| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
रूपविभत्ति
Rūpavibhatti
एककनिद्देसवण्णना
Ekakaniddesavaṇṇanā
५९४. अविज्जमानविभागस्स विभागाभावदस्सनमेव निद्देसो निच्छयकरणतो, तस्मा ‘‘सब्बं रूपं न हेतुमेवा’’तिआदिना विभागाभावावधारणेन एव-सद्देन निद्देसं करोति। हेतुहेतूति मूलहेतु, हेतुपच्चयहेतूति वा अयमत्थो। महाभूता हेतूति अयमेवत्थो महाभूता पच्चयोति एतेनपि वुत्तोति। हेतुपच्चयसद्दानं समानत्थत्ता पच्चयो एव हेतु पच्चयहेतु। यो च रूपक्खन्धस्स हेतु, सो एव तस्स पञ्ञापनाय हेतूति वुत्तो तदभावे अभावतो। अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकन्ति एत्थ विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु पच्चयेसु इट्ठानिट्ठविपाकनियामकत्ता उत्तमं पधानं कुसलाकुसलं गतिउपधिकआलपयोगसम्पत्तिविपत्तिट्ठाननिप्फादितं इट्ठानिट्ठारम्मणञ्च कम्ममिव पधानत्ता ‘‘हेतू’’ति वुत्तन्ति इमिना अधिप्पायेन कम्मारम्मणानि ‘‘उत्तमहेतू’’ति वुत्तानि। वक्खति च ‘‘गतिउपधिकालपयोगा विपाकस्स ठानं, कम्मं हेतू’’ति। इध पन कम्ममिव उत्तमत्ता आरम्मणम्पि हेतुवचनं अरहतीति ‘‘उत्तमहेतू’’ति वुत्तं। सङ्खारानन्ति पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं अविज्जा साधारणपच्चयत्ता ‘‘हेतू’’ति वुत्ता। फरतीति गच्छति पापुणाति। पटिक्खेपनिद्देसोति इदं मातिकाय आगतपटिक्खेपवसेन वुत्तं। इध पन मातिकाय न हेतुपदादिसङ्गहितता च रूपस्स वुत्ता तंतंसभावत्ता, अवधारितता च अनञ्ञसभावतो।
594. Avijjamānavibhāgassa vibhāgābhāvadassanameva niddeso nicchayakaraṇato, tasmā ‘‘sabbaṃ rūpaṃ na hetumevā’’tiādinā vibhāgābhāvāvadhāraṇena eva-saddena niddesaṃ karoti. Hetuhetūti mūlahetu, hetupaccayahetūti vā ayamattho. Mahābhūtā hetūti ayamevattho mahābhūtā paccayoti etenapi vuttoti. Hetupaccayasaddānaṃ samānatthattā paccayo eva hetu paccayahetu. Yo ca rūpakkhandhassa hetu, so eva tassa paññāpanāya hetūti vutto tadabhāve abhāvato. Atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākanti ettha vijjamānesupi aññesu paccayesu iṭṭhāniṭṭhavipākaniyāmakattā uttamaṃ padhānaṃ kusalākusalaṃ gatiupadhikaālapayogasampattivipattiṭṭhānanipphāditaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇañca kammamiva padhānattā ‘‘hetū’’ti vuttanti iminā adhippāyena kammārammaṇāni ‘‘uttamahetū’’ti vuttāni. Vakkhati ca ‘‘gatiupadhikālapayogā vipākassa ṭhānaṃ, kammaṃ hetū’’ti. Idha pana kammamiva uttamattā ārammaṇampi hetuvacanaṃ arahatīti ‘‘uttamahetū’’ti vuttaṃ. Saṅkhārānanti puññābhisaṅkhārādīnaṃ avijjā sādhāraṇapaccayattā ‘‘hetū’’ti vuttā. Pharatīti gacchati pāpuṇāti. Paṭikkhepaniddesoti idaṃ mātikāya āgatapaṭikkhepavasena vuttaṃ. Idha pana mātikāya na hetupadādisaṅgahitatā ca rūpassa vuttā taṃtaṃsabhāvattā, avadhāritatā ca anaññasabhāvato.
