| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(१.) एककनिद्देसवण्णना
(1.) Ekakaniddesavaṇṇanā
७६१. इदानि यथानिक्खित्ताय मातिकाय ‘‘पञ्चविञ्ञाणा न हेतुमेवा’’तिआदिना नयेन आरद्धे निद्देसवारे न हेतुमेवाति साधारणहेतुपटिक्खेपनिद्देसो। तत्थ ‘‘हेतुहेतु, पच्चयहेतु, उत्तमहेतु, साधारणहेतूति चतुब्बिधो हेतू’’तिआदिना नयेन यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं रूपकण्डे ‘‘सब्बं रूपं न हेतुमेवा’’तिआदीनं अत्थवण्णनायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ५९४) वुत्तमेव। अहेतुकमेवातिआदीसु ब्यञ्जनसन्धिवसेन मकारो वेदितब्बो; अहेतुका एवाति अत्थो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। अपिच ‘‘हेतू धम्मा नहेतू धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ दुकमातिका १) धम्मकोट्ठासेसु पञ्चविञ्ञाणानि हेतू धम्माति वा सहेतुका धम्माति वा न होन्ति। एकन्तेन पन न हेतूयेव, अहेतुका येवाति इमानिपि नयेनेत्थ सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो। अब्याकतमेवाति पदं विपाकाब्याकतवसेन वुत्तं। सारम्मणमेवाति ओलुब्भारम्मणवसेन। पच्चयारम्मणं ओलुब्भारम्मणन्ति हि दुविधं आरम्मणं। इमस्मिं पन ठाने ओलुब्भारम्मणमेव धुरं, पच्चयारम्मणम्पि लब्भतियेव। अचेतसिकमेवाति पदं चित्तं, रूपं, निब्बानन्ति तीसु अचेतसिकेसु चित्तमेव सन्धाय वुत्तं। नो अपरियापन्नमेवाति गतिपरियापन्नचुतिपरियापन्नसंसारवट्टभवपरियापन्नभावतो परियापन्ना एव, नो अपरियापन्ना। लोकतो वट्टतो न निय्यन्तीति अनिय्यानिका । उप्पन्नं मनोविञ्ञाणविञ्ञेय्यमेवाति रूपकण्डे चक्खुविञ्ञाणादीनं पच्चुप्पन्नानेव रूपादीनि आरब्भ पवत्तितो अतीतादिविसयं मनोविञ्ञाणम्पि पञ्चविञ्ञाणसोतपतितमेव कत्वा ‘‘उपपन्नं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्य’’न्ति (ध॰ स॰ ५८४) वुत्तं। पञ्चविञ्ञाणा पन यस्मा पच्चुप्पन्नापि चक्खुविञ्ञाणादीनं आरम्मणा न होन्ति, मनोविञ्ञाणस्सेव होन्ति, तस्मा ‘‘मनोविञ्ञाणविञ्ञेय्यमेवा’’ति वुत्तं। अनिच्चमेवाति हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चायेव। जराभिभूतमेवाति जराय अभिभूतत्ता जराभिभूता एव।
761. Idāni yathānikkhittāya mātikāya ‘‘pañcaviññāṇā na hetumevā’’tiādinā nayena āraddhe niddesavāre na hetumevāti sādhāraṇahetupaṭikkhepaniddeso. Tattha ‘‘hetuhetu, paccayahetu, uttamahetu, sādhāraṇahetūti catubbidho hetū’’tiādinā nayena yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ rūpakaṇḍe ‘‘sabbaṃ rūpaṃ na hetumevā’’tiādīnaṃ atthavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 594) vuttameva. Ahetukamevātiādīsu byañjanasandhivasena makāro veditabbo; ahetukā evāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Apica ‘‘hetū dhammā nahetū dhammā’’tiādīsu (dha. sa. dukamātikā 1) dhammakoṭṭhāsesu pañcaviññāṇāni hetū dhammāti vā sahetukā dhammāti vā na honti. Ekantena pana na hetūyeva, ahetukā yevāti imānipi nayenettha sabbapadesu attho veditabbo. Abyākatamevāti padaṃ vipākābyākatavasena vuttaṃ. Sārammaṇamevāti olubbhārammaṇavasena. Paccayārammaṇaṃ olubbhārammaṇanti hi duvidhaṃ ārammaṇaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne olubbhārammaṇameva dhuraṃ, paccayārammaṇampi labbhatiyeva. Acetasikamevāti padaṃ cittaṃ, rūpaṃ, nibbānanti tīsu acetasikesu cittameva sandhāya vuttaṃ. No apariyāpannamevāti gatipariyāpannacutipariyāpannasaṃsāravaṭṭabhavapariyāpannabhāvato pariyāpannā eva, no apariyāpannā. Lokato vaṭṭato na niyyantīti aniyyānikā. Uppannaṃ manoviññāṇaviññeyyamevāti rūpakaṇḍe cakkhuviññāṇādīnaṃ paccuppannāneva rūpādīni ārabbha pavattito atītādivisayaṃ manoviññāṇampi pañcaviññāṇasotapatitameva katvā ‘‘upapannaṃ chahi viññāṇehi viññeyya’’nti (dha. sa. 584) vuttaṃ. Pañcaviññāṇā pana yasmā paccuppannāpi cakkhuviññāṇādīnaṃ ārammaṇā na honti, manoviññāṇasseva honti, tasmā ‘‘manoviññāṇaviññeyyamevā’’ti vuttaṃ. Aniccamevāti hutvā abhāvaṭṭhena aniccāyeva. Jarābhibhūtamevāti jarāya abhibhūtattā jarābhibhūtā eva.
