| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
२. निद्देसवण्णना
2. Niddesavaṇṇanā
१. एककनिद्देसवण्णना
1. Ekakaniddesavaṇṇanā
१. इदानि यथाठपितं मातिकं आदितो पट्ठाय विभजित्वा दस्सेतुं – कतमो च पुग्गलो समयविमुत्तोतिआदिमाह। तत्थ इधाति इमस्मिं सत्तलोके। एकच्चो पुग्गलोति एको पुग्गलो। कालेन कालन्ति एत्थ भुम्मवसेन अत्थो वेदितब्बो। एकेकस्मिं कालेति वुत्तं होति। समयेन समयन्ति इदं पुरिमस्सेव वेवचनं। अट्ठ विमोक्खेति रूपावचरारूपावचरअट्ठसमापत्तियो। तासञ्हि पच्चनीकधम्मेहि विमुच्चनतो विमोक्खोति नामं। कायेनाति विमोक्खसहजातेन नामकायेन। फुसित्वा विहरतीति पटिलभित्वा इरियति। कतमस्मिं पनेस काले विमोक्खे फुसित्वा विहरतीति? समापत्तिं समापज्जितुकामस्स हि कालो नाम अत्थि, अकालो नाम अत्थि। तत्थ पातोव सरीरपटिजग्गनकालो, वत्तकरणकालो च समापज्जनस्स अकालो नाम। सरीरं पन पटिजग्गित्वा वत्तं कत्वा वसनट्ठानं पविसित्वा निसिन्नस्स याव पिण्डाय गमनकालो नागच्छति, एतस्मिं अन्तरे समापज्जनस्स कालो नाम।
1. Idāni yathāṭhapitaṃ mātikaṃ ādito paṭṭhāya vibhajitvā dassetuṃ – katamo ca puggalo samayavimuttotiādimāha. Tattha idhāti imasmiṃ sattaloke. Ekacco puggaloti eko puggalo. Kālena kālanti ettha bhummavasena attho veditabbo. Ekekasmiṃ kāleti vuttaṃ hoti. Samayena samayanti idaṃ purimasseva vevacanaṃ. Aṭṭha vimokkheti rūpāvacarārūpāvacaraaṭṭhasamāpattiyo. Tāsañhi paccanīkadhammehi vimuccanato vimokkhoti nāmaṃ. Kāyenāti vimokkhasahajātena nāmakāyena. Phusitvā viharatīti paṭilabhitvā iriyati. Katamasmiṃ panesa kāle vimokkhe phusitvā viharatīti? Samāpattiṃ samāpajjitukāmassa hi kālo nāma atthi, akālo nāma atthi. Tattha pātova sarīrapaṭijagganakālo, vattakaraṇakālo ca samāpajjanassa akālo nāma. Sarīraṃ pana paṭijaggitvā vattaṃ katvā vasanaṭṭhānaṃ pavisitvā nisinnassa yāva piṇḍāya gamanakālo nāgacchati, etasmiṃ antare samāpajjanassa kālo nāma.
पिण्डाय गमनकालं पन सल्लक्खेत्वा निक्खन्तस्स चेतियवन्दनकालो, भिक्खुसङ्घपरिवुतस्स वितक्कमाळके ठानकालो पिण्डाय गमनकालो गामे चरणकालो; आसनसालाय यागुपानकालो वत्तकरणकालोति अयम्पि समापज्जनस्स अकालो नाम। आसनसालाय पन विवित्ते ओकासे सति याव भत्तकालो नागच्छति, एतस्मिम्पि अन्तरे समापज्जनस्स कालो नाम। भत्तं पन भुञ्जनकालो, विहारगमनकालो, पत्तचीवरपटिसामनकालो, दिवावत्तकरणकालो, परिपुच्छादानकालोति अयम्पि समापज्जनस्स अकालो नाम। यो अकालो, स्वेव असमयो। तं सब्बम्पि ठपेत्वा अवसेसे काले काले, समये समये वुत्तप्पकारे अट्ठ विमोक्खे सहजातनामकायेन पटिलभित्वा विहरन्तो, ‘‘इधेकच्चो पुग्गलो…पे॰… विहरती’’ति वुच्चति।
Piṇḍāya gamanakālaṃ pana sallakkhetvā nikkhantassa cetiyavandanakālo, bhikkhusaṅghaparivutassa vitakkamāḷake ṭhānakālo piṇḍāya gamanakālo gāme caraṇakālo; āsanasālāya yāgupānakālo vattakaraṇakāloti ayampi samāpajjanassa akālo nāma. Āsanasālāya pana vivitte okāse sati yāva bhattakālo nāgacchati, etasmimpi antare samāpajjanassa kālo nāma. Bhattaṃ pana bhuñjanakālo, vihāragamanakālo, pattacīvarapaṭisāmanakālo, divāvattakaraṇakālo, paripucchādānakāloti ayampi samāpajjanassa akālo nāma. Yo akālo, sveva asamayo. Taṃ sabbampi ṭhapetvā avasese kāle kāle, samaye samaye vuttappakāre aṭṭha vimokkhe sahajātanāmakāyena paṭilabhitvā viharanto, ‘‘idhekacco puggalo…pe… viharatī’’ti vuccati.
अपिचेस सफस्सकेहि सहजातनामधम्मेहि सहजातधम्मे फुसतियेव नाम, उपचारेन अप्पनं फुसतियेव नाम। पुरिमाय अप्पनाय अपरं अप्पनं फुसतियेव। येन हि सद्धिं ये धम्मा सहजाता, तेन ते पटिलद्धा नाम होन्ति। फस्सेनापि फुट्ठायेव नाम होन्ति। उपचारम्पि अप्पनाय पटिलाभकारणमेव, तथा पुरिमा अप्पना अपरअप्पनाय। तत्रास्स एवं सहजातेहि सहजातानं फुसना वेदितब्बा – पठमज्झानञ्हि वितक्कादीहि पञ्चङ्गिकं। तस्मिं ठपेत्वा तानि अङ्गानि सेसा अतिरेकपण्णासधम्मा चत्तारो खन्धा नाम होन्ति। तेन नामकायेन पठमज्झानसमापत्तिविमोक्खं फुसित्वा पटिलभित्वा विहरति। दुतियं झानं पीतिसुखचित्तेकग्गताहि तिवङ्गिकं, ततियं सुखचित्तेकग्गताहि दुवङ्गिकं, चतुत्थं उपेक्खाचित्तेकग्गताहि दुवङ्गिकं, तथा आकासानञ्चायतनं…पे॰… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनञ्च। तत्थ ठपेत्वा तानि अङ्गानि सेसा अतिरेकपण्णासधम्मा चत्तारो खन्धा नाम होन्ति। तेन नामकायेन नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिविमोक्खं फुसित्वा पटिलभित्वा विहरति।
Apicesa saphassakehi sahajātanāmadhammehi sahajātadhamme phusatiyeva nāma, upacārena appanaṃ phusatiyeva nāma. Purimāya appanāya aparaṃ appanaṃ phusatiyeva. Yena hi saddhiṃ ye dhammā sahajātā, tena te paṭiladdhā nāma honti. Phassenāpi phuṭṭhāyeva nāma honti. Upacārampi appanāya paṭilābhakāraṇameva, tathā purimā appanā aparaappanāya. Tatrāssa evaṃ sahajātehi sahajātānaṃ phusanā veditabbā – paṭhamajjhānañhi vitakkādīhi pañcaṅgikaṃ. Tasmiṃ ṭhapetvā tāni aṅgāni sesā atirekapaṇṇāsadhammā cattāro khandhā nāma honti. Tena nāmakāyena paṭhamajjhānasamāpattivimokkhaṃ phusitvā paṭilabhitvā viharati. Dutiyaṃ jhānaṃ pītisukhacittekaggatāhi tivaṅgikaṃ, tatiyaṃ sukhacittekaggatāhi duvaṅgikaṃ, catutthaṃ upekkhācittekaggatāhi duvaṅgikaṃ, tathā ākāsānañcāyatanaṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanañca. Tattha ṭhapetvā tāni aṅgāni sesā atirekapaṇṇāsadhammā cattāro khandhā nāma honti. Tena nāmakāyena nevasaññānāsaññāyatanasamāpattivimokkhaṃ phusitvā paṭilabhitvā viharati.
पञ्ञाय चस्स दिस्वाति विपस्सनापञ्ञाय सङ्खारगतं, मग्गपञ्ञाय चतुसच्चधम्मे पस्सित्वा। एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्तीति उपड्ढुपड्ढा पठममग्गादिवज्झा आसवा परिक्खीणा होन्ति। अयं वुच्चति पुग्गलो समयविमुत्तोति एत्थ अट्ठसमापत्तिलाभी पुथुज्जनो तेन नामकायेन फुसित्वा विहरतीति वत्तुं वट्टति। पाळियं पन ‘‘एकच्चे आसवा परिक्खीणा’’ति वुत्तं। पुथुज्जनस्स च खीणा आसवा नाम नत्थि, तस्मा सो न गहितो। अट्ठसमापत्तिलाभी खीणासवोपि तेन नामकायेन फुसित्वा विहरतीति वत्तुं वट्टति। तस्स पन अपरिक्खीणासवा नाम नत्थि, तस्मा सोपि न गहितो। समयविमुत्तोति पन तिण्णं सोतापन्नसकदागामिअनागामीनंयेवेतं नामन्ति वेदितब्बं।
Paññāya cassa disvāti vipassanāpaññāya saṅkhāragataṃ, maggapaññāya catusaccadhamme passitvā. Ekacce āsavā parikkhīṇā hontīti upaḍḍhupaḍḍhā paṭhamamaggādivajjhā āsavā parikkhīṇā honti. Ayaṃ vuccati puggalo samayavimuttoti ettha aṭṭhasamāpattilābhī puthujjano tena nāmakāyena phusitvā viharatīti vattuṃ vaṭṭati. Pāḷiyaṃ pana ‘‘ekacce āsavā parikkhīṇā’’ti vuttaṃ. Puthujjanassa ca khīṇā āsavā nāma natthi, tasmā so na gahito. Aṭṭhasamāpattilābhī khīṇāsavopi tena nāmakāyena phusitvā viharatīti vattuṃ vaṭṭati. Tassa pana aparikkhīṇāsavā nāma natthi, tasmā sopi na gahito. Samayavimuttoti pana tiṇṇaṃ sotāpannasakadāgāmianāgāmīnaṃyevetaṃ nāmanti veditabbaṃ.
२. असमयविमुत्तनिद्देसे – पुरिमसदिसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। असमयविमुत्तोति पनेत्थ सुक्खविपस्सकखीणासवस्सेतं नामं। सुक्खविपस्सका पन सोतापन्नसकदागामिअनागामिनो अट्ठसमापत्तिलाभिनो च खीणासवा पुथुज्जना च इमस्मिं दुके न लब्भन्ति, दुकमुत्तकपुग्गला नाम होन्ति। तस्मा सत्था अत्तनो बुद्धसुबुद्धताय हेट्ठा गहिते च अग्गहिते च सङ्कड्ढित्वा सद्धिं पिट्ठिवट्टकेहि तन्तिं आरोपेन्तो सब्बेपि अरियपुग्गलातिआदिमाह। तत्थ अरिये विमोक्खेति किलेसेहि आरकत्ता अरियेति सङ्खं गते लोकुत्तरविमोक्खे। इदं वुत्तं होति – बाहिरानञ्हि अट्ठन्नं समापत्तीनं समापज्जन्तस्स समयोपि अत्थि असमयोपि। मग्गविमोक्खेन विमुच्चनस्स समयो वा असमयो वा नत्थि। यस्स सद्धा बलवती, विपस्सना च आरद्धा, तस्स गच्छन्तस्स तिट्ठन्तस्स निसीदन्तस्स निपज्जन्तस्स खादन्तस्स भुञ्जन्तस्स मग्गफलपटिवेधो नाम न होतीति नत्थि। इति मग्गविमोक्खेन विमुच्चनस्स समयो वा असमयो वा नत्थीति हेट्ठा गहिते च अग्गहिते च सङ्कड्ढित्वा इमं पिट्ठिवट्टकं तन्तिं आरोपेसि धम्मराजा। समापत्तिलाभी पुथुज्जनो इमायपि तन्तिया अग्गहितोव। भजापियमानो पन समापत्तिविक्खम्भितानं किलेसानं वसेन समयविमुत्तभावं भजेय्य।
2. Asamayavimuttaniddese – purimasadisaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Asamayavimuttoti panettha sukkhavipassakakhīṇāsavassetaṃ nāmaṃ. Sukkhavipassakā pana sotāpannasakadāgāmianāgāmino aṭṭhasamāpattilābhino ca khīṇāsavā puthujjanā ca imasmiṃ duke na labbhanti, dukamuttakapuggalā nāma honti. Tasmā satthā attano buddhasubuddhatāya heṭṭhā gahite ca aggahite ca saṅkaḍḍhitvā saddhiṃ piṭṭhivaṭṭakehi tantiṃ āropento sabbepi ariyapuggalātiādimāha. Tattha ariye vimokkheti kilesehi ārakattā ariyeti saṅkhaṃ gate lokuttaravimokkhe. Idaṃ vuttaṃ hoti – bāhirānañhi aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ samāpajjantassa samayopi atthi asamayopi. Maggavimokkhena vimuccanassa samayo vā asamayo vā natthi. Yassa saddhā balavatī, vipassanā ca āraddhā, tassa gacchantassa tiṭṭhantassa nisīdantassa nipajjantassa khādantassa bhuñjantassa maggaphalapaṭivedho nāma na hotīti natthi. Iti maggavimokkhena vimuccanassa samayo vā asamayo vā natthīti heṭṭhā gahite ca aggahite ca saṅkaḍḍhitvā imaṃ piṭṭhivaṭṭakaṃ tantiṃ āropesi dhammarājā. Samāpattilābhī puthujjano imāyapi tantiyā aggahitova. Bhajāpiyamāno pana samāpattivikkhambhitānaṃ kilesānaṃ vasena samayavimuttabhāvaṃ bhajeyya.
३. कुप्पधम्माकुप्पधम्मनिद्देसेसु – यस्स अधिगतो समापत्तिधम्मो कुप्पति नस्सति, सो कुप्पधम्मो। रूपसहगतानन्ति रूपनिमित्तसङ्खातेन रूपेन सहगतानं। तेन सद्धिं पवत्तानं न विना रूपारम्मणानं चतुन्नं रूपावचरज्झानानन्ति अत्थो। अरूपसहगतानन्ति रूपतो अञ्ञं, न रूपन्ति अरूपं। अरूपेन सहगतानं तेन सद्धिं पवत्तानं न विना अरूपारम्मणानं चतुन्नं अरूपावचरज्झानानन्ति अत्थो। न निकामलाभीति पञ्चहाकारेहि अचिण्णवसिताय इच्छिताकारेन अलद्धत्ता न निकामलाभी। अप्पगुणसमापत्तिकोति अत्थो। न अकिच्छलाभीति किच्छलाभी दुक्खलाभी। यो आगमनम्हि किलेसे विक्खम्भेन्तो उपचारं पापेन्तो अप्पनं पापेन्तो चित्तमञ्जूसं लभन्तो दुक्खेन किच्छेन ससङ्खारेन सप्पयोगेन किलमन्तो तं सम्पदं पापुणितुं सक्कोति, सो न अकिच्छलाभी नाम। न अकसिरलाभीति अविपुललाभी। समापत्तिं अप्पेत्वा अद्धानं फरितुं न सक्कोति। एकं द्वे चित्तवारे वत्तेत्वा सहसाव वुट्ठातीति अत्थो।
3. Kuppadhammākuppadhammaniddesesu – yassa adhigato samāpattidhammo kuppati nassati, so kuppadhammo. Rūpasahagatānanti rūpanimittasaṅkhātena rūpena sahagatānaṃ. Tena saddhiṃ pavattānaṃ na vinā rūpārammaṇānaṃ catunnaṃ rūpāvacarajjhānānanti attho. Arūpasahagatānanti rūpato aññaṃ, na rūpanti arūpaṃ. Arūpena sahagatānaṃ tena saddhiṃ pavattānaṃ na vinā arūpārammaṇānaṃ catunnaṃ arūpāvacarajjhānānanti attho. Na nikāmalābhīti pañcahākārehi aciṇṇavasitāya icchitākārena aladdhattā na nikāmalābhī. Appaguṇasamāpattikoti attho. Na akicchalābhīti kicchalābhī dukkhalābhī. Yo āgamanamhi kilese vikkhambhento upacāraṃ pāpento appanaṃ pāpento cittamañjūsaṃ labhanto dukkhena kicchena sasaṅkhārena sappayogena kilamanto taṃ sampadaṃ pāpuṇituṃ sakkoti, so na akicchalābhī nāma. Na akasiralābhīti avipulalābhī. Samāpattiṃ appetvā addhānaṃ pharituṃ na sakkoti. Ekaṃ dve cittavāre vattetvā sahasāva vuṭṭhātīti attho.
