| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२३८] ८. एकपदजातकवण्णना
[238] 8. Ekapadajātakavaṇṇanā
इङ्घ एकपदं, ताताति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं कुटुम्बिकं आरब्भ कथेसि। सावत्थिवासी किरेस कुटुम्बिको, अथस्स एकदिवसं अङ्के निसिन्नो पुत्तो अत्थस्स द्वारं नाम पञ्हं पुच्छि। सो ‘‘बुद्धविसयो एस पञ्हो, न तं अञ्ञो कथेतुं सक्खिस्सती’’ति पुत्तं गहेत्वा जेतवनं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, अयं मे दारको ऊरुम्हि निसिन्नो अत्थस्स द्वारं नाम पञ्हं पुच्छि, अहं तं अजानन्तो इधागतो, कथेथ, भन्ते, इमं पञ्ह’’न्ति। सत्था ‘‘न खो, उपासक, अयं दारको इदानेव अत्थगवेसको, पुब्बेपि अत्थगवेसकोव हुत्वा इमं पञ्हं पण्डिते पुच्छि, पोराणकपण्डितापिस्स कथेसुं, भवसङ्खेपगतत्ता पन न सल्लक्खेसी’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Iṅghaekapadaṃ, tātāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ kuṭumbikaṃ ārabbha kathesi. Sāvatthivāsī kiresa kuṭumbiko, athassa ekadivasaṃ aṅke nisinno putto atthassa dvāraṃ nāma pañhaṃ pucchi. So ‘‘buddhavisayo esa pañho, na taṃ añño kathetuṃ sakkhissatī’’ti puttaṃ gahetvā jetavanaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ‘‘bhante, ayaṃ me dārako ūrumhi nisinno atthassa dvāraṃ nāma pañhaṃ pucchi, ahaṃ taṃ ajānanto idhāgato, kathetha, bhante, imaṃ pañha’’nti. Satthā ‘‘na kho, upāsaka, ayaṃ dārako idāneva atthagavesako, pubbepi atthagavesakova hutvā imaṃ pañhaṃ paṇḍite pucchi, porāṇakapaṇḍitāpissa kathesuṃ, bhavasaṅkhepagatattā pana na sallakkhesī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सेट्ठिकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो पितु अच्चयेन सेट्ठिट्ठानं लभि। अथस्स पुत्तो दहरो कुमारो ऊरुम्हि निसीदित्वा ‘‘तात, मय्हं एकपदं अनेकत्थनिस्सितं एकं कारणं कथेथा’’ति पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto seṭṭhikule nibbattitvā vayappatto pitu accayena seṭṭhiṭṭhānaṃ labhi. Athassa putto daharo kumāro ūrumhi nisīditvā ‘‘tāta, mayhaṃ ekapadaṃ anekatthanissitaṃ ekaṃ kāraṇaṃ kathethā’’ti pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
१७५.
175.
‘‘इङ्घ एकपदं तात, अनेकत्थपदस्सितं।
‘‘Iṅgha ekapadaṃ tāta, anekatthapadassitaṃ;
किञ्चि सङ्गाहिकं ब्रूसि, येनत्थे साधयेमसे’’ति॥
Kiñci saṅgāhikaṃ brūsi, yenatthe sādhayemase’’ti.
तत्थ इङ्घाति याचनत्थे चोदनत्थे वा निपातो। एकपदन्ति एकं कारणपदं, एकं कारणूपसञ्हितं वा ब्यञ्जनपदं। अनेकत्थपदस्सितन्ति अनेकानि अत्थपदानि कारणपदानि निस्सितं। किञ्चि सङ्गाहिकं ब्रूसीति किञ्चि एकपदं बहूनं पदानं सङ्गाहिकं ब्रूहि, अयमेव वा पाठो। येनत्थे साधयेमसेति येन एकेन पदेन अनेकत्थनिस्सितेन मयं अत्तनो वुड्ढिं साधेय्याम, तं मे कथेहीति पुच्छि।
Tattha iṅghāti yācanatthe codanatthe vā nipāto. Ekapadanti ekaṃ kāraṇapadaṃ, ekaṃ kāraṇūpasañhitaṃ vā byañjanapadaṃ. Anekatthapadassitanti anekāni atthapadāni kāraṇapadāni nissitaṃ. Kiñci saṅgāhikaṃ brūsīti kiñci ekapadaṃ bahūnaṃ padānaṃ saṅgāhikaṃ brūhi, ayameva vā pāṭho. Yenatthe sādhayemaseti yena ekena padena anekatthanissitena mayaṃ attano vuḍḍhiṃ sādheyyāma, taṃ me kathehīti pucchi.
