Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ (ដីកា) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
១៣. ឯកបុគ្គលវគ្គវណ្ណនា
13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā
១៧០. ឯកបុគ្គលស្សាតិ ឯកបុគ្គលវគ្គស្ស។ តេនាហ – ‘‘បឋមេ’’តិ។ ឯកោតិ គណនបរិច្ឆេទោ, តតោ ឯវ ទុតិយាទិបដិក្ខេបត្ថោ។ បធានាសហាយត្ថោបិ ឯកសទ្ទោ ហោតីតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘គណនបរិច្ឆេទោ’’តិ អាហ។ សម្មុតិយា ទេសនា សម្មុតិទេសនា។ បរមត្ថស្ស ទេសនា បរមត្ថទេសនា។ តត្ថាតិ សម្មុតិបរមត្ថទេសនាសុ, ន សម្មុតិបរមត្ថេសុ។ តេនាហ – ‘‘ឯវរូបា សម្មុតិទេសនា, ឯវរូបា បរមត្ថទេសនា’’តិ។ តត្រិទំ សម្មុតិបរមត្ថានំ លក្ខណំ – យស្មិំ ភិន្នេ, ពុទ្ធិយា វា អវយវវិនិព្ភោគេ កតេ ន តំសមញ្ញា, សា ឃដបដាទិប្បភេទា សម្មុតិ, តព្ពិបរិយាយេន បរមត្ថា។ ន ហិ កក្ខឡផុសនាទិសភាវេ សោ នយោ លព្ភតិ។ តត្ថ រូបាទិធម្មសមូហំ សន្តានវសេន បវត្តមានំ ឧបាទាយ បុគ្គលវោហារោតិ បុគ្គលោតិ សម្មុតិទេសនា។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឧប្បាទវយវន្តោ សភាវធម្មា ន និច្ចាតិ អនិច្ចាតិ អាហ – ‘‘អនិច្ចន្តិ បរមត្ថទេសនា’’តិ។ ឯស នយោ សេសបទេសុបិ។ ននុ ខន្ធទេសនាបិ សម្មុតិទេសនាវ។ រាសដ្ឋោ វា ហិ ខន្ធដ្ឋោ កោដ្ឋាសដ្ឋោ វាតិ? សច្ចមេតំ, អយំ បន ខន្ធសមញ្ញា ផស្សាទីសុ បវត្តតជ្ជាបញ្ញត្តិ វិយ បរមត្ថសន្និស្សយា តស្ស អាសន្នតរា, បុគ្គលសមញ្ញាទយោ វិយ ន ទូរេតិ បរមត្ថសង្គហា វុត្តា។ ខន្ធសីសេន វា តទុបាទានសភាវធម្មា ឯវ គហិតា។ ននុ ច សភាវធម្មា សព្ពេបិ សម្មុតិមុខេនេវ ទេសនំ អារោហន្តិ, ន សមុខេនាតិ សព្ពាបិ ទេសនា សម្មុតិទេសនាវ សិយាតិ? នយិទមេវំ, ទេសេតព្ពធម្មវិភាគេន ទេសនាវិភាគស្ស អធិប្បេតត្តា។ ន ហិ សទ្ទោ កេនចិ បវត្តិនិមិត្តេន វិនា អត្ថំ បកាសេតីតិ។
170.Ekapuggalassāti ekapuggalavaggassa. Tenāha – ‘‘paṭhame’’ti. Ekoti gaṇanaparicchedo, tato eva dutiyādipaṭikkhepattho. Padhānāsahāyatthopi ekasaddo hotīti tannivattanatthaṃ ‘‘gaṇanaparicchedo’’ti āha. Sammutiyā desanā sammutidesanā. Paramatthassa desanā paramatthadesanā. Tatthāti sammutiparamatthadesanāsu, na sammutiparamatthesu. Tenāha – ‘‘evarūpā sammutidesanā, evarūpā paramatthadesanā’’ti. Tatridaṃ sammutiparamatthānaṃ lakkhaṇaṃ – yasmiṃ bhinne, buddhiyā vā avayavavinibbhoge kate na taṃsamaññā, sā ghaṭapaṭādippabhedā sammuti, tabbipariyāyena paramatthā. Na hi kakkhaḷaphusanādisabhāve so nayo labbhati. Tattha rūpādidhammasamūhaṃ santānavasena pavattamānaṃ upādāya puggalavohāroti puggaloti sammutidesanā. Sesapadesupi eseva nayo. Uppādavayavanto sabhāvadhammā na niccāti aniccāti āha – ‘‘aniccanti paramatthadesanā’’ti. Esa nayo sesapadesupi. Nanu khandhadesanāpi sammutidesanāva. Rāsaṭṭho vā hi khandhaṭṭho koṭṭhāsaṭṭho vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana khandhasamaññā phassādīsu pavattatajjāpaññatti viya paramatthasannissayā tassa āsannatarā, puggalasamaññādayo viya na dūreti paramatthasaṅgahā vuttā. Khandhasīsena vā tadupādānasabhāvadhammā eva gahitā. Nanu ca sabhāvadhammā sabbepi sammutimukheneva desanaṃ ārohanti, na samukhenāti sabbāpi desanā sammutidesanāva siyāti? Nayidamevaṃ, desetabbadhammavibhāgena desanāvibhāgassa adhippetattā. Na hi saddo kenaci pavattinimittena vinā atthaṃ pakāsetīti.
សម្មុតិវសេន ទេសនំ សុត្វាតិ ‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ អត្តន្តបោ ហោតិ អត្តបរិតាបានុយោគមនុយុត្តោ’’តិអាទិនា (បុ. ប. ១៧៤) សម្មុតិមុខេន បវត្តិតទេសនំ សុតមយញាណុប្បាទវសេន សុត្វា។ អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វាតិ តទនុសារេន ចតុសច្ចសង្ខាតំ អត្ថំ សហ វិបស្សនាយ មគ្គបញ្ញាយ បដិវិជ្ឈិត្វា។ មោហំ បហាយាតិ តទេកដ្ឋកិលេសេហិ សទ្ធិំ អនវសេសំ មោហំ បជហិត្វា។ វិសេសន្តិ អគ្គផលនិព្ពានសង្ខាតំ វិសេសំ។ តេសន្តិ តាទិសានំ វេនេយ្យានំ។ បរមត្ថវសេនាតិ ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, ឥន្ទ្រិយានី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.៤៧១-៤៧៦ អាទយោ) បរមត្ថធម្មវសេន។ សេសំ អនន្តរនយេ វុត្តសទិសមេវ។
Sammutivasenadesanaṃ sutvāti ‘‘idhekacco puggalo attantapo hoti attaparitāpānuyogamanuyutto’’tiādinā (pu. pa. 174) sammutimukhena pavattitadesanaṃ sutamayañāṇuppādavasena sutvā. Atthaṃ paṭivijjhitvāti tadanusārena catusaccasaṅkhātaṃ atthaṃ saha vipassanāya maggapaññāya paṭivijjhitvā. Mohaṃ pahāyāti tadekaṭṭhakilesehi saddhiṃ anavasesaṃ mohaṃ pajahitvā. Visesanti aggaphalanibbānasaṅkhātaṃ visesaṃ. Tesanti tādisānaṃ veneyyānaṃ. Paramatthavasenāti ‘‘pañcimāni, bhikkhave, indriyānī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.471-476 ādayo) paramatthadhammavasena. Sesaṃ anantaranaye vuttasadisameva.
តត្រាតិ តស្សំ សម្មុតិវសេន បរមត្ថវសេន ច ទេសនាយំ។ ទេសភាសាកុសលោតិ នានាទេសភាសាសុ កុសលោ។ តិណ្ណំ វេទានន្តិ និទស្សនមត្តំ, តិណ្ណំ វេទានំ សិប្បុគ្គហណដ្ឋានានម្បីតិ អធិប្បាយោ។ តេនេវ សិប្បុគ្គហណំ បរតោ វក្ខតិ។ សិប្បានិ វា វិជ្ជាដ្ឋានភាវេន វេទន្តោគធានិ កត្វា ‘‘តិណ្ណំ វេទាន’’ន្តិ វុត្តំ។ កថេតព្ពភាវេន ឋិតានិ, ន កត្ថចិ សន្និចិតភាវេនាតិ វេទានម្បិ កថេតព្ពភាវេនេវ ឋានំ ទីបេន្តោ ‘‘គុហា តីណិ និហិតា ន គយ្ហន្តី’’តិអាទិមិច្ឆាវាទំ បដិក្ខិបតិ។ នានាវិធា ទេសភាសា ឯតេសន្តិ នានាទេសភាសា។
Tatrāti tassaṃ sammutivasena paramatthavasena ca desanāyaṃ. Desabhāsākusaloti nānādesabhāsāsu kusalo. Tiṇṇaṃ vedānanti nidassanamattaṃ, tiṇṇaṃ vedānaṃ sippuggahaṇaṭṭhānānampīti adhippāyo. Teneva sippuggahaṇaṃ parato vakkhati. Sippāni vā vijjāṭṭhānabhāvena vedantogadhāni katvā ‘‘tiṇṇaṃ vedāna’’nti vuttaṃ. Kathetabbabhāvena ṭhitāni, na katthaci sannicitabhāvenāti vedānampi kathetabbabhāveneva ṭhānaṃ dīpento ‘‘guhā tīṇi nihitā na gayhantī’’tiādimicchāvādaṃ paṭikkhipati. Nānāvidhā desabhāsā etesanti nānādesabhāsā.
បរមោ ឧត្តមោ អត្ថោ បរមត្ថោ, ធម្មានំ យថាភូតសភាវោ។ លោកសង្កេតមត្តសិទ្ធា សម្មុតិ។ យទិ ឯវំ កថំ សម្មុតិកថាយ សច្ចតាតិ អាហ – ‘‘លោកសម្មុតិការណា’’តិ, លោកសមញ្ញំ និស្សាយ បវត្តនតោតិ អត្ថោ។ លោកសមញ្ញា ហិ អភិនិវេសេន វិញ្ញេយ្យា, នាញ្ញាបនា ឯកច្ចស្ស សុតស្ស សាវនា វិយ ន មុសា អនតិធាវិតព្ពតោ តស្សា។ តេនាហ ភគវា – ‘‘ជនបទនិរុត្តិំ នាភិនិវេសេយ្យ, សមញ្ញំ នាតិធាវយេ’’តិ។ ធម្មានន្តិ សភាវធម្មានំ។ ភូតការណាតិ យថាភូតការណា យថាភូតំ និស្សាយ បវត្តនតោ។ សម្មុតិំ វោហរន្តស្សាតិ ‘‘បុគ្គលោ, សត្តោ’’តិអាទិនា លោកសមញ្ញំ កថេន្តស្ស។
Paramo uttamo attho paramattho, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvo. Lokasaṅketamattasiddhā sammuti. Yadi evaṃ kathaṃ sammutikathāya saccatāti āha – ‘‘lokasammutikāraṇā’’ti, lokasamaññaṃ nissāya pavattanatoti attho. Lokasamaññā hi abhinivesena viññeyyā, nāññāpanā ekaccassa sutassa sāvanā viya na musā anatidhāvitabbato tassā. Tenāha bhagavā – ‘‘janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāvaye’’ti. Dhammānanti sabhāvadhammānaṃ. Bhūtakāraṇāti yathābhūtakāraṇā yathābhūtaṃ nissāya pavattanato. Sammutiṃ voharantassāti ‘‘puggalo, satto’’tiādinā lokasamaññaṃ kathentassa.
ហិរោត្តប្បទីបនត្ថន្តិ លោកបាលនកិច្ចេ ហិរោត្តប្បធម្មេ កិច្ចតោ បកាសេតុំ។ តេសញ្ហិ កិច្ចំ សត្តសន្តានេ ឯវ បាកដំ ហោតីតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ តំ វត្តព្ពំ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ យស្មិញ្ហិ ចិត្តុប្បាទេ កម្មំ ឧប្បន្នំ, តំសន្តានេ ឯវ តស្ស ផលស្ស ឧប្បត្តិ កម្មស្សកតា។ ឯវញ្ហិ កតវិញ្ញាណនាសោ អកតាគមោ ច នត្ថីតិ សា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ឯវ ទេសនាយ ទីបេតព្ពា។ តេហិ សត្តេហិ កាតព្ពបុញ្ញកិរិយា បច្ចត្តបុរិសការោ។ សោបិ សន្តានវសេន និដ្ឋបេតព្ពតោ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ឯវ កថាយ ទីបេតព្ពោ។ អានន្តរិយទីបនត្ថន្តិ ចុតិអនន្តរំ ផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ និយុត្តានិ តំនិព្ពត្តនេន អនន្តរករណសីលានិ, អនន្តរករណបយោជនានិ វាតិ អានន្តរិយានិ, មាតុឃាតាទីនិ, តេសំ ទីបនត្ថំ។ តានិបិ ហិ សន្តានវសេន និដ្ឋបេតព្ពតោ ‘‘មាតរំ ជីវិតា វោរោបេតី’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣) បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ ឯវ កថាយ ទីបេតព្ពានិ, តថា ‘‘សោ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៥៥៦; ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧; ២.៣០៩; ៣.២៣០; វិភ. ៦៤២-៦៤៣) ‘‘សោ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ ឯកម្បិ ជាតិ’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៤៤-២៤៥; ម. និ. ១.១៤៨, ៣៨៤, ៤៣១; បារា. ១២), ‘‘អត្ថិ ទក្ខិណា ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ, នោ បដិគ្គាហកតោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.៣៨១) ច បវត្តា ព្រហ្មវិហារបុព្ពេនិវាសទក្ខិណាវិសុទ្ធិកថា បុគ្គលាធិដ្ឋានា ឯវ កត្វា ទីបេតព្ពា សត្តសន្តានវិសយត្តា។ ‘‘អដ្ឋ បុរិសបុគ្គលា (សំ. និ. ១.២៤៩) ន សមយវិមុត្តោ បុគ្គលោ’’តិអាទិនា (បុ. ប. ២) ច បរមត្ថកថំ កថេន្តោបិ លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ។ ឯតេន វុត្តាវសេសាយ កថាយ បុគ្គលាធិដ្ឋានភាវេ បយោជនំ សាមញ្ញវសេន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ កាមញ្ចេតំ សព្ពំ អបរិញ្ញាតវត្ថុកានំ វសេន វុត្តំ, បរិញ្ញាតវត្ថុកានម្បិ បន ឯវំ ទេសនា សុខាវហា ហោតិ។
Hirottappadīpanatthanti lokapālanakicce hirottappadhamme kiccato pakāsetuṃ. Tesañhi kiccaṃ sattasantāne eva pākaṭaṃ hotīti puggalādhiṭṭhānāya kathāya taṃ vattabbaṃ. Esa nayo sesesupi. Yasmiñhi cittuppāde kammaṃ uppannaṃ, taṃsantāne eva tassa phalassa uppatti kammassakatā. Evañhi kataviññāṇanāso akatāgamo ca natthīti sā puggalādhiṭṭhānāya eva desanāya dīpetabbā. Tehi sattehi kātabbapuññakiriyā paccattapurisakāro. Sopi santānavasena niṭṭhapetabbato puggalādhiṭṭhānāya eva kathāya dīpetabbo. Ānantariyadīpanatthanti cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttāni taṃnibbattanena anantarakaraṇasīlāni, anantarakaraṇapayojanāni vāti ānantariyāni, mātughātādīni, tesaṃ dīpanatthaṃ. Tānipi hi santānavasena niṭṭhapetabbato ‘‘mātaraṃ jīvitā voropetī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.423) puggalādhiṭṭhānāya eva kathāya dīpetabbāni, tathā ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230; vibha. 642-643) ‘‘so anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati ekampi jāti’’ntiādinā (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.148, 384, 431; pārā. 12), ‘‘atthi dakkhiṇā dāyakato visujjhati, no paṭiggāhakato’’tiādinā (ma. ni. 3.381) ca pavattā brahmavihārapubbenivāsadakkhiṇāvisuddhikathā puggalādhiṭṭhānā eva katvā dīpetabbā sattasantānavisayattā. ‘‘Aṭṭha purisapuggalā (saṃ. ni. 1.249) na samayavimutto puggalo’’tiādinā (pu. pa. 2) ca paramatthakathaṃ kathentopi lokasammutiyā appahānatthaṃ puggalakathaṃ katheti. Etena vuttāvasesāya kathāya puggalādhiṭṭhānabhāve payojanaṃ sāmaññavasena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Kāmañcetaṃ sabbaṃ apariññātavatthukānaṃ vasena vuttaṃ, pariññātavatthukānampi pana evaṃ desanā sukhāvahā hoti.