यत्थिच्छकन्ति यस्मिं ओकासे समापत्तिं अप्पेत्वा निसीदितुं इच्छति। यदिच्छकन्ति कसिणज्झानं वा आनापानज्झानं वा ब्रह्मविहारज्झानं वा असुभज्झानं वाति यं यं समापत्तिं अप्पेत्वा निसीदितुं इच्छति। यावतिच्छकन्ति अद्धानपरिच्छेदेन यत्तकं कालं इच्छति। इदं वुत्तं होति – यत्थ यत्थ यं यं समापत्तिं यत्तकं अद्धानं समापज्जितुम्पि वुट्ठातुम्पि इच्छति, तत्थ तत्थ तं तं समापत्तिं तत्तकं अद्धानं समापज्जितुम्पि वुट्ठातुम्पि न सक्कोति। चन्दं वा सूरियं वा उल्लोकेत्वा ‘इमस्मिं चन्दे वा सूरिये वा एत्तकं ठानं गते वुट्ठहिस्सामी’ति परिच्छिन्दित्वा झानं समापन्नो यथापरिच्छेदेन वुट्ठातुं न सक्कोति, अन्तराव वुट्ठाति; समापत्तिया अप्पगुणतायाति।
Yatthicchakanti yasmiṃ okāse samāpattiṃ appetvā nisīdituṃ icchati. Yadicchakanti kasiṇajjhānaṃ vā ānāpānajjhānaṃ vā brahmavihārajjhānaṃ vā asubhajjhānaṃ vāti yaṃ yaṃ samāpattiṃ appetvā nisīdituṃ icchati. Yāvaticchakanti addhānaparicchedena yattakaṃ kālaṃ icchati. Idaṃ vuttaṃ hoti – yattha yattha yaṃ yaṃ samāpattiṃ yattakaṃ addhānaṃ samāpajjitumpi vuṭṭhātumpi icchati, tattha tattha taṃ taṃ samāpattiṃ tattakaṃ addhānaṃ samāpajjitumpi vuṭṭhātumpi na sakkoti. Candaṃ vā sūriyaṃ vā ulloketvā ‘imasmiṃ cande vā sūriye vā ettakaṃ ṭhānaṃ gate vuṭṭhahissāmī’ti paricchinditvā jhānaṃ samāpanno yathāparicchedena vuṭṭhātuṃ na sakkoti, antarāva vuṭṭhāti; samāpattiyā appaguṇatāyāti.
पमादमागम्माति पमादं पटिच्च। अयं वुच्चतीति अयं एवंविधो पुग्गलो कुप्पधम्मोति वुच्चति। इदं पन अट्ठसमापत्तिलाभिनो पुथुज्जनस्स सोतापन्नस्स सकदागामिनोति तिण्णं पुग्गलानं नामं। एतेसञ्हि समाधिपारिबन्धका विपस्सनापारिबन्धका च धम्मा न सुविक्खम्भिता, न सुविक्खालिता, तेन तेसं समापत्ति नस्सति परिहायति। सा च खो नेव सीलभेदेन, नापत्तिवीतिक्कमेन। न गरुकमोक्खधम्मो पनेस अप्पमत्तकेनपि किच्चकरणीयेन वा वत्तभेदमत्तकेन वा नस्सति।
Pamādamāgammāti pamādaṃ paṭicca. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evaṃvidho puggalo kuppadhammoti vuccati. Idaṃ pana aṭṭhasamāpattilābhino puthujjanassa sotāpannassa sakadāgāminoti tiṇṇaṃ puggalānaṃ nāmaṃ. Etesañhi samādhipāribandhakā vipassanāpāribandhakā ca dhammā na suvikkhambhitā, na suvikkhālitā, tena tesaṃ samāpatti nassati parihāyati. Sā ca kho neva sīlabhedena, nāpattivītikkamena. Na garukamokkhadhammo panesa appamattakenapi kiccakaraṇīyena vā vattabhedamattakena vā nassati.
तत्रिदं वत्थु – एको किर थेरो समापत्तिं वळञ्जेति। तस्मिं पिण्डाय गामं पविट्ठे दारका परिवेणे कीळित्वा पक्कमिंसु। थेरो आगन्त्वा ‘परिवेणं सम्मज्जितब्ब’न्ति चिन्तेत्वा असम्मज्जित्वा विहारं पविसित्वा ‘समापत्तिं अप्पेस्सामी’ति निसीदि। सो अप्पेतुं असक्कोन्तो, ‘किं नु खो आवरण’न्ति सीलं आवज्जन्तो अप्पमत्तकम्पि वीतिक्कमं अदिस्वा ‘वत्तभेदो नु खो अत्थी’ति ओलोकेन्तो परिवेणस्स असम्मट्ठभावं ञत्वा सम्मज्जित्वा पविसित्वा निसीदन्तो समापत्तिं अप्पेन्तोव निसीदि।
Tatridaṃ vatthu – eko kira thero samāpattiṃ vaḷañjeti. Tasmiṃ piṇḍāya gāmaṃ paviṭṭhe dārakā pariveṇe kīḷitvā pakkamiṃsu. Thero āgantvā ‘pariveṇaṃ sammajjitabba’nti cintetvā asammajjitvā vihāraṃ pavisitvā ‘samāpattiṃ appessāmī’ti nisīdi. So appetuṃ asakkonto, ‘kiṃ nu kho āvaraṇa’nti sīlaṃ āvajjanto appamattakampi vītikkamaṃ adisvā ‘vattabhedo nu kho atthī’ti olokento pariveṇassa asammaṭṭhabhāvaṃ ñatvā sammajjitvā pavisitvā nisīdanto samāpattiṃ appentova nisīdi.
४. अकुप्पधम्मनिद्देसो वुत्तपटिपक्खवसेनेव वेदितब्बो। अकुप्पधम्मोति इदं पन अट्ठसमापत्तिलाभिनो अनागामिस्स चेव खीणासवस्स चाति द्विन्नं पुग्गलानं नामं। तेसञ्हि समाधिपारिबन्धका विपस्सनापारिबन्धका च धम्मा सुविक्खम्भिता सुविक्खालिता; तेन तेसं भस्ससङ्गणिकारामादिकिच्चेन वा अञ्ञेन वा येन केनचि अत्तनो अनुरूपेन पमादेन वीतिनामेन्तानम्पि समापत्ति न कुप्पति, न नस्सति। सुक्खविपस्सका पन सोतापन्नसकदागामिअनागामिखीणासवा इमस्मिं दुके न लब्भन्ति; दुकमुत्तकपुग्गला नाम होन्ति। तस्मा सत्था अत्तनो बुद्धसुबुद्धताय हेट्ठा गहिते च अग्गहिते च सङ्कड्ढित्वा इमस्मिम्पि दुके सद्धिं पिट्ठिवट्टकेहि तन्तिं आरोपेन्तो सब्बेपि अरियपुग्गलातिआदिमाह। अट्ठन्नञ्हि समापत्तीनं कुप्पनं नस्सनं भवेय्य, लोकुत्तरधम्मस्स पन सकिं पटिविद्धस्स कुप्पनं नस्सनं नाम नत्थि, तं सन्धायेतं वुत्तं।
4. Akuppadhammaniddeso vuttapaṭipakkhavaseneva veditabbo. Akuppadhammoti idaṃ pana aṭṭhasamāpattilābhino anāgāmissa ceva khīṇāsavassa cāti dvinnaṃ puggalānaṃ nāmaṃ. Tesañhi samādhipāribandhakā vipassanāpāribandhakā ca dhammā suvikkhambhitā suvikkhālitā; tena tesaṃ bhassasaṅgaṇikārāmādikiccena vā aññena vā yena kenaci attano anurūpena pamādena vītināmentānampi samāpatti na kuppati, na nassati. Sukkhavipassakā pana sotāpannasakadāgāmianāgāmikhīṇāsavā imasmiṃ duke na labbhanti; dukamuttakapuggalā nāma honti. Tasmā satthā attano buddhasubuddhatāya heṭṭhā gahite ca aggahite ca saṅkaḍḍhitvā imasmimpi duke saddhiṃ piṭṭhivaṭṭakehi tantiṃ āropento sabbepi ariyapuggalātiādimāha. Aṭṭhannañhi samāpattīnaṃ kuppanaṃ nassanaṃ bhaveyya, lokuttaradhammassa pana sakiṃ paṭividdhassa kuppanaṃ nassanaṃ nāma natthi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
५. परिहानधम्मापरिहानधम्मनिद्देसापि कुप्पधम्माकुप्पधम्मनिद्देसवसेनेव वेदितब्बा। केवलञ्हि इध पुग्गलस्स पमादं पटिच्च धम्मानं परिहानम्पि अपरिहानम्पि गहितन्ति इदं परियायदेसनामत्तमेव नानं। सेसं सब्बत्थ तादिसमेव।
5. Parihānadhammāparihānadhammaniddesāpi kuppadhammākuppadhammaniddesavaseneva veditabbā. Kevalañhi idha puggalassa pamādaṃ paṭicca dhammānaṃ parihānampi aparihānampi gahitanti idaṃ pariyāyadesanāmattameva nānaṃ. Sesaṃ sabbattha tādisameva.
७. चेतनाभब्बनिद्देसे – चेतनाभब्बोति चेतनाय अपरिहानिं आपज्जितुं भब्बो। सचे अनुसञ्चेतेतीति, सचे समापज्जति। समापत्तिञ्हि समापज्जन्तो अनुसञ्चेतेति नाम। सो न परिहायति, इतरो परिहायति।
7. Cetanābhabbaniddese – cetanābhabboti cetanāya aparihāniṃ āpajjituṃ bhabbo. Sace anusañcetetīti, sace samāpajjati. Samāpattiñhi samāpajjanto anusañceteti nāma. So na parihāyati, itaro parihāyati.
८. अनुरक्खणाभब्बनिद्देसे – अनुरक्खणाभब्बोति अनुरक्खणाय अपरिहानिं आपज्जितुं भब्बो। सचे अनुरक्खतीति सचे अनुपकारधम्मे पहाय उपकारधम्मे सेवन्तो समापज्जति। एवञ्हि पटिपज्जन्तो अनुरक्खति नाम। सो न परिहायति, इतरो परिहायति।
8. Anurakkhaṇābhabbaniddese – anurakkhaṇābhabboti anurakkhaṇāya aparihāniṃ āpajjituṃ bhabbo. Sace anurakkhatīti sace anupakāradhamme pahāya upakāradhamme sevanto samāpajjati. Evañhi paṭipajjanto anurakkhati nāma. So na parihāyati, itaro parihāyati.
इमे द्वेपि समापत्तिं ठपेतुं थावरं कातुं पटिबला। चेतनाभब्बतो पन अनुरक्खणाभब्बोव बलवतरो। चेतनाभब्बो हि उपकारानुपकारे धम्मे न जानाति। अजानन्तो उपकारधम्मे नुदति नीहरति, अनुपकारधम्मे सेवति। सो ते सेवन्तो समापत्तितो परिहायति । अनुरक्खणाभब्बो उपकारानुपकारे धम्मे जानाति। जानन्तो अनुपकारधम्मे नुदति नीहरति, उपकारधम्मे सेवति। सो ते सेवन्तो समापत्तितो न परिहायति।
Ime dvepi samāpattiṃ ṭhapetuṃ thāvaraṃ kātuṃ paṭibalā. Cetanābhabbato pana anurakkhaṇābhabbova balavataro. Cetanābhabbo hi upakārānupakāre dhamme na jānāti. Ajānanto upakāradhamme nudati nīharati, anupakāradhamme sevati. So te sevanto samāpattito parihāyati . Anurakkhaṇābhabbo upakārānupakāre dhamme jānāti. Jānanto anupakāradhamme nudati nīharati, upakāradhamme sevati. So te sevanto samāpattito na parihāyati.
यथा हि द्वे खेत्तपाला एको पण्डुरोगेन सरोगो अक्खमो सीतादीनं, एको अरोगो सीतादीनं सहो। सरोगो हेट्ठाकुटिं न ओतरति, रत्तारक्खं दिवारक्खं विजहति। तस्स दिवा सुकमोरादयो खेत्तं ओतरित्वा सालिसीसं खादन्ति, रत्तिं मिगसूकरादयो पविसित्वा खलं तच्छि तं विय छेत्वा गच्छन्ति। सो अत्तनो पमत्तकारणा पुन बीजमत्तम्पि न लभति। इतरो रत्तारक्खं दिवारक्खं न विजहति। सो अत्तनो अप्पमत्तकारणा एककरीसतो चत्तारिपि अट्ठपि सकटानि लभति।
Yathā hi dve khettapālā eko paṇḍurogena sarogo akkhamo sītādīnaṃ, eko arogo sītādīnaṃ saho. Sarogo heṭṭhākuṭiṃ na otarati, rattārakkhaṃ divārakkhaṃ vijahati. Tassa divā sukamorādayo khettaṃ otaritvā sālisīsaṃ khādanti, rattiṃ migasūkarādayo pavisitvā khalaṃ tacchi taṃ viya chetvā gacchanti. So attano pamattakāraṇā puna bījamattampi na labhati. Itaro rattārakkhaṃ divārakkhaṃ na vijahati. So attano appamattakāraṇā ekakarīsato cattāripi aṭṭhapi sakaṭāni labhati.
तत्थ सरोगखेत्तपालो विय चेतनाभब्बो, अरोगो विय अनुरक्खणाभब्बो दट्ठब्बो। सरोगस्स अत्तनो पमादेन पुन बीजमत्तस्सपि अलभनं विय चेतनाभब्बस्स उपकारानुपकारे धम्मे अजानित्वा उपकारे पहाय अनुपकारे सेवन्तस्स समापत्तिया परिहानं। इतरस्स अत्तनो अप्पमादेन एककरीसमत्ततो चतुअट्ठसकटउद्धरणं विय अनुरक्खणाभब्बस्स उपकारानुपकारे धम्मे जानित्वा अनुपकारे पहाय उपकारे सेवन्तस्स समापत्तिया अपरिहानं वेदितब्बं। एवं चेतनाभब्बतो अनुरक्खणाभब्बोव समापत्तिं थावरं कातुं बलवतरोति वेदितब्बो।
Tattha sarogakhettapālo viya cetanābhabbo, arogo viya anurakkhaṇābhabbo daṭṭhabbo. Sarogassa attano pamādena puna bījamattassapi alabhanaṃ viya cetanābhabbassa upakārānupakāre dhamme ajānitvā upakāre pahāya anupakāre sevantassa samāpattiyā parihānaṃ. Itarassa attano appamādena ekakarīsamattato catuaṭṭhasakaṭauddharaṇaṃ viya anurakkhaṇābhabbassa upakārānupakāre dhamme jānitvā anupakāre pahāya upakāre sevantassa samāpattiyā aparihānaṃ veditabbaṃ. Evaṃ cetanābhabbato anurakkhaṇābhabbova samāpattiṃ thāvaraṃ kātuṃ balavataroti veditabbo.
९. पुथुज्जननिद्देसे – तीणि संयोजनानीति दिट्ठिसंयोजनसीलब्बतपरामाससंयोजनविचिकिच्छासंयोजनानि। एतानि हि फलक्खणे पहीनानि नाम होन्ति। अयं पन फलक्खणेपि न होतीति दस्सेति। तेसं धम्मानन्ति तेसं संयोजनधम्मानं। मग्गक्खणस्मिञ्हि तेसं पहानाय पटिपन्नो नाम होति। अयं पन मग्गक्खणेपि न होति। एत्तावता विस्सट्ठकम्मट्ठानो थूलबालपुथुज्जनोव इध कथितोति वेदितब्बो।
9. Puthujjananiddese – tīṇi saṃyojanānīti diṭṭhisaṃyojanasīlabbataparāmāsasaṃyojanavicikicchāsaṃyojanāni. Etāni hi phalakkhaṇe pahīnāni nāma honti. Ayaṃ pana phalakkhaṇepi na hotīti dasseti. Tesaṃ dhammānanti tesaṃ saṃyojanadhammānaṃ. Maggakkhaṇasmiñhi tesaṃ pahānāya paṭipanno nāma hoti. Ayaṃ pana maggakkhaṇepi na hoti. Ettāvatā vissaṭṭhakammaṭṭhāno thūlabālaputhujjanova idha kathitoti veditabbo.
