṃ ‘mā maṃ pare avajāniṃsū’ti uppanne citte pañcakāmaguṇasaṅkhātagehanissito hutvā uppannavitakko. Sesaṃ sabbattha pākaṭamevāti.

    एककनिद्देसवण्णना।

    Ekakaniddesavaṇṇanā.




    Next: (२.) दुकनिद्देसवण्णना • (2.) Dukaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो • 17. Khuddakavatthuvibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact