| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
२. निद्देसवण्णना
2. Niddesavaṇṇanā
१. एककनिद्देसवण्णना
1. Ekakaniddesavaṇṇanā
१. पच्चनीकधम्मानं झापनट्ठेन झानं, ततो सुट्ठु विमुच्चनट्ठेन विमोक्खोति निप्परियायेन झानङ्गानेव विमोक्खोति अट्ठकथाअधिप्पायो। टीकाकारेन पन ‘‘अभिभायतनं विय ससम्पयुत्तं झानं विमोक्खो’’ति मञ्ञमानेन ‘‘अधिप्पायेनाहा’’ति वुत्तं। झानधम्मा हि सम्पयुत्तधम्मेहि सद्धिंयेव पटिपक्खतो विमुच्चन्ति, न विना, तथा अभिरतिवसेन आरम्मणे निरासङ्कप्पवत्तिपीति अधिप्पायो। यथा वा झानङ्गानं झानपच्चयेन पच्चयभावतो सविसेसो झानपरियायो, एवं विमोक्खकिच्चयोगतो तेसं सविसेसो विमोक्खपरियायो, तदुपचारेन सम्पयुत्तानं वेदितब्बो। पठमं समङ्गिभावत्थन्ति पटिलाभं सन्धायाह। ‘‘फुसित्वा विहरतीति पटिलभित्वा इरियती’’ति हि वुत्तं। अट्ठकथायं ‘‘येन हि सद्धिं…पे॰… पटिलद्धा नाम होन्ती’’ति तेहि साधेतब्बसहजातादिपच्चयलाभोयेवेत्थ पटिलाभो दट्ठब्बो। यथा फस्सो यत्थ उप्पन्नो, तं आरम्मणं फुसतीति वुच्चति, एवं सम्पयुत्तधम्मेपि तंसभावत्ताति आह ‘‘सम्फस्सेन फुसनत्थ’’न्ति। तस्स ‘‘विवरती’’ति इमिना सम्बन्धो। इतरेहीति उपचारम्पीतिआदिना उपचारपुरिमप्पनापरप्पनानं पटिलाभकारणन्ति वचनेहि। इतरे कारणत्थेति ‘‘उपचारेन…पे॰… फुसतियेवा’’ति वुत्ते कारणत्थदीपके अत्थे। फुसति फलं अधिगच्छति एतायाति कारणभावस्स फुसनापरियायो वेदितब्बो।
1. Paccanīkadhammānaṃ jhāpanaṭṭhena jhānaṃ, tato suṭṭhu vimuccanaṭṭhena vimokkhoti nippariyāyena jhānaṅgāneva vimokkhoti aṭṭhakathāadhippāyo. Ṭīkākārena pana ‘‘abhibhāyatanaṃ viya sasampayuttaṃ jhānaṃ vimokkho’’ti maññamānena ‘‘adhippāyenāhā’’ti vuttaṃ. Jhānadhammā hi sampayuttadhammehi saddhiṃyeva paṭipakkhato vimuccanti, na vinā, tathā abhirativasena ārammaṇe nirāsaṅkappavattipīti adhippāyo. Yathā vā jhānaṅgānaṃ jhānapaccayena paccayabhāvato saviseso jhānapariyāyo, evaṃ vimokkhakiccayogato tesaṃ saviseso vimokkhapariyāyo, tadupacārena sampayuttānaṃ veditabbo. Paṭhamaṃ samaṅgibhāvatthanti paṭilābhaṃ sandhāyāha. ‘‘Phusitvā viharatīti paṭilabhitvā iriyatī’’ti hi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yena hi saddhiṃ…pe… paṭiladdhā nāma hontī’’ti tehi sādhetabbasahajātādipaccayalābhoyevettha paṭilābho daṭṭhabbo. Yathā phasso yattha uppanno, taṃ ārammaṇaṃ phusatīti vuccati, evaṃ sampayuttadhammepi taṃsabhāvattāti āha ‘‘samphassena phusanattha’’nti. Tassa ‘‘vivaratī’’ti iminā sambandho. Itarehīti upacārampītiādinā upacārapurimappanāparappanānaṃ paṭilābhakāraṇanti vacanehi. Itare kāraṇattheti ‘‘upacārena…pe… phusatiyevā’’ti vutte kāraṇatthadīpake atthe. Phusati phalaṃ adhigacchati etāyāti kāraṇabhāvassa phusanāpariyāyo veditabbo.