१०. गोत्रभुनिद्देसे – येसं धम्मानन्ति येसं गोत्रभुञाणेन सद्धिं उप्पन्नानं परोपण्णासकुसलधम्मानं। अरियधम्मस्साति लोकुत्तरमग्गस्स। अवक्कन्ति होतीति ओक्कन्ति निब्बत्ति पातुभावो होति। अयं वुच्चतीति अयं निब्बानारम्मणेन ञाणेन सब्बं पुथुज्जनसङ्खं पुथुज्जनगोत्तं पुथुज्जनमण्डलं पुथुज्जनपञ्ञत्तिं अतिक्कमित्वा अरियसङ्खं अरियगोत्तं अरियमण्डलं अरियपञ्ञत्तिं ओक्कमनतो गोत्रभूपुग्गलो नाम वुच्चति।
10. Gotrabhuniddese – yesaṃ dhammānanti yesaṃ gotrabhuñāṇena saddhiṃ uppannānaṃ paropaṇṇāsakusaladhammānaṃ. Ariyadhammassāti lokuttaramaggassa. Avakkanti hotīti okkanti nibbatti pātubhāvo hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ nibbānārammaṇena ñāṇena sabbaṃ puthujjanasaṅkhaṃ puthujjanagottaṃ puthujjanamaṇḍalaṃ puthujjanapaññattiṃ atikkamitvā ariyasaṅkhaṃ ariyagottaṃ ariyamaṇḍalaṃ ariyapaññattiṃ okkamanato gotrabhūpuggalo nāma vuccati.
११. भयूपरतनिद्देसे – भयेन उपरतोति भयूपरतो। सत्तपि सेक्खा पुथुज्जना च भायित्वा पापतो ओरमन्ति पापं न करोन्ति । तत्थ पुथुज्जना दुग्गतिभयं, वट्टभयं, किलेसभयं, उपवादभयन्ति चत्तारि भयानि भायन्ति। तेसु भायितब्बट्ठेन दुग्गतियेव भयं दुग्गतिभयं। सेसेसुपि एसेव नयो। तत्थ पुथुज्जनो ‘सचे त्वं पापं करिस्ससि, चत्तारो अपाया मुखं विवरित्वा ठितच्छातअजगरसदिसा, तेसु दुक्खं अनुभवन्तो कथं भविस्ससी’ति दुग्गतिभयं भायित्वा पापं न करोति। अनमतग्गसंसारवट्टंयेव पन वट्टभयं नाम। सब्बम्पि अकुसलं किलेसभयं नाम। गरहा पन उपवादभयं नाम। तानिपि भायित्वा पुथुज्जनो पापं न करोति। सोतापन्नसकदागामिअनागामिनो पन तयो सेक्खा दुग्गतिं अतीतत्ता सेसानि तीणि भयानि भायित्वा पापं न करोन्ति। मग्गट्ठकसेक्खा आगमनवसेन वा असमुच्छिन्नभयत्ता वा भयूपरता नाम होन्ति। खीणासवो इमेसु चतूसु भयेसु एकम्पि न भायति। सो हि सब्बसो समुच्छिन्नभयो; तस्मा अभयूपरतोति वुच्चति। किं पन सो उपवादम्पि न भायतीति? न भायति। उपवादं पन रक्खतीति वत्तुं वट्टति। दोणुप्पलवापिगामे खीणासवत्थेरो विय।
11. Bhayūparataniddese – bhayena uparatoti bhayūparato. Sattapi sekkhā puthujjanā ca bhāyitvā pāpato oramanti pāpaṃ na karonti . Tattha puthujjanā duggatibhayaṃ, vaṭṭabhayaṃ, kilesabhayaṃ, upavādabhayanti cattāri bhayāni bhāyanti. Tesu bhāyitabbaṭṭhena duggatiyeva bhayaṃ duggatibhayaṃ. Sesesupi eseva nayo. Tattha puthujjano ‘sace tvaṃ pāpaṃ karissasi, cattāro apāyā mukhaṃ vivaritvā ṭhitacchātaajagarasadisā, tesu dukkhaṃ anubhavanto kathaṃ bhavissasī’ti duggatibhayaṃ bhāyitvā pāpaṃ na karoti. Anamataggasaṃsāravaṭṭaṃyeva pana vaṭṭabhayaṃ nāma. Sabbampi akusalaṃ kilesabhayaṃ nāma. Garahā pana upavādabhayaṃ nāma. Tānipi bhāyitvā puthujjano pāpaṃ na karoti. Sotāpannasakadāgāmianāgāmino pana tayo sekkhā duggatiṃ atītattā sesāni tīṇi bhayāni bhāyitvā pāpaṃ na karonti. Maggaṭṭhakasekkhā āgamanavasena vā asamucchinnabhayattā vā bhayūparatā nāma honti. Khīṇāsavo imesu catūsu bhayesu ekampi na bhāyati. So hi sabbaso samucchinnabhayo; tasmā abhayūparatoti vuccati. Kiṃ pana so upavādampi na bhāyatīti? Na bhāyati. Upavādaṃ pana rakkhatīti vattuṃ vaṭṭati. Doṇuppalavāpigāme khīṇāsavatthero viya.
१२. अभब्बागमननिद्देसे – सम्मत्तनियामागमनस्स अभब्बोति अभब्बागमनो। कम्मावरणेनाति पञ्चविधेन आनन्तरियकम्मेन। किलेसावरणेनाति नियतमिच्छादिट्ठिया। विपाकावरणेनाति अहेतुकदुहेतुकपटिसन्धिया। अस्सद्धाति बुद्धधम्मसङ्घेसु सद्धारहिता। अच्छन्दिकाति कत्तुकम्यताकुसलच्छन्दरहिता। ते ठपेत्वा जम्बुदीपं इतरदीपत्तयवासिनो वेदितब्बा। तेसु हि मनुस्सा अच्छन्दिकभावं पविट्ठा नाम। दुप्पञ्ञाति भवङ्गपञ्ञारहिता। अभब्बाति अप्पटिलद्धमग्गफलूपनिस्सया। नियामन्ति मग्गनियामं, सम्मत्तनियामं। ओक्कमितुन्ति एतं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तसङ्खातं नियामं ओक्कमितुं पविसितुं तत्थ पतिट्ठातुं अभब्बा।
12. Abhabbāgamananiddese – sammattaniyāmāgamanassa abhabboti abhabbāgamano. Kammāvaraṇenāti pañcavidhena ānantariyakammena. Kilesāvaraṇenāti niyatamicchādiṭṭhiyā. Vipākāvaraṇenāti ahetukaduhetukapaṭisandhiyā. Assaddhāti buddhadhammasaṅghesu saddhārahitā. Acchandikāti kattukamyatākusalacchandarahitā. Te ṭhapetvā jambudīpaṃ itaradīpattayavāsino veditabbā. Tesu hi manussā acchandikabhāvaṃ paviṭṭhā nāma. Duppaññāti bhavaṅgapaññārahitā. Abhabbāti appaṭiladdhamaggaphalūpanissayā. Niyāmanti magganiyāmaṃ, sammattaniyāmaṃ. Okkamitunti etaṃ kusalesu dhammesu sammattasaṅkhātaṃ niyāmaṃ okkamituṃ pavisituṃ tattha patiṭṭhātuṃ abhabbā.
१३. भब्बागमननिद्देसो वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो। एवमिमस्मिं दुके ये च पुग्गला पञ्चानन्तरियका, ये च नियतमिच्छादिट्ठिका, येहि च अहेतुकदुहेतुकपटिसन्धि गहिता , ये च बुद्धादीनं न सद्दहन्ति, येसञ्च कत्तुकम्यताछन्दो नत्थि, ये च अपरिपुण्णभवङ्गपञ्ञा, येसञ्च मग्गफलानं उपनिस्सयो नत्थि, ते सब्बेपि सम्मत्तनियामं ओक्कमितुं अभब्बा, विपरीता भब्बाति वुत्ता।
13. Bhabbāgamananiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Evamimasmiṃ duke ye ca puggalā pañcānantariyakā, ye ca niyatamicchādiṭṭhikā, yehi ca ahetukaduhetukapaṭisandhi gahitā , ye ca buddhādīnaṃ na saddahanti, yesañca kattukamyatāchando natthi, ye ca aparipuṇṇabhavaṅgapaññā, yesañca maggaphalānaṃ upanissayo natthi, te sabbepi sammattaniyāmaṃ okkamituṃ abhabbā, viparītā bhabbāti vuttā.
१४. नियतानियतनिद्देसे – आनन्तरिकाति आन्तरिककम्मसमङ्गिनो। मिच्छादिट्ठिकाति नियतमिच्छादिट्ठिसमङ्गिनो। सब्बेपि हेते निरयस्स अत्थाय नियतत्ता नियता नाम। अट्ठ पन अरियपुग्गला सम्माभावाय उपरूपरिमग्गफलत्थाय चेव अनुपादापरिनिब्बानत्थाय च नियतत्ता नियता नाम। अवसेसपुग्गला पन अनिबद्धगतिका। यथा आकासे खित्तदण्डो पथवियं पतन्तो ‘अग्गेन वा मज्झेन वा मूलेन वा पतिस्सती’ति न ञायति; एवमेव ‘असुकगतिया नाम निब्बत्तिस्सन्ती’ति नियमाभावा अनियता नामाति वेदितब्बा। या पन उत्तरकुरुकानं नियतगतिकता वुत्ता, न सा नियतधम्मवसेन। मिच्छत्तसम्मत्तनियतधम्मायेव हि नियता नाम। तेसञ्च वसेनायं पुग्गलनियमो कथितोति।
14. Niyatāniyataniddese – ānantarikāti āntarikakammasamaṅgino. Micchādiṭṭhikāti niyatamicchādiṭṭhisamaṅgino. Sabbepi hete nirayassa atthāya niyatattā niyatā nāma. Aṭṭha pana ariyapuggalā sammābhāvāya uparūparimaggaphalatthāya ceva anupādāparinibbānatthāya ca niyatattā niyatā nāma. Avasesapuggalā pana anibaddhagatikā. Yathā ākāse khittadaṇḍo pathaviyaṃ patanto ‘aggena vā majjhena vā mūlena vā patissatī’ti na ñāyati; evameva ‘asukagatiyā nāma nibbattissantī’ti niyamābhāvā aniyatā nāmāti veditabbā. Yā pana uttarakurukānaṃ niyatagatikatā vuttā, na sā niyatadhammavasena. Micchattasammattaniyatadhammāyeva hi niyatā nāma. Tesañca vasenāyaṃ puggalaniyamo kathitoti.
१५. पटिपन्नकनिद्देसे – मग्गसमङ्गिनोति मग्गट्ठकपुग्गला। ते हि फलत्थाय पटिपन्नत्ता पटिपन्नका नाम। फलसमङ्गिनोति फलपटिलाभसमङ्गिताय फलसमङ्गिनो। फलपटिलाभतो पट्ठाय हि ते फलसमापत्तिं असमापन्नापि फले ठितायेव नाम।
15. Paṭipannakaniddese – maggasamaṅginoti maggaṭṭhakapuggalā. Te hi phalatthāya paṭipannattā paṭipannakā nāma. Phalasamaṅginoti phalapaṭilābhasamaṅgitāya phalasamaṅgino. Phalapaṭilābhato paṭṭhāya hi te phalasamāpattiṃ asamāpannāpi phale ṭhitāyeva nāma.
१६. समसीसीनिद्देसे – अपुब्बं अचरिमन्ति अपुरे अपच्छा, एकप्पहारेनेवाति अत्थो। परियादानन्ति परिक्खयो। अयं वुच्चतीति अयं पुग्गलो समसीसी नाम वुच्चति। सो पनेस तिविधो होति – इरियापथसमसीसी, रोगसमसीसी, जीवितसमसीसीति। तत्थ यो चङ्कमन्तोव विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा चङ्कमन्तोव परिनिब्बाति पदुमत्थेरो विय; ठितकोव विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा ठितकोव परिनिब्बाति कोटपब्बतविहारवासीतिस्सत्थेरो विय; निसिन्नोव विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा निसिन्नोव परिनिब्बाति, निपन्नोव विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा निपन्नोव परिनिब्बाति – अयं इरियापथसमसीसी नाम।
16. Samasīsīniddese – apubbaṃ acarimanti apure apacchā, ekappahārenevāti attho. Pariyādānanti parikkhayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ puggalo samasīsī nāma vuccati. So panesa tividho hoti – iriyāpathasamasīsī, rogasamasīsī, jīvitasamasīsīti. Tattha yo caṅkamantova vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā caṅkamantova parinibbāti padumatthero viya; ṭhitakova vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā ṭhitakova parinibbāti koṭapabbatavihāravāsītissatthero viya; nisinnova vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā nisinnova parinibbāti, nipannova vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā nipannova parinibbāti – ayaṃ iriyāpathasamasīsī nāma.
यो पन एकं रोगं पत्वा अन्तोरोगेयेव विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पत्वा तेनेव रोगेन परिनिब्बाति – अयं रोगसमसीसी नाम।
Yo pana ekaṃ rogaṃ patvā antorogeyeva vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ patvā teneva rogena parinibbāti – ayaṃ rogasamasīsī nāma.
कतरो जीवितसमसीसी नाम? ‘‘सीसन्ति तेरस सीसानि – पलिबोधसीसञ्च तण्हा, विनिबन्धनसीसञ्च मानो, परामाससीसञ्च दिट्ठि, विक्खेपसीसञ्च उद्धच्चं, संकिलेससीसञ्च अविज्जा, अधिमोक्खसीसञ्च सद्धा, पग्गहसीसञ्च वीरियं, उपट्ठानसीसञ्च सति, अविक्खेपसीसञ्च समाधि, दस्सनसीसञ्च पञ्ञा, पवत्तसीसञ्च जीवितिन्द्रियं, गोचरसीसञ्च विमोक्खो, सङ्खारसीसञ्च निरोधो’’ति (पटि॰ म॰ १.८७)। तत्थ किलेससीसं अविज्जं अरहत्तमग्गो परियादियति। पवत्तसीसं जीवितिन्द्रियं चुतिचित्तं परियादियति। अविज्जापरियादायकं चित्तं जीवितिन्द्रियं परियादातुं न सक्कोति। जीवितिन्द्रियपरियादायकं चित्तं अविज्जं परियादातुं न सक्कोति। अविज्जापरियादायकं चित्तं अञ्ञं, जीवितिन्द्रियपरियादायकं चित्तं अञ्ञं। यस्स चेतं सीसद्वयं समं परियादानं गच्छति, सो जीवितसमसीसी नाम।
Kataro jīvitasamasīsī nāma? ‘‘Sīsanti terasa sīsāni – palibodhasīsañca taṇhā, vinibandhanasīsañca māno, parāmāsasīsañca diṭṭhi, vikkhepasīsañca uddhaccaṃ, saṃkilesasīsañca avijjā, adhimokkhasīsañca saddhā, paggahasīsañca vīriyaṃ, upaṭṭhānasīsañca sati, avikkhepasīsañca samādhi, dassanasīsañca paññā, pavattasīsañca jīvitindriyaṃ, gocarasīsañca vimokkho, saṅkhārasīsañca nirodho’’ti (paṭi. ma. 1.87). Tattha kilesasīsaṃ avijjaṃ arahattamaggo pariyādiyati. Pavattasīsaṃ jīvitindriyaṃ cuticittaṃ pariyādiyati. Avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ jīvitindriyaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ avijjaṃ pariyādātuṃ na sakkoti. Avijjāpariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ, jīvitindriyapariyādāyakaṃ cittaṃ aññaṃ. Yassa cetaṃ sīsadvayaṃ samaṃ pariyādānaṃ gacchati, so jīvitasamasīsī nāma.
कथमिदं समं होतीति? वारसमताय। यस्मिञ्हि वारे मग्गवुट्ठानं होति – सोतापत्तिमग्गे पञ्च पच्चवेक्खणानि, सकदागामिमग्गे पञ्च, अनागामिमग्गे पञ्च, अरहत्तमग्गे चत्तारीति एकूनवीसतिया पच्चवेक्खणञाणे पतिट्ठाय भवङ्गं ओतरित्वा परिनिब्बायति। इमाय वारसमताय इदं उभयसीसपरियादानं समं होति नाम। तेनायं पुग्गलो जीवितसमसीसीति वुच्चति। अयमेव च इध अधिप्पेतो।
Kathamidaṃ samaṃ hotīti? Vārasamatāya. Yasmiñhi vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti – sotāpattimagge pañca paccavekkhaṇāni, sakadāgāmimagge pañca, anāgāmimagge pañca, arahattamagge cattārīti ekūnavīsatiyā paccavekkhaṇañāṇe patiṭṭhāya bhavaṅgaṃ otaritvā parinibbāyati. Imāya vārasamatāya idaṃ ubhayasīsapariyādānaṃ samaṃ hoti nāma. Tenāyaṃ puggalo jīvitasamasīsīti vuccati. Ayameva ca idha adhippeto.