ឯកបុគ្គលោតិ វិសិដ្ឋសមាចារាបស្សយវិរហិតោ ឯកបុគ្គលោ។ ពុទ្ធានញ្ហិ សីលាទិគុណេន សទេវកេ លោកេ វិសិដ្ឋោ នាម កោចិ នត្ថិ, តថា សទិសោបិ សមានកាលេ។ តេនាហ – ‘‘ន ឥមស្មិំ លោកេ បរស្មិំ វា បន ពុទ្ធេន សេដ្ឋោ សទិសោ ច វិជ្ជតី’’តិ (វិ. វ. ១០៤៧; កថា. ៧៩៩), តស្មា សទិសោបិ កោចិ នត្ថិ។ ហីនោបិ អបស្សយភូតោ នត្ថេវ។ តេន វុត្តំ – ‘‘វិសិដ្ឋសមាចារាបស្សយវិរហិតោ ឯកបុគ្គលោ’’តិ។ យេ ច សីលាទិគុណេហិ នត្ថិ ឯតេសំ សមាតិ អសមា, បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា។ តេហិ សមោ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណនេក្ខំ វិយ និព្ពិសិដ្ឋោតិ អសមសមដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ អញ្ញស្ស តាទិសស្ស អភាវា។ តេន វុត្តំ – ‘‘អសទិសដ្ឋេនា’’តិអាទិ។
Ekapuggaloti visiṭṭhasamācārāpassayavirahito ekapuggalo. Buddhānañhi sīlādiguṇena sadevake loke visiṭṭho nāma koci natthi, tathā sadisopi samānakāle. Tenāha – ‘‘na imasmiṃ loke parasmiṃ vā pana buddhena seṭṭho sadiso ca vijjatī’’ti (vi. va. 1047; kathā. 799), tasmā sadisopi koci natthi. Hīnopi apassayabhūto nattheva. Tena vuttaṃ – ‘‘visiṭṭhasamācārāpassayavirahito ekapuggalo’’ti. Ye ca sīlādiguṇehi natthi etesaṃ samāti asamā, purimakā sammāsambuddhā. Tehi samo majjhe bhinnasuvaṇṇanekkhaṃ viya nibbisiṭṭhoti asamasamaṭṭhenapi ekapuggalo aññassa tādisassa abhāvā. Tena vuttaṃ – ‘‘asadisaṭṭhenā’’tiādi.
សត្តលោកោ អធិប្បេតោ សត្តនិកាយេ ឧប្បជ្ជនតោ។ មនុស្សលោកេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ ទេវព្រហ្មលោកានំ ពុទ្ធានំ ឧប្បត្តិយា អនោកាសភាវតោ។ កាមទេវលោកេ តាវ នុប្បជ្ជតិ ព្រហ្មចរិយវាសស្ស អដ្ឋានភាវតោ តថា អនច្ឆរិយភាវតោ។ អច្ឆរិយធម្មា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ។ តេសំ សា អច្ឆរិយធម្មតា ទេវត្តភាវេ ឋិតានំ លោកេ ន បាកដា ហោតិ យថា មនុស្សភូតានំ។ ទេវភូតេ ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ ទិស្សមានំ ពុទ្ធានុភាវំ ទេវានុភាវតោវ លោកេ ទហតិ, ន ពុទ្ធានុភាវតោ។ តថា សតិ ‘‘អយំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ នាធិមុច្ចតិ ន សម្បសីទតិ, ឥស្សរកុត្តគ្គាហំ ន វិស្សជ្ជេតិ, ទេវត្តភាវស្ស ច ចិរកាលាវដ្ឋានតោ ឯកច្ចសស្សតវាទតោ ន បរិមុច្ចតិ។ ព្រហ្មលោកេ នុប្បជ្ជតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ សត្តានំ តាទិសគ្គាហវិនិមោចនត្ថញ្ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ មនុស្សសុគតិយំយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន ទេវសុគតិយំ។ យស្មា ឥមំ ចក្កវាឡំ មជ្ឈេ កត្វា ឥមិនា សទ្ធិំ ចក្កវាឡានំ ទសសហស្សស្សេវ ជាតិក្ខេត្តភាវោ ទីបិតោ ឥតោ អញ្ញស្ស ពុទ្ធានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានស្ស តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ អាគតដ្ឋានស្ស អភាវតោ។ តស្មា វុត្តំ – ‘‘ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។
Sattaloko adhippeto sattanikāye uppajjanato. Manussaloke eva uppajjati devabrahmalokānaṃ buddhānaṃ uppattiyā anokāsabhāvato. Kāmadevaloke tāva nuppajjati brahmacariyavāsassa aṭṭhānabhāvato tathā anacchariyabhāvato. Acchariyadhammā hi buddhā bhagavanto. Tesaṃ sā acchariyadhammatā devattabhāve ṭhitānaṃ loke na pākaṭā hoti yathā manussabhūtānaṃ. Devabhūte hi sammāsambuddhe dissamānaṃ buddhānubhāvaṃ devānubhāvatova loke dahati, na buddhānubhāvato. Tathā sati ‘‘ayaṃ sammāsambuddho’’ti nādhimuccati na sampasīdati, issarakuttaggāhaṃ na vissajjeti, devattabhāvassa ca cirakālāvaṭṭhānato ekaccasassatavādato na parimuccati. Brahmaloke nuppajjatīti etthāpi eseva nayo. Sattānaṃ tādisaggāhavinimocanatthañhi buddhā bhagavanto manussasugatiyaṃyeva uppajjanti, na devasugatiyaṃ. Yasmā imaṃ cakkavāḷaṃ majjhe katvā iminā saddhiṃ cakkavāḷānaṃ dasasahassasseva jātikkhettabhāvo dīpito ito aññassa buddhānaṃ uppattiṭṭhānassa tepiṭake buddhavacane āgataṭṭhānassa abhāvato. Tasmā vuttaṃ – ‘‘imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjatī’’ti.
ឥធ ឧប្បជ្ជន្តោបិ កស្មា ជម្ពុទីបេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ, ន សេសទីបេសូតិ? កេចិ តាវ អាហុ – ‘‘យស្មា បថវិយា នាភិភូតា ពុទ្ធភាវសហា អចលដ្ឋានភូតា ពោធិមណ្ឌភូមិ ជម្ពុទីបេ ឯវ , តស្មា ជម្ពុទីបេ ឯវ ឧប្បជ្ជតី’’តិ។ ឯតេនេវ ‘‘តត្ថ មជ្ឈិមទេសេ ឯវ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឯតម្បិ សំវណ្ណិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ តថា ឥតរេសម្បិ អវិជហិតដ្ឋានានំ តត្ថេវ លព្ភនតោ។ យស្មា បុរិមពុទ្ធានំ មហាពោធិសត្តានំ បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច និព្ពត្តិយា សាវកពោធិសត្តានំ សាវកពោធិយា អភិនីហារោ សាវកបារមិយា សម្ភរណបរិបាចនញ្ច ពុទ្ធក្ខេត្តភូតេ ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ ជម្ពុទីបេ ឯវ ឥជ្ឈតិ, ន អញ្ញត្ថ។ វេនេយ្យជនវិនយនត្ថោ ច ពុទ្ធុប្បាទោ, តស្មា អគ្គសាវកមហាសាវកាទិវេនេយ្យវិសេសាបេក្ខាយ ឥមស្មិំ ជម្ពុទីបេ ឯវ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តិ, ន សេសទីបេសុ។ អយញ្ច នយោ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោតិ តេសំ ឧត្តមបុរិសានំ តត្ថេវ ឧប្បត្តិ សម្បត្តិចក្កានំ វិយ អញ្ញមញ្ញូបនិស្សយតាយ ទដ្ឋព្ពា។ តេន វុត្តំ – អដ្ឋកថាយំ ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេ ឯវ និព្ពត្តន្តីតិ ទីបំ បស្សី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៧; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ២៧ អវិទូរេនិទានកថា)។
Idha uppajjantopi kasmā jambudīpe eva uppajjati, na sesadīpesūti? Keci tāva āhu – ‘‘yasmā pathaviyā nābhibhūtā buddhabhāvasahā acalaṭṭhānabhūtā bodhimaṇḍabhūmi jambudīpe eva , tasmā jambudīpe eva uppajjatī’’ti. Eteneva ‘‘tattha majjhimadese eva uppajjatī’’ti etampi saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ tathā itaresampi avijahitaṭṭhānānaṃ tattheva labbhanato. Yasmā purimabuddhānaṃ mahābodhisattānaṃ paccekabuddhānañca nibbattiyā sāvakabodhisattānaṃ sāvakabodhiyā abhinīhāro sāvakapāramiyā sambharaṇaparipācanañca buddhakkhettabhūte imasmiṃyeva cakkavāḷe jambudīpe eva ijjhati, na aññattha. Veneyyajanavinayanattho ca buddhuppādo, tasmā aggasāvakamahāsāvakādiveneyyavisesāpekkhāya imasmiṃ jambudīpe eva buddhā nibbattanti, na sesadīpesu. Ayañca nayo sabbabuddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇoti tesaṃ uttamapurisānaṃ tattheva uppatti sampatticakkānaṃ viya aññamaññūpanissayatāya daṭṭhabbā. Tena vuttaṃ – aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tīsu dīpesu buddhā na nibbattanti, jambudīpe eva nibbattantīti dīpaṃ passī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.17; bu. vaṃ. aṭṭha. 27 avidūrenidānakathā).
ឧភយម្បិទំ វិប្បកតវចនមេវ ឧប្បាទកិរិយាយ វត្តមានកាលិកត្តា។ ឧប្បជ្ជមានោតិ វា ឧប្បជ្ជិតុំ សមត្ថោ។ សត្តិអត្ថោ ចាយំ មាន-សទ្ទោ។ យាវតា ហិ សាមត្ថិយេន មហាពោធិសត្តានំ ចរិមភវេ ឧប្បត្តិ ឥច្ឆិតព្ពា, តត្ថកេន ពោធិសម្ភារសម្ភូតេន បរិបុណ្ណេន សមន្នាគតោតិ អត្ថោ។ ភេទោតិ វិសេសោ។ តមេវ ហិ តិវិធំ វិសេសំ ទស្សេតុំ – ‘‘ឯស ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ អដ្ឋង្គសមន្នាគតស្ស មហាភិនីហារស្ស សិទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ មហាពោធិសត្តោ ពុទ្ធភាវាយ និយតភាវប្បត្តតាយ ពោធិសម្ភារបដិបទំ បដិបជ្ជមានោ យថាវុត្តសាមត្ថិយយោគេន ឧប្បជ្ជមានោ នាមាតិ អត្ថោ ឧប្បាទស្ស ឯកន្តិកត្តា។ បរិយេសន្តោតិ វិចិនន្តោ។ បរិបក្កគតេ ញាណេតិ ឥមិនា តតោ បុព្ពេ ញាណស្ស អបរិបក្កតាយ ឯវ លទ្ធាវសរាយ កម្មបិលោតិយា វសេន ពោធិសត្តោ តថា មហាបធានំ បទហីតិ ទស្សេតិ។ អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាម ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតី’’តិ វត្តព្ពត្តា។ អាគតោវ នាម ហេតុសម្បទាយ សម្មទេវ និប្ផន្នត្តា។
Ubhayampidaṃ vippakatavacanameva uppādakiriyāya vattamānakālikattā. Uppajjamānoti vā uppajjituṃ samattho. Sattiattho cāyaṃ māna-saddo. Yāvatā hi sāmatthiyena mahābodhisattānaṃ carimabhave uppatti icchitabbā, tatthakena bodhisambhārasambhūtena paripuṇṇena samannāgatoti attho. Bhedoti viseso. Tameva hi tividhaṃ visesaṃ dassetuṃ – ‘‘esa hī’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhaṅgasamannāgatassa mahābhinīhārassa siddhakālato paṭṭhāya mahābodhisatto buddhabhāvāya niyatabhāvappattatāya bodhisambhārapaṭipadaṃ paṭipajjamāno yathāvuttasāmatthiyayogena uppajjamāno nāmāti attho uppādassa ekantikattā. Pariyesantoti vicinanto. Paripakkagate ñāṇeti iminā tato pubbe ñāṇassa aparipakkatāya eva laddhāvasarāya kammapilotiyā vasena bodhisatto tathā mahāpadhānaṃ padahīti dasseti. Arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma ‘‘uppanno hotī’’ti vattabbattā. Āgatova nāma hetusampadāya sammadeva nipphannattā.
ហិតត្ថាយាតិ លោកិយលោកុត្តរស្ស ហិតស្ស សិទ្ធិយា។ សុខត្ថាយាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ តស្សាតិ តស្ស សត្តលោកស្ស។ សោ បនាយំ សត្តលោកោ យេន អនុក្កមេន ធម្មាភិសមយំ បាបុណិ, តំ តេនេវ អនុក្កមេន ទស្សេន្តោ ‘‘មហាពោធិមណ្ឌេ’’តិអាទិមាហ។ យាវជ្ជទិវសាតិ ឯត្ថ អជ្ជ-សទ្ទេន សាសនស្ស អវដ្ឋានកាលំ វទតិ។ ទេវមនុស្សានន្តិ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោតិ ទស្សេតុំ – ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ ឯតេសម្បីតិ នាគសុបណ្ណាទីនម្បិ។
Hitatthāyāti lokiyalokuttarassa hitassa siddhiyā. Sukhatthāyāti etthāpi eseva nayo. Tassāti tassa sattalokassa. So panāyaṃ sattaloko yena anukkamena dhammābhisamayaṃ pāpuṇi, taṃ teneva anukkamena dassento ‘‘mahābodhimaṇḍe’’tiādimāha. Yāvajjadivasāti ettha ajja-saddena sāsanassa avaṭṭhānakālaṃ vadati. Devamanussānanti ukkaṭṭhaniddesoti dassetuṃ – ‘‘na kevala’’ntiādi vuttaṃ. Etesampīti nāgasupaṇṇādīnampi.
អយំ បុច្ឆាតិ ឥមិនា ‘‘កតមោ’’តិ បទស្ស សាមញ្ញតោ បុច្ឆាភាវោ ទស្សិតោ, ន វិសេសតោតិ តស្ស បុច្ឆាវិសេសភាវញាបនត្ថំ មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ១៥០) អាគតា សព្ពាបិ បុច្ឆា អត្ថុទ្ធារនយេន ទស្សេតិ ‘‘បុច្ឆា ច នាមេសា’’តិអាទិនា។ អទិដ្ឋំ ជោតីយតិ ឯតាយាតិ អទិដ្ឋជោតនា។ ទិដ្ឋំ សំសន្ទីយតិ ឯតាយាតិ ទិដ្ឋសំសន្ទនា។ សំសន្ទនញ្ច សាកច្ឆាវសេន វិនិច្ឆយករណំ។ វិមតិំ ឆិន្ទតិ ឯតាយាតិ វិមតិច្ឆេទនា។ អនុមតិយា បុច្ឆា អនុមតិបុច្ឆា។ ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិ បុច្ឆាយ ‘‘កា តុម្ហាកំ អនុមតី’’តិ អនុមតិ បុច្ឆិតា ហោតិ។ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ កថេតុកម្យតាយ បុច្ឆា។ លក្ខណន្តិ ញាតុំ ឥច្ឆិតោ យោ កោចិ សភាវោ។ អញ្ញាតន្តិ យេន កេនចិ ញាណេន អញ្ញាតភាវមាហ។ អទិដ្ឋន្តិ ទស្សនភូតេន ញាណេន បច្ចក្ខំ វិយ អទិដ្ឋតំ។ អតុលិតន្តិ ‘‘ឯត្តកំ ឯត’’ន្តិ តុលាភូតេន អតុលិតតំ។ អតីរិតន្តិ តីរណភូតេន អកតញាណកិរិយាសមាបនតំ។ អវិភូតន្តិ ញាណស្ស អបាកដភាវំ។ អវិភាវិតន្តិ ញាណេន អបាកដកតភាវំ។
Ayaṃ pucchāti iminā ‘‘katamo’’ti padassa sāmaññato pucchābhāvo dassito, na visesatoti tassa pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ mahāniddese (mahāni. 150) āgatā sabbāpi pucchā atthuddhāranayena dasseti ‘‘pucchā ca nāmesā’’tiādinā. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Diṭṭhaṃ saṃsandīyati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā. Saṃsandanañca sākacchāvasena vinicchayakaraṇaṃ. Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādi pucchāya ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāpucchāti kathetukamyatāya pucchā. Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvamāha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ eta’’nti tulābhūtena atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtena akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ. Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭakatabhāvaṃ.
