| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
एकुत्तरिकनयवण्णना
Ekuttarikanayavaṇṇanā
एककवारवण्णना
Ekakavāravaṇṇanā
३२१. एकुत्तरिकनये आपत्ति जानितब्बाति एत्थ आपत्ति नाम किं परमत्थसभावा, उदाहु न वत्तब्बसभावाति? न वत्तब्बसभावा। वुत्तञ्हि परिवारे ‘‘वत्थु जानितब्बं, गोत्तं जानितब्बं, नामं जानितब्बं, आपत्ति जानितब्बा’’ति एतेसं पदानं विभङ्गे ‘‘मेथुनधम्मोति वत्थु च गोत्तञ्च। पाराजिकन्ति नामञ्चेव आपत्ति चा’’ति। नामञ्च गोत्तञ्च ‘‘नामगोत्तं न जीरती’’ति (सं॰ नि॰ १.७६) वचनतो सम्मुतिमत्तं, तस्मा ‘‘कुसलत्तिकविनिमुत्ता न वत्तब्बधम्मभूता एकच्चा सम्मुति एवा’’ति वुत्तं। यं पन वुत्तं समथक्खन्धके ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकत’’न्ति (चूळव॰ २२२), तं ‘‘विवादाधिकरणं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकत’’न्ति (चूळव॰ २२०) एत्थ विय परियायतो वुत्तं। अत्थतो हि विवादो नाम एकच्चो सम्मुतिविसेसो। यो चित्तसमङ्गिनो, सो ‘‘तं चित्तपरियायेन पन सिया कुसल’’न्तिआदि वोहारलद्धो, तथा आपत्ताधिकरणम्पीति दट्ठब्बं। तेनेव वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘आपत्तिं आपज्जमानो हि अकुसलचित्तो वा आपज्जति कुसलाब्याकतचित्तो वा’’ति (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना)। अञ्ञथा समथेहि अधिकरणीयता न सम्भवति। न हि समथा कुसलादिं अकुसलादिं वा अधिकिच्चपवत्तन्ति, समथवसेन वा कुसलादि सम्मति। न च कुसलस्स विवादस्स, अनुवादस्स वा कुसलादिसमथेहि वूपसमेतब्बता आपज्जतीति तेसं अधिकरणमत्तमेव न सम्भवेय्य, तस्मा अधिकरणानं, समथानञ्च कुसलादिभावो परियायदेसनाय लब्भति, नो अञ्ञथा, तेनेव सम्मुखाविनये विय आपत्ताधिकरणे तिकं न पूरितं। सञ्चिच्च आपत्तिं आपज्जमानस्स यस्मा सञ्चेतना एकन्ततो अकुसलाव होति। इतरस्स सचित्तकस्स वा अचित्तकस्स वा तदाभावमत्तं उपादाय ‘‘अब्याकत’’न्ति वुत्तं। यथा हि ‘‘तिक्खत्तुं चोदयमानो तं चीवरं अभिनिप्फादेय्य, इच्चेतं कुसल’’न्तिआदीसु (पारा॰ ५३८) न कुसलसद्दो सुखविपाको, ‘‘सम्परायिकानं अकुसलानं धम्मानं पटिघाताया’’तिआदीसु (परि॰ ४९८) न अकुसला वा होति। इतरस्स सचित्तकस्स वा अचित्तकस्स वा तदाभावमत्तं उपादाय ‘‘अब्याकत’’न्ति वुत्तं। यथा हि द्विक्खत्तुं चोदयमानो तं चीवरं अभिनिप्फादेय्य, यं पनेत्थ ‘‘आपत्ताधिकरणं अकुसल’’न्ति वुत्तं, तस्स वसेन तदकुसलतो सत्त विनीतवत्थूनि वेदितब्बानि, ततो चीवरन्ति सम्भवतो अचीवरका, अन्तरापत्तिका च। अनन्तरिकलक्खणप्पत्तस्स वसेन नियता च नामाति वेदितब्बं। सम्मुतिनिद्देसे गरुकलहुकनिद्देसोपि सम्भवति। अञ्ञथा ‘‘अनन्तरायिका पण्णत्तिवज्जा, अनवज्जापण्णत्ती’’ति च वुत्ता। कुटिकारमहल्लकापत्ति अन्तरायिका लोकवज्जसावज्जपण्णत्तितो। सम्पजानमुसावादो ओमसवादादितो गरुकादि न सम्भवेय्य, ततो वा अयं लहुकादीति इदं सब्बं एकच्चानं आचरियानं मतं, ‘‘सब्बं अयुत्त’’न्ति वदन्ति। कस्मा? यस्मा ‘‘पाराजिकन्ति नामञ्चेव आपत्तिचा’’ति वचनेन चे आपत्ति न वत्तब्बधम्मो सिया, वत्थु च न वत्तब्बधम्मो सिया गोत्तेन समानाधिकरणभावेन वुत्तत्ता, तस्मा ‘‘मेथुनधम्मो’’ति पदं अज्झाचारसङ्खातं वत्थुञ्च दीपेति। अज्झाचारवसेनेव आपत्तिया लद्धनामं असाधारणनामत्ता ‘‘गोत्त’’न्ति च वुच्चतीति अयं तत्थ अत्थो।