१७. ठितकप्पीनिद्देसे – ठितो कप्पोति ठितकप्पो, ठितकप्पो अस्स अत्थीति ठितकप्पी। कप्पं ठपेतुं समत्थोति अत्थो। उड्डय्हनवेला अस्साति झायनकालो भवेय्य। नेव तावाति याव एस मग्गसमङ्गी पुग्गलो सोतापत्तिफलं न सच्छिकरोति, नेव ताव कप्पो झायेय्य। झायमानोपि अज्झायित्वाव तिट्ठेय्य। कप्पविनासो हि नाम महाविकारो महापयोगो कोटिसतसहस्सचक्कवाळस्स झायनवसेन महालोकविनासो। अयम्पि एवं महाविनासो तिट्ठेय्य वाति वदति। सासने पन धरमाने अयं कप्पविनासो नाम नत्थि। कप्पविनासे सासनं नत्थि। गतकोटिके हि काले कप्पविनासो नाम होति। एवं सन्तेपि सत्था अन्तरायाभावं दीपेतुं इदं कारणं आहरि – ‘‘इदम्पि भवेय्य, मग्गसमङ्गिनो पन फलस्स अन्तरायो न सक्का कातु’’न्ति। अयं पन पुग्गलो कप्पं ठपेन्तो कित्तकं कालं ठपेय्याति? यस्मिं वारे मग्गवुट्ठानं होति, अथ भवङ्गं आवट्टेन्तं मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति। ततो तीणि अनुलोमानि, एकं गोत्रभुचित्तं, एकं मग्गचित्तं, द्वे फलचित्तानि, पञ्च पच्चवेक्खणञाणानीति एत्तकं कालं ठपेय्य। इमं पनत्थं बाहिराय आगन्तुकूपमायपि एवं दीपयिंसु। सचे हि सोतापत्तिमग्गसमङ्गिस्स मत्थकूपरि योजनिकं एकग्घनसेलं तिवट्टाय रज्जुया बन्धित्वा ओलम्बेय्य, एकस्मिं वट्टे छिन्ने द्वीहि ओलम्बेय्य, द्वीसु छिन्नेसु एकेन ओलम्बेय्येव, तस्मिम्पि छिन्ने अब्भकूटं विय आकासे तिट्ठेय्य, न त्वेव तस्स पुग्गलस्स मग्गानन्तरफलस्स अन्तरायं करेय्याति। अयं पन दीपना परित्ता, पुरिमाव महन्ता। न केवलं पन सोतापत्तिमग्गट्ठोव कप्पं ठपेति, इतरे मग्गसमङ्गिनोपि ठपेन्तियेव। तेन भगवा हेट्ठा गहितञ्च अग्गहितञ्च सब्बं सङ्कड्ढित्वा सद्धिं पिट्ठिवट्टकपुग्गलेहि इमं तन्तिं आरोपेसि – ‘‘सब्बेपि मग्गसमङ्गिनो पुग्गला ठितकप्पिनो’’ति।
17. Ṭhitakappīniddese – ṭhito kappoti ṭhitakappo, ṭhitakappo assa atthīti ṭhitakappī. Kappaṃ ṭhapetuṃ samatthoti attho. Uḍḍayhanavelā assāti jhāyanakālo bhaveyya. Neva tāvāti yāva esa maggasamaṅgī puggalo sotāpattiphalaṃ na sacchikaroti, neva tāva kappo jhāyeyya. Jhāyamānopi ajjhāyitvāva tiṭṭheyya. Kappavināso hi nāma mahāvikāro mahāpayogo koṭisatasahassacakkavāḷassa jhāyanavasena mahālokavināso. Ayampi evaṃ mahāvināso tiṭṭheyya vāti vadati. Sāsane pana dharamāne ayaṃ kappavināso nāma natthi. Kappavināse sāsanaṃ natthi. Gatakoṭike hi kāle kappavināso nāma hoti. Evaṃ santepi satthā antarāyābhāvaṃ dīpetuṃ idaṃ kāraṇaṃ āhari – ‘‘idampi bhaveyya, maggasamaṅgino pana phalassa antarāyo na sakkā kātu’’nti. Ayaṃ pana puggalo kappaṃ ṭhapento kittakaṃ kālaṃ ṭhapeyyāti? Yasmiṃ vāre maggavuṭṭhānaṃ hoti, atha bhavaṅgaṃ āvaṭṭentaṃ manodvārāvajjanaṃ uppajjati. Tato tīṇi anulomāni, ekaṃ gotrabhucittaṃ, ekaṃ maggacittaṃ, dve phalacittāni, pañca paccavekkhaṇañāṇānīti ettakaṃ kālaṃ ṭhapeyya. Imaṃ panatthaṃ bāhirāya āgantukūpamāyapi evaṃ dīpayiṃsu. Sace hi sotāpattimaggasamaṅgissa matthakūpari yojanikaṃ ekagghanaselaṃ tivaṭṭāya rajjuyā bandhitvā olambeyya, ekasmiṃ vaṭṭe chinne dvīhi olambeyya, dvīsu chinnesu ekena olambeyyeva, tasmimpi chinne abbhakūṭaṃ viya ākāse tiṭṭheyya, na tveva tassa puggalassa maggānantaraphalassa antarāyaṃ kareyyāti. Ayaṃ pana dīpanā parittā, purimāva mahantā. Na kevalaṃ pana sotāpattimaggaṭṭhova kappaṃ ṭhapeti, itare maggasamaṅginopi ṭhapentiyeva. Tena bhagavā heṭṭhā gahitañca aggahitañca sabbaṃ saṅkaḍḍhitvā saddhiṃ piṭṭhivaṭṭakapuggalehi imaṃ tantiṃ āropesi – ‘‘sabbepi maggasamaṅgino puggalā ṭhitakappino’’ti.
१८. अरियनिद्देसे – किलेसेहि आरकत्ता अरिया। सदेवकेन लोकेन अरणीयत्ता अरिया। अरियट्ठो नाम परिसुद्धट्ठोति परिसुद्धत्तापि अरिया। सेसा अपरिसुद्धताय अनरिया।
18. Ariyaniddese – kilesehi ārakattā ariyā. Sadevakena lokena araṇīyattā ariyā. Ariyaṭṭho nāma parisuddhaṭṭhoti parisuddhattāpi ariyā. Sesā aparisuddhatāya anariyā.
१९. सेक्खनिद्देसे – मग्गसमङ्गिनो मग्गक्खणे, फलसमङ्गिनो च फलक्खणे, अधिसीलसिक्खादिका तिस्सोपि सिक्खा सिक्खन्तियेवाति सेक्खा। अरहता पन अरहत्तफलक्खणे तिस्सो सिक्खा सिक्खिता। पुन तस्स सिक्खनकिच्चं नत्थीति असेक्खा। इति सत्त अरिया सिक्खन्तीति सेक्खा। खीणासवा अञ्ञस्स सन्तिके सीलादीनं सिक्खितत्ता सिक्खितअसेक्खा नाम। बुद्धपच्चेकबुद्धा सयम्भूतताय असिक्खितअसेक्खा नाम। सेसपुग्गला नेव सिक्खन्ति न सिक्खिताति नेवसेक्खानासेक्खा।
19. Sekkhaniddese – maggasamaṅgino maggakkhaṇe, phalasamaṅgino ca phalakkhaṇe, adhisīlasikkhādikā tissopi sikkhā sikkhantiyevāti sekkhā. Arahatā pana arahattaphalakkhaṇe tisso sikkhā sikkhitā. Puna tassa sikkhanakiccaṃ natthīti asekkhā. Iti satta ariyā sikkhantīti sekkhā. Khīṇāsavā aññassa santike sīlādīnaṃ sikkhitattā sikkhitaasekkhā nāma. Buddhapaccekabuddhā sayambhūtatāya asikkhitaasekkhā nāma. Sesapuggalā neva sikkhanti na sikkhitāti nevasekkhānāsekkhā.
२०. तेविज्जनिद्देसे – पठमं पुब्बेनिवासदिब्बचक्खुञाणानि निब्बत्तेत्वा पच्छा अरहत्तं पत्तोपि, पठमं अरहत्तं पत्वा पच्छा पुब्बेनिवासदिब्बचक्खुञाणनिब्बत्तकोपि तेविज्जोयेव नाम। सुत्तन्तकथा पन परियायदेसना अभिधम्मकथा निप्परियायदेसनाति इमस्मिं ठाने आगमनीयमेव धुरं। तस्मा पठमं द्वे विज्जा निब्बत्तेत्वा पच्छा अरहत्तं पत्तोव इध अधिप्पेतो। छळभिञ्ञेपि एसेव नयो।
20. Tevijjaniddese – paṭhamaṃ pubbenivāsadibbacakkhuñāṇāni nibbattetvā pacchā arahattaṃ pattopi, paṭhamaṃ arahattaṃ patvā pacchā pubbenivāsadibbacakkhuñāṇanibbattakopi tevijjoyeva nāma. Suttantakathā pana pariyāyadesanā abhidhammakathā nippariyāyadesanāti imasmiṃ ṭhāne āgamanīyameva dhuraṃ. Tasmā paṭhamaṃ dve vijjā nibbattetvā pacchā arahattaṃ pattova idha adhippeto. Chaḷabhiññepi eseva nayo.
२२. सम्मासम्बुद्धनिद्देसे – पुब्बे अननुस्सुतेसूति पच्छिमभवे सच्चप्पटिवेधतो पुब्बे अञ्ञस्स कस्सचि सन्तिके अस्सुतपुब्बेसु। ततो पुरिमपुरिमेसु पन भवेसु सब्बञ्ञुबोधिसत्ता बुद्धसासने पब्बजित्वा तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा गतपच्चागतवत्तं आरुय्ह कम्मट्ठानं अनुलोमं गोत्रभुं आहच्च ठपेन्ति। तस्मा पच्छिमभवस्मिंयेव अनाचरियकभावं सन्धायेतं वुत्तं। तदा हि तथागतो पूरितपारमित्ता अञ्ञस्स सन्तिके सामं अननुस्सुतेसु सङ्खतासङ्खतधम्मेसु ‘‘इदं दुक्खं…पे॰… अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’’ति अत्तपच्चक्खेन ञाणेन चत्तारि सच्चानि अभिसम्बुज्झति।
22. Sammāsambuddhaniddese – pubbe ananussutesūti pacchimabhave saccappaṭivedhato pubbe aññassa kassaci santike assutapubbesu. Tato purimapurimesu pana bhavesu sabbaññubodhisattā buddhasāsane pabbajitvā tīṇi piṭakāni uggahetvā gatapaccāgatavattaṃ āruyha kammaṭṭhānaṃ anulomaṃ gotrabhuṃ āhacca ṭhapenti. Tasmā pacchimabhavasmiṃyeva anācariyakabhāvaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Tadā hi tathāgato pūritapāramittā aññassa santike sāmaṃ ananussutesu saṅkhatāsaṅkhatadhammesu ‘‘idaṃ dukkhaṃ…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti attapaccakkhena ñāṇena cattāri saccāni abhisambujjhati.
तत्थ चाति तस्मिञ्च चतुसच्चसम्बोधिसङ्खाते अरहत्तमग्गे। सब्बञ्ञुतं पापुणाति बलेसु च वसीभावन्ति सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्चेव बलेसु च चिण्णवसीभावं पापुणाति। बुद्धानञ्हि सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स चेव दसबलञाणस्स च अधिगमनतो पट्ठाय अञ्ञं कातब्बं नाम नत्थि। यथा पन उभतोसुजातस्स खत्तियकुमारस्स अभिसेकप्पत्तितो पट्ठाय ‘इदं नाम इस्सरियं अनागत’न्ति न वत्तब्बं, सब्बं आगतमेव होति। एवमेव बुद्धानं अरहत्तमग्गस्स आगमनतो पट्ठाय ‘अयं नाम गुणो न आगतो, न पटिविद्धो, न पच्चक्खो’ति न वत्तब्बो, सब्बेपि सब्बञ्ञुगुणा आगता पटिविद्धा पच्चक्खकताव होन्ति। अयं वुच्चतीति अयं एवं पारमीपूरणसिद्धानुभावेन अरियमग्गेन पटिविद्धसब्बञ्ञुगुणो पुग्गलो सम्मासम्बुद्धोति वुच्चति।
Tattha cāti tasmiñca catusaccasambodhisaṅkhāte arahattamagge. Sabbaññutaṃ pāpuṇāti balesu ca vasībhāvanti sabbaññutaññāṇañceva balesu ca ciṇṇavasībhāvaṃ pāpuṇāti. Buddhānañhi sabbaññutaññāṇassa ceva dasabalañāṇassa ca adhigamanato paṭṭhāya aññaṃ kātabbaṃ nāma natthi. Yathā pana ubhatosujātassa khattiyakumārassa abhisekappattito paṭṭhāya ‘idaṃ nāma issariyaṃ anāgata’nti na vattabbaṃ, sabbaṃ āgatameva hoti. Evameva buddhānaṃ arahattamaggassa āgamanato paṭṭhāya ‘ayaṃ nāma guṇo na āgato, na paṭividdho, na paccakkho’ti na vattabbo, sabbepi sabbaññuguṇā āgatā paṭividdhā paccakkhakatāva honti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evaṃ pāramīpūraṇasiddhānubhāvena ariyamaggena paṭividdhasabbaññuguṇo puggalo sammāsambuddhoti vuccati.
२३. पच्चेकबुद्धनिद्देसेपि – पुब्बे अननुस्सुतेसूति पदे पुब्बे वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। पच्चेकबुद्धोपि हि पच्छिमभवे अनाचरियको अत्तुक्कंसिकञाणेनेव पटिविद्धसच्चो सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्चेव बलेसु च चिण्णवसीभावं न पापुणाति।
23. Paccekabuddhaniddesepi – pubbe ananussutesūti pade pubbe vuttanayeneva attho veditabbo. Paccekabuddhopi hi pacchimabhave anācariyako attukkaṃsikañāṇeneva paṭividdhasacco sabbaññutaññāṇañceva balesu ca ciṇṇavasībhāvaṃ na pāpuṇāti.
२४. उभतोभागविमुत्तनिद्देसे – अट्ठ विमोक्खे कायेन फुसित्वा विहरतीति अट्ठ समापत्तियो सहजातनामकायेन पटिलभित्वा विहरति। पञ्ञाय चस्स दिस्वाति विपस्सनापञ्ञाय सङ्खारगतं, मग्गपञ्ञाय चत्तारि सच्चानि पस्सित्वा चत्तारोपि आसवा खीणा होन्ति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो उभतोभागविमुत्तो नामाति वुच्चति। अयञ्हि द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो। तत्रायं थेरवादो – तिपिटकचूळनागत्थेरो ताव आह – ‘‘समापत्तिया विक्खम्भनविमोक्खेन, मग्गेन समुच्छेदविमोक्खेन विमुत्तोति उभतोभागेहि द्वे वारे विमुत्तो’’ति। तिपिटकमहाधम्मरक्खितत्थेरो ‘‘नामनिस्सितको एसो’’ति वत्वा –
24. Ubhatobhāgavimuttaniddese – aṭṭha vimokkhe kāyena phusitvā viharatīti aṭṭha samāpattiyo sahajātanāmakāyena paṭilabhitvā viharati. Paññāya cassa disvāti vipassanāpaññāya saṅkhāragataṃ, maggapaññāya cattāri saccāni passitvā cattāropi āsavā khīṇā honti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo ubhatobhāgavimutto nāmāti vuccati. Ayañhi dvīhi bhāgehi dve vāre vimuttoti ubhatobhāgavimutto. Tatrāyaṃ theravādo – tipiṭakacūḷanāgatthero tāva āha – ‘‘samāpattiyā vikkhambhanavimokkhena, maggena samucchedavimokkhena vimuttoti ubhatobhāgehi dve vāre vimutto’’ti. Tipiṭakamahādhammarakkhitatthero ‘‘nāmanissitako eso’’ti vatvā –
‘‘अच्ची यथा वातवेगेन खित्ता, (उपसीवाति भगवा।)
‘‘Accī yathā vātavegena khittā, (upasīvāti bhagavā;)
अत्थं पलेति न उपेति सङ्खं।
Atthaṃ paleti na upeti saṅkhaṃ;
एवं मुनी नामकाया विमुत्तो,
Evaṃ munī nāmakāyā vimutto,
अत्थं पलेति न उपेति सङ्ख’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १०८०)।
Atthaṃ paleti na upeti saṅkha’’nti. (su. ni. 1080);
वत्वा सुत्तं आहरित्वा ‘‘नामकायतो च रूपकायतो च सुविमुत्तत्ता उभतोभागविमुत्तो’’ति आह। तिपिटकचूळाभयत्थेरो पनाह – ‘‘समापत्तिया विक्खम्भनविमोक्खेन एकवारं विमुत्तो मग्गेन समुच्छेदविमोक्खेन एकवारं विमुत्तोति उभतोभागविमुत्तो’’ति। इमे पन तयोपि थेरा पण्डिता, ‘तिण्णम्पि वादे कारणं दिस्सती’ति तिण्णम्पि वादं तन्तिं कत्वा ठपयिंसु।
Vatvā suttaṃ āharitvā ‘‘nāmakāyato ca rūpakāyato ca suvimuttattā ubhatobhāgavimutto’’ti āha. Tipiṭakacūḷābhayatthero panāha – ‘‘samāpattiyā vikkhambhanavimokkhena ekavāraṃ vimutto maggena samucchedavimokkhena ekavāraṃ vimuttoti ubhatobhāgavimutto’’ti. Ime pana tayopi therā paṇḍitā, ‘tiṇṇampi vāde kāraṇaṃ dissatī’ti tiṇṇampi vādaṃ tantiṃ katvā ṭhapayiṃsu.