យេហិ គុណវិសេសេហិ និមិត្តភូតេហិ ភគវតិ ‘‘តថាគតោ’’តិ អយំ សមញ្ញា បវត្តា, តំទស្សនត្ថំ ‘‘អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ គុណវិសេសនេមិត្តិកានេវ ហិ ភគវតោ សព្ពានិ នាមានិ។ យថាហ –
Yehi guṇavisesehi nimittabhūtehi bhagavati ‘‘tathāgato’’ti ayaṃ samaññā pavattā, taṃdassanatthaṃ ‘‘aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādi vuttaṃ. Guṇavisesanemittikāneva hi bhagavato sabbāni nāmāni. Yathāha –
‘‘អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ, សគុណេន មហេសិនោ;
‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;
គុណេន នាមមុទ្ធេយ្យំ, អបិ នាមសហស្សតោ’’តិ។ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣១៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៧៦);
Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.76);
តថា អាគតោតិ ឯត្ថ អាការនិយមនវសេន ឱបម្មសម្បដិបាទនត្ថោ តថា-សទ្ទោ។ សាមញ្ញជោតនាបិ ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតីតិ។ បដិបទាគមនត្ថោ អាគត-សទ្ទោ, ន ញាណគមនត្ថោ ‘‘តថលក្ខណំ អាគតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១២; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៧៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០; ឧទា. អដ្ឋ. ១៨) វិយ, នាបិ កាយគមនត្ថោ ‘‘អាគតោ ខោ មហាសមណោ, មគធានំ គិរិព្ពជ’’ន្តិអាទីសុ (មហាវ. ៦៣) វិយ។ តត្ថ យទាការនិយមនវសេន ឱបម្មសម្បដិបាទនត្ថោ តថា-សទ្ទោ, តំករុណាបធានត្តា មហាករុណាមុខេន បុរិមពុទ្ធានំ អាគមនប្បដិបទំ ឧទាហរណវសេន សាមញ្ញតោ ទស្សេន្តោ យំ-តំ-សទ្ទានំ ឯកន្តសម្ពន្ធភាវតោ ‘‘យថា សព្ពលោក…បេ.… អាគតា’’តិ សាធារណតោ វត្វា បុន តំ បដិបទំ មហាបធានសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ២.១ អាទយោ) សម្ពហុលនិទ្ទេសេន សុបាកដានំ អាសន្នានញ្ច វិបស្សិអាទីនំ ឆន្នំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ វសេន និទស្សេន្តោ ‘‘យថា វិបស្សី ភគវា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ យេន អភិនីហារេនាតិ មនុស្សត្តលិង្គសម្បត្តិហេតុសត្ថុទស្សនបព្ពជ្ជាអភិញ្ញាទិគុណសម្បត្តិអធិការច្ឆន្ទានំ វសេន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន មហាបណិធានេន។ សព្ពេសញ្ហិ ពុទ្ធានំ កាយប្បណិធានំ ឥមិនាវ អភិនីហារេន សមិជ្ឈតីតិ។ ឯវំ មហាភិនីហារវិសេសេន ‘‘តថាគតោ’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បារមិបូរណវសេន ទស្សេតុំ – ‘‘យថា វិបស្សី ភគវា…បេ.… កស្សបោ ភគវា ទានបារមិំ បូរេត្វា’’តិអាទិមាហ។
Tathā āgatoti ettha ākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo. Sāmaññajotanāpi hi visese avatiṭṭhatīti. Paṭipadāgamanattho āgata-saddo, na ñāṇagamanattho ‘‘tathalakkhaṇaṃ āgato’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.170; udā. aṭṭha. 18) viya, nāpi kāyagamanattho ‘‘āgato kho mahāsamaṇo, magadhānaṃ giribbaja’’ntiādīsu (mahāva. 63) viya. Tattha yadākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo, taṃkaruṇāpadhānattā mahākaruṇāmukhena purimabuddhānaṃ āgamanappaṭipadaṃ udāharaṇavasena sāmaññato dassento yaṃ-taṃ-saddānaṃ ekantasambandhabhāvato ‘‘yathā sabbaloka…pe… āgatā’’ti sādhāraṇato vatvā puna taṃ paṭipadaṃ mahāpadhānasuttādīsu (dī. ni. 2.1 ādayo) sambahulaniddesena supākaṭānaṃ āsannānañca vipassiādīnaṃ channaṃ sammāsambuddhānaṃ vasena nidassento ‘‘yathā vipassī bhagavā’’tiādimāha. Tattha yena abhinīhārenāti manussattaliṅgasampattihetusatthudassanapabbajjāabhiññādiguṇasampattiadhikāracchandānaṃ vasena aṭṭhaṅgasamannāgatena mahāpaṇidhānena. Sabbesañhi buddhānaṃ kāyappaṇidhānaṃ imināva abhinīhārena samijjhatīti. Evaṃ mahābhinīhāravisesena ‘‘tathāgato’’ti padassa atthaṃ dassetvā idāni pāramipūraṇavasena dassetuṃ – ‘‘yathā vipassī bhagavā…pe… kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā’’tiādimāha.
ឯត្ថ ច សុត្តន្តិកានំ មហាពោធិប្បដិបទាយ កោសល្លជននត្ថំ កា បនេតា បារមិយោ, កេនដ្ឋេន បារមិយោ, កតិវិធា ចេតា, កោ តាសំ កមោ, កានិ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ, កោ បច្ចយោ, កោ សំកិលេសោ, កិំ វោទានំ, កោ បដិបក្ខោ, កា បដិបត្តិ, កោ វិភាគោ, កោ សង្គហោ, កោ សម្បាទនូបាយោ, កិត្តកេន កាលេន សម្បាទនំ, កោ អានិសំសោ, កិញ្ចេតាសំ ផលន្តិ បារមីសុ អយំ វិត្ថារកថា វេទិតព្ពា។ សា បនេសា ឥច្ឆន្តេន ទីឃាគមដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.៧) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា, ន ឥធ ទស្សិតា។ យថាវុត្តាយ បដិបទាយ យថាវុត្តវិភាគានំ បារមីនំ បូរិតភាវំ សន្ធាយាហ – ‘‘សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា’’តិ។
Ettha ca suttantikānaṃ mahābodhippaṭipadāya kosallajananatthaṃ kā panetā pāramiyo, kenaṭṭhena pāramiyo, katividhā cetā, ko tāsaṃ kamo, kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānāni, ko paccayo, ko saṃkileso, kiṃ vodānaṃ, ko paṭipakkho, kā paṭipatti, ko vibhāgo, ko saṅgaho, ko sampādanūpāyo, kittakena kālena sampādanaṃ, ko ānisaṃso, kiñcetāsaṃ phalanti pāramīsu ayaṃ vitthārakathā veditabbā. Sā panesā icchantena dīghāgamaṭīkāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.7) vuttanayeneva veditabbā, na idha dassitā. Yathāvuttāya paṭipadāya yathāvuttavibhāgānaṃ pāramīnaṃ pūritabhāvaṃ sandhāyāha – ‘‘samatiṃsa pāramiyo pūretvā’’ti.
សតិបិ មហាបរិច្ចាគានំ ទានបារមិភាវេ បរិច្ចាគវិសេសភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ សុទុក្ករភាវទស្សនត្ថញ្ច មហាបរិច្ចាគេហិ វិសុំ គហណំ។ តតោយេវ ច អង្គបរិច្ចាគតោ វិសុំ នយនបរិច្ចាគគ្គហណំ, បរិច្ចាគភាវសាមញ្ញេបិ ធនរជ្ជបរិច្ចាគតោ បុត្តទារបរិច្ចាគគ្គហណញ្ច កតំ។ គតបច្ចាគតិកវត្តសង្ខាតាយ បុព្ពភាគប្បដិបទាយ សទ្ធិំ អភិញ្ញាសមាបត្តិនិប្ផាទនំ បុព្ពយោគោ។ ទានាទីសុយេវ សាតិសយប្បដិបត្តិនិប្ផាទនំ បុព្ពចរិយា, យា វា ចរិយាបិដកសង្គហិតា។ ‘‘អភិនីហារោ បុព្ពយោគោ, ទានាទិប្បដិបត្តិ វា កាយវិវេកវសេន ឯកចរិយា វា បុព្ពចរិយា’’តិ កេចិ។ ទានាទីនញ្ចេវ អប្បិច្ឆតាទីនញ្ច សំសារនិព្ពានេសុ អាទីនវានិសំសានញ្ច វិភាវនវសេន សត្តានំ ពោធិត្តយេ បតិដ្ឋាបនបរិបាចនវសេន ច បវត្តា កថា ធម្មក្ខានំ។ ញាតីនំ អត្ថចរិយា ញាតត្ថចរិយា។ សាបិ ករុណាយនវសេនេវ។ អាទិ-សទ្ទេន លោកត្ថចរិយាទយោ សង្គណ្ហាតិ។ កម្មស្សកតញាណវសេន អនវជ្ជកម្មាយតនសិប្បាយតនវិជ្ជាដ្ឋានបរិចយវសេន ខន្ធាយតនាទិបរិចយវសេន លក្ខណត្តយតីរណវសេន ច ញាណចារោ ពុទ្ធិចរិយា។ សា បន អត្ថតោ បញ្ញាបារមីយេវ, ញាណសម្ភារទស្សនត្ថំ វិសុំ គហណំ។ កោដីតិ បរិយន្តោ, ឧក្កំសោតិ អត្ថោ។ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ភាវេត្វាតិ សម្ពន្ធោ។ តត្ថ ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា។ ព្រូហេត្វាតិ វឌ្ឍេត្វា។ សតិបដ្ឋានាទិគ្គហណេន អាគមនប្បដិបទំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេតិ។ វិបស្សនាសហគតា ឯវ វា សតិបដ្ឋានាទយោ ទដ្ឋព្ពា។ ឯត្ថ ច ‘‘យេន អភិនីហារេនា’’តិអាទិនា អាគមនប្បដិបទាយ អាទិំ ទស្សេតិ, ‘‘ទានបារមិ’’ន្តិអាទិនា មជ្ឈំ, ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ’’តិអាទិនា បរិយោសានន្តិ វេទិតព្ពំ។
Satipi mahāpariccāgānaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca mahāpariccāgehi visuṃ gahaṇaṃ. Tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇaṃ, pariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ. Gatapaccāgatikavattasaṅkhātāya pubbabhāgappaṭipadāya saddhiṃ abhiññāsamāpattinipphādanaṃ pubbayogo. Dānādīsuyeva sātisayappaṭipattinipphādanaṃ pubbacariyā, yā vā cariyāpiṭakasaṅgahitā. ‘‘Abhinīhāro pubbayogo, dānādippaṭipatti vā kāyavivekavasena ekacariyā vā pubbacariyā’’ti keci. Dānādīnañceva appicchatādīnañca saṃsāranibbānesu ādīnavānisaṃsānañca vibhāvanavasena sattānaṃ bodhittaye patiṭṭhāpanaparipācanavasena ca pavattā kathā dhammakkhānaṃ. Ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā. Sāpi karuṇāyanavaseneva. Ādi-saddena lokatthacariyādayo saṅgaṇhāti. Kammassakatañāṇavasena anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena khandhāyatanādiparicayavasena lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhicariyā. Sā pana atthato paññāpāramīyeva, ñāṇasambhāradassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Koṭīti pariyanto, ukkaṃsoti attho. Cattāro satipaṭṭhāne bhāvetvāti sambandho. Tattha bhāvetvāti uppādetvā. Brūhetvāti vaḍḍhetvā. Satipaṭṭhānādiggahaṇena āgamanappaṭipadaṃ matthakaṃ pāpetvā dasseti. Vipassanāsahagatā eva vā satipaṭṭhānādayo daṭṭhabbā. Ettha ca ‘‘yena abhinīhārenā’’tiādinā āgamanappaṭipadāya ādiṃ dasseti, ‘‘dānapārami’’ntiādinā majjhaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhāne’’tiādinā pariyosānanti veditabbaṃ.
សម្បតិជាតោតិ មុហុត្តជាតោ និក្ខន្តមត្តោ។ និក្ខន្តមត្តញ្ហិ មហាសត្តំ បឋមំ ព្រហ្មានោ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គណ្ហិំសុ, តេសំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ អជិនប្បវេណិយា, តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន បដិគ្គណ្ហិំសុ, មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋិតោ។ យថាហាតិអាទិនា មហាបទានទេសនាយ វុត្តវចនំ និទស្សេតិ។ សេតម្ហិ ឆត្តេតិ ទិព្ពសេតច្ឆត្តេ។ អនុធារិយមានេតិ ធារិយមានេ។ ឯត្ថ ច ឆត្តគ្គហណេនេវ ខគ្គាទីនិ បញ្ច កកុធភណ្ឌានិ វុត្តានេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ខគ្គតាលវណ្ដមោរហត្ថកវាលពីជនិឧណ្ហីសបដ្ដាបិ ហិ ឆត្តេន សហ តទា ឧបដ្ឋិតា អហេសុំ។ ឆត្តាទីនិយេវ ច តទា បញ្ញាយិំសុ, ន ឆត្តាទិគ្គាហកា។ សព្ពា ច ទិសាតិ ទស ទិសា, នយិទំ សព្ពទិសាវិលោកនំ សត្តបទវីតិហារុត្តរកាលំ។ មហាសត្តោ ហិ មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បុរត្ថិមំ ទិសំ ឱលោកេសិ, តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា, ‘‘មហាបុរិស, ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោបិ នត្ថិ, កុតោ ឧត្តរិតរោ’’តិ អាហំសុ។ ឯវំ ចតស្សោ ទិសា ចតស្សោ អនុទិសា ហេដ្ឋា ឧបរីតិ សព្ពា ទិសា អនុវិលោកេត្វា សព្ពត្ថ អត្តនា សទិសំ អទិស្វា ‘‘អយំ ឧត្តរា ទិសា’’តិ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសិ។ អាសភិន្តិ ឧត្តមំ។ អគ្គោតិ សព្ពបឋមោ។ ជេដ្ឋោតិ សេដ្ឋោតិ ច តស្សេវ វេវចនំ។ អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បត្តព្ពំ អរហត្តំ ព្យាកាសិ។ ‘‘អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេនា’’តិ សំខិត្តេន វុត្តមត្ថំ ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិនា វិត្ថារតោ ទស្សេតិ។ តត្ថ ឯត្ថាតិ –
Sampatijātoti muhuttajāto nikkhantamatto. Nikkhantamattañhi mahāsattaṃ paṭhamaṃ brahmāno suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato cattāro mahārājāno ajinappaveṇiyā, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena paṭiggaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhito. Yathāhātiādinā mahāpadānadesanāya vuttavacanaṃ nidasseti. Setamhi chatteti dibbasetacchatte. Anudhāriyamāneti dhāriyamāne. Ettha ca chattaggahaṇeneva khaggādīni pañca kakudhabhaṇḍāni vuttānevāti daṭṭhabbaṃ. Khaggatālavaṇṭamorahatthakavālabījaniuṇhīsapaṭṭāpi hi chattena saha tadā upaṭṭhitā ahesuṃ. Chattādīniyeva ca tadā paññāyiṃsu, na chattādiggāhakā. Sabbā ca disāti dasa disā, nayidaṃ sabbadisāvilokanaṃ sattapadavītihāruttarakālaṃ. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimaṃ disaṃ olokesi, tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā, ‘‘mahāpurisa, idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā catasso anudisā heṭṭhā uparīti sabbā disā anuviloketvā sabbattha attanā sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti sattapadavītihārena agamāsi. Āsabhinti uttamaṃ. Aggoti sabbapaṭhamo. Jeṭṭhoti seṭṭhoti ca tasseva vevacanaṃ. Ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavoti imasmiṃ attabhāve pattabbaṃ arahattaṃ byākāsi. ‘‘Anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvenā’’ti saṃkhittena vuttamatthaṃ ‘‘yañhī’’tiādinā vitthārato dasseti. Tattha etthāti –
‘‘អនេកសាខញ្ច សហស្សមណ្ឌលំ,
‘‘Anekasākhañca sahassamaṇḍalaṃ,
ឆត្តំ មរូ ធារយុមន្តលិក្ខេ;
Chattaṃ marū dhārayumantalikkhe;
សុវណ្ណទណ្ឌា វីតិបតន្តិ ចាមរា,
Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā,
ន ទិស្សរេ ចាមរឆត្តគាហកា’’តិ។ (សុ. និ. ៦៩៣) –
Na dissare cāmarachattagāhakā’’ti. (su. ni. 693) –
ឥមិស្សា គាថាយ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ សព្ពត្ថ អប្បដិហតចារតាយ អនាវរណញាណន្តិ អាហ – ‘‘សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណបដិលាភស្សា’’តិ។ តថា អយំ ភគវាបិ គតោ…បេ.… បុព្ពនិមិត្តភាវេនាតិ ឯតេន អភិជាតិយំ ធម្មតាវសេន ឧប្បជ្ជនកវិសេសា សព្ពពោធិសត្តានំ សាធារណាតិ ទស្សេតិ។ បារមិតានិស្សន្ទា ហិ តេតិ។
Imissā gāthāya. Sabbaññutaññāṇameva sabbattha appaṭihatacāratāya anāvaraṇañāṇanti āha – ‘‘sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassā’’ti. Tathā ayaṃ bhagavāpi gato…pe… pubbanimittabhāvenāti etena abhijātiyaṃ dhammatāvasena uppajjanakavisesā sabbabodhisattānaṃ sādhāraṇāti dasseti. Pāramitānissandā hi teti.