७६२. उप्पन्नवत्थुका उप्पन्नारम्मणाति अनागतपटिक्खेपो। न हि ते अनागतेसु वत्थारम्मणेसु उप्पज्जन्ति।
762. Uppannavatthukā uppannārammaṇāti anāgatapaṭikkhepo. Na hi te anāgatesu vatthārammaṇesu uppajjanti.
पुरेजातवत्थुका पुरेजातारम्मणाति सहुप्पत्तिपटिक्खेपो। न हि ते सहुप्पन्नं वत्थुं वा आरम्मणं वा पटिच्च उप्पज्जन्ति, सयं पन पच्छाजाता हुत्वा पुरेजातेसु वत्थारम्मणेसु उप्पज्जन्ति।
Purejātavatthukā purejātārammaṇāti sahuppattipaṭikkhepo. Na hi te sahuppannaṃ vatthuṃ vā ārammaṇaṃ vā paṭicca uppajjanti, sayaṃ pana pacchājātā hutvā purejātesu vatthārammaṇesu uppajjanti.
अज्झत्तिकवत्थुकाति अज्झत्तज्झत्तवसेन वुत्तं। तानि हि अज्झत्तिके पञ्च पसादे वत्थुं कत्वा उप्पज्जन्ति। बाहिरारम्मणाति बाहिररूपादिआरम्मणा। तत्थ चतुक्कं वेदितब्बं – पञ्चविञ्ञाणा हि पसादवत्थुकत्ता अज्झत्तिका अज्झत्तिकवत्थुका, मनोविञ्ञाणं हदयरूपं वत्थुं कत्वा उप्पज्जनकाले अज्झत्तिकं बाहिरवत्थुकं, पञ्चविञ्ञाणसम्पयुत्ता तयो खन्धा बाहिरा अज्झत्तिकवत्थुका , मनोविञ्ञाणसम्पयुत्ता तयो खन्धा हदयरूपं वत्थुं कत्वा उप्पज्जनकाले बाहिरा बाहिरवत्थुका।
Ajjhattikavatthukāti ajjhattajjhattavasena vuttaṃ. Tāni hi ajjhattike pañca pasāde vatthuṃ katvā uppajjanti. Bāhirārammaṇāti bāhirarūpādiārammaṇā. Tattha catukkaṃ veditabbaṃ – pañcaviññāṇā hi pasādavatthukattā ajjhattikā ajjhattikavatthukā, manoviññāṇaṃ hadayarūpaṃ vatthuṃ katvā uppajjanakāle ajjhattikaṃ bāhiravatthukaṃ, pañcaviññāṇasampayuttā tayo khandhā bāhirā ajjhattikavatthukā , manoviññāṇasampayuttā tayo khandhā hadayarūpaṃ vatthuṃ katvā uppajjanakāle bāhirā bāhiravatthukā.
असम्भिन्नवत्थुकाति अनिरुद्धवत्थुका। न हि ते निरुद्धं अतीतं वत्थुं पटिच्च उप्पज्जन्ति। असम्भिन्नारम्मणतायपि एसेव नयो।
Asambhinnavatthukāti aniruddhavatthukā. Na hi te niruddhaṃ atītaṃ vatthuṃ paṭicca uppajjanti. Asambhinnārammaṇatāyapi eseva nayo.
अञ्ञं चक्खुविञ्ञाणस्स वत्थु च आरम्मणञ्चातिआदीसु चक्खुविञ्ञाणस्स हि अञ्ञं वत्थु, अञ्ञं आरम्मणं। अञ्ञं सोतविञ्ञाणादीनं। चक्खुविञ्ञाणं सोतपसादादीसु अञ्ञतरं वत्थुं, सद्दादीसु वा अञ्ञतरं आरम्मणं कत्वा कप्पतो कप्पं गन्त्वापि न उप्पज्जति; चक्खुपसादमेव पन वत्थुं कत्वा रूपञ्च आरम्मणं कत्वा उप्पज्जति। एवमस्स वत्थुपि द्वारम्पि आरम्मणम्पि निबद्धं, अञ्ञं वत्थुं वा द्वारं वा आरम्मणं वा न सङ्कमति, निबद्धवत्थु निबद्धद्वारं निबद्धारम्मणमेव हुत्वा उप्पज्जति। सोतविञ्ञाणादीसुपि एसेव नयो।
Aññaṃ cakkhuviññāṇassa vatthu ca ārammaṇañcātiādīsu cakkhuviññāṇassa hi aññaṃ vatthu, aññaṃ ārammaṇaṃ. Aññaṃ sotaviññāṇādīnaṃ. Cakkhuviññāṇaṃ sotapasādādīsu aññataraṃ vatthuṃ, saddādīsu vā aññataraṃ ārammaṇaṃ katvā kappato kappaṃ gantvāpi na uppajjati; cakkhupasādameva pana vatthuṃ katvā rūpañca ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Evamassa vatthupi dvārampi ārammaṇampi nibaddhaṃ, aññaṃ vatthuṃ vā dvāraṃ vā ārammaṇaṃ vā na saṅkamati, nibaddhavatthu nibaddhadvāraṃ nibaddhārammaṇameva hutvā uppajjati. Sotaviññāṇādīsupi eseva nayo.