पठमत्थमेवाति समङ्गिभावत्थमेव। तानि अङ्गानीति इमिना झानकोट्ठासभावेन वुत्तधम्मायेव गहिता, न फस्सपञ्चमकइन्द्रियट्ठकादिभावेनाति वुत्तं ‘‘सेसा…पे॰… सङ्गहितानी’’ति। एवं सतीति सुखसङ्खातझानङ्गतो वेदनासोमनस्सिन्द्रियानं सेसितब्बभावे सति। एवञ्हि नेसं फस्सकता इतरस्स फस्सितब्बताव सिया। तेनाह ‘‘सुखस्स फुसितब्बत्ता’’ति। वेदयिताधिपतेय्यट्ठेहीति आरम्मणानुभवनसङ्खातेन वेदयितसभावेन, तस्सेव सातविसेससङ्खातेन सम्पयुत्तेहि अनुवत्तनीयभावेन च। उपनिज्झायनभावोपि यथावुत्तवेदयिताधिपतेय्यट्ठविसिट्ठो ओळारिकस्स आरम्मणस्स निज्झायनभावो। अभिन्नसभावोपि हि धम्मो पुरिमविसिट्ठपच्चयविसेससम्भवेन विसेसेन भिन्नाकारो हुत्वा विसिट्ठफलभावं आपज्जति। यथेकंयेव कम्मं चक्खादिनिब्बत्तिहेतुभूतं कम्मं। तेन वुत्तं ‘‘वेदयिता…पे॰… वुत्तत्ता’’ति। अङ्गानीति नायं तप्परभावेन बहुवचननिद्देसो अनन्तभावतो, केवलञ्च अङ्गानं बहुत्ता बहुवचनं, तेन किं सिद्धं? पच्चेकम्पि योजना सिद्धा होति। तेन वुत्तं ‘‘पच्चेकम्पि योजना कातब्बा’’ति। यदि ‘‘सुखं ठपेत्वा’’ति योजनायं सेसा तयो खन्धा होन्ति, सेसा तयो, चत्तारो च खन्धा होन्तीति वत्तब्बं सियाति? न, चतूसु तिण्णं अन्तोगधत्ता। तेनाह ‘‘सब्बयोजना…पे॰… वुत्त’’न्ति।
Paṭhamatthamevāti samaṅgibhāvatthameva. Tāni aṅgānīti iminā jhānakoṭṭhāsabhāvena vuttadhammāyeva gahitā, na phassapañcamakaindriyaṭṭhakādibhāvenāti vuttaṃ ‘‘sesā…pe… saṅgahitānī’’ti. Evaṃ satīti sukhasaṅkhātajhānaṅgato vedanāsomanassindriyānaṃ sesitabbabhāve sati. Evañhi nesaṃ phassakatā itarassa phassitabbatāva siyā. Tenāha ‘‘sukhassa phusitabbattā’’ti. Vedayitādhipateyyaṭṭhehīti ārammaṇānubhavanasaṅkhātena vedayitasabhāvena, tasseva sātavisesasaṅkhātena sampayuttehi anuvattanīyabhāvena ca. Upanijjhāyanabhāvopi yathāvuttavedayitādhipateyyaṭṭhavisiṭṭho oḷārikassa ārammaṇassa nijjhāyanabhāvo. Abhinnasabhāvopi hi dhammo purimavisiṭṭhapaccayavisesasambhavena visesena bhinnākāro hutvā visiṭṭhaphalabhāvaṃ āpajjati. Yathekaṃyeva kammaṃ cakkhādinibbattihetubhūtaṃ kammaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘vedayitā…pe… vuttattā’’ti. Aṅgānīti nāyaṃ tapparabhāvena bahuvacananiddeso anantabhāvato, kevalañca aṅgānaṃ bahuttā bahuvacanaṃ, tena kiṃ siddhaṃ? Paccekampi yojanā siddhā hoti. Tena vuttaṃ ‘‘paccekampi yojanā kātabbā’’ti. Yadi ‘‘sukhaṃ ṭhapetvā’’ti yojanāyaṃ sesā tayo khandhā honti, sesā tayo, cattāro ca khandhā hontīti vattabbaṃ siyāti? Na, catūsu tiṇṇaṃ antogadhattā. Tenāha ‘‘sabbayojanā…pe… vutta’’nti.
२. असमयविमोक्खेनाति हेट्ठामग्गविमोक्खेन। सो हि लोकियविमोक्खो विय अधिगमवळञ्जनत्थं पकप्पेतब्बसमयविसेसाभावतो एवं वुत्तो। अग्गमग्गविमोक्खो पन एकच्चासवविमुत्तिवचनतो इध नाधिप्पेतो। तेनाह ‘‘एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ती’’ति। एकच्चेहि आसवेहि विमुत्तोति दिट्ठासवादीहि समुच्छेदविमुत्तिया विमुत्तो। असमय…पे॰… लाभेनाति यथावुत्तअसमयविमोक्खस्स उपनिस्सयभूतस्स अधिगमेन। ततो एव सातिसयेन, एकच्चेहि कामासवेहि विमुत्तो विक्खम्भनवसेनाति अत्थो। सो एव एकच्चसमयविमोक्खलाभी यथावुत्तो समयविमुत्तो असमयविमोक्खविसेसस्स वसेन समयविमोक्खपञ्ञत्तिया अधिप्पेतत्ता। सोति असमयविमोक्खूपनिस्सयसमयविमोक्खलाभी। तेन सातिसयेन समयविमोक्खेन। तथाविमुत्तोव होतीति एत्थ इति-सद्दो हेतुअत्थो। यस्मा तथाविमुत्तो होति, तस्मा समयविमुत्तपञ्ञत्तिं लद्धुं अरहतीति परिञ्ञातत्थं हेतुना पतिट्ठापेति। ब्यतिरेकमुखेनपि तमत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘पुथुज्जनो पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ समुदाचारभावतोति समुदाचारस्स सम्भवतो। सोति झानलाभी पुथुज्जनो।
2. Asamayavimokkhenāti heṭṭhāmaggavimokkhena. So hi lokiyavimokkho viya adhigamavaḷañjanatthaṃ pakappetabbasamayavisesābhāvato evaṃ vutto. Aggamaggavimokkho pana ekaccāsavavimuttivacanato idha nādhippeto. Tenāha ‘‘ekacce āsavā parikkhīṇā hontī’’ti. Ekaccehi āsavehi vimuttoti diṭṭhāsavādīhi samucchedavimuttiyā vimutto. Asamaya…pe… lābhenāti yathāvuttaasamayavimokkhassa upanissayabhūtassa adhigamena. Tato eva sātisayena, ekaccehi kāmāsavehi vimutto vikkhambhanavasenāti attho. So eva ekaccasamayavimokkhalābhī yathāvutto samayavimutto asamayavimokkhavisesassa vasena samayavimokkhapaññattiyā adhippetattā. Soti asamayavimokkhūpanissayasamayavimokkhalābhī. Tena sātisayena samayavimokkhena. Tathāvimuttova hotīti ettha iti-saddo hetuattho. Yasmā tathāvimutto hoti, tasmā samayavimuttapaññattiṃ laddhuṃ arahatīti pariññātatthaṃ hetunā patiṭṭhāpeti. Byatirekamukhenapi tamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘puthujjano panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha samudācārabhāvatoti samudācārassa sambhavato. Soti jhānalābhī puthujjano.