វិក្កមីតិ អគមាសិ។ មរូតិ ទេវា។ សមាតិ វិលោកនសមតាយ សមា សទិសិយោ។ មហាបុរិសោ ហិ យថា ឯកំ ទិសំ វិលោកេសិ, ឯវំ សេសទិសាបិ, ន កត្ថចិ វិលោកនេ វិពន្ធោ តស្ស អហោសីតិ។ សមាតិ វា វិលោកេតុំ យុត្តាតិ អត្ថោ។ ន ហិ តទា ពោធិសត្តស្ស វិរូបពីភច្ឆវិសមរូបានិ វិលោកេតុំ អយុត្តានិ ទិសាសុ ឧបដ្ឋហន្តីតិ។
Vikkamīti agamāsi. Marūti devā. Samāti vilokanasamatāya samā sadisiyo. Mahāpuriso hi yathā ekaṃ disaṃ vilokesi, evaṃ sesadisāpi, na katthaci vilokane vibandho tassa ahosīti. Samāti vā viloketuṃ yuttāti attho. Na hi tadā bodhisattassa virūpabībhacchavisamarūpāni viloketuṃ ayuttāni disāsu upaṭṭhahantīti.
‘‘ឯវំ តថា គតោ’’តិ កាយគមនដ្ឋេន គតសទ្ទេន តថាគតសទ្ទំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ ញាណគមនដ្ឋេន តំ ទស្សេតុំ – ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ នេក្ខម្មេនាតិ អលោភប្បធានេន កុសលចិត្តុប្បាទេន។ កុសលា ហិ ធម្មា ឥធ នេក្ខម្មំ, ន បព្ពជ្ជាទយោ។ ‘‘បឋមជ្ឈានេនា’’តិ ច វទន្តិ។ បហាយាតិ បជហិត្វា។ គតោ អធិគតោ, បដិបន្នោ ឧត្តរិវិសេសន្តិ អត្ថោ។ បហាយាតិ វា បហានហេតុ, បហានលក្ខណំ វា។ ហេតុលក្ខណត្ថោ ហិ អយំ បហាយសទ្ទោ។ កាមច្ឆន្ទាទិប្បហានហេតុកញ្ហិ ‘‘គតោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ គមនំ អវពោធោ, បដិបត្តិ ឯវ វា កាមច្ឆន្ទាទិប្បហានេន ច លក្ខីយតិ។ ឯស នយោ បទាលេត្វាតិអាទីសុបិ។ អព្យាបាទេនាតិ មេត្តាយ។ អាលោកសញ្ញាយាតិ វិភូតំ កត្វា មនសិករណេន ឧបដ្ឋិតអាលោកសញ្ជាននេន។ អវិក្ខេបេនាតិ សមាធិនា។ ធម្មវវត្ថានេនាតិ កុសលាទិធម្មានំ យាថាវនិច្ឆយេន។ ‘‘សប្បច្ចយនាមរូបវវត្ថានេនា’’តិបិ វទន្តិ។ ឯវំ កាមច្ឆន្ទាទិនីវរណប្បហានេន ‘‘អភិជ្ឈំ លោកេ បហាយា’’តិអាទិនា (វិភ. ៥០៨) វុត្តាយ បឋមជ្ឈានស្ស បុព្ពភាគប្បដិបទាយ ភគវតោ តថាគតភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សហ ឧបាយេន អដ្ឋហិ សមាបត្តីហិ អដ្ឋារសហិ ច មហាវិបស្សនាហិ តំ ទស្សេតុំ – ‘‘ញាណេនា’’តិអាទិមាហ។ នាមរូបបរិគ្គហកង្ខាវិតរណានញ្ហិ វិពន្ធភូតស្ស មោហស្ស ទូរីករណេន ញាតបរិញ្ញាយំ ឋិតស្ស អនិច្ចសញ្ញាទយោ សិជ្ឈន្តិ, តថា ឈានសមាបត្តីសុ អភិរតិនិមិត្តេន បាមោជ្ជេន តត្ថ អនភិរតិយា វិនោទិតាយ ឈានាទីនំ សមធិគមោតិ សមាបត្តិវិបស្សនានំ អរតិវិនោទនអវិជ្ជាបទាលនាទិឧបាយោ, ឧប្បដិបាដិនិទ្ទេសោ បន នីវរណសភាវាយ អវិជ្ជាយ ហេដ្ឋា នីវរណេសុបិ សង្គហទស្សនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពោ។ សមាបត្តិវិហារប្បវេសវិពន្ធនេន នីវរណានិ កវាដសទិសានីតិ អាហ – ‘‘នីវរណកវាដំ ឧគ្ឃាដេត្វា’’តិ។
‘‘Evaṃ tathā gato’’ti kāyagamanaṭṭhena gatasaddena tathāgatasaddaṃ niddisitvā idāni ñāṇagamanaṭṭhena taṃ dassetuṃ – ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha nekkhammenāti alobhappadhānena kusalacittuppādena. Kusalā hi dhammā idha nekkhammaṃ, na pabbajjādayo. ‘‘Paṭhamajjhānenā’’ti ca vadanti. Pahāyāti pajahitvā. Gato adhigato, paṭipanno uttarivisesanti attho. Pahāyāti vā pahānahetu, pahānalakkhaṇaṃ vā. Hetulakkhaṇattho hi ayaṃ pahāyasaddo. Kāmacchandādippahānahetukañhi ‘‘gato’’ti ettha vuttaṃ gamanaṃ avabodho, paṭipatti eva vā kāmacchandādippahānena ca lakkhīyati. Esa nayo padāletvātiādīsupi. Abyāpādenāti mettāya. Ālokasaññāyāti vibhūtaṃ katvā manasikaraṇena upaṭṭhitaālokasañjānanena. Avikkhepenāti samādhinā. Dhammavavatthānenāti kusalādidhammānaṃ yāthāvanicchayena. ‘‘Sappaccayanāmarūpavavatthānenā’’tipi vadanti. Evaṃ kāmacchandādinīvaraṇappahānena ‘‘abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508) vuttāya paṭhamajjhānassa pubbabhāgappaṭipadāya bhagavato tathāgatabhāvaṃ dassetvā idāni saha upāyena aṭṭhahi samāpattīhi aṭṭhārasahi ca mahāvipassanāhi taṃ dassetuṃ – ‘‘ñāṇenā’’tiādimāha. Nāmarūpapariggahakaṅkhāvitaraṇānañhi vibandhabhūtassa mohassa dūrīkaraṇena ñātapariññāyaṃ ṭhitassa aniccasaññādayo sijjhanti, tathā jhānasamāpattīsu abhiratinimittena pāmojjena tattha anabhiratiyā vinoditāya jhānādīnaṃ samadhigamoti samāpattivipassanānaṃ arativinodanaavijjāpadālanādiupāyo, uppaṭipāṭiniddeso pana nīvaraṇasabhāvāya avijjāya heṭṭhā nīvaraṇesupi saṅgahadassanatthanti daṭṭhabbo. Samāpattivihārappavesavibandhanena nīvaraṇāni kavāṭasadisānīti āha – ‘‘nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā’’ti.
‘‘រត្តិំ វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា ទិវា កម្មន្តេ បយោជេតី’’តិ (ម. និ. ១.២៥១) វុត្តដ្ឋានេ វិតក្កវិចារា ធូមាយនា អធិប្បេតាតិ អាហ – ‘‘វិតក្កវិចារធូម’’ន្តិ។ កិញ្ចាបិ បឋមជ្ឈានូបចារេយេវ ទុក្ខំ, ចតុត្ថជ្ឈានោបចារេយេវ ច សុខំ បហីយតិ, អតិសយប្បហានំ បន សន្ធាយាហ – ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានេន សុខទុក្ខំ បហាយា’’តិ។ រូបសញ្ញាតិ សញ្ញាសីសេន រូបាវចរជ្ឈានានិ ចេវ តទារម្មណានិ ច វុត្តានិ។ រូបាវចរជ្ឈានម្បិ ហិ ‘‘រូប’’ន្តិ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.២៤៨; ៣.៣១២; ធ. ស. ២៤៨; បដិ. ម. ១.២០៩)។ តស្ស អារម្មណម្បិ កសិណរូបំ ‘‘រូប’’ន្តិ វុច្ចតិ បុរិមបទលោបេន ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៧៣-១៧៤; ម. និ. ២.២៤៩; ធ. ស. ២៤៤-២៤៥)។ តស្មា ឥធ រូបេ រូបជ្ឈានេ តំសហគតសញ្ញា រូបសញ្ញាតិ ឯវំ សញ្ញាសីសេន រូបាវចរជ្ឈានានិ វុត្តានិ។ រូបំ សញ្ញា អស្សាតិ រូបសញ្ញំ, រូបស្ស នាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ ឯវំ បថវីកសិណាទិភេទស្ស តទារម្មណស្ស ចេតំ អធិវចនន្តិ វេទិតព្ពំ។ បដិឃសញ្ញាតិ ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ រូបាទីនំ អារម្មណានញ្ច បដិឃាតេន បដិហននេន វិសយិវិសយសមោធានេ សមុប្បន្នា ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសហគតា សញ្ញា បដិឃសញ្ញា។ នានត្តសញ្ញាយោតិ នានត្តេ គោចរេ បវត្តា សញ្ញា, នានត្តា វា សញ្ញា នានត្តសញ្ញា, អដ្ឋ កាមាវចរកុសលសញ្ញា, ទ្វាទស អកុសលសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកុសលវិបាកសញ្ញា, ទ្វេ អកុសលវិបាកសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកិរិយសញ្ញាតិ ឯតាសំ ចតុចត្តាលីសសញ្ញានមេតំ អធិវចនំ។ ឯតា ហិ យស្មា រូបសញ្ញាទិភេទេ នានត្តេ នានាសភាវេ គោចរេ បវត្តន្តិ, យស្មា ច នានត្តា នានាសភាវា អញ្ញមញ្ញំ អសទិសា, តស្មា ‘‘នានត្តសញ្ញា’’តិ វុច្ចន្តិ។
‘‘Rattiṃ vitakketvā vicāretvā divā kammante payojetī’’ti (ma. ni. 1.251) vuttaṭṭhāne vitakkavicārā dhūmāyanā adhippetāti āha – ‘‘vitakkavicāradhūma’’nti. Kiñcāpi paṭhamajjhānūpacāreyeva dukkhaṃ, catutthajjhānopacāreyeva ca sukhaṃ pahīyati, atisayappahānaṃ pana sandhāyāha – ‘‘catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāyā’’ti. Rūpasaññāti saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni ceva tadārammaṇāni ca vuttāni. Rūpāvacarajjhānampi hi ‘‘rūpa’’nti vuccati uttarapadalopena ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.248; 3.312; dha. sa. 248; paṭi. ma. 1.209). Tassa ārammaṇampi kasiṇarūpaṃ ‘‘rūpa’’nti vuccati purimapadalopena ‘‘bahiddhā rūpāni passati suvaṇṇadubbaṇṇānī’’tiādīsu (dī. ni. 2.173-174; ma. ni. 2.249; dha. sa. 244-245). Tasmā idha rūpe rūpajjhāne taṃsahagatasaññā rūpasaññāti evaṃ saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni vuttāni. Rūpaṃ saññā assāti rūpasaññaṃ, rūpassa nāmanti vuttaṃ hoti. Evaṃ pathavīkasiṇādibhedassa tadārammaṇassa cetaṃ adhivacananti veditabbaṃ. Paṭighasaññāti cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighātena paṭihananena visayivisayasamodhāne samuppannā dvipañcaviññāṇasahagatā saññā paṭighasaññā. Nānattasaññāyoti nānatte gocare pavattā saññā, nānattā vā saññā nānattasaññā, aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā, ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā, dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyasaññāti etāsaṃ catucattālīsasaññānametaṃ adhivacanaṃ. Etā hi yasmā rūpasaññādibhede nānatte nānāsabhāve gocare pavattanti, yasmā ca nānattā nānāsabhāvā aññamaññaṃ asadisā, tasmā ‘‘nānattasaññā’’ti vuccanti.
អនិច្ចស្ស, អនិច្ចន្តិ វា អនុបស្សនា អនិច្ចានុបស្សនា, តេភូមកធម្មានំ អនិច្ចតំ គហេត្វា បវត្តាយ អនុបស្សនាយេតំ នាមំ។ និច្ចសញ្ញន្តិ សង្ខតធម្មេ ‘‘និច្ចា សស្សតា’’តិ បវត្តំ មិច្ឆាសញ្ញំ។ សញ្ញាសីសេន ទិដ្ឋិចិត្តានម្បិ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ។ និព្ពិទានុបស្សនាយាតិ សង្ខារេសុ និព្ពិជ្ជនាការេន បវត្តាយ អនុបស្សនាយ។ នន្ទិន្តិ សប្បីតិកតណ្ហំ។ វិរាគានុបស្សនាយាតិ សង្ខារេសុ វិរជ្ជនាការេន បវត្តាយ អនុបស្សនាយ។ និរោធានុបស្សនាយាតិ សង្ខារានំ និរោធស្ស អនុបស្សនាយ។ ‘‘តេ សង្ខារា និរុជ្ឈន្តិយេវ, អាយតិំ សមុទយវសេន ន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ ឯវំ វា អនុបស្សនា និរោធានុបស្សនា។ តេនេវាហ – ‘‘និរោធានុបស្សនាយ និរោធេតិ, នោ សមុទេតី’’តិ។ មុច្ចិតុកម្យតា ហិ អយំ ពលប្បត្តាតិ។ បដិនិស្សជ្ជនាការេន បវត្តា អនុបស្សនា បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា។ បដិសង្ខា សន្តិដ្ឋនា ហិ អយំ។ អាទានន្តិ និច្ចាទិវសេន គហណំ។ សន្តតិសមូហកិច្ចារម្មណានំ វសេន ឯកត្តគ្គហណំ ឃនសញ្ញា។ អាយូហនំ អភិសង្ខរណំ។ អវត្ថាវិសេសាបត្តិ វិបរិណាមោ។ ធុវសញ្ញន្តិ ថិរភាវគ្គហណំ។ និមិត្តន្តិ សមូហាទិឃនវសេន សកិច្ចបរិច្ឆេទតាយ ច សង្ខារានំ សវិគ្គហគ្គហណំ។ បណិធិន្តិ រាគាទិបណិធិំ។ សា បនត្ថតោ តណ្ហាវសេន សង្ខារេសុ នន្ទិតា។ អភិនិវេសន្តិ អត្តានុទិដ្ឋិំ។
Aniccassa, aniccanti vā anupassanā aniccānupassanā, tebhūmakadhammānaṃ aniccataṃ gahetvā pavattāya anupassanāyetaṃ nāmaṃ. Niccasaññanti saṅkhatadhamme ‘‘niccā sassatā’’ti pavattaṃ micchāsaññaṃ. Saññāsīsena diṭṭhicittānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo ito paresupi. Nibbidānupassanāyāti saṅkhāresu nibbijjanākārena pavattāya anupassanāya. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Virāgānupassanāyāti saṅkhāresu virajjanākārena pavattāya anupassanāya. Nirodhānupassanāyāti saṅkhārānaṃ nirodhassa anupassanāya. ‘‘Te saṅkhārā nirujjhantiyeva, āyatiṃ samudayavasena na uppajjantī’’ti evaṃ vā anupassanā nirodhānupassanā. Tenevāha – ‘‘nirodhānupassanāya nirodheti, no samudetī’’ti. Muccitukamyatā hi ayaṃ balappattāti. Paṭinissajjanākārena pavattā anupassanā paṭinissaggānupassanā. Paṭisaṅkhā santiṭṭhanā hi ayaṃ. Ādānanti niccādivasena gahaṇaṃ. Santatisamūhakiccārammaṇānaṃ vasena ekattaggahaṇaṃ ghanasaññā. Āyūhanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ. Avatthāvisesāpatti vipariṇāmo. Dhuvasaññanti thirabhāvaggahaṇaṃ. Nimittanti samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saṅkhārānaṃ saviggahaggahaṇaṃ. Paṇidhinti rāgādipaṇidhiṃ. Sā panatthato taṇhāvasena saṅkhāresu nanditā. Abhinivesanti attānudiṭṭhiṃ.