321. Ekuttarikanaye āpatti jānitabbāti ettha āpatti nāma kiṃ paramatthasabhāvā, udāhu na vattabbasabhāvāti? Na vattabbasabhāvā. Vuttañhi parivāre ‘‘vatthu jānitabbaṃ, gottaṃ jānitabbaṃ, nāmaṃ jānitabbaṃ, āpatti jānitabbā’’ti etesaṃ padānaṃ vibhaṅge ‘‘methunadhammoti vatthu ca gottañca. Pārājikanti nāmañceva āpatti cā’’ti. Nāmañca gottañca ‘‘nāmagottaṃ na jīratī’’ti (saṃ. ni. 1.76) vacanato sammutimattaṃ, tasmā ‘‘kusalattikavinimuttā na vattabbadhammabhūtā ekaccā sammuti evā’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana vuttaṃ samathakkhandhake ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākata’’nti (cūḷava. 222), taṃ ‘‘vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalaṃ, siyā akusalaṃ, siyā abyākata’’nti (cūḷava. 220) ettha viya pariyāyato vuttaṃ. Atthato hi vivādo nāma ekacco sammutiviseso. Yo cittasamaṅgino, so ‘‘taṃ cittapariyāyena pana siyā kusala’’ntiādi vohāraladdho, tathā āpattādhikaraṇampīti daṭṭhabbaṃ. Teneva vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘āpattiṃ āpajjamāno hi akusalacitto vā āpajjati kusalābyākatacitto vā’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā). Aññathā samathehi adhikaraṇīyatā na sambhavati. Na hi samathā kusalādiṃ akusalādiṃ vā adhikiccapavattanti, samathavasena vā kusalādi sammati. Na ca kusalassa vivādassa, anuvādassa vā kusalādisamathehi vūpasametabbatā āpajjatīti tesaṃ adhikaraṇamattameva na sambhaveyya, tasmā adhikaraṇānaṃ, samathānañca kusalādibhāvo pariyāyadesanāya labbhati, no aññathā, teneva sammukhāvinaye viya āpattādhikaraṇe tikaṃ na pūritaṃ. Sañcicca āpattiṃ āpajjamānassa yasmā sañcetanā ekantato akusalāva hoti. Itarassa sacittakassa vā acittakassa vā tadābhāvamattaṃ upādāya ‘‘abyākata’’nti vuttaṃ. Yathā hi ‘‘tikkhattuṃ codayamāno taṃ cīvaraṃ abhinipphādeyya, iccetaṃ kusala’’ntiādīsu (pārā. 538) na kusalasaddo sukhavipāko, ‘‘samparāyikānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ paṭighātāyā’’tiādīsu (pari. 498) na akusalā vā hoti. Itarassa sacittakassa vā acittakassa vā tadābhāvamattaṃ upādāya ‘‘abyākata’’nti vuttaṃ. Yathā hi dvikkhattuṃ codayamāno taṃ cīvaraṃ abhinipphādeyya, yaṃ panettha ‘‘āpattādhikaraṇaṃ akusala’’nti vuttaṃ, tassa vasena tadakusalato satta vinītavatthūni veditabbāni, tato cīvaranti sambhavato acīvarakā, antarāpattikā ca. Anantarikalakkhaṇappattassa vasena niyatā ca nāmāti veditabbaṃ. Sammutiniddese garukalahukaniddesopi sambhavati. Aññathā ‘‘anantarāyikā paṇṇattivajjā, anavajjāpaṇṇattī’’ti ca vuttā. Kuṭikāramahallakāpatti antarāyikā lokavajjasāvajjapaṇṇattito. Sampajānamusāvādo omasavādādito garukādi na sambhaveyya, tato vā ayaṃ lahukādīti idaṃ sabbaṃ ekaccānaṃ ācariyānaṃ mataṃ, ‘‘sabbaṃ ayutta’’nti vadanti. Kasmā? Yasmā ‘‘pārājikanti nāmañceva āpatticā’’ti vacanena ce āpatti na vattabbadhammo siyā, vatthu ca na vattabbadhammo siyā gottena samānādhikaraṇabhāvena vuttattā, tasmā ‘‘methunadhammo’’ti padaṃ ajjhācārasaṅkhātaṃ vatthuñca dīpeti. Ajjhācāravaseneva āpattiyā laddhanāmaṃ asādhāraṇanāmattā ‘‘gotta’’nti ca vuccatīti ayaṃ tattha attho.
‘‘आपत्ताधिकरणस्स किं पुब्बङ्गमन्ति? लोभो पुब्बङ्गमो, दोसो, मोहो, अलोभो, अदोसो, अमोहो पुब्बङ्गमो’’ति ‘‘कति हेतूति? छ हेतू तयो अकुसलहेतू, तयो अब्याकतहेतू’’ति च वुत्तत्ता निप्परियायेनेव ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकत’’न्ति वुत्तं। समथक्खन्धके पन सन्धायभासितवसेन तथा एव वुत्तं। तस्मा आपत्ताधिकरणं सभावतो निप्परियायेनेव अकुसला चत्तारो खन्धा, रूपअब्याकता च होन्ति। ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति (चूळव॰ २२२) वुत्तत्ता कुसलमेव पटिक्खित्तं, खीणासवानं किरियाब्याकतं नाम होतीति कुसले पटिक्खित्ते किरियाब्याकतम्पि पटिक्खित्तमेव होति। तस्मिं पटिक्खित्ते सब्बथा अवावटं विपाकाब्याकतं पटिक्खित्तमेव होति। निब्बानाब्याकते वत्तब्बमेव नत्थीति एके, तं अयुत्तं ‘‘छ हेतुयो’’ति वुत्तत्ता। किञ्चापि वुत्तं सामञ्ञेन, तथापि विपाकहेतुयेव तत्थ अधिप्पेतो, न किरियाहेतु, ते हि कुसलसभावा च, तस्मा रूपं, विपाकाब्याकतञ्चापत्ति। तत्थ अकुसलापत्तितो विनीतवत्थूनि। इतरस्सापि आदितो छादना कुसलचित्ततोति वुत्तं होति। अन्तरायिकनियतसावज्जपञ्ञत्तिभावोपि चस्सा वेवचनवसेन वेदितब्बो पण्णत्तिवज्जाय, सञ्चिच्च आपन्नाय च, तस्मा ‘‘जीवितिन्द्रियं सिया सारम्मणं सिया अनारम्मण’’न्ति वचनं विय एकन्ताकुसलं अनेकन्ताकुसलञ्च लोकवज्जं, एकन्ताब्याकतं भूतारोचनं अनेकन्ताब्याकतञ्च सेसं पण्णत्तिवज्जं एकतो सम्पिण्डेत्वा ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सियाब्याकत’’न्ति वुत्तं। समथक्खन्धके पन पण्णत्तिवज्जमेव सन्धाय तथा वुत्तं। वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं, गण्ठिपदे च ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’न्ति एत्थ सन्धायभासितवसेन अत्थो वेदितब्बो। यस्मिञ्हि पथविखणनादिके आपत्ताधिकरणे अपकतञ्ञुनो सन्धाय अप्पहरितकरणादिकाले कुसलचित्तं अङ्गं होति, खणनादिपयोगसङ्खातं रूपाब्याकतं आपत्तिसमुट्ठापेन्तं होतीति अधिप्पायो’’ति। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘अत्थापत्ति कुसलचित्तो आपज्जति, कुसलचित्तो वुट्ठाती’’तिआदि। तस्मिञ्हि सति न सक्का वत्तुं ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति। यस्मा आपत्तिसमुट्ठापकं चित्तं सन्धाय वुत्तं न होति, तस्मा न यिदं अङ्गप्पहोनकचित्तं सन्धाय वुत्तं। यदि तं सन्धाय वुत्तं, ‘‘सिया कुसल’’न्ति च वत्तब्बं भवेय्य, न च वुत्तं। तस्मा इदं पन सन्धाय वुत्तं – यं ताव आपत्ताधिकरणं लोकवज्जं, तं एकन्ततो अकुसलमेव, तत्थ ‘‘सिया अकुसल’’न्ति विकप्पो नत्थि। यं पन पण्णत्तिवज्जं, तं यस्मा सञ्चिच्च ‘‘इमं आपत्तिं वीतिक्कमामी’’ति वीतिक्कमन्तस्सेव अकुसलं होति, असञ्चिच्च पन किञ्चि अजानन्तस्स सहसेय्यादिवसेन आपज्जतो रूपविपाकं अब्याकतं होति अनुट्ठानतो। तस्मा तस्स पण्णत्तिवज्जस्स सञ्चिच्चासञ्चिच्चवसेन इमं विकप्पभावं सन्धाय इदं वुत्तं ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति।
‘‘Āpattādhikaraṇassa kiṃ pubbaṅgamanti? Lobho pubbaṅgamo, doso, moho, alobho, adoso, amoho pubbaṅgamo’’ti ‘‘kati hetūti? Cha hetū tayo akusalahetū, tayo abyākatahetū’’ti ca vuttattā nippariyāyeneva ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākata’’nti vuttaṃ. Samathakkhandhake pana sandhāyabhāsitavasena tathā eva vuttaṃ. Tasmā āpattādhikaraṇaṃ sabhāvato nippariyāyeneva akusalā cattāro khandhā, rūpaabyākatā ca honti. ‘‘Natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti (cūḷava. 222) vuttattā kusalameva paṭikkhittaṃ, khīṇāsavānaṃ kiriyābyākataṃ nāma hotīti kusale paṭikkhitte kiriyābyākatampi paṭikkhittameva hoti. Tasmiṃ paṭikkhitte sabbathā avāvaṭaṃ vipākābyākataṃ paṭikkhittameva hoti. Nibbānābyākate vattabbameva natthīti eke, taṃ ayuttaṃ ‘‘cha hetuyo’’ti vuttattā. Kiñcāpi vuttaṃ sāmaññena, tathāpi vipākahetuyeva tattha adhippeto, na kiriyāhetu, te hi kusalasabhāvā ca, tasmā rūpaṃ, vipākābyākatañcāpatti. Tattha akusalāpattito vinītavatthūni. Itarassāpi ādito chādanā kusalacittatoti vuttaṃ hoti. Antarāyikaniyatasāvajjapaññattibhāvopi cassā vevacanavasena veditabbo paṇṇattivajjāya, sañcicca āpannāya ca, tasmā ‘‘jīvitindriyaṃ siyā sārammaṇaṃ siyā anārammaṇa’’nti vacanaṃ viya ekantākusalaṃ anekantākusalañca lokavajjaṃ, ekantābyākataṃ bhūtārocanaṃ anekantābyākatañca sesaṃ paṇṇattivajjaṃ ekato sampiṇḍetvā ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyābyākata’’nti vuttaṃ. Samathakkhandhake pana paṇṇattivajjameva sandhāya tathā vuttaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ, gaṇṭhipade ca ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākataṃ, natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’nti ettha sandhāyabhāsitavasena attho veditabbo. Yasmiñhi pathavikhaṇanādike āpattādhikaraṇe apakataññuno sandhāya appaharitakaraṇādikāle kusalacittaṃ aṅgaṃ hoti, khaṇanādipayogasaṅkhātaṃ rūpābyākataṃ āpattisamuṭṭhāpentaṃ hotīti adhippāyo’’ti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘atthāpatti kusalacitto āpajjati, kusalacitto vuṭṭhātī’’tiādi. Tasmiñhi sati na sakkā vattuṃ ‘‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti. Yasmā āpattisamuṭṭhāpakaṃ cittaṃ sandhāya vuttaṃ na hoti, tasmā na yidaṃ aṅgappahonakacittaṃ sandhāya vuttaṃ. Yadi taṃ sandhāya vuttaṃ, ‘‘siyā kusala’’nti ca vattabbaṃ bhaveyya, na ca vuttaṃ. Tasmā idaṃ pana sandhāya vuttaṃ – yaṃ tāva āpattādhikaraṇaṃ lokavajjaṃ, taṃ ekantato akusalameva, tattha ‘‘siyā akusala’’nti vikappo natthi. Yaṃ pana paṇṇattivajjaṃ, taṃ yasmā sañcicca ‘‘imaṃ āpattiṃ vītikkamāmī’’ti vītikkamantasseva akusalaṃ hoti, asañcicca pana kiñci ajānantassa sahaseyyādivasena āpajjato rūpavipākaṃ abyākataṃ hoti anuṭṭhānato. Tasmā tassa paṇṇattivajjassa sañciccāsañciccavasena imaṃ vikappabhāvaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākataṃ, natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti.
सचे पन कोचि विनये अपकतञ्ञू ‘‘यं कुसलचित्तो आपज्जति, इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वदेय्य, तस्सेवंवादिनो अचित्तकानं एळकलोमादिसमुट्ठानानम्पि कुसलचित्तसमङ्गिकाले तासं आपत्तीनं कुसलचित्तो आपज्जेय्य, न वा आपज्जति । किंकारणं? न च तत्थ विज्जमानम्पि कुसलचित्तं आपत्तिया अङ्गं। अत्तभावो सभावो पकतीति वुत्तं होति। कतरं पन तस्सा आपत्तिया तदा अङ्गसभावोति? वुच्चते – कायवचीविञ्ञत्तिवसेन पन चलितस्स कायस्स, पवत्ताय वाचाय चाति एतेसं द्विन्नं चलितप्पवत्तानं कायवाचानं अञ्ञतरमेव अङ्गसभावो, तञ्च रूपक्खन्धपरियापन्नत्ता अब्याकतन्ति। किं वुत्तं होति? कायो, वाचा च तदा आपत्ताधिकरणन्ति वुत्तं होति। या पनेत्थ अकुसलापत्तिक्खणे कायवाचायो अब्याकतभावो, ता अब्बोहारिका होन्ति कायवचीकम्मकाले मनोकम्मं विय। तदा हि कायवाचायो आपत्तिकरादिट्ठाने तिट्ठन्ति। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘आपत्तिकरा धम्मा जानितब्बा। कति मूलानीति छ आपत्तिसमुट्ठानानि मूलानी’’तिआदि। यदा पन कायवाचायो आपत्तिया अङ्गमेव होन्ति, तदा ‘‘चित्तं चित्ताधिपतेय्य’’न्ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १ कामावचरकुसलवण्णना) वचनं विय पुब्बपयोगानं अपरपयोगस्स पच्चयभावतो आपत्तिकरादिपञ्ञत्तिं न विजहन्ति। यथा तब्भावेपि ‘‘आपत्ताधिकरणस्स कति वत्थूनीति? सत्त आपत्तिक्खन्धा वत्थूनि। कति भूमियोति? सत्त आपत्तिक्खन्धा भूमियो’’ति वुत्तं। तथा तब्भावेपि आपत्तिकरा ‘‘आपत्तिसमुट्ठाना’’इच्चेव वुच्चन्तीति वेदितब्बा। एत्तावता आपत्ति नाम चत्तारो अकुसलक्खन्धा सञ्चिच्च वीतिक्कमकाले भूतारोचनं ठपेत्वा सब्बापि अविसेसतो, विसेसतो पन सब्बापि एकन्ताकुसला अकुसला, अनेकन्ताकुसला पन गिरग्गसमज्जचित्तागारसङ्घानिइत्थालङ्कारगन्धवण्णकवासितपिञ्ञाकप्पभेदा, भिक्खुनिआदीनं उम्मद्दनपरिमद्दनप्पभेदा चाति दसप्पभेदा सकनामेहि परिच्छिन्दित्वा वत्थुजाननसचित्तककाले एव अकुसला, तदभावतो अचित्तककाले विना अनापत्ताधिकरणेन कम्मट्ठानादिसीसेन कुसलचित्तेन तं तं वत्थुं वीतिक्कमन्तस्स आपत्ति केवलं रूपअब्याकतमेव।
Sace pana koci vinaye apakataññū ‘‘yaṃ kusalacitto āpajjati, idaṃ vuccati āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti vadeyya, tassevaṃvādino acittakānaṃ eḷakalomādisamuṭṭhānānampi kusalacittasamaṅgikāle tāsaṃ āpattīnaṃ kusalacitto āpajjeyya, na vā āpajjati . Kiṃkāraṇaṃ? Na ca tattha vijjamānampi kusalacittaṃ āpattiyā aṅgaṃ. Attabhāvo sabhāvo pakatīti vuttaṃ hoti. Kataraṃ pana tassā āpattiyā tadā aṅgasabhāvoti? Vuccate – kāyavacīviññattivasena pana calitassa kāyassa, pavattāya vācāya cāti etesaṃ dvinnaṃ calitappavattānaṃ kāyavācānaṃ aññatarameva aṅgasabhāvo, tañca rūpakkhandhapariyāpannattā abyākatanti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Kāyo, vācā ca tadā āpattādhikaraṇanti vuttaṃ hoti. Yā panettha akusalāpattikkhaṇe kāyavācāyo abyākatabhāvo, tā abbohārikā honti kāyavacīkammakāle manokammaṃ viya. Tadā hi kāyavācāyo āpattikarādiṭṭhāne tiṭṭhanti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘āpattikarā dhammā jānitabbā. Kati mūlānīti cha āpattisamuṭṭhānāni mūlānī’’tiādi. Yadā pana kāyavācāyo āpattiyā aṅgameva honti, tadā ‘‘cittaṃ cittādhipateyya’’nti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalavaṇṇanā) vacanaṃ viya pubbapayogānaṃ aparapayogassa paccayabhāvato āpattikarādipaññattiṃ na vijahanti. Yathā tabbhāvepi ‘‘āpattādhikaraṇassa kati vatthūnīti? Satta āpattikkhandhā vatthūni. Kati bhūmiyoti? Satta āpattikkhandhā bhūmiyo’’ti vuttaṃ. Tathā tabbhāvepi āpattikarā ‘‘āpattisamuṭṭhānā’’icceva vuccantīti veditabbā. Ettāvatā āpatti nāma cattāro akusalakkhandhā sañcicca vītikkamakāle bhūtārocanaṃ ṭhapetvā sabbāpi avisesato, visesato pana sabbāpi ekantākusalā akusalā, anekantākusalā pana giraggasamajjacittāgārasaṅghāniitthālaṅkāragandhavaṇṇakavāsitapiññākappabhedā, bhikkhuniādīnaṃ ummaddanaparimaddanappabhedā cāti dasappabhedā sakanāmehi paricchinditvā vatthujānanasacittakakāle eva akusalā, tadabhāvato acittakakāle vinā anāpattādhikaraṇena kammaṭṭhānādisīsena kusalacittena taṃ taṃ vatthuṃ vītikkamantassa āpatti kevalaṃ rūpaabyākatameva.
केचि पनेत्थ ‘‘अप्पकासे ठाने कटिसुत्तकसञ्ञाय सङ्घाणिं, मत्तिकासञ्ञाय गन्धवण्णकादिं वा धारेन्तियापि आपत्ति, तस्मा अचित्तकायेवा’’ति वण्णयन्ति। ते ‘‘सङ्घाणिया असङ्घाणिसञ्ञाय धारेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति पाठाभावं दस्सेत्वा पटिक्खिपितब्बा। सुरापानापत्ति पन अचित्तकापि एकन्ताकुसलाव। तेनेव ‘‘मज्जे अमज्जसञ्ञी पिवति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि॰ ३२८) वुत्तं। यस्मा पनेत्थ आबाधपच्चयापि न सक्का विना अकुसलेन सुरापानं पातुं, तस्मा यथावुत्तेसु अनेकन्ताकुसलेसु विय लोकवज्जेसु इध ‘‘सुरापानेसु अनापत्ति आबाधपच्चया’’ति न वुत्तं। सूपसंपाकादि पन अमज्जमेव। तत्थ कुक्कुच्चविनोदनत्थं ‘‘अनापत्ती’’ति वुत्तं उदकदन्तपोणे विय। भूतारोचनापत्ति रूपाब्याकतमेव, अचित्तककाले सहसेय्यादि रूपविपाकाब्याकतमेव, तत्थ सुपिनन्तो विज्जमानम्पि अकुसलं अनङ्गत्ता अब्बोहारिकं होति। कुसले कथाव नत्थि अनापत्ति सभावत्ता कुसलस्स। तथा किरियाति इमिना नयेन सब्बत्थ यथासम्भवं अकुसलं वा सुद्धरूपं वा सविपाकं वाति तिधा भिज्जतीति अयमत्थो दस्सितो होति।
Keci panettha ‘‘appakāse ṭhāne kaṭisuttakasaññāya saṅghāṇiṃ, mattikāsaññāya gandhavaṇṇakādiṃ vā dhārentiyāpi āpatti, tasmā acittakāyevā’’ti vaṇṇayanti. Te ‘‘saṅghāṇiyā asaṅghāṇisaññāya dhāreti, āpatti pācittiyassā’’ti pāṭhābhāvaṃ dassetvā paṭikkhipitabbā. Surāpānāpatti pana acittakāpi ekantākusalāva. Teneva ‘‘majje amajjasaññī pivati, āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 328) vuttaṃ. Yasmā panettha