७६३. न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्तीति एत्थ अञ्ञमञ्ञस्स चक्खु सोतस्स, सोतं वा चक्खुस्साति एवं एकं एकस्स गोचरविसयं न पच्चनुभोतीति अत्थो। सचे हि नीलादिभेदं रूपारम्मणं समोधानेत्वा सोतिन्द्रियस्स उपनेय्य ‘इङ्घ ताव नं ववत्थापेहि विभावेहि – किं नामेतं आरम्मण’न्ति, चक्खुविञ्ञाणं विनापि मुखेन अत्तनो धम्मताय एवं वदेय्य – ‘अरे अन्धबाल, वस्ससतम्पि वस्ससहस्सम्पि परिधावमानो अञ्ञत्र मया कुहिं एतस्स जाननकं लभिस्ससि; आहर नं चक्खुपसादे उपनेहि; अहमेतं आरम्मणं जानिस्सामि – यदि वा नीलं यदि वा पीतकं। न हि एसो अञ्ञस्स विसयो; मय्हमेवेसो विसयो’ति। सेसविञ्ञाणेसुपि एसेव नयो। एवमेते अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं न पच्चनुभोन्ति नाम।
763. Naaññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontīti ettha aññamaññassa cakkhu sotassa, sotaṃ vā cakkhussāti evaṃ ekaṃ ekassa gocaravisayaṃ na paccanubhotīti attho. Sace hi nīlādibhedaṃ rūpārammaṇaṃ samodhānetvā sotindriyassa upaneyya ‘iṅgha tāva naṃ vavatthāpehi vibhāvehi – kiṃ nāmetaṃ ārammaṇa’nti, cakkhuviññāṇaṃ vināpi mukhena attano dhammatāya evaṃ vadeyya – ‘are andhabāla, vassasatampi vassasahassampi paridhāvamāno aññatra mayā kuhiṃ etassa jānanakaṃ labhissasi; āhara naṃ cakkhupasāde upanehi; ahametaṃ ārammaṇaṃ jānissāmi – yadi vā nīlaṃ yadi vā pītakaṃ. Na hi eso aññassa visayo; mayhameveso visayo’ti. Sesaviññāṇesupi eseva nayo. Evamete aññamaññassa gocaravisayaṃ na paccanubhonti nāma.
७६४. समन्नाहरन्तस्साति आवज्जनेनेव समन्नाहरन्तस्स।
764. Samannāharantassāti āvajjaneneva samannāharantassa.
मनसिकरोन्तस्साति आवज्जनेनेव मनसिकरोन्तस्स। एतानि हि चित्तानि आवज्जनेन समन्नाहटकाले मनसिकतकालेयेव च उप्पज्जन्ति।
Manasikarontassāti āvajjaneneva manasikarontassa. Etāni hi cittāni āvajjanena samannāhaṭakāle manasikatakāleyeva ca uppajjanti.
न अब्बोकिण्णाति अञ्ञेन विञ्ञाणेन अब्बोकिण्णा निरन्तराव नुप्पज्जन्ति। एतेन तेसं अनन्तरता पटिक्खित्ता।
Na abbokiṇṇāti aññena viññāṇena abbokiṇṇā nirantarāva nuppajjanti. Etena tesaṃ anantaratā paṭikkhittā.
७६५. न अपुब्बं अचरिमन्ति एतेन सब्बेसम्पि सहुप्पत्ति पटिक्खित्ता। न अञ्ञमञ्ञस्स समनन्तराति एतेन समनन्तरता पटिक्खित्ता।
765. Na apubbaṃ acarimanti etena sabbesampi sahuppatti paṭikkhittā. Naaññamaññassa samanantarāti etena samanantaratā paṭikkhittā.
७६६. आवट्टना वातिआदीनि चत्तारिपि आवज्जनस्सेव नामानि। तञ्हि भवङ्गस्स आवट्टनतो आवट्टना, तस्सेव आभुजनतो आभोगो, रूपादीनं समन्नाहरणतो समन्नाहारो, तेसंयेव मनसिकरणतो मनसिकारोति वुच्चति। एवमेत्थ सङ्खेपतो पञ्चन्नं विञ्ञाणानं आवज्जनट्ठाने ठत्वा आवज्जनादिकिच्चं कातुं समत्थभावो पटिक्खित्तो।
766. Āvaṭṭanā vātiādīni cattāripi āvajjanasseva nāmāni. Tañhi bhavaṅgassa āvaṭṭanato āvaṭṭanā, tasseva ābhujanato ābhogo, rūpādīnaṃ samannāharaṇato samannāhāro, tesaṃyeva manasikaraṇato manasikāroti vuccati. Evamettha saṅkhepato pañcannaṃ viññāṇānaṃ āvajjanaṭṭhāne ṭhatvā āvajjanādikiccaṃ kātuṃ samatthabhāvo paṭikkhitto.