यदि पुनरावत्तकधम्मताय पुथुज्जनो समयविमुत्तोति न वुत्तो, तदभावतो कस्मा अरहा तथा न वुत्तोति आह ‘‘अरहतो पना’’तिआदि। तदकारणभावन्ति तेसं विमोक्खानं, तस्स वा समयविमुत्तिभावस्स अकारणभावं। सब्बोति सुक्खविपस्सकोपि समथयानिकोपि अट्ठविमोक्खलाभीपि । बहिअब्भन्तरभावा अपेक्खासिद्धा, वत्तु अधिप्पायवसेन गहेतब्बरूपा चाति आह ‘‘बाहिरानन्ति लोकुत्तरतो बहिभूतान’’न्ति।
Yadi punarāvattakadhammatāya puthujjano samayavimuttoti na vutto, tadabhāvato kasmā arahā tathā na vuttoti āha ‘‘arahato panā’’tiādi. Tadakāraṇabhāvanti tesaṃ vimokkhānaṃ, tassa vā samayavimuttibhāvassa akāraṇabhāvaṃ. Sabboti sukkhavipassakopi samathayānikopi aṭṭhavimokkhalābhīpi . Bahiabbhantarabhāvā apekkhāsiddhā, vattu adhippāyavasena gahetabbarūpā cāti āha ‘‘bāhirānanti lokuttarato bahibhūtāna’’nti.
३. रूपतो अञ्ञं न रूपन्ति तत्थ रूपपटिभागं कसिणरूपादि रूप-सद्देन गहितन्ति तदञ्ञं पठमततियारुप्पविसयमत्तं अरूपक्खन्धनिब्बानविनिमुत्तं अरूप-सद्देन गहितं दट्ठब्बं। पटिपक्खभूतेहि किलेसचोरेहि अमूसितब्बं झानमेव चित्तमञ्जूसं। समाधिन्ति वा समाधिसीसेन झानमेव वुत्तन्ति वेदितब्बं।
3. Rūpatoaññaṃ na rūpanti tattha rūpapaṭibhāgaṃ kasiṇarūpādi rūpa-saddena gahitanti tadaññaṃ paṭhamatatiyāruppavisayamattaṃ arūpakkhandhanibbānavinimuttaṃ arūpa-saddena gahitaṃ daṭṭhabbaṃ. Paṭipakkhabhūtehi kilesacorehi amūsitabbaṃ jhānameva cittamañjūsaṃ. Samādhinti vā samādhisīsena jhānameva vuttanti veditabbaṃ.
४. अत्तनो अनुरूपेन पमादेनाति एत्थ अनागामिनो अधिकुसलेसु धम्मेसु असक्कच्चअसातच्चकिरियादिना। खीणासवस्स पन तादिसेन पमादपतिरूपकेन, तादिसाय वा असक्कच्चकिरियाय। सा चस्स उस्सुक्काभावतो वेदितब्बा। पटिप्पस्सद्धसब्बुस्सुक्का हि ते उत्तमपुरिसा। समयेन समयन्ति समये समये। भुम्मत्थे हि एतं करणवचनं उपयोगवचनञ्च। अनिप्फत्तितोति समापज्जितुं असक्कुणेय्यतो। अस्साति ‘‘तेसञ्ही’’तिआदिना वुत्तस्स इमस्स अट्ठकथावचनस्स। तेनाति यथाभतेन सुत्तेन।
4. Attano anurūpena pamādenāti ettha anāgāmino adhikusalesu dhammesu asakkaccaasātaccakiriyādinā. Khīṇāsavassa pana tādisena pamādapatirūpakena, tādisāya vā asakkaccakiriyāya. Sā cassa ussukkābhāvato veditabbā. Paṭippassaddhasabbussukkā hi te uttamapurisā. Samayena samayanti samaye samaye. Bhummatthe hi etaṃ karaṇavacanaṃ upayogavacanañca. Anipphattitoti samāpajjituṃ asakkuṇeyyato. Assāti ‘‘tesañhī’’tiādinā vuttassa imassa aṭṭhakathāvacanassa. Tenāti yathābhatena suttena.
५. येनाधिप्पायेन ‘‘धम्मेही’’ति वत्तब्बन्ति वुत्तं, तं विवरन्तो ‘‘इधा’’तिआदिमाह। तत्थ इधाति ‘‘परिहानधम्मो अपरिहानधम्मो’’ति एतस्मिं पदद्वये। तत्थाति ‘‘कुप्पधम्मो अकुप्पधम्मो’’ति पदद्वये। सति वचननानत्ते अत्थेव वचनत्थनानत्तन्ति आह ‘‘वचनत्थनानत्तमत्तेन वा’’ति। वचनत्थग्गहणमुखेन गहेतब्बस्स पन विभावनत्थस्स नत्थेत्थ नानत्तं, यतो तेसं परियायन्तरतासिद्धि।
5. Yenādhippāyena ‘‘dhammehī’’ti vattabbanti vuttaṃ, taṃ vivaranto ‘‘idhā’’tiādimāha. Tattha idhāti ‘‘parihānadhammo aparihānadhammo’’ti etasmiṃ padadvaye. Tatthāti ‘‘kuppadhammo akuppadhammo’’ti padadvaye. Sati vacananānatte attheva vacanatthanānattanti āha ‘‘vacanatthanānattamattena vā’’ti. Vacanatthaggahaṇamukhena gahetabbassa pana vibhāvanatthassa natthettha nānattaṃ, yato tesaṃ pariyāyantaratāsiddhi.
७-८. समापत्तिचेतनाति याय चेतनाय समापत्तिं निब्बत्तेति समापज्जति च। तेनाह ‘‘तदायूहना’’ति। आरक्खपच्चुपट्ठाना सतीति कत्वा आह ‘‘अनुरक्खणा…पे॰… सती’’ति। तेनाह ‘‘एकारक्खो सतारक्खेन चेतसा विहरती’’ति। तथा हि सा ‘‘कुसलाकुसलानं धम्मानं गतियो समन्नेसती’’ति वुत्ता।
7-8. Samāpatticetanāti yāya cetanāya samāpattiṃ nibbatteti samāpajjati ca. Tenāha ‘‘tadāyūhanā’’ti. Ārakkhapaccupaṭṭhānā satīti katvā āha ‘‘anurakkhaṇā…pe… satī’’ti. Tenāha ‘‘ekārakkho satārakkhena cetasā viharatī’’ti. Tathā hi sā ‘‘kusalākusalānaṃ dhammānaṃ gatiyo samannesatī’’ti vuttā.
११. अग्गमग्गट्ठोपि इतरमग्गट्ठा विय अनुपच्छिन्नभयत्ता भयूपरतवोहारं लभतीति आह ‘‘अरहत्तमग्गट्ठो च…पे॰… भयूपरतो’’ति।
11. Aggamaggaṭṭhopi itaramaggaṭṭhā viya anupacchinnabhayattā bhayūparatavohāraṃ labhatīti āha ‘‘arahattamaggaṭṭho ca…pe… bhayūparato’’ti.
१२. केचीति तिहेतुकपटिसन्धिके मन्दबुद्धिके सन्धायाह। तेन वुत्तं ‘‘दुप्पञ्ञाति इमिना गय्हन्ती’’ति। दुब्बला पञ्ञा येसं ते दुप्पञ्ञाति।
12. Kecīti tihetukapaṭisandhike mandabuddhike sandhāyāha. Tena vuttaṃ ‘‘duppaññāti iminā gayhantī’’ti. Dubbalā paññā yesaṃ te duppaññāti.
१४. अनियतधम्मसमन्नागतस्सेव पच्चयविसेसेन नियतधम्मपटिलाभोति आह ‘‘यत्थ…पे॰… होन्ती’’ति। तदभावाति नियतानियतवोमिस्साय पवत्तिया अभावा।
14. Aniyatadhammasamannāgatasseva paccayavisesena niyatadhammapaṭilābhoti āha ‘‘yattha…pe… hontī’’ti. Tadabhāvāti niyatāniyatavomissāya pavattiyā abhāvā.
१६. परियादियितब्बानीति परियादकेन मग्गेन खेपेतब्बानि। तण्हादीनं पलिबुधनादिकिरियाय मत्थकप्पत्तिया सीसभावो वेदितब्बो, निब्बानस्स पन विसङ्खारभावतो सङ्खारसीसता। तेनाह ‘‘सङ्खारविवेकभूतो निरोधो’’ति। केचि पन ‘‘सङ्खारसीसं निरोधसमापत्ती’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं पञ्ञत्तिमत्तस्स सीसभावानुपपत्तितो तदुद्धञ्च सङ्खारप्पवत्तिसब्भावतो। सह वियाति एकज्झं विय। एतेन सम-सद्दस्स अत्थमाह। सहत्थो हेस सम-सद्दो। संसिद्धिदस्सनेनाति संसिद्धिया निट्ठानस्स उपरमस्स दस्सनेन।
16. Pariyādiyitabbānīti pariyādakena maggena khepetabbāni. Taṇhādīnaṃ palibudhanādikiriyāya matthakappattiyā sīsabhāvo veditabbo, nibbānassa pana visaṅkhārabhāvato saṅkhārasīsatā. Tenāha ‘‘saṅkhāravivekabhūto nirodho’’ti. Keci pana ‘‘saṅkhārasīsaṃ nirodhasamāpattī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ paññattimattassa sīsabhāvānupapattito taduddhañca saṅkhārappavattisabbhāvato. Saha viyāti ekajjhaṃ viya. Etena sama-saddassa atthamāha. Sahattho hesa sama-saddo. Saṃsiddhidassanenāti saṃsiddhiyā niṭṭhānassa uparamassa dassanena.
इधाति इमिस्सा पुग्गलपञ्ञत्तिपाळिया, इमिस्सा वा तदट्ठकथाय। किलेसपवत्तसीसानन्ति किलेससीसपवत्तसीसानं। तेसु हि गहितेसु इतरम्पि परियादियितब्बं किलेसभावेन परियादियितब्बतासामञ्ञेन च गहितमेव होतीति किलेसवट्टपरियादानेन मग्गस्स इतरवट्टानम्पि परियादियनं। वट्टुपच्छेदकेन मग्गेनेव हि जीवितिन्द्रियम्पि अनवसेसतो निरुज्झतीति। कस्मा पनेत्थ पवत्तसीसं विसुं गहितन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘पवत्तसीसम्पी’’तिआदि। ओधिसो च अनोधिसो च किलेसपरियादाने सति सिज्झमाना पच्चवेक्खणवारा तेन निप्फादेतब्बाति वुत्ता। तेनेवाह ‘‘किलेसपरियादानस्सेव वारा’’ति। इदानि तमत्थं आगमेन साधेन्तो ‘‘विमुत्तस्मि’’न्तिआदिमाह। चुतिचित्तेन होतीति इदं यथावुत्तस्स किलेसपरियादानसमापनभूतस्स पच्चवेक्खणवारस्स चुतिचित्तेन परिच्छिन्नत्ता वुत्तं, तस्मा चुतिचित्तेन परिच्छेदकेन परिच्छिन्नं होतीति अत्थो।
Idhāti imissā puggalapaññattipāḷiyā, imissā vā tadaṭṭhakathāya. Kilesapavattasīsānanti kilesasīsapavattasīsānaṃ. Tesu hi gahitesu itarampi pariyādiyitabbaṃ kilesabhāvena pariyādiyitabbatāsāmaññena ca gahitameva hotīti kilesavaṭṭapariyādānena maggassa itaravaṭṭānampi pariyādiyanaṃ. Vaṭṭupacchedakena maggeneva hi jīvitindriyampi anavasesato nirujjhatīti. Kasmā panettha pavattasīsaṃ visuṃ gahitanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘pavattasīsampī’’tiādi. Odhiso ca anodhiso ca kilesapariyādāne sati sijjhamānā paccavekkhaṇavārā tena nipphādetabbāti vuttā. Tenevāha ‘‘kilesapariyādānasseva vārā’’ti. Idāni tamatthaṃ āgamena sādhento ‘‘vimuttasmi’’ntiādimāha. Cuticittena hotīti idaṃ yathāvuttassa kilesapariyādānasamāpanabhūtassa paccavekkhaṇavārassa cuticittena paricchinnattā vuttaṃ, tasmā cuticittena paricchedakena paricchinnaṃ hotīti attho.