អនិច្ចទុក្ខាទិវសេន សព្ពធម្មតីរណំ អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនា។ សារាទានាភិនិវេសន្តិ អសារេ សារគ្គហណវិបល្លាសំ។ ឥស្សរកុត្តាទិវសេន លោកោ សមុប្បន្នោតិ អភិនិវេសោ សម្មោហាភិនិវេសោ ។ កេចិ បន ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធានន្តិអាទិនា បវត្តសំសយាបត្តិ សម្មោហាភិនិវេសោ’’តិ វទន្តិ។ សង្ខារេសុ លេណតាណភាវគ្គហណំ អាលយាភិនិវេសោ។ ‘‘អាលយរតា អាលយសម្មុទិតា’’តិ (ទី. និ. ២.៦៤; ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៧) វចនតោ អាលយោ តណ្ហា, សាយេវ ចក្ខាទីសុ រូបាទីសុ ច អភិនិវេសវសេន បវត្តិយា អាលយាភិនិវេសោតិ កេចិ។ ‘‘ឯវំវិធា សង្ខារា បដិនិស្សជ្ជីយន្តី’’តិ បវត្តំ ញាណំ បដិសង្ខានុបស្សនា។ វដ្ដតោ វិគតត្តា វិវដ្ដំ, និព្ពានំ។ តត្ថ អារម្មណករណសង្ខាតេន អនុបស្សនេន បវត្តិយា វិវដ្ដានុបស្សនា, គោត្រភូ។ សំយោគាភិនិវេសន្តិ សំយុជ្ជនវសេន សង្ខារេសុ អភិនិវិសនំ។ ទិដ្ឋេកដ្ឋេតិ ទិដ្ឋិយា សហជាតេកដ្ឋេ បហានេកដ្ឋេ ច។ ឱឡារិកេតិ ឧបរិមគ្គវជ្ឈេ កិលេសេ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ, អញ្ញថា ទស្សនបហាតព្ពាបិ ទុតិយមគ្គវជ្ឈេហិ ឱឡារិកាតិ។ អណុសហគតេតិ អណុភូតេ។ ឥទំ ហេដ្ឋិមមគ្គវជ្ឈេ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ។ សព្ពកិលេសេតិ អវសិដ្ឋសព្ពកិលេសេ។ ន ហិ បឋមាទិមគ្គេហិបិ បហីនា កិលេសា បុន បហីយន្តីតិ។
Aniccadukkhādivasena sabbadhammatīraṇaṃ adhipaññādhammavipassanā. Sārādānābhinivesanti asāre sāraggahaṇavipallāsaṃ. Issarakuttādivasena loko samuppannoti abhiniveso sammohābhiniveso. Keci pana ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhānantiādinā pavattasaṃsayāpatti sammohābhiniveso’’ti vadanti. Saṅkhāresu leṇatāṇabhāvaggahaṇaṃ ālayābhiniveso. ‘‘Ālayaratā ālayasammuditā’’ti (dī. ni. 2.64; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) vacanato ālayo taṇhā, sāyeva cakkhādīsu rūpādīsu ca abhinivesavasena pavattiyā ālayābhinivesoti keci. ‘‘Evaṃvidhā saṅkhārā paṭinissajjīyantī’’ti pavattaṃ ñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanā. Vaṭṭato vigatattā vivaṭṭaṃ, nibbānaṃ. Tattha ārammaṇakaraṇasaṅkhātena anupassanena pavattiyā vivaṭṭānupassanā, gotrabhū. Saṃyogābhinivesanti saṃyujjanavasena saṅkhāresu abhinivisanaṃ. Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe pahānekaṭṭhe ca. Oḷāriketi uparimaggavajjhe kilese apekkhitvā vuttaṃ, aññathā dassanapahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti. Aṇusahagateti aṇubhūte. Idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe apekkhitvā vuttaṃ. Sabbakileseti avasiṭṭhasabbakilese. Na hi paṭhamādimaggehipi pahīnā kilesā puna pahīyantīti.
កក្ខឡត្តំ កថិនភាវោ។ បគ្ឃរណំ ទ្រវភាវោ។ លោកិយវាយុនា ភស្តាយ វិយ យេន តំតំកលាបស្ស ឧទ្ធុមាយនំ, ថទ្ធភាវោ វា, តំ វិត្ថម្ភនំ។ វិជ្ជមានេបិ កលាបន្តរភូតានំ កលាបន្តរភូតេហិ ផុដ្ឋភាវេ តំតំភូតវិវិត្តតា រូបបរិយន្តោ អាកាសោតិ យេសំ យោ បរិច្ឆេទោ, តេហិ សោ អសម្ផុដ្ឋោវ, អញ្ញថា ភូតានំ បរិច្ឆេទភាវោ ន សិយា ព្យាបិតភាវាបត្តិតោ។ យស្មិំ កលាបេ ភូតានំ បរិច្ឆេទោ, តេហិ អសម្ផុដ្ឋភាវោ អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ។ តេនាហ – ភគវា អាកាសធាតុនិទ្ទេសេ (ធ. ស. ៦៣៧) ‘‘អសម្ផុដ្ឋោ ចតូហិ មហាភូតេហី’’តិ។
Kakkhaḷattaṃ kathinabhāvo. Paggharaṇaṃ dravabhāvo. Lokiyavāyunā bhastāya viya yena taṃtaṃkalāpassa uddhumāyanaṃ, thaddhabhāvo vā, taṃ vitthambhanaṃ. Vijjamānepi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi phuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā bhūtānaṃ paricchedabhāvo na siyā byāpitabhāvāpattito. Yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, tehi asamphuṭṭhabhāvo asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ. Tenāha – bhagavā ākāsadhātuniddese (dha. sa. 637) ‘‘asamphuṭṭho catūhi mahābhūtehī’’ti.
វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិសទិសុប្បត្តិ រុប្បនំ។ ចេតនាបធានត្តា សង្ខារក្ខន្ធធម្មានំ ចេតនាវសេនេតំ វុត្តំ – ‘‘សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណ’’ន្តិ។ តថា ហិ សុត្តន្តភាជនីយេ សង្ខារក្ខន្ធវិភង្គេ (វិភ. ៩២) ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា ចេតនា’’តិអាទិនា ចេតនាវ វិភត្តា។ អភិសង្ខរលក្ខណា ច ចេតនា។ យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ, កុសលា ចេតនា កាមាវចរា’’តិអាទិ។ ផរណំ សវិប្ផារិកតា។ អស្សទ្ធិយេតិ អស្សទ្ធិយហេតុ។ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ។ ឯស នយោ កោសជ្ជេតិអាទីសុ។ វូបសមលក្ខណន្តិ កាយចិត្តបរិឡាហូបសមលក្ខណំ។ លីនុទ្ធច្ចរហិតេ អធិចិត្តេ បវត្តមានេ បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ អព្យាវដតាយ អជ្ឈុបេក្ខនំ បដិសង្ខានំ បក្ខបាតុបច្ឆេទតោ។
Virodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ. Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāvasenetaṃ vuttaṃ – ‘‘saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇa’’nti. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 92) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā. Abhisaṅkharalakkhaṇā ca cetanā. Yathāha – ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro, kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādi. Pharaṇaṃ savipphārikatā. Assaddhiyeti assaddhiyahetu. Nimittatthe bhummaṃ. Esa nayo kosajjetiādīsu. Vūpasamalakkhaṇanti kāyacittapariḷāhūpasamalakkhaṇaṃ. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭatāya ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ pakkhapātupacchedato.
មុសាវាទាទីនំ វិសំវាទនាទិកិច្ចតាយ លូខានំ អបរិគ្គាហកានំ បដិបក្ខភាវតោ បរិគ្គាហកសភាវា សម្មាវាចា, សិនិទ្ធភាវតោ សម្បយុត្តធម្មេ សម្មាវាចាបច្ចយសុភាសិតានំ សោតារញ្ច បុគ្គលំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ សា បរិគ្គហលក្ខណា។ កាយិកកិរិយា កិញ្ចិ កត្តព្ពំ សមុដ្ឋាបេតិ, សយញ្ច សមុដ្ឋហនំ ឃដនំ ហោតីតិ សម្មាកម្មន្តសង្ខាតា វិរតីបិ សមុដ្ឋានលក្ខណា ទដ្ឋព្ពា, សម្បយុត្តធម្មានំ វា ឧក្ខិបនំ សមុដ្ឋាបនំ កាយិកកិរិយាយ ភារុក្ខិបនំ វិយ។ ជីវមានស្ស សត្តស្ស, សម្បយុត្តធម្មានំ វា ជីវិតិន្ទ្រិយបវត្តិយា, អាជីវស្សេវ វា សុទ្ធិ វោទានំ។ ‘‘សង្ខារា’’តិ ឥធ ចេតនា អធិប្បេតាតិ វុត្តំ – ‘‘សង្ខារានំ ចេតនាលក្ខណ’’ន្តិ។ នមនំ អារម្មណាភិមុខភាវោ។ អាយតនំ បវត្តនំ។ អាយតនវសេន ហិ អាយសង្ខាតានំ ចិត្តចេតសិកានំ បវត្តិ។ តណ្ហាយ ហេតុលក្ខណន្តិ វដ្ដស្ស ជនកហេតុភាវោ, មគ្គស្ស បន និព្ពានសម្បាបកត្តន្តិ អយមេតេសំ វិសេសោ។
Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhakasabhāvā sammāvācā, siniddhabhāvato sampayuttadhamme sammāvācāpaccayasubhāsitānaṃ sotārañca puggalaṃ pariggaṇhātīti sā pariggahalakkhaṇā. Kāyikakiriyā kiñci kattabbaṃ samuṭṭhāpeti, sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammantasaṅkhātā viratīpi samuṭṭhānalakkhaṇā daṭṭhabbā, sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyapavattiyā, ājīvasseva vā suddhi vodānaṃ. ‘‘Saṅkhārā’’ti idha cetanā adhippetāti vuttaṃ – ‘‘saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇa’’nti. Namanaṃ ārammaṇābhimukhabhāvo. Āyatanaṃ pavattanaṃ. Āyatanavasena hi āyasaṅkhātānaṃ cittacetasikānaṃ pavatti. Taṇhāya hetulakkhaṇanti vaṭṭassa janakahetubhāvo, maggassa pana nibbānasampāpakattanti ayametesaṃ viseso.
តថលក្ខណំ អវិបរីតសភាវោ។ ឯករសោ អញ្ញមញ្ញនាតិវត្តនំ អនូនាធិកភាវោ។ យុគនទ្ធា សមថវិបស្សនាវ។ ‘‘សទ្ធាបញ្ញា បគ្គហាវិក្ខេបា’’តិបិ វទន្តិ។ ខយោតិ កិលេសក្ខយោ មគ្គោ។ អនុប្បាទបរិយោសានតាយ អនុប្បាទោ ផលំ។ បស្សទ្ធិ កិលេសវូបសមោ។ ឆន្ទស្សាតិ កត្តុកាមតាឆន្ទស្ស។ មូលលក្ខណំ បតិដ្ឋាភាវោ។ សមុដ្ឋានលក្ខណំ អារម្មណប្បដិបាទកតាយ សម្បយុត្តធម្មានំ ឧប្បត្តិហេតុតា។ សមោធានំ វិសយាទិសន្និបាតេន គហេតព្ពាការោ, យា សង្គតីតិ វុច្ចតិ។ សមំ, សហ ឱទហន្តិ អនេន សម្បយុត្តធម្មាតិ វា សមោធានំ, ផស្សោ។ សមោសរន្តិ សន្និបតន្តិ ឯត្ថាតិ សមោសរណំ។ វេទនាយ វិនា អប្បវត្តមានា សម្បយុត្តធម្មា វេទនានុភវននិមិត្តំ សមោសដា វិយ ហោន្តីតិ ឯវំ វុត្តំ។ គោបានសីនំ កូដំ វិយ សម្បយុត្តានំ បាមោក្ខភាវោ បមុខលក្ខណំ។ តតោ, តេសំ វា សម្បយុត្តធម្មានំ ឧត្តរិ បធានន្តិ តតុត្តរិ។ បញ្ញុត្តរា ហិ កុសលា ធម្មា។ វិមុត្តិយាតិ ផលស្ស។ តញ្ហិ សីលាទិគុណសារស្ស បរមុក្កំសភាវេន សារំ។ អយញ្ច លក្ខណវិភាគោ ឆធាតុបញ្ចឈានង្គាទិវសេន តំតំសុត្តបទានុសារេន បោរាណដ្ឋកថាយំ អាគតនយេន ច កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ។ តថា ហិ បុព្ពេ វុត្តោបិ កោចិ ធម្មោ បរិយាយន្តរប្បកាសនត្ថំ បុន ទស្សិតោ, តតោ ឯវ ច ‘‘ឆន្ទមូលកា កុសលា ធម្មា មនសិការសមុដ្ឋានា ផស្សសមោធានា វេទនាសមោសរណា’’តិ, ‘‘បញ្ញុត្តរា កុសលា ធម្មា’’តិ, ‘‘វិមុត្តិសារមិទំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ, ‘‘និព្ពានោគធញ្ហិ, អាវុសោ, ព្រហ្មចរិយំ និព្ពានបរិយោសាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.៥១២) ច សុត្តបទានំ វសេន ‘‘ឆន្ទស្ស មូលលក្ខណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។
Tathalakkhaṇaṃ aviparītasabhāvo. Ekaraso aññamaññanātivattanaṃ anūnādhikabhāvo. Yuganaddhā samathavipassanāva. ‘‘Saddhāpaññā paggahāvikkhepā’’tipi vadanti. Khayoti kilesakkhayo maggo. Anuppādapariyosānatāya anuppādo phalaṃ. Passaddhi kilesavūpasamo. Chandassāti kattukāmatāchandassa. Mūlalakkhaṇaṃ patiṭṭhābhāvo. Samuṭṭhānalakkhaṇaṃ ārammaṇappaṭipādakatāya sampayuttadhammānaṃ uppattihetutā. Samodhānaṃ visayādisannipātena gahetabbākāro, yā saṅgatīti vuccati. Samaṃ, saha odahanti anena sampayuttadhammāti vā samodhānaṃ, phasso. Samosaranti sannipatanti etthāti samosaraṇaṃ. Vedanāya vinā appavattamānā sampayuttadhammā vedanānubhavananimittaṃ samosaṭā viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Gopānasīnaṃ kūṭaṃ viya sampayuttānaṃ pāmokkhabhāvo pamukhalakkhaṇaṃ. Tato, tesaṃ vā sampayuttadhammānaṃ uttari padhānanti tatuttari. Paññuttarā hi kusalā dhammā. Vimuttiyāti phalassa. Tañhi sīlādiguṇasārassa paramukkaṃsabhāvena sāraṃ. Ayañca lakkhaṇavibhāgo chadhātupañcajhānaṅgādivasena taṃtaṃsuttapadānusārena porāṇaṭṭhakathāyaṃ āgatanayena ca katoti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi pubbe vuttopi koci dhammo pariyāyantarappakāsanatthaṃ puna dassito, tato eva ca ‘‘chandamūlakā kusalā dhammā manasikārasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanāsamosaraṇā’’ti, ‘‘paññuttarā kusalā dhammā’’ti, ‘‘vimuttisāramidaṃ brahmacariya’’nti, ‘‘nibbānogadhañhi, āvuso, brahmacariyaṃ nibbānapariyosāna’’nti (saṃ. ni. 5.512) ca suttapadānaṃ vasena ‘‘chandassa mūlalakkhaṇa’’ntiādi vuttaṃ.
តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ អវិបរីតសភាវត្តា។ តថានិ តំសភាវត្តា, អវិតថានិ អមុសាសភាវត្តា, អនញ្ញថានិ អញ្ញាការរហិតត្តា។ ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោតិ ជាតិបច្ចយា សម្ភូតំ ហុត្វា សហិតស្ស អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ អាគតភាវោ, អនុបវត្តត្ថោតិ អត្ថោ។ អថ វា សម្ភូតដ្ឋោ ច សមុទាគតដ្ឋោ ច សម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ, ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ, ន ច ជាតិំ វិនា អញ្ញតោ ហោតីតិ ជាតិបច្ចយសម្ភូតដ្ឋោ, ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ ជាតិបច្ចយសមុទាគតដ្ឋោ។ យា យា ជាតិ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, តទនុរូបំ បាតុភាវោតិ អត្ថោ។ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោតិ ឯត្ថាបិ ន អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ ន ហោតិ, ន ច អវិជ្ជំ វិនា សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ។ យា យា អវិជ្ជា យេសំ យេសំ សង្ខារានំ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, អយំ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ, បច្ចយភាវោតិ អត្ថោ។
Tathadhammānāma cattāri ariyasaccāni aviparītasabhāvattā. Tathāni taṃsabhāvattā, avitathāni amusāsabhāvattā, anaññathāni aññākārarahitattā. Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattatthoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho, na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotīti jātipaccayasambhūtaṭṭho, itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho. Yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpaṃ pātubhāvoti attho. Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti etthāpi na avijjā saṅkhārānaṃ paccayo na hoti, na ca avijjaṃ vinā saṅkhārā uppajjanti. Yā yā avijjā yesaṃ yesaṃ saṅkhārānaṃ yathā yathā paccayo hoti, ayaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, paccayabhāvoti attho.
ភគវា តំ ជានាតិ បស្សតីតិ សម្ពន្ធោ។ តេនាតិ ភគវតា។ តំ វិភជ្ជមានន្តិ យោជេតព្ពំ។ តន្តិ រូបាយតនំ។ ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន មជ្ឈត្តំ សង្គណ្ហាតិ, តថា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នបរិត្តអជ្ឈត្តពហិទ្ធាតទុភយាទិភេទំ។ លព្ភមានកបទវសេនាតិ ‘‘រូបាយតនំ ទិដ្ឋំ, សទ្ទាយតនំ សុតំ, គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ មុតំ, សព្ពំ រូបំ មនសា វិញ្ញាត’’ន្តិ (ធ. ស. ៩៦៦) វចនតោ ទិដ្ឋបទញ្ច វិញ្ញាតបទញ្ច រូបារម្មណេ លព្ភតិ។ អនេកេហិ នាមេហីតិ ‘‘រូបារម្មណំ ឥដ្ឋំ អនិដ្ឋំ មជ្ឈត្តំ បរិត្តំ អតីតំ អនាគតំ បច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា ទិដ្ឋំ វិញ្ញាតំ រូបំ រូបាយតនំ រូបធាតុ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិ ឯវមាទីហិ អនេកេហិ នាមេហិ។ តេរសហិ វារេហីតិ រូបកណ្ឌេ អាគតេ តេរស និទ្ទេសវារេ សន្ធាយាហ។ ទ្វេបញ្ញាសាយ នយេហីតិ ឯកេកស្មិំ វារេ ចតុន្នំ ចតុន្នំ វវត្ថាបននយានំ វសេន ទ្វិបញ្ញាសាយ នយេហិ។ តថមេវាតិ អវិបរីតទស្សិតាយ អប្បដិវត្តិយទេសនតាយ ច តថមេវ ហោតិ។ ជានាមិ អព្ភញ្ញាសិន្តិ វត្តមានាតីតកាលេសុ ញាណប្បវត្តិទស្សនេន អនាគតេបិ ញាណប្បវត្តិ វុត្តាយេវាតិ ទដ្ឋព្ពា។ វិទិត-សទ្ទោ អនាមដ្ឋកាលវិសេសោ វេទិតព្ពោ ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.១៨៨; ម. និ. ១.៧-៨; សំ. និ. ៣.២០៨; អ. និ. ៤.២៣) វិយ។ ន ឧបដ្ឋាសីតិ អត្តត្តនិយវសេន ន ឧបគញ្ឆិ ។ យថា រូបារម្មណាទយោ ធម្មា យំសភាវា យំបការា ច, តថា នេ បស្សតិ ជានាតិ គច្ឆតីតិ តថាគតោតិ ឯវំ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ។ កេចិ បន ‘‘និរុត្តិនយេន បិសោទរាទិបក្ខេបេន វា ទស្សីសទ្ទស្ស លោបំ, អាគត-សទ្ទស្ស ចាគមំ កត្វា តថាគតោ’’តិ វណ្ណេន្តិ។
Bhagavā taṃ jānāti passatīti sambandho. Tenāti bhagavatā. Taṃ vibhajjamānanti yojetabbaṃ. Tanti rūpāyatanaṃ. Iṭṭhāniṭṭhādīti ādi-saddena majjhattaṃ saṅgaṇhāti, tathā atītānāgatapaccuppannaparittaajjhattabahiddhātadubhayādibhedaṃ. Labbhamānakapadavasenāti ‘‘rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ, saddāyatanaṃ sutaṃ, gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, sabbaṃ rūpaṃ manasā viññāta’’nti (dha. sa. 966) vacanato diṭṭhapadañca viññātapadañca rūpārammaṇe labbhati. Anekehi nāmehīti ‘‘rūpārammaṇaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhaṃ majjhattaṃ parittaṃ atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ajjhattaṃ bahiddhā diṭṭhaṃ viññātaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ rūpadhātu vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’nti evamādīhi anekehi nāmehi. Terasahi vārehīti rūpakaṇḍe āgate terasa niddesavāre sandhāyāha. Dvepaññāsāya nayehīti ekekasmiṃ vāre catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ vasena dvipaññāsāya nayehi. Tathamevāti aviparītadassitāya appaṭivattiyadesanatāya ca tathameva hoti. Jānāmi abbhaññāsinti vattamānātītakālesu ñāṇappavattidassanena anāgatepi ñāṇappavatti vuttāyevāti daṭṭhabbā. Vidita-saddo anāmaṭṭhakālaviseso veditabbo ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (dī. ni. 3.188; ma. ni. 1.7-8; saṃ. ni. 3.208; a. ni. 4.23) viya. Na upaṭṭhāsīti attattaniyavasena na upagañchi . Yathā rūpārammaṇādayo dhammā yaṃsabhāvā yaṃpakārā ca, tathā ne passati jānāti gacchatīti tathāgatoti evaṃ padasambhavo veditabbo. Keci pana ‘‘niruttinayena pisodarādipakkhepena vā dassīsaddassa lopaṃ, āgata-saddassa cāgamaṃ katvā tathāgato’’ti vaṇṇenti.
យំ រត្តិន្តិ យស្សំ រត្តិយំ។ អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ។ តិណ្ណំ មារានន្តិ កិលេសាភិសង្ខារទេវបុត្តសង្ខាតានំ តិណ្ណំ មារានំ។ អនុបវជ្ជន្តិ និទ្ទោសតាយ ន ឧបវជ្ជំ។ អនូនន្តិ បក្ខិបិតព្ពាភាវេន ន ឩនំ។ អនធិកន្តិ អបនេតព្ពាភាវេន ន អធិកំ។ សព្ពាការបរិបុណ្ណន្តិ អត្ថព្យញ្ជនាទិសម្បត្តិយា សព្ពាការេន បរិបុណ្ណំ។ នោ អញ្ញថាតិ ‘‘តថេវា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ ព្យតិរេកេន សម្បាទេតិ។ តេន យទត្ថំ ភាសិតំ, តទត្ថនិប្ផាទនតោ យថា ភាសិតំ ភគវតា, តថេវាតិ អវិបរីតទេសនតំ ទស្សេតិ។ គទត្ថោតិ ឯតេន តថំ គទតីតិ តថាគតោតិ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា និរុត្តិនយេន វុត្តន្តិ ទស្សេតិ។ តថា គតមស្សាតិ តថាគតោ។ គតន្តិ ច កាយស្ស វាចាយ វា បវត្តីតិ អត្ថោ។ តថាតិ ច វុត្តេ យំ-តំ-សទ្ទានំ អព្យភិចារិតសម្ពន្ធតាយ យថាតិ អយមត្ថោ ឧបដ្ឋិតោយេវ ហោតិ។ កាយវាចាកិរិយានញ្ច អញ្ញមញ្ញានុលោមេន វចនិច្ឆាយំ កាយស្ស វាចា, វាចាយ ច កាយោ សម្ពន្ធភាវេន ឧបតិដ្ឋតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ។ ឥមស្មិំ បន អត្ថេ តថាវាទិតាយ តថាគតោតិ អយម្បិ អត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ។ សោ បន បុព្ពេ បការន្តរេន ទស្សិតោតិ អាហ – ‘‘ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ’’តិ។
Yaṃ rattinti yassaṃ rattiyaṃ. Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. Tiṇṇaṃ mārānanti kilesābhisaṅkhāradevaputtasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ mārānaṃ. Anupavajjanti niddosatāya na upavajjaṃ. Anūnanti pakkhipitabbābhāvena na ūnaṃ. Anadhikanti apanetabbābhāvena na adhikaṃ. Sabbākāraparipuṇṇanti atthabyañjanādisampattiyā sabbākārena paripuṇṇaṃ. No aññathāti ‘‘tathevā’’ti vuttamevatthaṃ byatirekena sampādeti. Tena yadatthaṃ bhāsitaṃ, tadatthanipphādanato yathā bhāsitaṃ bhagavatā, tathevāti aviparītadesanataṃ dasseti. Gadatthoti etena tathaṃ gadatīti tathāgatoti da-kārassa ta-kāraṃ katvā niruttinayena vuttanti dasseti. Tathā gatamassāti tathāgato. Gatanti ca kāyassa vācāya vā pavattīti attho. Tathāti ca vutte yaṃ-taṃ-saddānaṃ abyabhicāritasambandhatāya yathāti ayamattho upaṭṭhitoyeva hoti. Kāyavācākiriyānañca aññamaññānulomena vacanicchāyaṃ kāyassa vācā, vācāya ca kāyo sambandhabhāvena upatiṭṭhatīti imamatthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Imasmiṃ pana atthe tathāvāditāya tathāgatoti ayampi attho siddho hoti. So pana pubbe pakārantarena dassitoti āha – ‘‘evaṃ tathākāritāya tathāgato’’ti.
តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសូតិ ឯតេន យទេកេ ‘‘តិរិយំ វិយ ឧបរិ អធោ ច សន្តិ លោកធាតុយោ’’តិ វទន្តិ, តំ បដិសេធេតិ។ ទេសនាវិលាសោយេវ ទេសនាវិលាសមយោ យថា ‘‘បុញ្ញមយំ ទានមយ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០; នេត្តិ. ៣៣)។ និបាតានំ វាចកសទ្ទសន្និធានេ តទត្ថជោតនភាវេន បវត្តនតោ គត-សទ្ទោយេវ អវគតត្ថំ អតីតត្ថញ្ច វទតីតិ អាហ – ‘‘គតោតិ អវគតោ អតីតោ’’តិ។ អថ វា អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ យាវ សម្ពោធិ, ឯត្ថន្តរេ មហាពោធិយានបដិបត្តិយា ហានដ្ឋានសំកិលេសនិវត្តីនំ អភាវតោ យថា បណិធានំ, តថា គតោ អភិនីហារានុរូបំ បដិបន្នោតិ តថាគតោ។ អថ វា មហិទ្ធិកតាយ បដិសម្ភិទានំ ឧក្កំសាធិគមេន អនាវរណញាណតាយ ច កត្ថចិបិ បដិឃាតាភាវតោ យថា រុចិ, តថា កាយវាចាចិត្តានំ គតានិ គមនានិ បវត្តិយោ ឯតស្សាតិ តថាគតោ។ យស្មា ច លោកេ វិធយុត្តគតបការសទ្ទា សមានត្ថា ទិស្សន្តិ, តស្មា យថាវិធា វិបស្សិអាទយោ ភគវន្តោ, អយម្បិ ភគវា តថាវិធោតិ តថាគតោ។ យថា យុត្តា ច តេ ភគវន្តោ, អយម្បិ ភគវា តថា យុត្តោតិ តថាគតោ។ អថ វា យស្មា សច្ចំ តត្វំ តច្ឆំ តថន្តិ ញាណស្សេតំ អធិវចនំ, តស្មា តថេន ញាណេន អាគតោតិ តថាគតោតិ ឯវម្បិ តថាគតសទ្ទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsūti etena yadeke ‘‘tiriyaṃ viya upari adho ca santi lokadhātuyo’’ti vadanti, taṃ paṭisedheti. Desanāvilāsoyeva desanāvilāsamayo yathā ‘‘puññamayaṃ dānamaya’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305; itivu. 60; netti. 33). Nipātānaṃ vācakasaddasannidhāne tadatthajotanabhāvena pavattanato gata-saddoyeva avagatatthaṃ atītatthañca vadatīti āha – ‘‘gatoti avagato atīto’’ti. Atha vā abhinīhārato paṭṭhāya yāva sambodhi, etthantare mahābodhiyānapaṭipattiyā hānaṭṭhānasaṃkilesanivattīnaṃ abhāvato yathā paṇidhānaṃ, tathā gato abhinīhārānurūpaṃ paṭipannoti tathāgato. Atha vā mahiddhikatāya paṭisambhidānaṃ ukkaṃsādhigamena anāvaraṇañāṇatāya ca katthacipi paṭighātābhāvato yathā ruci, tathā kāyavācācittānaṃ gatāni gamanāni pavattiyo etassāti tathāgato. Yasmā ca loke vidhayuttagatapakārasaddā samānatthā dissanti, tasmā yathāvidhā vipassiādayo bhagavanto, ayampi bhagavā tathāvidhoti tathāgato. Yathā yuttā ca te bhagavanto, ayampi bhagavā tathā yuttoti tathāgato. Atha vā yasmā saccaṃ tatvaṃ tacchaṃ tathanti ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tathena ñāṇena āgatoti tathāgatoti evampi tathāgatasaddassa attho veditabbo.
‘‘បហាយ កាមាទិមលេ យថា គតា,
‘‘Pahāya kāmādimale yathā gatā,
សមាធិញាណេហិ វិបស្សិអាទយោ;
Samādhiñāṇehi vipassiādayo;
មហេសិនោ សក្យមុនី ជុតិន្ធរោ,
Mahesino sakyamunī jutindharo,
តថាគតោ តេន តថាគតោ មតោ។
Tathāgato tena tathāgato mato.
‘‘តថញ្ច ធាតាយតនាទិលក្ខណំ,
‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
សភាវសាមញ្ញវិភាគភេទតោ;
Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
សយម្ភុញាណេន ជិនោយមាគតោ,
Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
តថាគតោ វុច្ចតិ សក្យបុង្គវោ។
Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
‘‘តថានិ សច្ចានិ សមន្តចក្ខុនា,
‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
តថា ឥទប្បច្ចយតា ច សព្ពសោ;
Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
អនញ្ញនេយ្យេន យតោ វិភាវិតា,
Anaññaneyyena yato vibhāvitā,
យាថាវតោ តេន ជិនោ តថាគតោ។
Yāthāvato tena jino tathāgato.
‘‘អនេកភេទាសុបិ លោកធាតុសុ,
‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
ជិនស្ស រុបាយតនាទិគោចរេ;
Jinassa rupāyatanādigocare;
វិចិត្តភេទេ តថមេវ ទស្សនំ,
Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
តថាគតោ តេន សមន្តលោចនោ។
Tathāgato tena samantalocano.
‘‘យតោ ច ធម្មំ តថមេវ ភាសតិ,
‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
ករោតិ វាចាយនុលោមមត្តនោ;
Karoti vācāyanulomamattano;
គុណេហិ លោកំ អភិភុយ្យិរីយតិ,
Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
តថាគតោ តេនបិ លោកនាយកោ។
Tathāgato tenapi lokanāyako.
‘‘យថាភិនីហារមតោ យថារុចិ,
‘‘Yathābhinīhāramato yathāruci,
បវត្តវាចា តនុចិត្តភាវតោ;
Pavattavācā tanucittabhāvato;
យថាវិធា យេន បុរា មហេសិនោ,
Yathāvidhā yena purā mahesino,
តថាវិធោ តេន ជិនោ តថាគតោ’’តិ។ (ទី. និ. ដី. ១.៧) –
Tathāvidho tena jino tathāgato’’ti. (dī. ni. ṭī. 1.7) –
សង្គហគាថា មុខមត្តមេវ, កស្មា? អប្បមាទបទំ វិយ សកលកុសលធម្មសម្បដិបត្តិយា សព្ពពុទ្ធគុណានំ សង្គាហកត្តា។ តេនេវាហ – ‘‘សព្ពាការេនា’’តិអាទិ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ។
Saṅgahagāthā mukhamattameva, kasmā? Appamādapadaṃ viya sakalakusaladhammasampaṭipattiyā sabbabuddhaguṇānaṃ saṅgāhakattā. Tenevāha – ‘‘sabbākārenā’’tiādi. Sesamettha uttānatthameva.