न कञ्चि धम्मं पटिविजानातीति ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’ति (ध॰ प॰ १-२) एवं वुत्तं एकम्पि कुसलं वा अकुसलं वा न पटिविजानाति।
Na kañci dhammaṃ paṭivijānātīti ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1-2) evaṃ vuttaṃ ekampi kusalaṃ vā akusalaṃ vā na paṭivijānāti.
अञ्ञत्र अभिनिपातमत्ताति ठपेत्वा रूपादीनं अभिनिपातमत्तं। इदं वुत्तं होति – सुपण्डितोपि पुरिसो, ठपेत्वा आपाथगतानि रूपादीनि, अञ्ञं कुसलाकुसलेसु एकधम्मम्पि पञ्चहि विञ्ञाणेहि न पटिविजानाति। चक्खुविञ्ञाणं पनेत्थ दस्सनमत्तमेव होति। सोतविञ्ञाणादीनि सवनघायनसायनफुसनमत्तानेव। दस्सनादिमत्ततो पन मुत्ता अञ्ञा एतेसं कुसलादिपटिविञ्ञत्ति नाम नत्थि।
Aññatraabhinipātamattāti ṭhapetvā rūpādīnaṃ abhinipātamattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – supaṇḍitopi puriso, ṭhapetvā āpāthagatāni rūpādīni, aññaṃ kusalākusalesu ekadhammampi pañcahi viññāṇehi na paṭivijānāti. Cakkhuviññāṇaṃ panettha dassanamattameva hoti. Sotaviññāṇādīni savanaghāyanasāyanaphusanamattāneva. Dassanādimattato pana muttā aññā etesaṃ kusalādipaṭiviññatti nāma natthi.
मनोधातुयापीति सम्पटिच्छनमनोधातुयापि। सम्पिण्डनत्थो चेत्थ पिकारो। तस्मा मनोधातुयापि ततो पराहि मनोविञ्ञाणधातूहिपीति सब्बेहिपि पञ्चद्वारिकविञ्ञाणेहि न कञ्चि कुसलाकुसलं धम्मं पटिविजानातीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Manodhātuyāpīti sampaṭicchanamanodhātuyāpi. Sampiṇḍanattho cettha pikāro. Tasmā manodhātuyāpi tato parāhi manoviññāṇadhātūhipīti sabbehipi pañcadvārikaviññāṇehi na kañci kusalākusalaṃ dhammaṃ paṭivijānātīti evamettha attho daṭṭhabbo.
न कञ्चि इरियापथं कप्पेतीतिआदीसुपि एसेव नयो। न हि पञ्चद्वारिकविञ्ञाणेहि गमनादीसु कञ्चि इरियापथं कप्पेति, न कायकम्मं न वचीकम्मं पट्ठपेति, न कुसलाकुसलं धम्मं समादियति, न समाधिं समापज्जति लोकियं वा लोकुत्तरं वा, न समाधितो वुट्ठाति लोकिया वा लोकुत्तरा वा, न भवतो चवति, न भवन्तरे उपपज्जति। सब्बम्पि हेतं कुसलाकुसलधम्मपटिविजाननादिवचनपरियोसानं किच्चं मनोद्वारिकचित्तेनेव होति, न पञ्चद्वारिकेनाति सब्बस्सापेतस्स किच्चस्स करणे सहजवनकानि वीथिचित्तानि पटिक्खित्तानि। यथा चेतेसं एतानि किच्चानि नत्थि, एवं नियामोक्कमनादीनिपि। न हि पञ्चद्वारिकजवनेन मिच्छत्तनियामं ओक्कमति, न सम्मत्तनियामं; न चेतं जवनं नामगोत्तमारब्भ जवति, न कसिणादिपण्णत्तिं; न लक्खणारम्मणिकविपस्सनावसेन पवत्तति, न वुट्ठानगामिनीबलवविपस्सनावसेन; न रूपारूपधम्मे आरब्भ जवति, न निब्बानं; न चेतेन सद्धिं पटिसम्भिदाञाणं उप्पज्जति, न अभिञ्ञाञाणं, न सावकपारमीञाणं, न पच्चेकबोधिञाणं, न सब्बञ्ञुतञाणं। सब्बोपि पनेस पभेदो मनोद्वारिकजवनेयेव लब्भति।
Na kañci iriyāpathaṃ kappetītiādīsupi eseva nayo. Na hi pañcadvārikaviññāṇehi gamanādīsu kañci iriyāpathaṃ kappeti, na kāyakammaṃ na vacīkammaṃ paṭṭhapeti, na kusalākusalaṃ dhammaṃ samādiyati, na samādhiṃ samāpajjati lokiyaṃ vā lokuttaraṃ vā, na samādhito vuṭṭhāti lokiyā vā lokuttarā vā, na bhavato cavati, na bhavantare upapajjati. Sabbampi hetaṃ kusalākusaladhammapaṭivijānanādivacanapariyosānaṃ kiccaṃ manodvārikacitteneva hoti, na pañcadvārikenāti sabbassāpetassa kiccassa karaṇe sahajavanakāni vīthicittāni paṭikkhittāni. Yathā cetesaṃ etāni kiccāni natthi, evaṃ niyāmokkamanādīnipi. Na hi pañcadvārikajavanena micchattaniyāmaṃ okkamati, na sammattaniyāmaṃ; na cetaṃ javanaṃ nāmagottamārabbha javati, na kasiṇādipaṇṇattiṃ; na lakkhaṇārammaṇikavipassanāvasena pavattati, na vuṭṭhānagāminībalavavipassanāvasena; na rūpārūpadhamme ārabbha javati, na nibbānaṃ; na cetena saddhiṃ paṭisambhidāñāṇaṃ uppajjati, na abhiññāñāṇaṃ, na sāvakapāramīñāṇaṃ, na paccekabodhiñāṇaṃ, na sabbaññutañāṇaṃ. Sabbopi panesa pabhedo manodvārikajavaneyeva labbhati.