१७. तिट्ठेय्याति न उपगच्छेय्य। ठानञ्हि गतिनिवत्ति। तेन वुत्तं ‘‘नप्पवत्तेय्या’’ति।
17. Tiṭṭheyyāti na upagaccheyya. Ṭhānañhi gatinivatti. Tena vuttaṃ ‘‘nappavatteyyā’’ti.
१८. पयिरुपासनाय बहूपकारत्ता पयिरुपासितब्बत्ता।
18. Payirupāsanāya bahūpakārattā payirupāsitabbattā.
२०. अग्गविज्जा यस्स अनधिगतविज्जाद्वयस्स होति, सो चे पच्छा विज्जाद्वयं अधिगच्छति, तस्स पठमं अधिगतविज्जाद्वयस्स विय अतेविज्जताभावा यदिपि निप्परियायता तेविज्जता, पठमं अधिगतविज्जाद्वयस्स पन सा सविसेसाति दस्सेन्तो ‘‘याय कतकिच्चता’’तिआदिमाह। तत्थ अग्गविज्जाति आसवक्खयञाणं, अग्गमग्गञाणमेव वा वेदितब्बं। सा च तेविज्जताति योजना।
20. Aggavijjā yassa anadhigatavijjādvayassa hoti, so ce pacchā vijjādvayaṃ adhigacchati, tassa paṭhamaṃ adhigatavijjādvayassa viya atevijjatābhāvā yadipi nippariyāyatā tevijjatā, paṭhamaṃ adhigatavijjādvayassa pana sā savisesāti dassento ‘‘yāya katakiccatā’’tiādimāha. Tattha aggavijjāti āsavakkhayañāṇaṃ, aggamaggañāṇameva vā veditabbaṃ. Sā ca tevijjatāti yojanā.
२२. तत्थेवाति सच्चाभिसम्बोधे एव।
22. Tatthevāti saccābhisambodhe eva.
२४. तन्ति निरोधसमापत्तिलाभिनो उभतोभागविमुत्ततावचनं। वुत्तलक्खणूपपत्तिकोति द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तोति एवं वुत्तलक्खणेन उपपत्तितो युत्तितो समन्नागतो। एसेव नयोति यथा चतुन्नं अरूपसमापत्तीनं एकेकतो निरोधतो च वुट्ठाय अरहत्तं पत्तानं वसेन पञ्च उभतोभागविमुत्ता वुत्ता, तथा सेक्खभावं पत्तानं वसेन पञ्च कायसक्खिनो होन्तीति कत्वा वुत्तं।
24. Tanti nirodhasamāpattilābhino ubhatobhāgavimuttatāvacanaṃ. Vuttalakkhaṇūpapattikoti dvīhi bhāgehi dve vāre vimuttoti evaṃ vuttalakkhaṇena upapattito yuttito samannāgato. Eseva nayoti yathā catunnaṃ arūpasamāpattīnaṃ ekekato nirodhato ca vuṭṭhāya arahattaṃ pattānaṃ vasena pañca ubhatobhāgavimuttā vuttā, tathā sekkhabhāvaṃ pattānaṃ vasena pañca kāyasakkhino hontīti katvā vuttaṃ.
दस्सनकारणाति इमिना ‘‘दिस्वा’’ति एत्थ त्वा-सद्दो हेतुअत्थोति दस्सेति यथा ‘‘सीहं दिस्वा भयं होती’’तिआदीसु। दस्सने सति परिक्खयो, नासतीति आह ‘‘दस्सनायत्तपरिक्खयत्ता’’ति। पुरिमकिरियाति आसवानं खयकिरियाय पुरिमकिरिया। समानकालत्तेपि हि कारणकिरिया फलकिरियाय पुरिमसिद्धा विय वोहरीयति। ततो नामकायतो मुच्चनतो। यतो हि येन मुच्चितब्बं, तं निस्सितो होतीति वुत्तं ‘‘नामनिस्सितको’’ति। तस्साति कायद्वयविमुत्तिया उभतोभागविमुत्तभावस्स। अरूपलोके हि ठितारहन्तवसेनायमत्थो वुत्तो। तेनाह ‘‘सुत्ते ही’’तिआदि।
Dassanakāraṇāti iminā ‘‘disvā’’ti ettha tvā-saddo hetuatthoti dasseti yathā ‘‘sīhaṃ disvā bhayaṃ hotī’’tiādīsu. Dassane sati parikkhayo, nāsatīti āha ‘‘dassanāyattaparikkhayattā’’ti. Purimakiriyāti āsavānaṃ khayakiriyāya purimakiriyā. Samānakālattepi hi kāraṇakiriyā phalakiriyāya purimasiddhā viya voharīyati. Tato nāmakāyato muccanato. Yato hi yena muccitabbaṃ, taṃ nissito hotīti vuttaṃ ‘‘nāmanissitako’’ti. Tassāti kāyadvayavimuttiyā ubhatobhāgavimuttabhāvassa. Arūpaloke hi ṭhitārahantavasenāyamattho vutto. Tenāha ‘‘sutte hī’’tiādi.