अथस्स पिता कथेन्तो दुतियं गाथमाह –
Athassa pitā kathento dutiyaṃ gāthamāha –
१७६.
176.
‘‘दक्खेय्येकपदं तात, अनेकत्थपदस्सितं।
‘‘Dakkheyyekapadaṃ tāta, anekatthapadassitaṃ;
तञ्च सीलेन सञ्ञुत्तं, खन्तिया उपपादितं।
Tañca sīlena saññuttaṃ, khantiyā upapāditaṃ;
अलं मित्ते सुखापेतुं, अमित्तानं दुखाय चा’’ति॥
Alaṃ mitte sukhāpetuṃ, amittānaṃ dukhāya cā’’ti.
तत्थ दक्खेय्येकपदन्ति दक्खेय्यं एकपदं। दक्खेय्यं नाम लाभुप्पादकस्स छेकस्स कुसलस्स ञाणसम्पयुत्तं वीरियं। अनेकत्थपदस्सितन्ति एवं वुत्तप्पकारं वीरियं अनेकेहि अत्थपदेहि निस्सितं। कतरेहीति? सीलादीहि। तेनेव ‘‘तञ्च सीलेन सञ्ञुत्त’’न्तिआदिमाह। तस्सत्थो – तञ्च पनेतं वीरियं आचारसीलसम्पयुत्तं अधिवासनखन्तिया उपेतं मित्ते सुखापेतुं अमित्तानञ्च दुक्खाय अलं समत्थं। को हि नाम लाभुप्पादकञाणसम्पयुत्तकुसलवीरियसमन्नागतो आचारखन्तिसम्पन्नो मित्ते सुखापेतुं, अमित्ते वा दुक्खापेतुं न सक्कोतीति।
Tattha dakkheyyekapadanti dakkheyyaṃ ekapadaṃ. Dakkheyyaṃ nāma lābhuppādakassa chekassa kusalassa ñāṇasampayuttaṃ vīriyaṃ. Anekatthapadassitanti evaṃ vuttappakāraṃ vīriyaṃ anekehi atthapadehi nissitaṃ. Katarehīti? Sīlādīhi. Teneva ‘‘tañca sīlena saññutta’’ntiādimāha. Tassattho – tañca panetaṃ vīriyaṃ ācārasīlasampayuttaṃ adhivāsanakhantiyā upetaṃ mitte sukhāpetuṃ amittānañca dukkhāya alaṃ samatthaṃ. Ko hi nāma lābhuppādakañāṇasampayuttakusalavīriyasamannāgato ācārakhantisampanno mitte sukhāpetuṃ, amitte vā dukkhāpetuṃ na sakkotīti.
एवं बोधिसत्तो पुत्तस्स पञ्हं कथेसि। सोपि पितु कथितनयेनेव अत्तनो अत्थं साधेत्वा यथाकम्मं गतो।
Evaṃ bodhisatto puttassa pañhaṃ kathesi. Sopi pitu kathitanayeneva attano atthaṃ sādhetvā yathākammaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने पितापुत्ता सोतापत्तिफले पतिट्ठिता। ‘‘तदा पुत्तो अयमेव पुत्तो अहोसि, बाराणसिसेट्ठि पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne pitāputtā sotāpattiphale patiṭṭhitā. ‘‘Tadā putto ayameva putto ahosi, bārāṇasiseṭṭhi pana ahameva ahosi’’nti.
एकपदजातकवण्णना अट्ठमा।
Ekapadajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २३८. एकपदजातकं • 238. Ekapadajātakaṃ