न सुपति न पटिबुज्झति न सुपिनं पस्सतीति सब्बेनापि च पञ्चद्वारिकचित्तेन नेव निद्दं ओक्कमति, न निद्दायति, न पटिबुज्झति, न किञ्च सुपिनं पस्सतीति इमेसु तीसु ठानेसु सह जवनेन वीथिचित्तं पटिक्खित्तं।
Na supati na paṭibujjhati na supinaṃ passatīti sabbenāpi ca pañcadvārikacittena neva niddaṃ okkamati, na niddāyati, na paṭibujjhati, na kiñca supinaṃ passatīti imesu tīsu ṭhānesu saha javanena vīthicittaṃ paṭikkhittaṃ.
निद्दायन्तस्स हि महावट्टिं जालेत्वा दीपे चक्खुसमीपे उपनीते पठमं चक्खुद्वारिकं आवज्जनं भवङ्गं न आवट्टेति, मनोद्वारिकमेव आवट्टेति। अथ जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति। दुतियवारे चक्खुद्वारिकं आवज्जनं भवङ्गं आवट्टेति। ततो चक्खुविञ्ञाणादीनि जवनपरियोसानानि पवत्तन्ति। तदनन्तरं भवङ्गं पवत्तति। ततियवारे मनोद्वारिकआवज्जनेन भवङ्गे आवट्टिते मनोद्वारिकजवनं जवति। तेन चित्तेन ञत्वा ‘किं अयं इमस्मिं ठाने आलोको’ति जानाति।
Niddāyantassa hi mahāvaṭṭiṃ jāletvā dīpe cakkhusamīpe upanīte paṭhamaṃ cakkhudvārikaṃ āvajjanaṃ bhavaṅgaṃ na āvaṭṭeti, manodvārikameva āvaṭṭeti. Atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Dutiyavāre cakkhudvārikaṃ āvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti. Tato cakkhuviññāṇādīni javanapariyosānāni pavattanti. Tadanantaraṃ bhavaṅgaṃ pavattati. Tatiyavāre manodvārikaāvajjanena bhavaṅge āvaṭṭite manodvārikajavanaṃ javati. Tena cittena ñatvā ‘kiṃ ayaṃ imasmiṃ ṭhāne āloko’ti jānāti.