द्वीहि भागेहीति विक्खम्भनसमुच्छेदभागेहि। द्वे वारेति किलेसानं विक्खम्भनसमुच्छिन्दनवसेन द्विक्खत्तुं। किलेसेहि विमुत्तोति इदं पठमततियवादानं वसेन वुत्तं, इतरं दुतियवादस्स। अरूपज्झानं यदिपि रूपसञ्ञादीहि विमुत्तं तंसमतिक्कमादिना पत्तब्बत्ता, पवत्तिनिवारकेहि पन कामच्छन्दादीहियेवस्स विमुत्ति सातिसयाति दस्सेन्तो ‘‘नीवरणसङ्खातनामकायतो विमुत्त’’न्ति आह। यञ्चापि अरूपज्झानं रूपलोके विवेकट्ठतावसेनपि रूपकायतो विमुत्तं, तं पन रूपपटिबन्धछन्दरागविक्खम्भनेनेव होतीति विक्खम्भनमेव पधानन्ति वुत्तं ‘‘रूपतण्हाविक्खम्भनेन रूपकायतो च विमुत्तत्ता’’ति। एकदेसेन उभतोभागविमुत्तं नाम होति समुच्छेदविमुत्तिया अभावा।
Dvīhi bhāgehīti vikkhambhanasamucchedabhāgehi. Dve vāreti kilesānaṃ vikkhambhanasamucchindanavasena dvikkhattuṃ. Kilesehi vimuttoti idaṃ paṭhamatatiyavādānaṃ vasena vuttaṃ, itaraṃ dutiyavādassa. Arūpajjhānaṃ yadipi rūpasaññādīhi vimuttaṃ taṃsamatikkamādinā pattabbattā, pavattinivārakehi pana kāmacchandādīhiyevassa vimutti sātisayāti dassento ‘‘nīvaraṇasaṅkhātanāmakāyato vimutta’’nti āha. Yañcāpi arūpajjhānaṃ rūpaloke vivekaṭṭhatāvasenapi rūpakāyato vimuttaṃ, taṃ pana rūpapaṭibandhachandarāgavikkhambhaneneva hotīti vikkhambhanameva padhānanti vuttaṃ ‘‘rūpataṇhāvikkhambhanenarūpakāyato ca vimuttattā’’ti. Ekadesena ubhatobhāgavimuttaṃ nāma hoti samucchedavimuttiyā abhāvā.
२५. ‘‘सत्तिसयो’’ति विय समुदाये पवत्तो वोहारो अवयवेपि दिस्सतीति दस्सेन्तो आह ‘‘अट्ठविमोक्खेकदेसेन…पे॰… वुच्चती’’ति।
25. ‘‘Sattisayo’’ti viya samudāye pavatto vohāro avayavepi dissatīti dassento āha ‘‘aṭṭhavimokkhekadesena…pe… vuccatī’’ti.
२६. फुट्ठानन्ति फस्सितानं, अधिगतानन्ति अत्थो। अन्तोति अन्तसदिसो फस्सनाय परकालो। तदनन्तरो हि तप्परियोसानो विय होतीति। कालविसयो चायं अन्त-सद्दो, न पन कालत्थो। तेनाह ‘‘अधिप्पायो’’ति। नामकायेकदेसतोति नीवरणसङ्खातनामकायेकदेसतो। आलोचितो पकासितो विय होति विबन्धविक्खम्भनेन आलोचने पकासने समत्थस्स ञाणचक्खुनो अधिट्ठानसमुप्पादनतो। न तु विमुत्तोति विमुत्तोति न वुच्चतेव।
26. Phuṭṭhānanti phassitānaṃ, adhigatānanti attho. Antoti antasadiso phassanāya parakālo. Tadanantaro hi tappariyosāno viya hotīti. Kālavisayo cāyaṃ anta-saddo, na pana kālattho. Tenāha ‘‘adhippāyo’’ti. Nāmakāyekadesatoti nīvaraṇasaṅkhātanāmakāyekadesato. Ālocito pakāsito viya hoti vibandhavikkhambhanena ālocane pakāsane samatthassa ñāṇacakkhuno adhiṭṭhānasamuppādanato. Na tu vimuttoti vimuttoti na vuccateva.
२८. इमं पन नयन्ति ‘‘अपिच तेस’’न्तिआदिना आगतविधिं। येन विसेसेनाति येन कारणविसेसेन। सोति दिट्ठिप्पत्तसद्धाविमुत्तानं यथावुत्तो पञ्ञाय विसेसो। पटिक्खेपो कतो कारणस्स अविभावितत्ता। उभतोभागविमुत्तो विय, पञ्ञाविमुत्तो विय वा सब्बथा अविमुत्तस्स सावसेसविमुत्तियम्पि दिट्ठिप्पत्तस्स विय पञ्ञाय सातिसयाय अभावतो सद्धामत्तेन विमुत्तभावो दट्ठब्बो। सद्धाय अधिमुत्तोति इदं आगमनवसेन सद्धाय अधिकभावं सन्धाय वुत्तं, मग्गाधिगमतो पनस्स पच्चक्खमेव ञाणदस्सनं।
28. Imaṃ pana nayanti ‘‘apica tesa’’ntiādinā āgatavidhiṃ. Yena visesenāti yena kāraṇavisesena. Soti diṭṭhippattasaddhāvimuttānaṃ yathāvutto paññāya viseso. Paṭikkhepo kato kāraṇassa avibhāvitattā. Ubhatobhāgavimutto viya, paññāvimutto viya vā sabbathā avimuttassa sāvasesavimuttiyampi diṭṭhippattassa viya paññāya sātisayāya abhāvato saddhāmattena vimuttabhāvo daṭṭhabbo. Saddhāya adhimuttoti idaṃ āgamanavasena saddhāya adhikabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, maggādhigamato panassa paccakkhameva ñāṇadassanaṃ.