ābādhapaccayāpi na sakkā vinā akusalena surāpānaṃ pātuṃ, tasmā yathāvuttesu anekantākusalesu viya lokavajjesu idha ‘‘surāpānesu anāpatti ābādhapaccayā’’ti na vuttaṃ. Sūpasaṃpākādi pana amajjameva. Tattha kukkuccavinodanatthaṃ ‘‘anāpattī’’ti vuttaṃ udakadantapoṇe viya. Bhūtārocanāpatti rūpābyākatameva, acittakakāle sahaseyyādi rūpavipākābyākatameva, tattha supinanto vijjamānampi akusalaṃ anaṅgattā abbohārikaṃ hoti. Kusale kathāva natthi anāpatti sabhāvattā kusalassa. Tathā kiriyāti iminā nayena sabbattha yathāsambhavaṃ akusalaṃ vā suddharūpaṃ vā savipākaṃ vāti tidhā bhijjatīti ayamattho dassito hoti.
तत्थ ठपेत्वा सुरापानं एकच्चञ्च पण्णत्तिवज्जं, एकन्ताकुसलञ्च सचित्तकमेव, भूतारोचनं अचित्तकमेव, सेसं सह सुरापानेन अनेकन्ताकुसलं लोकवज्जञ्च अनेकन्ताब्याकतं पण्णत्तिवज्जञ्च येभुय्येन सचित्तकाचित्तकन्ति सब्बसिक्खापदं तिप्पभेदं होति। यं पनेत्थ सचित्तकमेव, तं मेथुनादिवत्थुजाननचित्तेनेव सचित्तकं, सब्बं सेखियं पण्णत्तिजाननचित्तेनेव सचित्तकं ‘‘अनादरियं पटिच्चा’’ति वचनतोति सचित्तकं दुविधं होति। एकन्ताचित्तकं पण्णत्तिजाननचित्ताभावेन, न वत्थुजाननचित्ताभावेन। तदभावतो एकन्ताकुसलं सुरापानं, एकन्ताब्याकतं सञ्चरित्तं, वत्थुजाननचित्तस्स वा पण्णत्तिजाननचित्तस्स वा उभिन्नं अभावेन अचित्तकभावेन अचित्तकं होति। सुरापानं पन सचित्तकं होति वत्थुजाननचित्तेनेव। अरियपुग्गलानं इतरेसं उभिन्नं वा अञ्ञतरस्स भावेन सेसं चित्तकाचित्तकं । विसेसतो च वत्थुजाननचित्ताभावेन, अपकतञ्ञुनो पण्णत्तिजाननचित्ताभावेन वा अचित्तकभावेन अचित्तकं होति। तत्थ एकन्ताचित्तकञ्च सचित्तकञ्च ‘‘अचित्तक’’मिच्चेव वुच्चति। अयं ताव ‘‘आपत्ति जानितब्बा’’ति एत्थ विनिच्छयो।
Tattha ṭhapetvā surāpānaṃ ekaccañca paṇṇattivajjaṃ, ekantākusalañca sacittakameva, bhūtārocanaṃ acittakameva, sesaṃ saha surāpānena anekantākusalaṃ lokavajjañca anekantābyākataṃ paṇṇattivajjañca yebhuyyena sacittakācittakanti sabbasikkhāpadaṃ tippabhedaṃ hoti. Yaṃ panettha sacittakameva, taṃ methunādivatthujānanacitteneva sacittakaṃ, sabbaṃ sekhiyaṃ paṇṇattijānanacitteneva sacittakaṃ ‘‘anādariyaṃ paṭiccā’’ti vacanatoti sacittakaṃ duvidhaṃ hoti. Ekantācittakaṃ paṇṇattijānanacittābhāvena, na vatthujānanacittābhāvena. Tadabhāvato ekantākusalaṃ surāpānaṃ, ekantābyākataṃ sañcarittaṃ, vatthujānanacittassa vā paṇṇattijānanacittassa vā ubhinnaṃ abhāvena acittakabhāvena acittakaṃ hoti. Surāpānaṃ pana sacittakaṃ hoti vatthujānanacitteneva. Ariyapuggalānaṃ itaresaṃ ubhinnaṃ vā aññatarassa bhāvena sesaṃ cittakācittakaṃ . Visesato ca vatthujānanacittābhāvena, apakataññuno paṇṇattijānanacittābhāvena vā acittakabhāvena acittakaṃ hoti. Tattha ekantācittakañca sacittakañca ‘‘acittaka’’micceva vuccati. Ayaṃ tāva ‘‘āpatti jānitabbā’’ti ettha vinicchayo.