तथा निद्दायन्तस्स कण्णसमीपे तूरियेसु पग्गहितेसु, घानसमीपे सुगन्धेसु वा दुग्गन्धेसु वा पुप्फेसु उपनीतेसु, मुखे सप्पिम्हि वा फाणिते वा पक्खित्ते, पिट्ठियं पाणिना पहारे दिन्ने पठमं सोतद्वारिकादीनि आवज्जनानि भवङ्गं न आवट्टेन्ति, मनोद्वारिकमेव आवट्टेति। अथ जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति। दुतियवारे सोतद्वारिकादीनि आवज्जनानि भवङ्गं आवट्टेन्ति। ततो सोतघानजिव्हाकायविञ्ञाणादीनि जवनपरियोसानानि पवत्तन्ति। तदनन्तरं भवङ्गं पवत्तति। ततियवारे मनोद्वारिकआवज्जनेन भवङ्गे आवट्टिते मनोद्वारिकजवनं जवति। तेन चित्तेन ञत्वा ‘किं अयं इमस्मिं ठाने सद्दो – सङ्खसद्दो, भेरिसद्दो’ति वा ‘किं अयं इमस्मिं ठाने गन्धो – मूलगन्धो, सारगन्धो’ति वा ‘किं इदं मय्हं मुखे पक्खित्तरसं – सप्पीति वा फाणित’न्ति वा ‘केनम्हि पिट्ठियं पहतो, अतिथद्धो मे पहारो’ति वा वत्तारो होन्ति। एवं मनोद्वारिकजवनेनेव पटिबुज्झति, न पञ्चद्वारिकेन। सुपिनम्पि तेनेव पस्सति, न पञ्चद्वारिकेन।
Tathā niddāyantassa kaṇṇasamīpe tūriyesu paggahitesu, ghānasamīpe sugandhesu vā duggandhesu vā pupphesu upanītesu, mukhe sappimhi vā phāṇite vā pakkhitte, piṭṭhiyaṃ pāṇinā pahāre dinne paṭhamaṃ sotadvārikādīni āvajjanāni bhavaṅgaṃ na āvaṭṭenti, manodvārikameva āvaṭṭeti. Atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Dutiyavāre sotadvārikādīni āvajjanāni bhavaṅgaṃ āvaṭṭenti. Tato sotaghānajivhākāyaviññāṇādīni javanapariyosānāni pavattanti. Tadanantaraṃ bhavaṅgaṃ pavattati. Tatiyavāre manodvārikaāvajjanena bhavaṅge āvaṭṭite manodvārikajavanaṃ javati. Tena cittena ñatvā ‘kiṃ ayaṃ imasmiṃ ṭhāne saddo – saṅkhasaddo, bherisaddo’ti vā ‘kiṃ ayaṃ imasmiṃ ṭhāne gandho – mūlagandho, sāragandho’ti vā ‘kiṃ idaṃ mayhaṃ mukhe pakkhittarasaṃ – sappīti vā phāṇita’nti vā ‘kenamhi piṭṭhiyaṃ pahato, atithaddho me pahāro’ti vā vattāro honti. Evaṃ manodvārikajavaneneva paṭibujjhati, na pañcadvārikena. Supinampi teneva passati, na pañcadvārikena.
तञ्च पनेतं सुपिनं पस्सन्तो चतूहि कारणेहि पस्सति – धातुक्खोभतो वा अनुभूतपुब्बतो वा देवतोपसंहारतो वा पुब्बनिमित्ततो वाति। तत्थ पित्तादीनं खोभकरणपच्चययोगेन खुभितधातुको ‘धातुक्खोभतो’ सुपिनं पस्सति। पस्सन्तो च नानाविधं सुपिनं पस्सति – पब्बता पतन्तो विय, आकासेन गच्छन्तो विय, वाळमिगहत्थिचोरादीहि अनुबद्धो विय च होति। ‘अनुभूतपुब्बतो’ पस्सन्तो पुब्बे अनुभूतपुब्बं आरम्मणं पस्सति। ‘देवतोपसंहारतो’ पस्सन्तस्स देवता अत्थकामताय वा अनत्थकामताय वा अत्थाय वा अनत्थाय वा नानाविधानि आरम्मणानि उपसंहरन्ति। सो तासं देवतानं आनुभावेन तानि आरम्मणानि पस्सति। पुब्बनिमित्ततो पस्सन्तो पुञ्ञापुञ्ञवसेन उप्पज्जितुकामस्स अत्थस्स वा अनत्थस्स वा पुब्बनिमित्तभूतं सुपिनं पस्सति बोधिसत्तमाता विय पुत्तपटिलाभनिमित्तं, बोधिसत्तो विय पञ्च महासुपिने (अ॰ नि॰ ५.१९६), कोसलराजा विय च सोळस सुपिनेति (जा॰ १.१.४१)।
Tañca panetaṃ supinaṃ passanto catūhi kāraṇehi passati – dhātukkhobhato vā anubhūtapubbato vā devatopasaṃhārato vā pubbanimittato vāti. Tattha pittādīnaṃ khobhakaraṇapaccayayogena khubhitadhātuko ‘dhātukkhobhato’ supinaṃ passati. Passanto ca nānāvidhaṃ supinaṃ passati – pabbatā patanto viya, ākāsena gacchanto viya, vāḷamigahatthicorādīhi anubaddho viya ca hoti. ‘Anubhūtapubbato’ passanto pubbe anubhūtapubbaṃ ārammaṇaṃ passati. ‘Devatopasaṃhārato’ passantassa devatā atthakāmatāya vā anatthakāmatāya vā atthāya vā anatthāya vā nānāvidhāni ārammaṇāni upasaṃharanti. So tāsaṃ devatānaṃ ānubhāvena tāni ārammaṇāni passati. Pubbanimittato passanto puññāpuññavasena uppajjitukāmassa atthassa vā anatthassa vā pubbanimittabhūtaṃ supinaṃ passati bodhisattamātā viya puttapaṭilābhanimittaṃ, bodhisatto viya pañca mahāsupine (a. ni. 5.196), kosalarājā viya ca soḷasa supineti (jā. 1.1.41).