३१. ‘‘सोतोति अरियमग्गस्स नाम’’न्ति निप्परियायेन तंसमङ्गी सोतापन्नोति अधिप्पायेन चोदको ‘‘अपि-सद्दो कस्मा वुत्तो’’ति चोदनं उट्ठापेत्वा ‘‘ननू’’तिआदिना अत्तनो अधिप्पायं विवरति। इतरो ‘‘नापन्न’’न्तिआदिना परिहरति। समन्नागतो एव नाम लोकुत्तरधम्मानं अकुप्पसभावत्ता। इतरेहीति दुतियमग्गट्ठादीहि। सो एवाति पठमफलट्ठो एव। इधाति इमस्मिं सत्तक्खत्तुपरमनिद्देसे। सोतं वा अरियमग्गं आदितो पन्नो अधिगतोति सोतापन्नोति वुच्चमाने दुतियमग्गट्ठादीनं नत्थेव सोतापन्नभावापत्ति। सुत्ते पन सोतं अरियमग्गं आदितो मरियादं अमुञ्चित्वाव पन्नो पटिपज्जतीति कत्वा मग्गसमङ्गी ‘‘सोतापन्नो’’ति वुत्तो। परियायेन इतरोपि तस्स अपरिहानधम्मत्ता सोतापन्नोति वेदितब्बं। पहीनावसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणाय समुदयसच्चं विय दुक्खसच्चम्पि पच्चवेक्खितं होति सच्चद्वयपरियापन्नत्ता किलेसानन्ति आह ‘‘चतुसच्चपच्चवेक्खणादीन’’न्ति। आदि-सद्देन फलपच्चवेक्खणउपरिमग्गफलधम्मे च सङ्गण्हाति।
31. ‘‘Sototi ariyamaggassa nāma’’nti nippariyāyena taṃsamaṅgī sotāpannoti adhippāyena codako ‘‘api-saddo kasmā vutto’’ti codanaṃ uṭṭhāpetvā ‘‘nanū’’tiādinā attano adhippāyaṃ vivarati. Itaro ‘‘nāpanna’’ntiādinā pariharati. Samannāgato eva nāma lokuttaradhammānaṃ akuppasabhāvattā. Itarehīti dutiyamaggaṭṭhādīhi. So evāti paṭhamaphalaṭṭho eva. Idhāti imasmiṃ sattakkhattuparamaniddese. Sotaṃ vā ariyamaggaṃ ādito panno adhigatoti sotāpannoti vuccamāne dutiyamaggaṭṭhādīnaṃ nattheva sotāpannabhāvāpatti. Sutte pana sotaṃ ariyamaggaṃ ādito mariyādaṃ amuñcitvāva panno paṭipajjatīti katvā maggasamaṅgī ‘‘sotāpanno’’ti vutto. Pariyāyena itaropi tassa aparihānadhammattā sotāpannoti veditabbaṃ. Pahīnāvasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇāya samudayasaccaṃ viya dukkhasaccampi paccavekkhitaṃ hoti saccadvayapariyāpannattā kilesānanti āha ‘‘catusaccapaccavekkhaṇādīna’’nti. Ādi-saddena phalapaccavekkhaṇauparimaggaphaladhamme ca saṅgaṇhāti.
३२. महाकुलमेवाति उळारकुलमेव वुच्चति ‘‘कुलीनो कुलपुत्तो’’तिआदीसु विय।
32. Mahākulamevāti uḷārakulameva vuccati ‘‘kulīno kulaputto’’tiādīsu viya.
३३. सज्झानको अपरिहीनज्झानो कालकतो ब्रह्मलोकूपगो हुत्वा वट्टज्झासयो चे, उपरूपरि निब्बत्तित्वा निब्बायतीति आह ‘‘अनागामिसभागो’’ति। यतो सो झानानागामीति वुच्चति। तेनाह ‘‘अनावत्तिधम्मो’’ति।
33. Sajjhānako aparihīnajjhāno kālakato brahmalokūpago hutvā vaṭṭajjhāsayo ce, uparūpari nibbattitvā nibbāyatīti āha ‘‘anāgāmisabhāgo’’ti. Yato so jhānānāgāmīti vuccati. Tenāha ‘‘anāvattidhammo’’ti.
३६. परयोगे त्वा-सद्दो तदन्तो हुत्वा ‘‘परसद्दयोगे’’ति वुत्तो, अप्पत्वाति वुत्तं होतीति ‘‘अप्पत्तं हुत्वा’’ति इमिना वुच्चति।
36. Parayoge tvā-saddo tadanto hutvā ‘‘parasaddayoge’’ti vutto, appatvāti vuttaṃ hotīti ‘‘appattaṃ hutvā’’ti iminā vuccati.