मूलविसुद्धिया अन्तरापत्तीति अन्तरापत्तिं आपज्जित्वा मूलायपटिकस्सनं कत्वा ठितेन आपन्नापत्ति। अयं अग्घविसुद्धिया अन्तरापत्तीति सम्बहुला आपत्तियो आपज्जित्वा तासु सब्बचिरपटिच्छन्नवसेन अग्घसमोधानं गहेत्वा वसन्तेन आपन्नापत्ति। ‘‘पुनपि आपज्जिस्सामी’’ति सउस्साहेनेव चित्तेन। ‘‘अयं भिक्खुनिया एवा’’ति लिखितं। ‘‘पाराजिकमेवा’’ति इदञ्च भूतवसेन दस्सेतुं वुत्तं। ‘‘एवं देसिते पन या काचि आपत्ति न वुट्ठातीति अपरे, तं न गहेतब्ब’’न्ति वुत्तं। ‘‘धम्मिकस्स पटिस्सवस्स असच्चापने’’ति वुत्तत्ता अधम्मिकपटिस्सवे दुक्कटं न होति। ‘‘पुब्बे सुद्धचित्तस्स ‘तुम्हे विब्भमथा’ति वुत्ते ‘साधू’ति पटिस्सुणित्वा सचे न विब्भमति अनापत्ति, एवं सब्बत्था’’ति च वुत्तं। ‘‘आविकरो जानितब्बो’’तिपि पाळि। कालेन वक्खामि, नो अकालेना’’तिआदीसु पञ्चदससु धम्मेसु। भब्बापत्तिका नाम आपत्तिं आपज्जितुं भब्बा।
Mūlavisuddhiyā antarāpattīti antarāpattiṃ āpajjitvā mūlāyapaṭikassanaṃ katvā ṭhitena āpannāpatti. Ayaṃ agghavisuddhiyā antarāpattīti sambahulā āpattiyo āpajjitvā tāsu sabbacirapaṭicchannavasena agghasamodhānaṃ gahetvā vasantena āpannāpatti. ‘‘Punapi āpajjissāmī’’ti saussāheneva cittena. ‘‘Ayaṃ bhikkhuniyā evā’’ti likhitaṃ. ‘‘Pārājikamevā’’ti idañca bhūtavasena dassetuṃ vuttaṃ. ‘‘Evaṃ desite pana yā kāci āpatti na vuṭṭhātīti apare, taṃ na gahetabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Dhammikassa paṭissavassa asaccāpane’’ti vuttattā adhammikapaṭissave dukkaṭaṃ na hoti. ‘‘Pubbe suddhacittassa ‘tumhe vibbhamathā’ti vutte ‘sādhū’ti paṭissuṇitvā sace na vibbhamati anāpatti, evaṃ sabbatthā’’ti ca vuttaṃ. ‘‘Āvikaro jānitabbo’’tipi pāḷi. Kālena vakkhāmi, no akālenā’’tiādīsu pañcadasasu dhammesu. Bhabbāpattikā nāma āpattiṃ āpajjituṃ bhabbā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / परिवारपाळि • Parivārapāḷi / १. एककवारो • 1. Ekakavāro
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / परिवार-अट्ठकथा • Parivāra-aṭṭhakathā / एककवारवण्णना • Ekakavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / एककवारवण्णना • Ekakavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / एककवारवण्णना • Ekakavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / एकुत्तरिकनयो एककवारवण्णना • Ekuttarikanayo ekakavāravaṇṇanā