रूपीदुके रूपीपदमेव इध ‘‘रूप’’न्ति वुत्तं। तेन रूपीरूपपदानं एकत्थता सिद्धा होति रुप्पनलक्खणयुत्तस्सेव रूपीरूपभावतो। उप्पन्नं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यन्ति अरूपतो विधुरं रूपस्स सभावं दस्सेति। न हि अरूपं उप्पन्नं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यं यथा रूपं, तेन रूपं उप्पन्नं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यं, न अरूपन्ति अरूपतो निवत्तेत्वा रूपे एव एतं सभावं नियमेति, न रूपं एतस्मिं सभावे। अत्थि हि रूपं अतीतानागतं यं उप्पन्नं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावं न होतीति। एतमेव च नियमं पुन एवसद्देन नियमेति ‘‘यथावुत्तो नियमो रूपे अत्थि एव, अरूपे विय न नत्थी’’ति। अथ वा सब्बं रूपन्ति भूतुपादायरूपं कालभेदं अनामसित्वा ‘‘सब्ब’’न्ति वुत्तं, तं सब्बं अरूपेहि समानविञ्ञेय्यसभावं अतीतानागतं निवत्तेतुं उप्पन्नन्ति एतेन विसेसेति, तं उप्पन्नं सब्बं रूपं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यमेवाति अत्थो।
Rūpīduke rūpīpadameva idha ‘‘rūpa’’nti vuttaṃ. Tena rūpīrūpapadānaṃ ekatthatā siddhā hoti ruppanalakkhaṇayuttasseva rūpīrūpabhāvato. Uppannaṃ chahi viññāṇehi viññeyyanti arūpato vidhuraṃ rūpassa sabhāvaṃ dasseti. Na hi arūpaṃ uppannaṃ chahi viññāṇehi viññeyyaṃ yathā rūpaṃ, tena rūpaṃ uppannaṃ chahi viññāṇehi viññeyyaṃ, na arūpanti arūpato nivattetvā rūpe eva etaṃ sabhāvaṃ niyameti, na rūpaṃ etasmiṃ sabhāve. Atthi hi rūpaṃ atītānāgataṃ yaṃ uppannaṃ chahi viññāṇehi viññeyyasabhāvaṃ na hotīti. Etameva ca niyamaṃ puna evasaddena niyameti ‘‘yathāvutto niyamo rūpe atthi eva, arūpe viya na natthī’’ti. Atha vā sabbaṃ rūpanti bhūtupādāyarūpaṃ kālabhedaṃ anāmasitvā ‘‘sabba’’nti vuttaṃ, taṃ sabbaṃ arūpehi samānaviññeyyasabhāvaṃ atītānāgataṃ nivattetuṃ uppannanti etena viseseti, taṃ uppannaṃ sabbaṃ rūpaṃ chahi viññāṇehi viññeyyamevāti attho.
ननु एवं रूपायतनस्सपि सोतविञ्ञाणादीहि विञ्ञेय्यता आपज्जतीति? नापज्जति रूपं सब्बं सम्पिण्डेत्वा एकन्तलक्खणदस्सनवसेन एकीभावेन गहेत्वा अरूपतो विधुरस्स छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावस्स दस्सनतो। पच्चुप्पन्नरूपमेव छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यन्ति एतस्मिं पन नियमे ‘‘सब्बं रूप’’न्ति एत्थायं विञ्ञेय्यभावनियमो न वुत्तो, अथ खो पच्चुप्पन्नन्ति सब्बरूपस्स एकन्तलक्खणनियमो दस्सितो न सिया। पाळियञ्च विञ्ञेय्यमेवाति एव-कारो वुत्तो, न उप्पन्नमेवाति। तस्मा उप्पन्नस्सेव मनोविञ्ञेय्यनियमापत्ति नत्थीति किं सोतपतितत्तेन, तस्मा वुत्तनयेनत्थो योजेतब्बो।
Nanu evaṃ rūpāyatanassapi sotaviññāṇādīhi viññeyyatā āpajjatīti? Nāpajjati rūpaṃ sabbaṃ sampiṇḍetvā ekantalakkhaṇadassanavasena ekībhāvena gahetvā arūpato vidhurassa chahi viññāṇehi viññeyyasabhāvassa dassanato. Paccuppannarūpameva chahi viññāṇehi viññeyyanti etasmiṃ pana niyame ‘‘sabbaṃ rūpa’’nti etthāyaṃ viññeyyabhāvaniyamo na vutto, atha kho paccuppannanti sabbarūpassa ekantalakkhaṇaniyamo dassito na siyā. Pāḷiyañca viññeyyamevāti eva-kāro vutto, na uppannamevāti. Tasmā uppannasseva manoviññeyyaniyamāpatti natthīti kiṃ sotapatitattena, tasmā vuttanayenattho yojetabbo.
कथंविधन्ति गुणेहि कथं सण्ठितं। ञाणमेव ञाणवत्थु। समानजातिकानं सङ्गहो, समानजातिया वा सङ्गहो सजातिसङ्गहो। सञ्जायन्ति एत्थाति सञ्जाति, सञ्जातिया सङ्गहो सञ्जातिसङ्गहो, सञ्जातिदेसेन सङ्गहोति अत्थो। अञ्ञमञ्ञोपकारवसेन अविप्पयोगेन च समाधिदेसे जाता सम्मासतिआदयो समाधिक्खन्धे सङ्गहिता। यत्थ च सतिआदिसहायवतो समाधिस्स अत्तनो किच्चकरणं, सो चित्तुप्पादो समाधिदेसो। सम्मासङ्कप्पस्स च अप्पनाभावतो पटिवेधसदिसं किच्चन्ति समानेन पटिवेधकिच्चेन दिट्ठिसङ्कप्पा पञ्ञक्खन्धे सङ्गहिता।
Kathaṃvidhanti guṇehi kathaṃ saṇṭhitaṃ. Ñāṇameva ñāṇavatthu. Samānajātikānaṃ saṅgaho, samānajātiyā vā saṅgaho sajātisaṅgaho. Sañjāyanti etthāti sañjāti, sañjātiyā saṅgaho sañjātisaṅgaho, sañjātidesena saṅgahoti attho. Aññamaññopakāravasena avippayogena ca samādhidese jātā sammāsatiādayo samādhikkhandhe saṅgahitā. Yattha ca satiādisahāyavato samādhissa attano kiccakaraṇaṃ, so cittuppādo samādhideso. Sammāsaṅkappassa ca appanābhāvato paṭivedhasadisaṃ kiccanti samānena paṭivedhakiccena diṭṭhisaṅkappā paññakkhandhe saṅgahitā.
रूपविभत्तिएककनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Rūpavibhattiekakaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपविभत्ति • Rūpavibhatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / रूपविभत्तिएककनिद्देसवण्णना • Rūpavibhattiekakaniddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / एककनिद्देसवण्णना • Ekakaniddesavaṇṇanā