३७. तेनाति ‘‘उपहच्चा’’ति पदेन। ननु च वेमज्झातिक्कमो ‘‘अतिक्कमित्वा वेमज्झ’’न्ति इमिना पकासितो होतीति अधिप्पायो।
37. Tenāti ‘‘upahaccā’’ti padena. Nanu ca vemajjhātikkamo ‘‘atikkamitvā vemajjha’’nti iminā pakāsito hotīti adhippāyo.
४०. तण्हावट्टसोता तण्हावट्टबन्धा। तस्साति सोतस्स। सम्बन्धे चेतं सामिवचनं। उद्धंसोतस्स उपरिभवूपगता एकंसिकाति आह ‘‘यत्थ वा तत्थ वा गन्त्वा’’ति। तस्साति उद्धंसोतस्स। तत्थाति अविहेसु। लहुसालहुसगतिकाति लहुकालहुकायुगतिका, लहुकालहुकञाणगतिका वा। उप्पज्जित्वाव निब्बायनकादीहीति आदि-सद्देन ‘‘आकासं लङ्घित्वा निब्बायती’’तिआदिना वुत्ता तिस्सो उपमा सङ्गण्हाति। अन्तराउपहच्चपरिनिब्बायीहि अधिमत्तता, उद्धंसोततो अनधिमत्तता च असङ्खारससङ्खारपरिनिब्बायीनं न वेदितब्बाति योजना। ते एवाति अन्तराउपहच्चपरिनिब्बायिउद्धंसोता एव। यदि एवं असङ्खारससङ्खारपरिनिब्बायीनं उपमावचनेन ततो महन्ततरेहि कस्मा वुत्तन्ति चोदनं सन्धायाह ‘‘ततो महन्त…पे॰… दस्सनत्थ’’न्ति।
40. Taṇhāvaṭṭasotā taṇhāvaṭṭabandhā. Tassāti sotassa. Sambandhe cetaṃ sāmivacanaṃ. Uddhaṃsotassa uparibhavūpagatā ekaṃsikāti āha ‘‘yattha vā tattha vā gantvā’’ti. Tassāti uddhaṃsotassa. Tatthāti avihesu. Lahusālahusagatikāti lahukālahukāyugatikā, lahukālahukañāṇagatikā vā. Uppajjitvāva nibbāyanakādīhīti ādi-saddena ‘‘ākāsaṃ laṅghitvā nibbāyatī’’tiādinā vuttā tisso upamā saṅgaṇhāti. Antarāupahaccaparinibbāyīhi adhimattatā, uddhaṃsotato anadhimattatā ca asaṅkhārasasaṅkhāraparinibbāyīnaṃ na veditabbāti yojanā. Te evāti antarāupahaccaparinibbāyiuddhaṃsotā eva. Yadi evaṃ asaṅkhārasasaṅkhāraparinibbāyīnaṃ upamāvacanena tato mahantatarehi kasmā vuttanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tato mahanta…pe… dassanattha’’nti.
तेनाति ‘‘नो चस्स, नो च मे सिया’’ति वचनेन। तेनाति वा यथावुत्तेन तस्स अत्थवचनेन। इमस्स दुक्खस्साति इमस्स सम्पति वत्तमानस्स विञ्ञाणादिदुक्खस्स। उदयदस्सनं ञाणं। चतूहिपीति ‘‘नो चस्सा’’ति चतूहि पदेहि। यं अत्थीति यं परमत्थतो विज्जति । तेनाह ‘‘भूतन्ति ससभाव’’न्ति, भूतन्ति खन्धपञ्चकन्ति अत्थो। यथाह ‘‘भूतमिदन्ति, भिक्खवे, समनुपस्सथा’’ति। विवट्टमानसो विविच्चमानहदयो तण्हादिसोततो निवत्तज्झासयो। उपेक्खको होतीति चत्तभरियो विय पुरिसो भयं नन्दिञ्च पहाय उदासिनो होति।
Tenāti ‘‘no cassa, no ca me siyā’’ti vacanena. Tenāti vā yathāvuttena tassa atthavacanena. Imassa dukkhassāti imassa sampati vattamānassa viññāṇādidukkhassa. Udayadassanaṃ ñāṇaṃ. Catūhipīti ‘‘no cassā’’ti catūhi padehi. Yaṃ atthīti yaṃ paramatthato vijjati . Tenāha ‘‘bhūtanti sasabhāva’’nti, bhūtanti khandhapañcakanti attho. Yathāha ‘‘bhūtamidanti, bhikkhave, samanupassathā’’ti. Vivaṭṭamānaso viviccamānahadayo taṇhādisotato nivattajjhāsayo. Upekkhako hotīti cattabhariyo viya puriso bhayaṃ nandiñca pahāya udāsino hoti.
अविसिट्ठेति हीने। विसिट्ठेति उत्तमे। ‘‘भवे’’ति वत्वा ‘‘सम्भवे’’ति वुच्चमानं अवुत्तवाचकं होतीति दस्सेन्तो ‘‘पच्चुप्पन्नो’’तिआदिमाह। भूतमेव वुच्चतीति यं भूतन्ति वुच्चति, तदेव भवोति च वुच्चति, भवति अहोसीति वा। सम्भवति एतस्माति सम्भवो। तदाहारो तस्स भवस्स पच्चयो। अनुक्कमेन मग्गपञ्ञायाति विपस्सनानुक्कमेन लद्धाय अरियमग्गपञ्ञाय। तेनाति सेक्खेन।
Avisiṭṭheti hīne. Visiṭṭheti uttame. ‘‘Bhave’’ti vatvā ‘‘sambhave’’ti vuccamānaṃ avuttavācakaṃ hotīti dassento ‘‘paccuppanno’’tiādimāha. Bhūtameva vuccatīti yaṃ bhūtanti vuccati, tadeva bhavoti ca vuccati, bhavati ahosīti vā. Sambhavati etasmāti sambhavo. Tadāhāro tassa bhavassa paccayo. Anukkamena maggapaññāyāti vipassanānukkamena laddhāya ariyamaggapaññāya. Tenāti sekkhena.
एककनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Ekakaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पुग्गलपञ्ञत्तिपाळि • Puggalapaññattipāḷi / १. एककपुग्गलपञ्ञत्ति • 1. Ekakapuggalapaññatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / १. एककनिद्देसवण्णना • 1. Ekakaniddesavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / १. एककनिद्देसवण्णना • 1. Ekakaniddesavaṇṇanā