सङ्खेपतो पन अरूपसमापत्तिया रूपकायतो विमुत्तो, मग्गेन नामकायतो विमुत्तोति उभोहि भागेहि विमुत्तत्ता उभतोभागविमुत्तो। सो चतुन्नं अरूपसमापत्तीनं एकेकतो वुट्ठाय सङ्खारे सम्मसित्वा अरहत्तं पत्तानं चतुन्नं, निरोधा वुट्ठाय अरहत्तं पत्तस्स अनागामिनो च वसेन पञ्चविधो होति। तत्थ पुरिमा चत्तारो समापत्तिसीसं निरोधं न समापज्जन्तीति परियायेन उभतोभागविमुत्ता नाम। अट्ठसमापत्तिलाभी अनागामी तं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्तोति निप्परियायेन उभतोभागविमुत्तसेट्ठो नाम। ननु च अरूपावचरज्झानम्पि उपेक्खाचित्तेकग्गताहि दुवङ्गिकं रूपावचरचतुत्थज्झानम्पि, तस्मा तम्पि पदट्ठानं कत्वा अरहत्तं पत्तेन उभतोभागविमुत्तेन भवितब्बन्ति? न भवितब्बं। कस्मा? रूपकायतो अविमुत्तत्ता। तञ्हि किलेसकायतोव विमुत्तं, न रूपकायतो; तस्मा ततो वुट्ठाय अरहत्तं पत्तो उभतोभागविमुत्तो नाम न होति । अरूपावचरं पन नामकायतो च विमुत्तं रूपकायतो चाति तदेव पादकं कत्वा अरहत्तं पत्तो उभतोभागविमुत्तो होतीति वेदितब्बो।
Saṅkhepato pana arūpasamāpattiyā rūpakāyato vimutto, maggena nāmakāyato vimuttoti ubhohi bhāgehi vimuttattā ubhatobhāgavimutto. So catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ ekekato vuṭṭhāya saṅkhāre sammasitvā arahattaṃ pattānaṃ catunnaṃ, nirodhā vuṭṭhāya arahattaṃ pattassa anāgāmino ca vasena pañcavidho hoti. Tattha purimā cattāro samāpattisīsaṃ nirodhaṃ na samāpajjantīti pariyāyena ubhatobhāgavimuttā nāma. Aṭṭhasamāpattilābhī anāgāmī taṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pattoti nippariyāyena ubhatobhāgavimuttaseṭṭho nāma. Nanu ca arūpāvacarajjhānampi upekkhācittekaggatāhi duvaṅgikaṃ rūpāvacaracatutthajjhānampi, tasmā tampi padaṭṭhānaṃ katvā arahattaṃ pattena ubhatobhāgavimuttena bhavitabbanti? Na bhavitabbaṃ. Kasmā? Rūpakāyato avimuttattā. Tañhi kilesakāyatova vimuttaṃ, na rūpakāyato; tasmā tato vuṭṭhāya arahattaṃ patto ubhatobhāgavimutto nāma na hoti . Arūpāvacaraṃ pana nāmakāyato ca vimuttaṃ rūpakāyato cāti tadeva pādakaṃ katvā arahattaṃ patto ubhatobhāgavimutto hotīti veditabbo.
२५. पञ्ञाविमुत्तनिद्देसे – पञ्ञाय विमुत्तोति पञ्ञाविमुत्तो। सो सुक्खविपस्सको चतूहि झानेहि वुट्ठाय अरहत्तं पत्ता चत्तारो चाति पञ्चविधो होति। एतेसु हि एकोपि अट्ठविमोक्खलाभी न होति। तेनेव न हेव खो अट्ठ विमोक्खेतिआदिमाह। अरूपावचरज्झानेसु पन एकस्मिं सति उभतोभागविमुत्तोयेव नाम होतीति।
25. Paññāvimuttaniddese – paññāya vimuttoti paññāvimutto. So sukkhavipassako catūhi jhānehi vuṭṭhāya arahattaṃ pattā cattāro cāti pañcavidho hoti. Etesu hi ekopi aṭṭhavimokkhalābhī na hoti. Teneva na heva kho aṭṭha vimokkhetiādimāha. Arūpāvacarajjhānesu pana ekasmiṃ sati ubhatobhāgavimuttoyeva nāma hotīti.
२६. कायसक्खिनिद्देसे – एकच्चे आसवाति हेट्ठिममग्गत्तयवज्झा। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो कायसक्खीति वुच्चति। सो हि फुट्ठन्तं सच्छिकरोतीति कायसक्खी। झानफस्सं पठमं फुसति, पच्छा निरोधं निब्बानं सच्छिकरोतीतिपि कायसक्खी। सो सोतापत्तिफलट्ठं आदिं कत्वा याव अरहत्तमग्गट्ठा छब्बिधो होति।
26. Kāyasakkhiniddese – ekacce āsavāti heṭṭhimamaggattayavajjhā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo kāyasakkhīti vuccati. So hi phuṭṭhantaṃ sacchikarotīti kāyasakkhī. Jhānaphassaṃ paṭhamaṃ phusati, pacchā nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikarotītipi kāyasakkhī. So sotāpattiphalaṭṭhaṃ ādiṃ katvā yāva arahattamaggaṭṭhā chabbidho hoti.
२७. दिट्ठिप्पत्तनिद्देसे – इदं दुक्खन्ति इदं दुक्खं, एत्तकं दुक्खं, न इतो उद्धं दुक्खं। दुक्खसमुदयादीसुपि एसेव नयो। यथाभूतं पजानातीति ठपेत्वा तण्हं पञ्चुपादानक्खन्धे ‘दुक्खसच्च’न्ति याथावसरसतो पजानाति। तण्हा पन दुक्खं जनेति निब्बत्तेति, पभावेति, ततो तं दुक्खं समुदेति; तस्मा नं अयं ‘दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति। यस्मा पन इदं दुक्खञ्च समुदयो च निब्बानं पत्वा निरुज्झन्ति वूपसम्मन्ति अप्पवत्तिं गच्छन्ति; तस्मा नं ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति। अरियो पन अट्ठङ्गिको मग्गो, तं दुक्खनिरोधं गच्छति; तेन तं ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति। एत्तावता नानाक्खणे सच्चववत्थानं दस्सितं। इदानि एकक्खणे दस्सेतुं तथागतप्पवेदितातिआदिमाह। तत्थ तथागतप्पवेदिताति महाबोधिमण्डे निसीदत्वा तथागतेन पटिविद्धा विदिता पाकटीकता। धम्माति चतुसच्चधम्मा। वोदिट्ठा होन्तीति सुदिट्ठा होन्ति। वोचरिताति सुचरिता। तेसु अनेन पञ्ञा सुट्ठु चरापिता होतीति अत्थो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो दिट्ठिप्पत्तोति वुच्चति। अयञ्हि दिट्ठन्तं पत्तो। ‘‘दुक्खा सङ्खारा, सुखो निरोधो’’ति ञाणं होति । दिट्ठं विदितं सच्छिकतं पस्सितं पञ्ञायाति दिट्ठप्पत्तो। अयम्पि कायसक्खी विय छब्बिधोव होति।
27. Diṭṭhippattaniddese – idaṃ dukkhanti idaṃ dukkhaṃ, ettakaṃ dukkhaṃ, na ito uddhaṃ dukkhaṃ. Dukkhasamudayādīsupi eseva nayo. Yathābhūtaṃ pajānātīti ṭhapetvā taṇhaṃ pañcupādānakkhandhe ‘dukkhasacca’nti yāthāvasarasato pajānāti. Taṇhā pana dukkhaṃ janeti nibbatteti, pabhāveti, tato taṃ dukkhaṃ samudeti; tasmā naṃ ayaṃ ‘dukkhasamudayo’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Yasmā pana idaṃ dukkhañca samudayo ca nibbānaṃ patvā nirujjhanti vūpasammanti appavattiṃ gacchanti; tasmā naṃ ‘ayaṃ dukkhanirodho’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ariyo pana aṭṭhaṅgiko maggo, taṃ dukkhanirodhaṃ gacchati; tena taṃ ‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ettāvatā nānākkhaṇe saccavavatthānaṃ dassitaṃ. Idāni ekakkhaṇe dassetuṃ tathāgatappaveditātiādimāha. Tattha tathāgatappaveditāti mahābodhimaṇḍe nisīdatvā tathāgatena paṭividdhā viditā pākaṭīkatā. Dhammāti catusaccadhammā. Vodiṭṭhā hontīti sudiṭṭhā honti. Vocaritāti sucaritā. Tesu anena paññā suṭṭhu carāpitā hotīti attho. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo diṭṭhippattoti vuccati. Ayañhi diṭṭhantaṃ patto. ‘‘Dukkhā saṅkhārā, sukho nirodho’’ti ñāṇaṃ hoti . Diṭṭhaṃ viditaṃ sacchikataṃ passitaṃ paññāyāti diṭṭhappatto. Ayampi kāyasakkhī viya chabbidhova hoti.
२८. सद्धाविमुत्तनिद्देसे – नो च खो यथा दिट्ठिप्पत्तस्साति यथा दिट्ठिप्पत्तस्स आसवा परिक्खीणा, न एवं सद्धाविमुत्तस्साति अत्थो। किं पन नेसं किलेसप्पहाने नानत्तं अत्थीति? नत्थि। अथ कस्मा सद्धाविमुत्तो दिट्ठिप्पत्तं न पापुणातीति? आगमनीयनानत्तेन। दिट्ठिप्पतो हि आगमनम्हि किलेसे विक्खम्भेन्तो अप्पदुक्खेन अप्पकसिरेन अकिलमन्तोव विक्खम्भेतुं सक्कोति। सद्धाविमुत्तो पन दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो हुत्वा विक्खम्भेतुं सक्कोति, तस्मा दिट्ठिप्पत्तं न पापुणाति। अपिच नेसं पञ्ञायपि नानत्तं अत्थियेव। दिट्ठिप्पत्तस्स हि उपरि तिण्णं मग्गानं विपस्सनाञाणं तिक्खं सूरं पसन्नं हुत्वा वहति। सद्धाविमुत्तस्स विपस्सनाञाणं नो तिक्खं सूरं पसन्नं हुत्वा वहति, तस्मापि सो दिट्ठिप्पत्तं न पापुणाति।
28. Saddhāvimuttaniddese – no ca kho yathā diṭṭhippattassāti yathā diṭṭhippattassa āsavā parikkhīṇā, na evaṃ saddhāvimuttassāti attho. Kiṃ pana nesaṃ kilesappahāne nānattaṃ atthīti? Natthi. Atha kasmā saddhāvimutto diṭṭhippattaṃ na pāpuṇātīti? Āgamanīyanānattena. Diṭṭhippato hi āgamanamhi kilese vikkhambhento appadukkhena appakasirena akilamantova vikkhambhetuṃ sakkoti. Saddhāvimutto pana dukkhena kasirena kilamanto hutvā vikkhambhetuṃ sakkoti, tasmā diṭṭhippattaṃ na pāpuṇāti. Apica nesaṃ paññāyapi nānattaṃ atthiyeva. Diṭṭhippattassa hi upari tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanāñāṇaṃ tikkhaṃ sūraṃ pasannaṃ hutvā vahati. Saddhāvimuttassa vipassanāñāṇaṃ no tikkhaṃ sūraṃ pasannaṃ hutvā vahati, tasmāpi so diṭṭhippattaṃ na pāpuṇāti.
यथा हि द्वीसु तरुणेसु सिप्पं दस्सेन्तेसु एकस्स हत्थे तिखिणो असि, एकस्स कुण्ठो। तिखिणेन असिना कदली छिज्जमाना सद्दं न करोति। कुण्ठेन असिना छिज्जमाना ‘कटकटा’ति सद्दं करोति। तत्थ तिखिणेन असिना सद्दं अकरोन्तिया एव कदलिया छेदनं विय दिट्ठिप्पत्तस्स तिण्णं मग्गानं विपस्सनाञाणस्स तिखिणसूरविप्पसन्नभावो। कुण्ठेन असिना सद्दं करोन्तियापि कदलिया छेदनं विय सद्धाविमुत्तस्स तिण्णं मग्गानं विपस्सनाञाणस्स अतिखिणअसूरअप्पसन्नभावो वेदितब्बो। इमं पन नयं ‘नो’ति पटिक्खिपित्वा, आगमनीयनानत्तेनेव सद्धाविमुत्तो दिट्ठिप्पत्तं न पापुणातीति सन्निट्ठानं कतं।
Yathā hi dvīsu taruṇesu sippaṃ dassentesu ekassa hatthe tikhiṇo asi, ekassa kuṇṭho. Tikhiṇena asinā kadalī chijjamānā saddaṃ na karoti. Kuṇṭhena asinā chijjamānā ‘kaṭakaṭā’ti saddaṃ karoti. Tattha tikhiṇena asinā saddaṃ akarontiyā eva kadaliyā chedanaṃ viya diṭṭhippattassa tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanāñāṇassa tikhiṇasūravippasannabhāvo. Kuṇṭhena asinā saddaṃ karontiyāpi kadaliyā chedanaṃ viya saddhāvimuttassa tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanāñāṇassa atikhiṇaasūraappasannabhāvo veditabbo. Imaṃ pana nayaṃ ‘no’ti paṭikkhipitvā, āgamanīyanānatteneva saddhāvimutto diṭṭhippattaṃ na pāpuṇātīti sanniṭṭhānaṃ kataṃ.
आगमट्ठकथासु पन वुत्तं – ‘‘एतेसु हि सद्धाविमुत्तस्स पुब्बभागमग्गक्खणे सद्दहन्तस्स विय ओकप्पेन्तस्स विय अधिमुच्चन्तस्स विय च किलेसक्खयो होति। दिट्ठिप्पत्तस्स पुब्बभागमग्गक्खणे किलेसच्छेदकञाणं अदन्धं तिखिणं सूरं हुत्वा वहति। तस्मा यथा नाम अतिखिणेन असिना कदलिं छिन्दन्तस्स छिन्नट्ठानं न मट्ठं होति, असि न सीघं वहति, सद्दो सुय्यति, बलवतरो वायामो कातब्बो होति ; एवरूपा सद्धाविमुत्तस्स पुब्बभागमग्गभावना। यथा पन सुनिसितेनेव असिना कदलिं छिन्दन्तस्स छिन्नट्ठानं मट्ठं होति, असि सीघं वहति, सद्दो न सुय्यति, बलववायामकिच्चं न होति; एवरूपा दिट्ठिप्पत्तस्स पुब्बभागमग्गभावना वेदितब्बा’’ति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो सद्धाविमुत्तोति वुच्चति। अयञ्हि सद्दहन्तो विमुत्तोति सद्धाविमुत्तो। अयम्पि कायसक्खी विय छब्बिधोव होति।
Āgamaṭṭhakathāsu pana vuttaṃ – ‘‘etesu hi saddhāvimuttassa pubbabhāgamaggakkhaṇe saddahantassa viya okappentassa viya adhimuccantassa viya ca kilesakkhayo hoti. Diṭṭhippattassa pubbabhāgamaggakkhaṇe kilesacchedakañāṇaṃ adandhaṃ tikhiṇaṃ sūraṃ hutvā vahati. Tasmā yathā nāma atikhiṇena asinā kadaliṃ chindantassa chinnaṭṭhānaṃ na maṭṭhaṃ hoti, asi na sīghaṃ vahati, saddo suyyati, balavataro vāyāmo kātabbo hoti ; evarūpā saddhāvimuttassa pubbabhāgamaggabhāvanā. Yathā pana sunisiteneva asinā kadaliṃ chindantassa chinnaṭṭhānaṃ maṭṭhaṃ hoti, asi sīghaṃ vahati, saddo na suyyati, balavavāyāmakiccaṃ na hoti; evarūpā diṭṭhippattassa pubbabhāgamaggabhāvanā veditabbā’’ti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo saddhāvimuttoti vuccati. Ayañhi saddahanto vimuttoti saddhāvimutto. Ayampi kāyasakkhī viya chabbidhova hoti.