तत्थ यं धातुक्खोभतो अनुभूतपुब्बतो च सुपिनं पस्सति, न तं सच्चं होति। यं देवतोपसंहारतो पस्सति, तं सच्चं वा होति अलिकं वा। कुद्धा हि देवता उपायेन विनासेतुकामा विपरीतम्पि कत्वा दस्सेन्ति। तत्रिदं वत्थु – रोहणे किर नागमहाविहारे महाथेरो भिक्खुसङ्घं अनपलोकेत्वाव एकं नागरुक्खं छिन्दापेसि। रुक्खे अधिवत्था देवता थेरस्स कुद्धा पठममेव नं पलोभेत्वा पच्छा ‘इतो ते सत्तदिवसमत्थके उपट्ठाको राजा मरिस्सती’ति सुपिने आरोचेसि। थेरो नं कथं आहरित्वा राजोरोधानं आचिक्खि। ता एकप्पहारेनेव महाविरवं विरविंसु। राजा ‘किं एत’न्ति पुच्छि। ता ‘एवं थेरेन वुत्त’न्ति आरोचयिंसु। राजा दिवसे गणापेत्वा सत्ताहे वीतिवत्ते कुज्झित्वा थेरस्स हत्थपादे छिन्दापेसि।
Tattha yaṃ dhātukkhobhato anubhūtapubbato ca supinaṃ passati, na taṃ saccaṃ hoti. Yaṃ devatopasaṃhārato passati, taṃ saccaṃ vā hoti alikaṃ vā. Kuddhā hi devatā upāyena vināsetukāmā viparītampi katvā dassenti. Tatridaṃ vatthu – rohaṇe kira nāgamahāvihāre mahāthero bhikkhusaṅghaṃ anapaloketvāva ekaṃ nāgarukkhaṃ chindāpesi. Rukkhe adhivatthā devatā therassa kuddhā paṭhamameva naṃ palobhetvā pacchā ‘ito te sattadivasamatthake upaṭṭhāko rājā marissatī’ti supine ārocesi. Thero naṃ kathaṃ āharitvā rājorodhānaṃ ācikkhi. Tā ekappahāreneva mahāviravaṃ viraviṃsu. Rājā ‘kiṃ eta’nti pucchi. Tā ‘evaṃ therena vutta’nti ārocayiṃsu. Rājā divase gaṇāpetvā sattāhe vītivatte kujjhitvā therassa hatthapāde chindāpesi.
यं पन पुब्बनिमित्ततो पस्सति तं एकन्तसच्चमेव होति। एतेसञ्च चतुन्नं मूलकारणानं संसग्गभेदतोपि सुपिनभेदो होतियेव। तञ्च पनेतं चतुब्बिधं सुपिनं सेक्खपुथुज्जनाव पस्सन्ति अप्पहीनविपल्लासत्ता; असेक्खा न पस्सन्ति पहीनविपल्लासत्ता।
Yaṃ pana pubbanimittato passati taṃ ekantasaccameva hoti. Etesañca catunnaṃ mūlakāraṇānaṃ saṃsaggabhedatopi supinabhedo hotiyeva. Tañca panetaṃ catubbidhaṃ supinaṃ sekkhaputhujjanāva passanti appahīnavipallāsattā; asekkhā na passanti pahīnavipallāsattā.
किं पन तं पस्सन्तो सुत्तो पस्सति, पटिबुद्धो? उदाहु नेव सुत्तो पस्सति न पटिबुद्धोति? किञ्चेत्थ यदि ताव सुत्तो पस्सति, अभिधम्मविरोधो आपज्जति। भवङ्गचित्तेन हि सुपति। तञ्च रूपनिमित्तादिआरम्मणं रागादिसम्पयुत्तं वा न होति। सुपिनं पस्सन्तस्स च ईदिसानि चित्तानि उप्पज्जन्ति। अथ पटिबुद्धो पस्सति, विनयविरोधो आपज्जति। यञ्हि पटिबुद्धो पस्सति, तं सब्बोहारिकचित्तेन पस्सति। सब्बोहारिकचित्तेन च कते वीतिक्कमे अनापत्ति नाम नत्थि। सुपिनं पस्सन्तेन पन कते वीतिक्कमे एकन्तं अनापत्ति एव। अथ नेव सुत्तो न पटिबुद्धो पस्सति, न सुपिनं नाम पस्सति। एवञ्हि सति सुपिनस्स अभावोव आपज्जति? न अभावो । कस्मा? यस्मा कपिमिद्धपरेतो पस्सति। वुत्तं हेतं – ‘‘कपिमिद्धपरेतो खो, महाराज, सुपिनं पस्सती’’ति (मि॰ प॰ ५.३.५)। ‘कपिमिद्धपरेतो’ति मक्कटनिद्दाय युत्तो। यथा हि मक्कटस्स निद्दा लहुपरिवत्ता होति, एवं या निद्दा पुनप्पुनं कुसलादिचित्तवोकिण्णत्ता लहुपरिवत्ता; यस्सा पवत्तियं पुनप्पुनं भवङ्गतो उत्तरणं होति, ताय युत्तो सुपिनं पस्सति। तेनायं सुपिनो कुसलोपि होति अकुसलोपि अब्याकतोपि ३८६। तत्थ सुपिनन्ते चेतियवन्दनधम्मस्सवनधम्मदेसनादीनि करोन्तस्स कुसलो, पाणातिपातादीनि करोन्तस्स अकुसलो, द्वीहि अन्तेहि मुत्तो आवज्जनतदारम्मणक्खणे अब्याकतोति वेदितब्बो। सुपिनेनेव ‘दिट्ठं विय मे, सुतं विय मे’ति कथनकालेपि अब्याकतोयेव।