១៧១. ទុតិយេ ឧប្បត្តីតិ បឋមាយ ជាតិយា និព្ពត្តិំ វត្វា អរិយាយ ជាតិយា និព្ពត្តិំ ទស្សេតុំ – ‘‘និប្ផត្តី’’តិ អាហ។ តទា ហិស្ស ពុទ្ធភាវនិប្ផត្តីតិ។ ‘‘ទុល្លភោ’’តិអាទិំ វត្វា ការណស្ស ទូរសម្ភារភាវតោ តត្ថ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯកវារ’’ន្តិអាទិមាហ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តត្ថ វារគណនា នាម មាសសំវច្ឆរកប្បគណនាទិកា, កប្បានំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ តីណិ អសង្ខ្យេយ្យានិបិ បារមិយោ បូរេត្វាបិ ពុទ្ធេន ភវិតុំ ន សក្កា, ហេដ្ឋិមកោដិយា បន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច និរន្តរំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា ពុទ្ធភាវំ បត្តុំ សក្កា, ន ឥតោ អញ្ញថាតិ ឥមិនា ការណេន ទុល្លភោ បាតុភាវោ ពុទ្ធានន្តិ។
171. Dutiye uppattīti paṭhamāya jātiyā nibbattiṃ vatvā ariyāya jātiyā nibbattiṃ dassetuṃ – ‘‘nipphattī’’ti āha. Tadā hissa buddhabhāvanipphattīti. ‘‘Dullabho’’tiādiṃ vatvā kāraṇassa dūrasambhārabhāvato tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘ekavāra’’ntiādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – tattha vāragaṇanā nāma māsasaṃvaccharakappagaṇanādikā, kappānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ dve asaṅkhyeyyāni tīṇi asaṅkhyeyyānipi pāramiyo pūretvāpi buddhena bhavituṃ na sakkā, heṭṭhimakoṭiyā pana cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca nirantaraṃ dasa pāramiyo pūretvā buddhabhāvaṃ pattuṃ sakkā, na ito aññathāti iminā kāraṇena dullabho pātubhāvo buddhānanti.
១៧២. តតិយេ និច្ចំ ន ហោតីតិ អភិណ្ហប្បវត្តិកំ ន ហោតិ កទាចិទេវ សម្ភវតោ។ យេភុយ្យេន មនុស្សា អច្ឆរិយំ ទិស្វា អច្ឆរំ បហរន្តិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អច្ឆរំ បហរិត្វា បស្សិតព្ពោ’’តិ។ សមន្នាគតត្តាតិ ឯតេន អច្ឆរិយា គុណធម្មា ឯតស្មិំ សន្តីតិ អច្ឆរិយោតិ ទស្សេតិ។ អបិច អាទិតោ បភុតិ អភិនីហារាវហោ, តតោ បរម្បិ អនញ្ញសាធារណេ គុណធម្មេ អាចិណ្ណវាតិ អច្ឆរិយោតិ អាហ – ‘‘អាចិណ្ណមនុស្សោតិបិ អច្ឆរិយមនុស្សោ’’តិអាទិ។ មហាពោធិញាណមេវ មណ្ឌភូតំ មហាពោធិមណ្ឌោ។ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានញ្ហិ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ‘‘មហាពោធី’’តិ វុច្ចតិ។ អនិវត្តកេនាតិ ពោធិយា និយតភាវាបត្តិយា មហាពោធិសត្តភាវតោ អនិវត្តនសភាវេន។ ពុទ្ធការកធម្មានំ បូរណម្បិ ន អញ្ញស្ស កស្សចិ អាចិណ្ណន្តិអាទិនា ហេតុអវត្ថាយ ផលាវត្ថាយ សត្តានំ ឧបការាវត្ថាយ ចាតិ តីសុបិ អវត្ថាសុ លោកនាថោ អនញ្ញសាធារណានំ គុណធម្មានំ អាចិណ្ណតាយ អច្ឆរិយមនុស្សោ វុត្តោតិ ទស្សេតិ។
172. Tatiye niccaṃ na hotīti abhiṇhappavattikaṃ na hoti kadācideva sambhavato. Yebhuyyena manussā acchariyaṃ disvā accharaṃ paharanti, taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘accharaṃ paharitvā passitabbo’’ti. Samannāgatattāti etena acchariyā guṇadhammā etasmiṃ santīti acchariyoti dasseti. Apica ādito pabhuti abhinīhārāvaho, tato parampi anaññasādhāraṇe guṇadhamme āciṇṇavāti acchariyoti āha – ‘‘āciṇṇamanussotipi acchariyamanusso’’tiādi. Mahābodhiñāṇameva maṇḍabhūtaṃ mahābodhimaṇḍo. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Anivattakenāti bodhiyā niyatabhāvāpattiyā mahābodhisattabhāvato anivattanasabhāvena. Buddhakārakadhammānaṃ pūraṇampi na aññassa kassaci āciṇṇantiādinā hetuavatthāya phalāvatthāya sattānaṃ upakārāvatthāya cāti tīsupi avatthāsu lokanātho anaññasādhāraṇānaṃ guṇadhammānaṃ āciṇṇatāya acchariyamanusso vuttoti dasseti.
១៧៣. ចតុត្ថេ កាលេ កិរិយាតិ កាលកិរិយា។ កតរស្មិំ កាលេ កីទិសី កិរិយា។ សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសោ អនុប្បយោជិតព្ពោតិ អាហ – ‘‘ឯកស្មិំ កាលេ បាកដា កិរិយា’’តិ។ កតរស្មិំ បន ឯកស្មិំ កាលេ, កថញ្ច បាកដាតិ? កប្បានំ សតសហស្សាធិកានិ អនេកានិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អភិក្កមិត្វា យថាធិប្បេតមនោរថបារិបូរិវសេន សមុបលទ្ធេ ឯកស្មិំ កាលេ, សទេវលោកេ អតិវិយ អច្ឆរិយមនុស្សស្ស បរិនិព្ពានន្តិ អច្ចន្តបាកដា។ អនុតាបករាតិ ចេតោទុក្ខាវហា។ ទសសហស្សចក្កវាឡេសូតិ វុត្តំ តស្ស ពុទ្ធក្ខេត្តភាវេន បរិច្ឆិន្នត្តា, តទញ្ញេសញ្ច អវិសយត្តា។
173. Catutthe kāle kiriyāti kālakiriyā. Katarasmiṃ kāle kīdisī kiriyā. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhati, visesatthinā ca viseso anuppayojitabboti āha – ‘‘ekasmiṃ kāle pākaṭā kiriyā’’ti. Katarasmiṃ pana ekasmiṃ kāle, kathañca pākaṭāti? Kappānaṃ satasahassādhikāni anekāni asaṅkhyeyyāni abhikkamitvā yathādhippetamanorathapāripūrivasena samupaladdhe ekasmiṃ kāle, sadevaloke ativiya acchariyamanussassa parinibbānanti accantapākaṭā. Anutāpakarāti cetodukkhāvahā. Dasasahassacakkavāḷesūti vuttaṃ tassa buddhakkhettabhāvena paricchinnattā, tadaññesañca avisayattā.
១៧៤. បញ្ចមេ ទុតិយស្ស ពុទ្ធស្សាតិ ទុតិយស្ស សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស អភាវា។ សុតពុទ្ធោ នាម សុតមយេន ញាណេន ពុជ្ឈិតព្ពស្ស ពុទ្ធត្តា។ ចតុសច្ចពុទ្ធោ នាម ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អនវសេសតោ ពុទ្ធត្តា។ បច្ចេកពុទ្ធោ នាម បច្ចេកំ អត្តនោយេវ យថា ចតុសច្ចសម្ពោធោ ហោតិ, ឯវំ ពុទ្ធត្តា។ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឯវ ហិ យថា សទេវកស្ស លោកស្ស ចតុសច្ចសម្ពោធោ ហោតិ, ឯវំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈតិ។ ចត្តារិ វា អដ្ឋ វា សោឡស វាតិ ឥទំ កតមហាភិនីហារានំ មហាពោធិសត្តានំ បញ្ញាធិកសទ្ធាធិកវីរិយាធិកវិភាគវសេន វុត្តំ។ ‘‘បញ្ញាធិកានញ្ហិ សទ្ធា មន្ទា ហោតិ, បញ្ញា តិក្ខា។ សទ្ធាធិកានំ បញ្ញា មជ្ឈិមា ហោតិ។ វីរិយាធិកានំ បញ្ញា មន្ទា, បញ្ញានុភាវេន ច សម្មាសម្ពោធិ អធិគន្តព្ពា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ។ អវិសេសេន បន វិមុត្តិបរិបាចនីយធម្មានំ តិក្ខមជ្ឈិមមុទុភាវេន តយោបេតេ ភេទា យុត្តាតិ វទន្តិ។ តិវិធា ហិ ពោធិសត្តា អភិនីហារក្ខណេ ភវន្តិ ឧគ្ឃដិតញ្ញុវិបញ្ចិតញ្ញុនេយ្យភេទេន។ តេសុ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សម្មុខា ចាតុប្បទិកំ គាថំ សុណន្តោ តតិយបទេ អបរិយោសិតេយេវ ឆហិ អភិញ្ញាហិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថូបនិស្សយោ ហោតិ។ ទុតិយោ សត្ថុ សម្មុខា ឯកំ គាថំ សុណន្តោ អបរិយោសិតេយេវ ចតុត្ថបទេ ឆហិ អភិញ្ញាហិ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថូបនិស្សយោ ហោតិ។ ឥតរោ ភគវតោ សម្មុខា ចាតុប្បទិកគាថំ សុត្វា បរិយោសិតាយ គាថាយ ឆហិ អភិញ្ញាហិ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថូបនិស្សយោ ហោតិ។ តយោបេតេ វិនា កាលភេទេន កតាភិនីហារា លទ្ធព្យាករណា បារមិយោ បូរេន្តោ យថាក្កមំ យថាវុត្តភេទេន កាលេន សម្មាសម្ពោធិំ បាបុណន្តិ, តេសុ តេសុ បន កាលភេទេសុ អបរិបុណ្ណេសុ តេ តេ មហាសត្តា ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ ទានំ ទេន្តាបិ តទនុរូបំ សីលាទិសេសបារមិធម្មេ អាចិនន្តាបិ អន្តរា ពុទ្ធា ភវិស្សន្តីតិ អការណមេតំ។ កស្មា? ញាណស្ស អបរិបច្ចនតោ។ បរិច្ឆិន្នកាលនិប្ផាទិតំ វិយ ហិ សស្សំ បរិច្ឆិន្នកាលេ និប្ផាទិតា សម្មាសម្ពោធិ តទន្តរា សព្ពុស្សាហេន វាយមន្តេនបិ ន សក្កា បាបុណិតុន្តិ បារមិបូរី យថាវុត្តកាលវិសេសេន សម្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ។ សទ្ធិន្តិ សមានកាលេ។
174. Pañcame dutiyassa buddhassāti dutiyassa sabbaññubuddhassa abhāvā. Sutabuddho nāma sutamayena ñāṇena bujjhitabbassa buddhattā. Catusaccabuddho nāma catunnaṃ ariyasaccānaṃ anavasesato buddhattā. Paccekabuddho nāma paccekaṃ attanoyeva yathā catusaccasambodho hoti, evaṃ buddhattā. Sammāsambuddho eva hi yathā sadevakassa lokassa catusaccasambodho hoti, evaṃ saccāni abhisambujjhati. Cattāri vā aṭṭha vā soḷasa vāti idaṃ katamahābhinīhārānaṃ mahābodhisattānaṃ paññādhikasaddhādhikavīriyādhikavibhāgavasena vuttaṃ. ‘‘Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti, paññā tikkhā. Saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti. Vīriyādhikānaṃ paññā mandā, paññānubhāvena ca sammāsambodhi adhigantabbā’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Avisesena pana vimuttiparipācanīyadhammānaṃ tikkhamajjhimamudubhāvena tayopete bhedā yuttāti vadanti. Tividhā hi bodhisattā abhinīhārakkhaṇe bhavanti ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyabhedena. Tesu ugghaṭitaññū sammāsambuddhassa sammukhā cātuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto tatiyapade apariyositeyeva chahi abhiññāhi saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti. Dutiyo satthu sammukhā ekaṃ gāthaṃ suṇanto apariyositeyeva catutthapade chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti. Itaro bhagavato sammukhā cātuppadikagāthaṃ sutvā pariyositāya gāthāya chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti. Tayopete vinā kālabhedena katābhinīhārā laddhabyākaraṇā pāramiyo pūrento yathākkamaṃ yathāvuttabhedena kālena sammāsambodhiṃ pāpuṇanti, tesu tesu pana kālabhedesu aparipuṇṇesu te te mahāsattā divase divase vessantaradānasadisaṃ dānaṃ dentāpi tadanurūpaṃ sīlādisesapāramidhamme ācinantāpi antarā buddhā bhavissantīti akāraṇametaṃ. Kasmā? Ñāṇassa aparipaccanato. Paricchinnakālanipphāditaṃ viya hi sassaṃ paricchinnakāle nipphāditā sammāsambodhi tadantarā sabbussāhena vāyamantenapi na sakkā pāpuṇitunti pāramipūrī yathāvuttakālavisesena sampajjatīti veditabbaṃ. Saddhinti samānakāle.
អសហាយោតិ និប្បរិយាយតោ វុត្តំ។ សហអយនដ្ឋោ ហិ សហាយដ្ឋោ។ បដិបត្តិវសេន ភគវតា សហ សមំ អយនំ នាម កស្សចិបិ នត្ថេវ។ ហត្ថាទិអវយវតោ បដិ បដិ មិនិតព្ពតោ បដិមា វុច្ចតិ អត្តភាវោ។ សមត្ថោ នាម នត្ថីតិ ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា កោចិ នត្ថិ។ បដិសមោតិ បដិនិធិភាវេន សមោ។ បដិភាគំ ទាតុន្តិ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិនា វុត្តស្ស ធម្មភាគស្ស ធម្មកោដ្ឋាសស្ស បដិបក្ខភូតំ កត្វា ភាគំ កោដ្ឋាសំ បដិវចនំ ទាតុំ សមត្ថោ នាម នត្ថិ។ នត្ថិ ឯតស្ស សីលាទិគុណេហិ បដិពិម្ពភូតោ បុគ្គលោតិ អប្បដិបុគ្គលោ។ តេនាហ – ‘‘អញ្ញោ កោចី’’តិអាទិ។ តិសហស្សិមហាសហស្សីនំ វិភាគោ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ។ សេសមេត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
Asahāyoti nippariyāyato vuttaṃ. Sahaayanaṭṭho hi sahāyaṭṭho. Paṭipattivasena bhagavatā saha samaṃ ayanaṃ nāma kassacipi nattheva. Hatthādiavayavato paṭi paṭi minitabbato paṭimā vuccati attabhāvo. Samattho nāma natthīti devo vā māro vā brahmā vā koci natthi. Paṭisamoti paṭinidhibhāvena samo. Paṭibhāgaṃ dātunti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā vuttassa dhammabhāgassa dhammakoṭṭhāsassa paṭipakkhabhūtaṃ katvā bhāgaṃ koṭṭhāsaṃ paṭivacanaṃ dātuṃ samattho nāma natthi. Natthi etassa sīlādiguṇehi paṭibimbabhūto puggaloti appaṭipuggalo. Tenāha – ‘‘añño kocī’’tiādi. Tisahassimahāsahassīnaṃ vibhāgo parato āvi bhavissati. Sesamettha suviññeyyameva.
១៧៥. ឆដ្ឋាទីសុ តស្មិំ បុគ្គលេតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ។ តន្តិ បញ្ញាចក្ខុ។ បាតុភូតមេវ ហោតិ តស្ស សហស្ស ឧប្បជ្ជនតោ។ ឧប្បត្តីតិ ឧប្បជ្ជនំ។ និប្ផត្តីតិ បរិវុទ្ធិ។ កីវរូបស្សាតិ កីទិសស្ស។ សាវកវិសយេវ ហត្ថគតំ បញ្ញាចក្ខុ នាម ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំយេវាតិ អាហ – ‘‘សារិបុត្តត្ថេរស្សា’’តិអាទិ។ សមាធិបញ្ញាតិ សមាធិសហគតា បញ្ញា។ ‘‘សមាធិសំវត្តនិកា ខិប្បនិសន្តិអាទិវិសេសាវហា បញ្ញា’’តិ កេចិ។ អាលោកោតិ បញ្ញាអាលោកោ ឯវ។ តថា ឱភាសោ។ តីណិបីតិ តីណិបិ សុត្តានិ។ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានីតិ បុព្ពភាគបញ្ញាយ អធិប្បេតត្តា វុត្តំ។
175. Chaṭṭhādīsu tasmiṃ puggaleti sammāsambuddhe. Tanti paññācakkhu. Pātubhūtameva hoti tassa sahassa uppajjanato. Uppattīti uppajjanaṃ. Nipphattīti parivuddhi. Kīvarūpassāti kīdisassa. Sāvakavisayeva hatthagataṃ paññācakkhu nāma dvinnaṃ aggasāvakānaṃyevāti āha – ‘‘sāriputtattherassā’’tiādi. Samādhipaññāti samādhisahagatā paññā. ‘‘Samādhisaṃvattanikā khippanisantiādivisesāvahā paññā’’ti keci. Ālokoti paññāāloko eva. Tathā obhāso. Tīṇipīti tīṇipi suttāni. Lokiyalokuttaramissakānīti pubbabhāgapaññāya adhippetattā vuttaṃ.