२९. धम्मानुसारीनिद्देसे – पटिपन्नस्साति इमिना सोतापत्तिमग्गट्ठो दस्सितो। अधिमत्तन्ति बलवं। पञ्ञं वाहेतीति पञ्ञावाही। पञ्ञा इमं पुग्गलं वहतीति पञ्ञावाहीतिपि वुत्तं होति। पञ्ञापुब्बङ्गमन्ति पञ्ञं पुरेचारिकं कत्वा। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो धम्मानुसारीति वुच्चति। सो हि पञ्ञासङ्खातेन धम्मेन सरति अनुस्सरतीति धम्मानुसारी। सोतापत्तिमग्गट्ठस्सेवेतं नामं। फले पन पत्ते दिट्ठिप्पत्तो नाम होति।
29. Dhammānusārīniddese – paṭipannassāti iminā sotāpattimaggaṭṭho dassito. Adhimattanti balavaṃ. Paññaṃ vāhetīti paññāvāhī. Paññā imaṃ puggalaṃ vahatīti paññāvāhītipi vuttaṃ hoti. Paññāpubbaṅgamanti paññaṃ purecārikaṃ katvā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo dhammānusārīti vuccati. So hi paññāsaṅkhātena dhammena sarati anussaratīti dhammānusārī. Sotāpattimaggaṭṭhassevetaṃ nāmaṃ. Phale pana patte diṭṭhippatto nāma hoti.
३०. सद्धानुसारीनिद्देसेपि – सद्धं वाहेतीति सद्धावाही। सद्धा इमं पुग्गलं वहतीति सद्धावाहीतिपि वुत्तमेव। सद्धापुब्बङ्गमन्ति सद्धं पुरेचारिकं कत्वा। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो सद्धानुसारीति वुच्चति। सो हि सद्धाय सरति। अनुस्सरतीति सद्धानुसारी। सोतापत्तिमग्गट्ठस्सेवेतं नामं। फले पन पत्ते सद्धाविमुत्तो नाम होति। लोकुत्तरधम्मञ्हि निब्बत्तेन्तानं द्वे धुरानि नाम, द्वे अभिनिवेसा नाम, द्वे सीसानि नाम। तत्थ सद्धाधुरं पञ्ञाधुरन्ति – द्वे धुरानि नाम। एको पन भिक्खु समथाभिनिवेसेन अभिनिविसति, एको विपस्सनाभिनिवेसेनाति – इमे द्वे अभिनिवेसा नाम। एको च मत्थकं पापुणन्तो उभतोभागविमुत्तो होति, एको पञ्ञाविमुत्तोति – इमानि द्वे सीसानि नाम। ये केचि हि लोकुत्तरधम्मं निब्बत्तेन्ति, सब्बे ते इमे द्वे धम्मे धुरं कत्वा इमेसु द्वीसु ठानेसु अभिनिविसित्वा इमेहि द्वीहि ठानेहि विमुच्चन्ति। तेसु यो भिक्खु अट्ठसमापत्तिलाभी पञ्ञं धुरं कत्वा समथवसेन अभिनिविट्ठो अञ्ञतरं अरूपसमापत्तिं पदट्ठानं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पापुणाति, सो सोतापत्तिमग्गक्खणे धम्मानुसारी नाम। परतो पन छसु ठानेसु कायसक्खी नाम। अरहत्तफले पत्ते उभतोभागविमुत्तो नाम।
30. Saddhānusārīniddesepi – saddhaṃ vāhetīti saddhāvāhī. Saddhā imaṃ puggalaṃ vahatīti saddhāvāhītipi vuttameva. Saddhāpubbaṅgamanti saddhaṃ purecārikaṃ katvā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo saddhānusārīti vuccati. So hi saddhāya sarati. Anussaratīti saddhānusārī. Sotāpattimaggaṭṭhassevetaṃ nāmaṃ. Phale pana patte saddhāvimutto nāma hoti. Lokuttaradhammañhi nibbattentānaṃ dve dhurāni nāma, dve abhinivesā nāma, dve sīsāni nāma. Tattha saddhādhuraṃ paññādhuranti – dve dhurāni nāma. Eko pana bhikkhu samathābhinivesena abhinivisati, eko vipassanābhinivesenāti – ime dve abhinivesā nāma. Eko ca matthakaṃ pāpuṇanto ubhatobhāgavimutto hoti, eko paññāvimuttoti – imāni dve sīsāni nāma. Ye keci hi lokuttaradhammaṃ nibbattenti, sabbe te ime dve dhamme dhuraṃ katvā imesu dvīsu ṭhānesu abhinivisitvā imehi dvīhi ṭhānehi vimuccanti. Tesu yo bhikkhu aṭṭhasamāpattilābhī paññaṃ dhuraṃ katvā samathavasena abhiniviṭṭho aññataraṃ arūpasamāpattiṃ padaṭṭhānaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti, so sotāpattimaggakkhaṇe dhammānusārī nāma. Parato pana chasu ṭhānesu kāyasakkhī nāma. Arahattaphale patte ubhatobhāgavimutto nāma.
अपरो पञ्ञमेव धुरं कत्वा विपस्सनावसेन अभिनिविट्ठो सुद्धसङ्खारे वा रूपावचरज्झानेसु वा अञ्ञतरं सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति, अयम्पि सोतापत्तिमग्गक्खणेयेव धम्मानुसारी नाम। परतो पन छसु ठानेसु दिट्ठिप्पत्तो नाम। अरहत्ते पत्ते पञ्ञाविमुत्तो नाम। इध द्वे नामानि अपुब्बानि, तानि पुरिमेहि सद्धिं पञ्च होन्ति। अपरो अट्ठसमापत्तिलाभी सद्धं धुरं कत्वा समाधिवसेन अभिनिविट्ठो अञ्ञतरं अरूपसमापत्तिं पदट्ठानं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पापुणाति – अयं सोतापत्तिमग्गक्खणे सद्धानुसारी नाम। परतो छसु ठानेसु कायसक्खीयेव नाम। अरहत्ते पत्ते उभतोभागविमुत्तोयेव नाम। इध एकमेव नामं अपुब्बं। तेन सद्धिं पुरिमानि पञ्च छ होन्ति। अपरो सद्धमेव धुरं कत्वा विपस्सनावसेन अभिनिविट्ठो सुद्धसङ्खारे वा रूपावचरज्झानेसु वा अञ्ञतरं सम्मसित्वा अरहत्तं पापुणाति। अयम्पि सोतापत्तिमग्गक्खणे सद्धानुसारी नाम। परतो छसु ठानेसु सद्धाविमुत्तो नाम। अरहत्ते पत्ते पञ्ञाविमुत्तो नाम। इधापि एकमेव नामं अपुब्बं। तेन सद्धिं पुरिमानि छ सत्त होन्ति। इमे सत्त पुग्गला लोके अग्गदक्खिणेय्या नामाति।
Aparo paññameva dhuraṃ katvā vipassanāvasena abhiniviṭṭho suddhasaṅkhāre vā rūpāvacarajjhānesu vā aññataraṃ sammasitvā arahattaṃ pāpuṇāti, ayampi sotāpattimaggakkhaṇeyeva dhammānusārī nāma. Parato pana chasu ṭhānesu diṭṭhippatto nāma. Arahatte patte paññāvimutto nāma. Idha dve nāmāni apubbāni, tāni purimehi saddhiṃ pañca honti. Aparo aṭṭhasamāpattilābhī saddhaṃ dhuraṃ katvā samādhivasena abhiniviṭṭho aññataraṃ arūpasamāpattiṃ padaṭṭhānaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti – ayaṃ sotāpattimaggakkhaṇe saddhānusārī nāma. Parato chasu ṭhānesu kāyasakkhīyeva nāma. Arahatte patte ubhatobhāgavimuttoyeva nāma. Idha ekameva nāmaṃ apubbaṃ. Tena saddhiṃ purimāni pañca cha honti. Aparo saddhameva dhuraṃ katvā vipassanāvasena abhiniviṭṭho suddhasaṅkhāre vā rūpāvacarajjhānesu vā aññataraṃ sammasitvā arahattaṃ pāpuṇāti. Ayampi sotāpattimaggakkhaṇe saddhānusārī nāma. Parato chasu ṭhānesu saddhāvimutto nāma. Arahatte patte paññāvimutto nāma. Idhāpi ekameva nāmaṃ apubbaṃ. Tena saddhiṃ purimāni cha satta honti. Ime satta puggalā loke aggadakkhiṇeyyā nāmāti.
३१. सत्तक्खत्तुपरमनिद्देसे – सत्तक्खत्तुन्ति सत्तवारे। सत्तक्खत्तुपरमा भवूपपत्ति अत्तभावग्गहणं अस्स, ततो परं अट्ठमं भवं नादियतीति सत्तक्खत्तुपरमो। सोतापन्नो होतीति एत्थ सोतोति अरियमग्गो, तेन समन्नागतो सोतापन्नो नाम। यथाह –
31. Sattakkhattuparamaniddese – sattakkhattunti sattavāre. Sattakkhattuparamā bhavūpapatti attabhāvaggahaṇaṃ assa, tato paraṃ aṭṭhamaṃ bhavaṃ nādiyatīti sattakkhattuparamo. Sotāpanno hotīti ettha sototi ariyamaggo, tena samannāgato sotāpanno nāma. Yathāha –
‘‘सोतो सोतोति हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति। कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतोति? अयमेव हि, भन्ते, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सोतो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधीति। सोतापन्नो सोतापन्नोति, हिदं, सारिपुत्त, वुच्चति। कतमो नु खो, सारिपुत्त, सोतापन्नोति? यो हि, भन्ते, इमिना अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन समन्नागतो अयं वुच्चति सोतापन्नो, स्वायं आयस्मा एवंनामो एवंगोत्तो इति वा’’ति (सं॰ नि॰ ५.१००१)।
‘‘Soto sototi hidaṃ, sāriputta, vuccati. Katamo nu kho, sāriputta, sototi? Ayameva hi, bhante, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo soto, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti. Sotāpanno sotāpannoti, hidaṃ, sāriputta, vuccati. Katamo nu kho, sāriputta, sotāpannoti? Yo hi, bhante, iminā ariyena aṭṭhaṅgikena maggena samannāgato ayaṃ vuccati sotāpanno, svāyaṃ āyasmā evaṃnāmo evaṃgotto iti vā’’ti (saṃ. ni. 5.1001).
एवं मग्गक्खणेपि सोतापन्नो नाम होति। इध पन मग्गेन फलस्स नामं दिन्नन्ति फलक्खणे सोतापन्नो अधिप्पेतो।
Evaṃ maggakkhaṇepi sotāpanno nāma hoti. Idha pana maggena phalassa nāmaṃ dinnanti phalakkhaṇe sotāpanno adhippeto.
अविनिपातधम्मोति विनिपातसङ्खातं अपायं उपपत्तिवसेन अनागमनसभावो। नियतोति मग्गनियामेन नियतो। सम्बोधिपरायणोति बुज्झनकभावपरायणो। सो हि पटिलद्धमग्गेन बुज्झतीति सम्बोधिपरायणो। उपरि तीहि मग्गेहि अवस्सं बुज्झिस्सतीति सम्बोधिपरायणो। देवे च मनुस्से चाति देवलोकञ्च मनुस्सलोकञ्च। सन्धावित्वा संसरित्वाति पटिसन्धिवसेन अपरापरं गन्त्वा। दुक्खस्सन्तं करोतीति वट्टदुक्खस्स परियन्तं परिवटुमं करोति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो सत्तक्खत्तुपरमो नाम वुच्चति। अयं पन कालेन देवलोकस्स कालेन मनुस्सलोकस्स वसेन मिस्सकभवेन कथितोति वेदितब्बो।
Avinipātadhammoti vinipātasaṅkhātaṃ apāyaṃ upapattivasena anāgamanasabhāvo. Niyatoti magganiyāmena niyato. Sambodhiparāyaṇoti bujjhanakabhāvaparāyaṇo. So hi paṭiladdhamaggena bujjhatīti sambodhiparāyaṇo. Upari tīhi maggehi avassaṃ bujjhissatīti sambodhiparāyaṇo. Deve ca manusse cāti devalokañca manussalokañca. Sandhāvitvā saṃsaritvāti paṭisandhivasena aparāparaṃ gantvā. Dukkhassantaṃ karotīti vaṭṭadukkhassa pariyantaṃ parivaṭumaṃ karoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo sattakkhattuparamo nāma vuccati. Ayaṃ pana kālena devalokassa kālena manussalokassa vasena missakabhavena kathitoti veditabbo.
३२. कोलंकोलनिद्देसे – कुलतो कुलं गच्छतीति कोलंकोलो। सोतापत्तिफलसच्छिकिरियतो हि पट्ठाय नीचे कुले उपपत्ति नाम नत्थि, महाभोगकुलेसुयेव निब्बत्ततीति अत्थो। द्वे वा तीणि वा कुलानीति देवमनुस्सवसेन द्वे वा तयो वा भवे। इति अयम्पि मिस्सकभवेनेव कथितो। देसनामत्तमेव चेतं – ‘द्वे वा तीणि वा’ति। याव छट्ठभवा संसरन्तोपि पन कोलंकोलोव होति।
32. Kolaṃkolaniddese – kulato kulaṃ gacchatīti kolaṃkolo. Sotāpattiphalasacchikiriyato hi paṭṭhāya nīce kule upapatti nāma natthi, mahābhogakulesuyeva nibbattatīti attho. Dve vā tīṇi vā kulānīti devamanussavasena dve vā tayo vā bhave. Iti ayampi missakabhaveneva kathito. Desanāmattameva cetaṃ – ‘dve vā tīṇi vā’ti. Yāva chaṭṭhabhavā saṃsarantopi pana kolaṃkolova hoti.
३३. एकबीजिनिद्देसे – खन्धबीजं नाम कथितं। यस्स हि सोतापन्नस्स एकंयेव खन्धबीजं अत्थि, एकं अत्तभावग्गहणं, सो एकबीजी नाम। मानुसकं भवन्ति इदं पनेत्थ देसनामत्तमेव। देवभवं निब्बत्तेतीतिपि पन वत्तुं वट्टतियेव। भगवता गहितनामवसेनेव चेतानि एतेसं नामानि। एत्तकं ठानं गतो सत्तक्खत्तुपरमो नाम होति, एत्तकं कोलंकोलो, एत्तकं एकबीजीति भगवता एतेसं नामं गहितं। नियमतो पन अयं सत्तक्खत्तुपरमो, अयं कोलंकोलो, अयं एकबीजीति नत्थि।
33. Ekabījiniddese – khandhabījaṃ nāma kathitaṃ. Yassa hi sotāpannassa ekaṃyeva khandhabījaṃ atthi, ekaṃ attabhāvaggahaṇaṃ, so ekabījī nāma. Mānusakaṃ bhavanti idaṃ panettha desanāmattameva. Devabhavaṃ nibbattetītipi pana vattuṃ vaṭṭatiyeva. Bhagavatā gahitanāmavaseneva cetāni etesaṃ nāmāni. Ettakaṃ ṭhānaṃ gato sattakkhattuparamo nāma hoti, ettakaṃ kolaṃkolo, ettakaṃ ekabījīti bhagavatā etesaṃ nāmaṃ gahitaṃ. Niyamato pana ayaṃ sattakkhattuparamo, ayaṃ kolaṃkolo, ayaṃ ekabījīti natthi.