Kiṃ pana taṃ passanto sutto passati, paṭibuddho? Udāhu neva sutto passati na paṭibuddhoti? Kiñcettha yadi tāva sutto passati, abhidhammavirodho āpajjati. Bhavaṅgacittena hi supati. Tañca rūpanimittādiārammaṇaṃ rāgādisampayuttaṃ vā na hoti. Supinaṃ passantassa ca īdisāni cittāni uppajjanti. Atha paṭibuddho passati, vinayavirodho āpajjati. Yañhi paṭibuddho passati, taṃ sabbohārikacittena passati. Sabbohārikacittena ca kate vītikkame anāpatti nāma natthi. Supinaṃ passantena pana kate vītikkame ekantaṃ anāpatti eva. Atha neva sutto na paṭibuddho passati, na supinaṃ nāma passati. Evañhi sati supinassa abhāvova āpajjati? Na abhāvo . Kasmā? Yasmā kapimiddhapareto passati. Vuttaṃ hetaṃ – ‘‘kapimiddhapareto kho, mahārāja, supinaṃ passatī’’ti (mi. pa. 5.3.5). ‘Kapimiddhapareto’ti makkaṭaniddāya yutto. Yathā hi makkaṭassa niddā lahuparivattā hoti, evaṃ yā niddā punappunaṃ kusalādicittavokiṇṇattā lahuparivattā; yassā pavattiyaṃ punappunaṃ bhavaṅgato uttaraṇaṃ hoti, tāya yutto supinaṃ passati. Tenāyaṃ supino kusalopi hoti akusalopi abyākatopi 386. Tattha supinante cetiyavandanadhammassavanadhammadesanādīni karontassa kusalo, pāṇātipātādīni karontassa akusalo, dvīhi antehi mutto āvajjanatadārammaṇakkhaṇe abyākatoti veditabbo. Supineneva ‘diṭṭhaṃ viya me, sutaṃ viya me’ti kathanakālepi abyākatoyeva.
किं पन सुपिने कतं कुसलाकुसलं कम्मं सविपाकं अविपाकन्ति? सविपाकं; दुब्बलत्ता पन पटिसन्धिं आकड्ढितुं न सक्कोति, दिन्नाय अञ्ञकम्मेन पटिसन्धिया पवत्ते वेदनीयं होति।
Kiṃ pana supine kataṃ kusalākusalaṃ kammaṃ savipākaṃ avipākanti? Savipākaṃ; dubbalattā pana paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ na sakkoti, dinnāya aññakammena paṭisandhiyā pavatte vedanīyaṃ hoti.
एवं याथावकवत्थुविभावना पञ्ञाति पञ्चन्नं विञ्ञाणानं न हेत्वट्ठो याथावट्ठो। तं याथावट्ठं वत्थुं विभावेतीति याथावकवत्थुविभावना। तथा पञ्चन्नं विञ्ञाणानं अहेतुकट्ठो, जराभिभूतट्ठो, न सुपिनं पस्सनट्ठो, याथावट्ठो। तं याथावट्ठं वत्थुं विभावेतीति याथावकवत्थुविभावना। इति या हेट्ठा ‘‘याथावकवत्थुविभावना पञ्ञा’’ति मातिकाय निक्खित्ता, सा एवं याथावकवत्थुविभावना पञ्ञाति वेदितब्बा। तस्सा एव च वसेन एवं एकविधेन ञाणवत्थूति एवं एकेककोट्ठासेन ञाणगणना एकेन वा आकारेन ञाणपरिच्छेदो होति।
Evaṃ yāthāvakavatthuvibhāvanā paññāti pañcannaṃ viññāṇānaṃ na hetvaṭṭho yāthāvaṭṭho. Taṃ yāthāvaṭṭhaṃ vatthuṃ vibhāvetīti yāthāvakavatthuvibhāvanā. Tathā pañcannaṃ viññāṇānaṃ ahetukaṭṭho, jarābhibhūtaṭṭho, na supinaṃ passanaṭṭho, yāthāvaṭṭho. Taṃ yāthāvaṭṭhaṃ vatthuṃ vibhāvetīti yāthāvakavatthuvibhāvanā. Iti yā heṭṭhā ‘‘yāthāvakavatthuvibhāvanā paññā’’ti mātikāya nikkhittā, sā evaṃ yāthāvakavatthuvibhāvanā paññāti veditabbā. Tassā eva ca vasena evaṃ ekavidhena ñāṇavatthūti evaṃ ekekakoṭṭhāsena ñāṇagaṇanā ekena vā ākārena ñāṇaparicchedo hoti.
एककनिद्देसवण्णना।
Ekakaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १६. ञाणविभङ्गो • 16. Ñāṇavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १६. ञाणविभङ्गो • 16. Ñāṇavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १६. ञाणविभङ्गो • 16. Ñāṇavibhaṅgo