को पन तेसं एतं पभेदं नियमेतीति? केचि ताव थेरा ‘पुब्बहेतु नियमेती’ति वदन्ति, केचि ‘पठममग्गो’, केचि ‘उपरि तयो मग्गा’, केचि ‘तिण्णं मग्गानं विपस्सना’ति। तत्थ ‘पुब्बहेतु नियमेती’ति वादे ‘पठममग्गस्स उपनिस्सयो कतो नाम होति, उपरि तयो मग्गा निरुपनिस्सया उप्पन्ना’ति वचनं आपज्जति। ‘पठममग्गो नियमेती’ति वादे उपरि तिण्णं मग्गानं निरत्थकता आपज्जति। ‘उपरि तयो मग्गा नियमेन्ती’ति वादे ‘अट्ठममग्गे अनुप्पन्नेयेव उपरि तयो मग्गा उप्पन्ना’ति आपज्जति। ‘तिण्णं मग्गानं विपस्सना नियमेती’ति वादो पन युज्जति। सचे हि उपरि तिण्णं मग्गानं विपस्सना बलवती होति, एकबीजी नाम होति; ततो मन्दतराय कोलंकोलो; ततो मन्दतराय सत्तक्खत्तुपरमोति।
Ko pana tesaṃ etaṃ pabhedaṃ niyametīti? Keci tāva therā ‘pubbahetu niyametī’ti vadanti, keci ‘paṭhamamaggo’, keci ‘upari tayo maggā’, keci ‘tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanā’ti. Tattha ‘pubbahetu niyametī’ti vāde ‘paṭhamamaggassa upanissayo kato nāma hoti, upari tayo maggā nirupanissayā uppannā’ti vacanaṃ āpajjati. ‘Paṭhamamaggo niyametī’ti vāde upari tiṇṇaṃ maggānaṃ niratthakatā āpajjati. ‘Upari tayo maggā niyamentī’ti vāde ‘aṭṭhamamagge anuppanneyeva upari tayo maggā uppannā’ti āpajjati. ‘Tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanā niyametī’ti vādo pana yujjati. Sace hi upari tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanā balavatī hoti, ekabījī nāma hoti; tato mandatarāya kolaṃkolo; tato mandatarāya sattakkhattuparamoti.
एकच्चो हि सोतापन्नो वट्टज्झासयो होति, वट्टाभिरतो, पुनप्पुनं वट्टस्मिंयेव विचरति सन्दिस्सति। अनाथपिण्डिको सेट्ठि, विसाखा उपासिका, चूळरथमहारथा देवपुत्ता, अनेकवण्णो देवपुत्तो, सक्को देवराजा, नागदत्तो देवपुत्तोति इमे हि एत्तका जना वट्टज्झासया वट्टाभिरता आदितो पट्ठाय छ देवलोके सोधेत्वा अकनिट्ठे ठत्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, इमे इध न गहिता। न केवलञ्चिमे; योपि मनुस्सेसुयेव सत्तक्खत्तुं संसरित्वा अरहत्तं पापुणाति, योपि देवलोके निब्बत्तो देवेसुयेव सत्तक्खत्तुं अपरापरं संसरित्वा अरहत्तं पापुणाति, इमेपि इध न गहिता। मिस्सकभववसेनेव पनेत्थ सत्तक्खत्तुपरमकोलंकोला मानुसकभवनिब्बत्तकोयेव च एकबीजी गहितोति वेदितब्बो। तत्थ एकेको दुक्खापटिपदादिवसेन चतुब्बिधभावं आपज्जति। सद्धाधुरेनेव चत्तारो सत्तक्खत्तुपरमा, चत्तारो कोलंकोला, चत्तारो एकबीजिनोति द्वादस होन्ति। सचे पञ्ञाय सक्का निब्बत्तेतुं, ‘अहं लोकुत्तरं धम्मं निब्बत्तेस्सामी’ति एवं पञ्ञं धुरं कत्वा सत्तक्खत्तुपरमादिभावं पत्तापि पटिपदावसेन द्वादसेवाति इमे चतुवीसति सोतापन्ना इहट्ठकनिज्झानिकवसेनेव इमस्मिं ठाने कथिताति वेदितब्बा।
Ekacco hi sotāpanno vaṭṭajjhāsayo hoti, vaṭṭābhirato, punappunaṃ vaṭṭasmiṃyeva vicarati sandissati. Anāthapiṇḍiko seṭṭhi, visākhā upāsikā, cūḷarathamahārathā devaputtā, anekavaṇṇo devaputto, sakko devarājā, nāgadatto devaputtoti ime hi ettakā janā vaṭṭajjhāsayā vaṭṭābhiratā ādito paṭṭhāya cha devaloke sodhetvā akaniṭṭhe ṭhatvā parinibbāyissanti, ime idha na gahitā. Na kevalañcime; yopi manussesuyeva sattakkhattuṃ saṃsaritvā arahattaṃ pāpuṇāti, yopi devaloke nibbatto devesuyeva sattakkhattuṃ aparāparaṃ saṃsaritvā arahattaṃ pāpuṇāti, imepi idha na gahitā. Missakabhavavaseneva panettha sattakkhattuparamakolaṃkolā mānusakabhavanibbattakoyeva ca ekabījī gahitoti veditabbo. Tattha ekeko dukkhāpaṭipadādivasena catubbidhabhāvaṃ āpajjati. Saddhādhureneva cattāro sattakkhattuparamā, cattāro kolaṃkolā, cattāro ekabījinoti dvādasa honti. Sace paññāya sakkā nibbattetuṃ, ‘ahaṃ lokuttaraṃ dhammaṃ nibbattessāmī’ti evaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā sattakkhattuparamādibhāvaṃ pattāpi paṭipadāvasena dvādasevāti ime catuvīsati sotāpannā ihaṭṭhakanijjhānikavaseneva imasmiṃ ṭhāne kathitāti veditabbā.
३४. सकदागामिनिद्देसे – पटिसन्धिवसेन सकिं आगच्छतीति सकदागामी। सकिदेवाति एकवारंयेव। इमं लोकं आगन्त्वाति इमिना पञ्चसु सकदागामीसु चत्तारो वज्जेत्वा एकोव गहितो। एकच्चो हि इध सकदागामिफलं पत्वा इधेव परिनिब्बायति, एकच्चो इध पत्वा देवलोके परिनिब्बायति, एकच्चो देवलोके पत्वा तत्थेव परिनिब्बायति, एकच्चो देवलोके पत्वा इधूपपज्जित्वा परिनिब्बायति – इमे चत्तारोपि इध न गहिता। यो पन इध पत्वा देवलोके यावतायुकं वसित्वा पुन इधूपपज्जित्वा परिनिब्बायति – अयं एकोव इध गहितोति वेदितब्बो। सेसमेत्थ यं वत्तब्बं सिया तं सब्बं हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायं लोकुत्तरकुसलनिद्देसे वुत्तमेव। इमस्स पन सकदागामिनो एकबीजिना सद्धिं किं नानाकरणन्ति? एकबीजिस्स एकाव पटिसन्धि, सकदागामिस्स द्वे पटिसन्धियो – इदं नेसं नानाकरणन्ति।
34. Sakadāgāminiddese – paṭisandhivasena sakiṃ āgacchatīti sakadāgāmī. Sakidevāti ekavāraṃyeva. Imaṃ lokaṃ āgantvāti iminā pañcasu sakadāgāmīsu cattāro vajjetvā ekova gahito. Ekacco hi idha sakadāgāmiphalaṃ patvā idheva parinibbāyati, ekacco idha patvā devaloke parinibbāyati, ekacco devaloke patvā tattheva parinibbāyati, ekacco devaloke patvā idhūpapajjitvā parinibbāyati – ime cattāropi idha na gahitā. Yo pana idha patvā devaloke yāvatāyukaṃ vasitvā puna idhūpapajjitvā parinibbāyati – ayaṃ ekova idha gahitoti veditabbo. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ siyā taṃ sabbaṃ heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ lokuttarakusalaniddese vuttameva. Imassa pana sakadāgāmino ekabījinā saddhiṃ kiṃ nānākaraṇanti? Ekabījissa ekāva paṭisandhi, sakadāgāmissa dve paṭisandhiyo – idaṃ nesaṃ nānākaraṇanti.
३५. अनागामिनिद्देसे – ओरम्भागियानं संयोजनानन्ति ओरं वुच्चति कामधातु। यस्स इमानि पञ्च बन्धनानि अप्पहीनानि होन्ति, सो भवग्गे निब्बत्तोपि गिलितबळिसो मच्छो विय दीघसुत्तकेन पादे बद्धकाको विय तेहि बन्धनेहि आकड्ढियमानो कामधातुयंयेव पवत्ततीति पञ्च बन्धनानि ओरम्भागियानीति वुच्चन्ति। हेट्ठाभागियानि हेट्ठाकोट्ठासिकानीति अत्थो। परिक्खयाति तेसं बन्धनानं परिक्खयेन। ओपपातिकोति उपपातयोनिको। इमिनास्स गब्भसेय्या पटिक्खित्ता। तत्थ परिनिब्बायीति तत्थ सुद्धावासलोके परिनिब्बायिता। अनावत्तिधम्मो तस्मा लोकाति पटिसन्धिग्गहणवसेन तस्मा लोका इध अनावत्तनसभावो। बुद्धदस्सनथेरदस्सनधम्मस्सवनानं पनत्थायस्स आगमनं अनिवारितं। अयं वुच्चतीति अयं एवंविधो पुग्गलो पटिसन्धिवसेन पुन अनागमनतो अनागामी नाम वुच्चति।
35. Anāgāminiddese – orambhāgiyānaṃ saṃyojanānanti oraṃ vuccati kāmadhātu. Yassa imāni pañca bandhanāni appahīnāni honti, so bhavagge nibbattopi gilitabaḷiso maccho viya dīghasuttakena pāde baddhakāko viya tehi bandhanehi ākaḍḍhiyamāno kāmadhātuyaṃyeva pavattatīti pañca bandhanāni orambhāgiyānīti vuccanti. Heṭṭhābhāgiyāni heṭṭhākoṭṭhāsikānīti attho. Parikkhayāti tesaṃ bandhanānaṃ parikkhayena. Opapātikoti upapātayoniko. Imināssa gabbhaseyyā paṭikkhittā. Tattha parinibbāyīti tattha suddhāvāsaloke parinibbāyitā. Anāvattidhammo tasmā lokāti paṭisandhiggahaṇavasena tasmā lokā idha anāvattanasabhāvo. Buddhadassanatheradassanadhammassavanānaṃ panatthāyassa āgamanaṃ anivāritaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evaṃvidho puggalo paṭisandhivasena puna anāgamanato anāgāmī nāma vuccati.
३६. अन्तरापरिनिब्बायिनिद्देसे – उपपन्नं वा समनन्तराति उपपन्नसमनन्तरा वा हुत्वा। अप्पत्तं वा वेमज्झं आयुप्पमाणन्ति आयुप्पमाणं वेमज्झं अप्पत्तं वा हुत्वा अरियमग्गं सञ्जनेतीति अत्थो। वासद्दविकप्पतो पन वेमज्झं पत्तन्तिपि अत्थो वेदितब्बो। एवं तयो अन्तरापरिनिब्बायिनो सिद्धा होन्ति। उपरिट्ठिमानं संयोजनानन्ति उपरि पञ्चन्नं उद्धम्भागियसंयोजनानं अट्ठन्नं वा किलेसानं। पहानायाति एतेसं पजहनत्थाय मग्गं सञ्जनेति। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो आयुवेमज्झस्स अन्तरायेव परिनिब्बायनतो अन्तरापरिनिब्बायीति वुच्चति।
36. Antarāparinibbāyiniddese – upapannaṃ vā samanantarāti upapannasamanantarā vā hutvā. Appattaṃ vā vemajjhaṃ āyuppamāṇanti āyuppamāṇaṃ vemajjhaṃ appattaṃ vā hutvā ariyamaggaṃ sañjanetīti attho. Vāsaddavikappato pana vemajjhaṃ pattantipi attho veditabbo. Evaṃ tayo antarāparinibbāyino siddhā honti. Upariṭṭhimānaṃ saṃyojanānanti upari pañcannaṃ uddhambhāgiyasaṃyojanānaṃ aṭṭhannaṃ vā kilesānaṃ. Pahānāyāti etesaṃ pajahanatthāya maggaṃ sañjaneti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo āyuvemajjhassa antarāyeva parinibbāyanato antarāparinibbāyīti vuccati.
३७. उपहच्चपरिनिब्बायिनिद्देसे – अतिक्कमित्वा वेमज्झं आयुप्पमाणन्ति आयुप्पमाणं वेमज्झं अतिक्कमित्वा। उपहच्च वा कालकिरियन्ति उपगन्त्वा कालकिरियं। आयुक्खयस्स आसन्ने ठत्वाति अत्थो। अयं वुच्चतीति अयं एवरूपो पुग्गलो अविहेसु ताव कप्पसहस्सप्पमाणस्स आयुनो पञ्चकप्पसतसङ्खातं वेमज्झं अतिक्कमित्वा छट्ठे वा कप्पसते सत्तमट्ठमनवमानं वा अञ्ञतरस्मिं दसमेयेव वा कप्पसते ठत्वा अरहत्तं पत्वा किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायनतो उपहच्चपरिनिब्बायीति वुच्चति।
37. Upahaccaparinibbāyiniddese – atikkamitvā vemajjhaṃ āyuppamāṇanti āyuppamāṇaṃ vemajjhaṃ atikkamitvā. Upahacca vā kālakiriyanti upagantvā kālakiriyaṃ. Āyukkhayassa āsanne ṭhatvāti attho. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ evarūpo puggalo avihesu tāva kappasahassappamāṇassa āyuno pañcakappasatasaṅkhātaṃ vemajjhaṃ atikkamitvā chaṭṭhe vā kappasate sattamaṭṭhamanavamānaṃ vā aññatarasmiṃ dasameyeva vā kappasate ṭhatvā arahattaṃ patvā kilesaparinibbānena parinibbāyanato upahaccaparinibbāyīti vuccati.
३८. असङ्खारससङ्खारपरिनिब्बायिनिद्देसेसु – असङ्खारेन अप्पदुक्खेन अधिमत्तपयोगं अकत्वाव किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बानधम्मोति असङ्खारपरिनिब्बायी। ससङ्खारेन दुक्खेन कसिरेन अधिमत्तपयोगं कत्वाव किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायनधम्मोति ससङ्खारपरिनिब्बायी।
38. Asaṅkhārasasaṅkhāraparinibbāyiniddesesu – asaṅkhārena appadukkhena adhimattapayogaṃ akatvāva kilesaparinibbānena parinibbānadhammoti asaṅkhāraparinibbāyī. Sasaṅkhārena dukkhena kasirena adhimattapayogaṃ katvāva kilesaparinibbānena parinibbāyanadhammoti sasaṅkhāraparinibbāyī.
४०. उद्धंसोतनिद्देसे – उद्धं वाहिभावेन उद्धमस्स तण्हासोतं वट्टसोतं वाति उद्धंसोतो। उद्धं वा गन्त्वा पटिलभितब्बतो उद्धमस्स मग्गसोतन्ति उद्धंसोतो। अकनिट्ठं गच्छतीति अकनिट्ठगामी। अविहा चुतो अतप्पं गच्छतीतिआदीसु अविहे कप्पसहस्सं वसन्तो अरहत्तं पत्तुं असक्कुणित्वा अतप्पं गच्छति। तत्रापि द्वे कप्पसहस्सानि वसन्तो अरहत्तं पत्तुं असक्कुणित्वा सुदस्सं गच्छति। तत्रापि चत्तारि कप्पसहस्सानि वसन्तो अरहत्तं पत्तुं असक्कुणित्वा सुदस्सिं गच्छति। तत्रापि अट्ठ कप्पसहस्सानि वसन्तो अरहत्तं पत्तुं असक्कुणित्वा अकनिट्ठं गच्छति। तत्थ वसन्तो अरियमग्गं सञ्जनेतीति अत्थो।
40. Uddhaṃsotaniddese – uddhaṃ vāhibhāvena uddhamassa taṇhāsotaṃ vaṭṭasotaṃ vāti uddhaṃsoto. Uddhaṃ vā gantvā paṭilabhitabbato uddhamassa maggasotanti uddhaṃsoto. Akaniṭṭhaṃ gacchatīti akaniṭṭhagāmī. Avihā cuto atappaṃ gacchatītiādīsu avihe kappasahassaṃ vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā atappaṃ gacchati. Tatrāpi dve kappasahassāni vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā sudassaṃ gacchati. Tatrāpi cattāri kappasahassāni vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā sudassiṃ gacchati. Tatrāpi aṭṭha kappasahassāni vasanto arahattaṃ pattuṃ asakkuṇitvā akaniṭṭhaṃ gacchati. Tattha vasanto ariyamaggaṃ sañjanetīti attho.
इमेसं पन अनागामीनं पभेदजाननत्थं उद्धंसोतो अकनिट्ठगामीचतुक्कं वेदितब्बं। तत्थ यो अविहतो पट्ठाय चत्तारो देवलोके सोधेत्वा अकनिट्ठं गन्त्वा परिनिब्बायति अयं उद्धंसोतो अकनिट्ठगामी नाम। यो पन हेट्ठा तयो देवलोके सोधेत्वा सुदस्सीदेवलोके ठत्वा परिनिब्बायति – अयं उद्धंसोतो, न अकनिट्ठगामी नाम । यो पन इतो अकनिट्ठमेव गन्त्वा परिनिब्बायति, अयं न उद्धंसोतो, अकनिट्ठगामी नाम । यो पन हेट्ठा चतूसु देवलोकेसु तत्थ तत्थेव परिनिब्बायति, अयं न उद्धंसोतो, न अकनिट्ठगामी नामाति। एवमेते अट्ठचत्तालीस अनागामिनो होन्ति।
Imesaṃ pana anāgāmīnaṃ pabhedajānanatthaṃ uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmīcatukkaṃ veditabbaṃ. Tattha yo avihato paṭṭhāya cattāro devaloke sodhetvā akaniṭṭhaṃ gantvā parinibbāyati ayaṃ uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmī nāma. Yo pana heṭṭhā tayo devaloke sodhetvā sudassīdevaloke ṭhatvā parinibbāyati – ayaṃ uddhaṃsoto, na akaniṭṭhagāmī nāma . Yo pana ito akaniṭṭhameva gantvā parinibbāyati, ayaṃ na uddhaṃsoto, akaniṭṭhagāmī nāma . Yo pana heṭṭhā catūsu devalokesu tattha tattheva parinibbāyati, ayaṃ na uddhaṃsoto, na akaniṭṭhagāmī nāmāti. Evamete aṭṭhacattālīsa anāgāmino honti.
कथं? अविहे ताव तयो अन्तरापरिनिब्बायिनो, एको उपहच्चपरिनिब्बायी, एको उद्धंसोतो ते असङ्खारपरिनिब्बायिनो पञ्च, ससङ्खारपरिनिब्बायिनो पञ्चाति दस होन्ति। तथा अतप्पासुदस्सासुदस्सीसूति चत्तारो दसका चत्तालीसं। अकनिट्ठे पन उद्धंसोतो नत्थि। तयो पन अन्तरापरिनिब्बायिनो, एको उपहच्चपरिनिब्बायी। ते असङ्खारपरिनिब्बायिनो चत्तारो, ससङ्खारपरिनिब्बायिनो चत्तारोति अट्ठ। एवं अट्ठचत्तालीसं होन्ति।
Kathaṃ? Avihe tāva tayo antarāparinibbāyino, eko upahaccaparinibbāyī, eko uddhaṃsoto te asaṅkhāraparinibbāyino pañca, sasaṅkhāraparinibbāyino pañcāti dasa honti. Tathā atappāsudassāsudassīsūti cattāro dasakā cattālīsaṃ. Akaniṭṭhe pana uddhaṃsoto natthi. Tayo pana antarāparinibbāyino, eko upahaccaparinibbāyī. Te asaṅkhāraparinibbāyino cattāro, sasaṅkhāraparinibbāyino cattāroti aṭṭha. Evaṃ aṭṭhacattālīsaṃ honti.
ते सब्बेपि पपटिकोपमाय दीपिता – दिवसं सन्तत्तानम्पि हि आरकण्टकविप्फलिकनखच्छेदनानं अयोमुखे हञ्ञमाने पपटिका उप्पज्जित्वाव निब्बायति – एवरूपो पठमो अन्तरापरिनिब्बायी वेदितब्बो। कस्मा? उप्पन्नसमनन्तराव किलेसपरिनिब्बानेन परिनिब्बायनतो। ततो महन्ततरे अयोमुखे हञ्ञमाने पपटिका आकासं उल्लङ्घित्वा निब्बायति – एवरूपो दुतियो अन्तरापरिनिब्बायी दट्ठब्बो। कस्मा? वेमज्झं अप्पत्वा परिनिब्बायनतो। ततो महन्ततरे अयोमुखे हञ्ञमाने पपटिका आकासं उल्लङ्घित्वा निवत्तमाना पथवियं अनुपहच्चतला हुत्वा परिनिब्बायति – एवरूपो ततियो अन्तरापरिनिब्बायी दट्ठब्बो। कस्मा? वेमज्झं पत्वा अनुपहच्च परिनिब्बायनतो। ततो महन्ततरे अयोमुखे हञ्ञमाने पपटिका आकासं उल्लङ्घित्वा पथवियं पतित्वा उपहच्चतला हुत्वा निब्बायति – एवरूपो उपहच्चपरिनिब्बायी वेदितब्बो। कस्मा? कालकिरियं उपगन्त्वा आयुगतिं खेपेत्वा परिनिब्बायनतो। ततो महन्ततरे अयोमुखे हञ्ञमाने पपटिका परित्ते तिणकट्ठे पतित्वा तं परित्तं तिणकट्ठं झापेत्वा निब्बायति – एवरूपो असङ्खारपरिनिब्बायी वेदितब्बो। कस्मा? अप्पयोगेन लहुसाय गतिया परिनिब्बायनतो। ततो महन्ततरे अयोमुखे हञ्ञमाने पपटिका विपुले तिणकट्ठपुञ्जे पतित्वा तं विपुलं तिणकट्ठपुञ्जं झापेत्वा निब्बायति – एवरूपो ससङ्खारपरिनिब्बायी वेदितब्बो। कस्मा? सप्पयोगेन अलहुसाय गतिया परिनिब्बायनतो। अपरा महन्तेसु तिणकट्ठपुञ्जेसु पतति, तत्थ महन्तेसु तिणकट्ठपुञ्जेसु झायमानेसु वीतच्चितङ्गारो वा जाला वा उप्पतित्वा कम्मारसालं झापेत्वा गामनिगमनगररट्ठं झापेत्वा समुद्दन्तं पत्वा निब्बायति – एवरूपो उद्धंसोतो अकनिट्ठगामी दट्ठब्बो। कस्मा? अनेकभवबीजविप्फारं फुस्स फुस्स ब्यन्तीकत्वा परिनिब्बायनतो। यस्मा पन आरकण्टकादिभेदं खुद्दकम्पि महन्तम्पि अयोकपालमेव, तस्मा सुत्ते सब्बवारेसु अयोकपालन्त्वेव वुत्तं (अ॰ नि॰ ७.५५)। यथाह –
Te sabbepi papaṭikopamāya dīpitā – divasaṃ santattānampi hi ārakaṇṭakavipphalikanakhacchedanānaṃ ayomukhe haññamāne papaṭikā uppajjitvāva nibbāyati – evarūpo paṭhamo antarāparinibbāyī veditabbo. Kasmā? Uppannasamanantarāva kilesaparinibbānena parinibbāyanato. Tato mahantatare ayomukhe haññamāne papaṭikā ākāsaṃ ullaṅghitvā nibbāyati – evarūpo dutiyo antarāparinibbāyī daṭṭhabbo. Kasmā? Vemajjhaṃ appatvā parinibbāyanato. Tato mahantatare ayomukhe haññamāne papaṭikā ākāsaṃ ullaṅghitvā nivattamānā pathaviyaṃ anupahaccatalā hutvā parinibbāyati – evarūpo tatiyo antarāparinibbāyī daṭṭhabbo. Kasmā? Vemajjhaṃ patvā anupahacca parinibbāyanato. Tato mahantatare ayomukhe haññamāne papaṭikā ākāsaṃ ullaṅghitvā pathaviyaṃ patitvā upahaccatalā hutvā nibbāyati – evarūpo upahaccaparinibbāyī veditabbo. Kasmā? Kālakiriyaṃ upagantvā āyugatiṃ khepetvā parinibbāyanato. Tato mahantatare ayomukhe haññamāne papaṭikā paritte tiṇakaṭṭhe patitvā taṃ parittaṃ tiṇakaṭṭhaṃ jhāpetvā nibbāyati – evarūpo asaṅkhāraparinibbāyī veditabbo. Kasmā? Appayogena lahusāya gatiyā parinibbāyanato. Tato mahantatare ayomukhe haññamāne papaṭikā vipule tiṇakaṭṭhapuñje patitvā taṃ vipulaṃ tiṇakaṭṭhapuñjaṃ jhāpetvā nibbāyati – evarūpo sasaṅkhāraparinibbāyī veditabbo. Kasmā? Sappayogena alahusāya gatiyā parinibbāyanato. Aparā mahantesu tiṇakaṭṭhapuñjesu patati, tattha mahantesu tiṇakaṭṭhapuñjesu jhāyamānesu vītaccitaṅgāro vā jālā vā uppatitvā kammārasālaṃ jhāpetvā gāmanigamanagararaṭṭhaṃ jhāpetvā samuddantaṃ patvā nibbāyati – evarūpo uddhaṃsoto akaniṭṭhagāmī daṭṭhabbo. Kasmā? Anekabhavabījavipphāraṃ phussa phussa byantīkatvā parinibbāyanato. Yasmā pana ārakaṇṭakādibhedaṃ khuddakampi mahantampi ayokapālameva, tasmā sutte sabbavāresu ayokapālantveva vuttaṃ (a. ni. 7.55). Yathāha –
‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – ‘नो चस्स, नो च मे सिया, न भविस्सति, न मे भविस्सति, यदत्थि यं भूतं, तं पजहामी’’’ति उपेक्खं पटिलभति। सो भवे न रज्जति, सम्भवे न रज्जति, अत्थुत्तरि पदं सन्तं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तञ्च ख्वस्स पदं न सब्बेन सब्बं सच्छिकतं होति। तस्स न सब्बेन सब्बं मानानुसयो पहीनो होति, न सब्बेन सब्बं भवरागानुसयो पहीनो होति, न सब्बेन सब्बं अविज्जानुसयो पहीनो होति। सो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा निब्बायेय्य; एवमेव खो , भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… अन्तरापरिनिब्बायी होति।
‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – ‘no cassa, no ca me siyā, na bhavissati, na me bhavissati, yadatthi yaṃ bhūtaṃ, taṃ pajahāmī’’’ti upekkhaṃ paṭilabhati. So bhave na rajjati, sambhave na rajjati, atthuttari padaṃ santaṃ sammappaññāya passati. Tañca khvassa padaṃ na sabbena sabbaṃ sacchikataṃ hoti. Tassa na sabbena sabbaṃ mānānusayo pahīno hoti, na sabbena sabbaṃ bhavarāgānusayo pahīno hoti, na sabbena sabbaṃ avijjānusayo pahīno hoti. So pañcannaṃ orambhāgiyānaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā antarāparinibbāyī hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā nibbāyeyya; evameva kho , bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… antarāparinibbāyī hoti.
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… अन्तरापरिनिब्बायी होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… अन्तरापरिनिब्बायी होति।
‘‘Idha pana, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… antarāparinibbāyī hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā uppatitvā nibbāyeyya; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… antarāparinibbāyī hoti.
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… अन्तरापरिनिब्बायी होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा अनुपहच्च तलं निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… अन्तरापरिनिब्बायी होति।
‘‘Idha pana, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… antarāparinibbāyī hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā uppatitvā anupahacca talaṃ nibbāyeyya; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… antarāparinibbāyī hoti.
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… उपहच्चपरिनिब्बायी होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा उपहच्च तलं निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… उपहच्चपरिनिब्बायी होति।
‘‘Idha pana, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… upahaccaparinibbāyī hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā uppatitvā upahacca talaṃ nibbāyeyya; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… upahaccaparinibbāyī hoti.
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… परिक्खया असङ्खारपरिनिब्बायी होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा परित्ते तिणपुञ्जे वा कट्ठपुञ्जे वा निपतेय्य, सा तत्थ अग्गिम्पि जनेय्य, धूमम्पि जनेय्य, अग्गिम्पि जनेत्वा धूमम्पि जनेत्वा तमेव परित्तं तिणपुञ्जं वा कट्ठपुञ्जं वा परियादियित्वा अनाहारा निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… परिक्खया असङ्खारपरिनिब्बायी होति।
‘‘Idha pana, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… parikkhayā asaṅkhāraparinibbāyī hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā uppatitvā paritte tiṇapuñje vā kaṭṭhapuñje vā nipateyya, sā tattha aggimpi janeyya, dhūmampi janeyya, aggimpi janetvā dhūmampi janetvā tameva parittaṃ tiṇapuñjaṃ vā kaṭṭhapuñjaṃ vā pariyādiyitvā anāhārā nibbāyeyya; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… parikkhayā asaṅkhāraparinibbāyī hoti.
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… ससङ्खारपरिनिब्बायी होति। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा विपुले तिणपुञ्जे वा कट्ठपुञ्जे वा निपतेय्य, सा तत्थ अग्गिम्पि जनेय्य…पे॰… तमेव विपुलं तिणपुञ्जं वा कट्ठपुञ्जं वा परियादियित्वा अनाहारा निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… ससङ्खारपरिनिब्बायी होति।
‘‘Idha pana, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… sasaṅkhāraparinibbāyī hoti. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā uppatitvā vipule tiṇapuñje vā kaṭṭhapuñje vā nipateyya, sā tattha aggimpi janeyya…pe… tameva vipulaṃ tiṇapuñjaṃ vā kaṭṭhapuñjaṃ vā pariyādiyitvā anāhārā nibbāyeyya; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… sasaṅkhāraparinibbāyī hoti.
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… परिक्खया उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी। सेय्यथापि, भिक्खवे, दिवसं सन्तत्ते अयोकपाले हञ्ञमाने पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा महन्ते तिणपुञ्जे वा कट्ठपुञ्जे वा निपतेय्य, सा तत्थ अग्गिम्पि जनेय्य…पे॰… तमेव महन्तं तिणपुञ्जं वा कट्ठपुञ्जं वा परियादियित्वा गच्छम्पि दहेय्य, दायम्पि दहेय्य , गच्छम्पि दहित्वा दायम्पि दहित्वा हरितन्तं वा पथन्तं वा सेलन्तं वा उदकन्तं वा रमणीयं वा भूमिभागं आगम्म अनाहारा निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवं पटिपन्नो होति – नो चस्स…पे॰… परिक्खया उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी’’ति (अ॰ नि॰ ७.५५)।
‘‘Idha pana, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… parikkhayā uddhaṃsoto hoti akaniṭṭhagāmī. Seyyathāpi, bhikkhave, divasaṃ santatte ayokapāle haññamāne papaṭikā nibbattitvā uppatitvā mahante tiṇapuñje vā kaṭṭhapuñje vā nipateyya, sā tattha aggimpi janeyya…pe… tameva mahantaṃ tiṇapuñjaṃ vā kaṭṭhapuñjaṃ vā pariyādiyitvā gacchampi daheyya, dāyampi daheyya , gacchampi dahitvā dāyampi dahitvā haritantaṃ vā pathantaṃ vā selantaṃ vā udakantaṃ vā ramaṇīyaṃ vā bhūmibhāgaṃ āgamma anāhārā nibbāyeyya; evameva kho, bhikkhave, bhikkhu evaṃ paṭipanno hoti – no cassa…pe… parikkhayā uddhaṃsoto hoti akaniṭṭhagāmī’’ti (a. ni. 7.55).
४१-४४. सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नादिनिद्देसा उत्तानत्थाव। अयं वुच्चति पुग्गलो अरहाति एत्थ पन द्वादस अरहन्तो वेदितब्बा। कथं? तयो हि विमोक्खा – सुञ्ञतो, अनिमित्तो, अप्पणिहितोति। तत्थ सुञ्ञतविमोक्खेन विमुत्तखीणासवो पटिपदावसेन चतुब्बिधो होति; तथा अनिमित्तअप्पणिहितविमोक्खेहीति – एवं द्वादस अरहन्तो वेदितब्बा। इति इमे द्वादस अरहन्तो विय द्वादसेव सकदागामिनो, चतुवीसति सोतापन्ना, अट्ठचत्तालीस अनागामिनोति एत्तका पुग्गला इतो मुच्चित्वा बहिद्धा नुप्पज्जन्ति, इमस्मिञ्ञेव सब्बञ्ञुबुद्धसासने उप्पज्जन्तीति।
41-44. Sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipannādiniddesā uttānatthāva. Ayaṃ vuccati puggalo arahāti ettha pana dvādasa arahanto veditabbā. Kathaṃ? Tayo hi vimokkhā – suññato, animitto, appaṇihitoti. Tattha suññatavimokkhena vimuttakhīṇāsavo paṭipadāvasena catubbidho hoti; tathā animittaappaṇihitavimokkhehīti – evaṃ dvādasa arahanto veditabbā. Iti ime dvādasa arahanto viya dvādaseva sakadāgāmino, catuvīsati sotāpannā, aṭṭhacattālīsa anāgāminoti ettakā puggalā ito muccitvā bahiddhā nuppajjanti, imasmiññeva sabbaññubuddhasāsane uppajjantīti.
एककनिद्देसवण्णना।
Ekakaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पुग्गलपञ्ञत्तिपाळि • Puggalapaññattipāḷi / १. एककपुग्गलपञ्ञत्ति • 1. Ekakapuggalapaññatti
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. एककनिद्देसवण्णना • 1. Ekakaniddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / १. एककनिद्देसवण्णना • 1. Ekakaniddesavaṇṇanā