ឧត្តមធម្មានន្តិ អត្តនោ ឧត្តរិតរស្ស អភាវេន សេដ្ឋធម្មានំ។ ទដ្ឋព្ពតោ ទស្សនំ, ភគវតោ រូបកាយោ។ តត្ថបិ វិសេសតោ រូបាយតនំ។ តេនាហ – ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទដ្ឋុំ លភតី’’តិ។ នត្ថិ ឥតោ ឧត្តរន្តិ អនុត្តរំ, តទេវ អនុត្តរិយំ, ទស្សនញ្ច តំ អនុត្តរិយញ្ចាតិ ទស្សនានុត្តរិយំ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ បន បទវិសេសោ – សុយ្យតីតិ សវនំ, ភគវតោ វចនំ។ លព្ភតីតិ លាភោ, ភគវតិ សទ្ធា។ សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខា។ សីលសមាធិបញ្ញាបរិចរណំ បារិចរិយា, ឧបដ្ឋានំ។ អនុស្សរណំ អនុស្សតិ, សត្ថុ គុណានុស្សរណំ។ ឥមេសន្តិ យថាវុត្តានំ ឆន្នំ អនុត្តរិយានំ។ បាតុភាវោ ហោតីតិ តថាគតស្ស បាតុភាវា តប្បដិពទ្ធត្តា តព្ពិសយត្តា ច បាតុភាវោ ហោតិ។ ‘‘ទស្សនានុត្តរិយ’’ន្តិ ច សទេវកេ លោកេ ឧត្តរិតរស្ស ភគវតោ រូបស្ស ន ទស្សនមត្តំ អធិប្បេតំ, អថ ខោ តស្ស រូបទស្សនមុខេន អវេច្ចប្បសាទេន ពុទ្ធគុណេ ឱកប្បេត្វា ឱគាហេត្វា ទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនាហ – ‘‘អាយស្មា ហី’’តិអាទិ។ ឥទម្បិ ទស្សនានុត្តរិយន្តិ បុព្ពេ វុត្តតោ និព្ពិសេសត្តា វុត្តំ។ ទសពលំ ទស្សនាយ លភិត្វាតិ អានន្ទត្ថេរោ វិយ បសាទភត្តិមេត្តាបុព្ពកំ ទសពលំ ទស្សនាយ លភិត្វា។ ទស្សនំ វឌ្ឍេត្វាតិ ទស្សនមុខេន បវត្តំ វិបស្សនាចារំ វឌ្ឍេត្វា។ ទស្សនមុខេន យាវ អនុលោមញាណំ វិបស្សនាចារំ វឌ្ឍេត្វា តទនន្តរំ អដ្ឋមកមហាភូមិំ ឱក្កមន្តោ ទស្សនំ សោតាបត្តិមគ្គំ បាបេតិ នាម។ ឥធ បរតោ បវត្តំ ទស្សនំ ទស្សនមេវ នាម, មូលទស្សនំ បន សច្ចទស្សនស្សបិ ការណភាវតោ ទស្សនានុត្តរិយំ នាម។ ឯស នយោ សេសានុត្តរិយេសុបិ។
Uttamadhammānanti attano uttaritarassa abhāvena seṭṭhadhammānaṃ. Daṭṭhabbato dassanaṃ, bhagavato rūpakāyo. Tatthapi visesato rūpāyatanaṃ. Tenāha – ‘‘cakkhuviññāṇena daṭṭhuṃ labhatī’’ti. Natthi ito uttaranti anuttaraṃ, tadeva anuttariyaṃ, dassanañca taṃ anuttariyañcāti dassanānuttariyaṃ. Sesapadesupi eseva nayo. Ayaṃ pana padaviseso – suyyatīti savanaṃ, bhagavato vacanaṃ. Labbhatīti lābho, bhagavati saddhā. Sikkhitabbato sikkhā. Sīlasamādhipaññāparicaraṇaṃ pāricariyā, upaṭṭhānaṃ. Anussaraṇaṃ anussati, satthu guṇānussaraṇaṃ. Imesanti yathāvuttānaṃ channaṃ anuttariyānaṃ. Pātubhāvo hotīti tathāgatassa pātubhāvā tappaṭibaddhattā tabbisayattā ca pātubhāvo hoti. ‘‘Dassanānuttariya’’nti ca sadevake loke uttaritarassa bhagavato rūpassa na dassanamattaṃ adhippetaṃ, atha kho tassa rūpadassanamukhena aveccappasādena buddhaguṇe okappetvā ogāhetvā dassanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha – ‘‘āyasmā hī’’tiādi. Idampi dassanānuttariyanti pubbe vuttato nibbisesattā vuttaṃ. Dasabalaṃ dassanāya labhitvāti ānandatthero viya pasādabhattimettāpubbakaṃ dasabalaṃ dassanāya labhitvā. Dassanaṃ vaḍḍhetvāti dassanamukhena pavattaṃ vipassanācāraṃ vaḍḍhetvā. Dassanamukhena yāva anulomañāṇaṃ vipassanācāraṃ vaḍḍhetvā tadanantaraṃ aṭṭhamakamahābhūmiṃ okkamanto dassanaṃ sotāpattimaggaṃ pāpeti nāma. Idha parato pavattaṃ dassanaṃ dassanameva nāma, mūladassanaṃ pana saccadassanassapi kāraṇabhāvato dassanānuttariyaṃ nāma. Esa nayo sesānuttariyesupi.
ទសពលេ សទ្ធំ បដិលភតីតិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ ភគវតិ សទ្ធំ បដិលភតិ។ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខិត្វាតិ តិស្សោ បុព្ពភាគសិក្ខា សិក្ខិត្វា។ បរិចរតីតិ ឧបដ្ឋានំ ករោតិ។ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា ពុទ្ធានុស្សតិវសេន អនុស្សតិជ្ឈានំ ឧប្បាទេត្វា តំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ ‘‘អនុស្សតិំ វឌ្ឍេត្វា’’តិ វុត្តោ។
Dasabale saddhaṃ paṭilabhatīti sammāsambuddhe bhagavati saddhaṃ paṭilabhati. Tisso sikkhā sikkhitvāti tisso pubbabhāgasikkhā sikkhitvā. Paricaratīti upaṭṭhānaṃ karoti. ‘‘Itipi so bhagavā’’tiādinā buddhānussativasena anussatijjhānaṃ uppādetvā taṃ padaṭṭhānaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhento ‘‘anussatiṃ vaḍḍhetvā’’ti vutto.
សច្ឆិកិរិយា ហោតីតិ បច្ចក្ខករណំ ហោតិ។ មគ្គក្ខណេ ហិ លព្ភមានា បដិសម្ភិទា ផលក្ខណេ សច្ឆិកតា នាម ហោតិ តតោ បរំ អត្ថាទីសុ យថិច្ឆិតំ វិនិយោគក្ខមភាវតោ។ ចតស្សោតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ បដិសម្ភិទាតិ បភេទា។ កស្ស បន បភេទាតិ? ‘‘អត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិអាទិវចនតោ (វិភ. ៧១៨-៧២១) ញាណស្សេតា បភេទា។ តស្មា ចតស្សោ បដិសម្ភិទាតិ ចត្តារោ ញាណប្បភេទាតិ អត្ថោ។ អត្ថបដិសម្ភិទាតិ អត្ថេ បដិសម្ភិទា, អត្ថបភេទស្ស សលក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណន្តិ អត្ថោ។ តថា ធម្មបភេទស្ស សលក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។ និរុត្តិបភេទស្ស សលក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា។ បដិភានបភេទស្ស សលក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ បដិភានេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា។
Sacchikiriyāhotīti paccakkhakaraṇaṃ hoti. Maggakkhaṇe hi labbhamānā paṭisambhidā phalakkhaṇe sacchikatā nāma hoti tato paraṃ atthādīsu yathicchitaṃ viniyogakkhamabhāvato. Catassoti gaṇanaparicchedo. Paṭisambhidāti pabhedā. Kassa pana pabhedāti? ‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādivacanato (vibha. 718-721) ñāṇassetā pabhedā. Tasmā catasso paṭisambhidāti cattāro ñāṇappabhedāti attho. Atthapaṭisambhidāti atthe paṭisambhidā, atthapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇanti attho. Tathā dhammapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā.
អត្ថេសុ ញាណន្តិអាទីសុ អត្ថោតិ សង្ខេបតោ ហេតុផលំ។ តញ្ហិ ហេតុវសេន អរណីយំ គន្តព្ពំ បត្តព្ពំ, តស្មា ‘‘អត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ។ បភេទតោ បន យំ កិញ្ចិ បច្ចយុប្បន្នំ, និព្ពានំ, ភាសិតត្ថោ, វិបាកោ, កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ‘‘អត្ថោ’’តិ វេទិតព្ពា។ តំ អត្ថំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា។ ធម្មោតិ សង្ខេបតោ បច្ចយោ។ សោ ហិ យស្មា តន្តិ ទហតិ វិទហតិ បវត្តេតិ ចេវ បាបេតិ ច ឋបេតិ ច, តស្មា ‘‘ធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ។ បភេទតោ បន យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ អរិយមគ្គោ ភាសិតំ កុសលំ អកុសលន្តិ បញ្ចវិធោតិ វេទិតព្ពោ, តំ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា។
Atthesu ñāṇantiādīsu atthoti saṅkhepato hetuphalaṃ. Tañhi hetuvasena araṇīyaṃ gantabbaṃ pattabbaṃ, tasmā ‘‘attho’’ti vuccati. Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā ‘‘attho’’ti veditabbā. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā tanti dahati vidahati pavatteti ceva pāpeti ca ṭhapeti ca, tasmā ‘‘dhammo’’ti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti pañcavidhoti veditabbo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
អត្ថធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណន្តិ តស្មិំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច សភាវនិរុត្តិសទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ សភាវនិរុត្តិអភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ។ ឯវមយំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា សទ្ទារម្មណា នាម ជាតា, ន បញ្ញត្តិអារម្មណា។ កស្មា? យស្មា សទ្ទំ សុត្វា ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ បជានាតិ។ បដិសម្ភិទាបត្តោ ហិ ‘‘ផស្សោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ សភាវនិរុត្តី’’តិ ជានាតិ, ‘‘ផស្សា’’តិ វា ‘‘ផស្ស’’ន្តិ វា វុត្តេ ‘‘អយំ ន សភាវនិរុត្តី’’តិ ជានាតិ។ វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ បនេស នាមាខ្យាតោបសគ្គាព្យយបទម្បិ ជានាតិយេវ សភាវនិរុត្តិយា យាថាវតោ ជាននតោ។ ញាណេសុ ញាណន្តិ សព្ពត្ថកញាណំ អារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស បភេទគតំ ញាណំ។
Atthadhammaniruttābhilāpe ñāṇanti tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ sabhāvaniruttiabhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ. Evamayaṃ niruttipaṭisambhidā saddārammaṇā nāma jātā, na paññattiārammaṇā. Kasmā? Yasmā saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pajānāti. Paṭisambhidāpatto hi ‘‘phasso’’ti vutte ‘‘ayaṃ sabhāvaniruttī’’ti jānāti, ‘‘phassā’’ti vā ‘‘phassa’’nti vā vutte ‘‘ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayaṃ panesa nāmākhyātopasaggābyayapadampi jānātiyeva sabhāvaniruttiyā yāthāvato jānanato. Ñāṇesu ñāṇanti sabbatthakañāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa pabhedagataṃ ñāṇaṃ.
ឥមា បន ចតស្សោ បដិសម្ភិទា សេក្ខភូមិយំ អសេក្ខភូមិយន្តិ ទ្វីសុ ឋានេសុ បភេទំ គច្ឆន្តិ។ អធិគមោ បរិយត្តិ សវនំ បរិបុច្ឆា បុព្ពយោគោតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ វិសទា ហោន្តិ។ អធិគមោ នាម សច្ចប្បដិវេធោ។ បរិយត្តិ នាម ពុទ្ធវចនំ។ តញ្ហិ គណ្ហន្តស្ស បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ សវនំ នាម ធម្មស្សវនំ។ សក្កច្ចំ ធម្មំ សុណន្តស្សបិ ហិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ បរិបុច្ឆា នាម អដ្ឋកថា។ ឧគ្គហិតបាឡិយា អត្ថំ កថេន្តស្សបិ ហិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តិ។ បុព្ពយោគោ នាម បុព្ពយោគាវចរតា។ ហរណបច្ចាហរណនយេន បដិបាកដកម្មដ្ឋានស្សបិ បដិសម្ភិទា វិសទា ហោន្តីតិ។ លោកិយលោកុត្តរា វាតិ ឯត្ថ តិស្សោ បដិសម្ភិទា លោកិយា, អត្ថបដិសម្ភិទា សិយា លោកិយា, សិយា លោកុត្តរាតិ ឯវំ វិភជិត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ។
Imā pana catasso paṭisambhidā sekkhabhūmiyaṃ asekkhabhūmiyanti dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti. Adhigamo pariyatti savanaṃ paripucchā pubbayogoti imehi pañcahi kāraṇehi visadā honti. Adhigamo nāma saccappaṭivedho. Pariyatti nāma buddhavacanaṃ. Tañhi gaṇhantassa paṭisambhidā visadā honti. Savanaṃ nāma dhammassavanaṃ. Sakkaccaṃ dhammaṃ suṇantassapi hi paṭisambhidā visadā honti. Paripucchā nāma aṭṭhakathā. Uggahitapāḷiyā atthaṃ kathentassapi hi paṭisambhidā visadā honti. Pubbayogo nāma pubbayogāvacaratā. Haraṇapaccāharaṇanayena paṭipākaṭakammaṭṭhānassapi paṭisambhidā visadā hontīti. Lokiyalokuttarā vāti ettha tisso paṭisambhidā lokiyā, atthapaṭisambhidā siyā lokiyā, siyā lokuttarāti evaṃ vibhajitvā attho veditabbo.
ពុទ្ធុប្បាទេយេវាតិ អវធារណេន ពុទ្ធុប្បាទេ ឯវ លព្ភនតោ, អពុទ្ធុប្បាទេ អលព្ភនតោ អនញ្ញសាធារណោ បដិវេធោ អធិប្បេតោ។ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘មហតោ ចក្ខុស្សា’’តិអាទីសុ បញ្ញាមហត្តាទិកម្បិ អនញ្ញសាធារណមេវ អធិប្បេតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ តថា វិជ្ជាវិមុត្តិផលសច្ឆិកិរិយាទយោបិ បរេសំ តព្ភាវាវហា ទដ្ឋព្ពា។ យា កាចិ ធាតុយោ លោកិយា លោកុត្តរា វា, សព្ពា តា ឥមាហេវ សង្គហិតា, ឯត្ថេវ អន្តោគធាតិ វុត្តំ – ‘‘ឥមាវ អដ្ឋារស ធាតុយោ នានាសភាវតោ នានាធាតុយោ’’តិ។ ស្វាយមត្ថោ អនេកធាតុនានាធាតុញាណវិភង្គេន (វិភ. ៧៥១) ទីបេតព្ពោ។ ‘‘សច្ឆិកិរិយា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘វិជ្ជាតិ ផលេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ។
Buddhuppādeyevāti avadhāraṇena buddhuppāde eva labbhanato, abuddhuppāde alabbhanato anaññasādhāraṇo paṭivedho adhippeto. Evañca katvā ‘‘mahato cakkhussā’’tiādīsu paññāmahattādikampi anaññasādhāraṇameva adhippetanti daṭṭhabbaṃ. Tathā vijjāvimuttiphalasacchikiriyādayopi paresaṃ tabbhāvāvahā daṭṭhabbā. Yā kāci dhātuyo lokiyā lokuttarā vā, sabbā tā imāheva saṅgahitā, ettheva antogadhāti vuttaṃ – ‘‘imāva aṭṭhārasa dhātuyo nānāsabhāvato nānādhātuyo’’ti. Svāyamattho anekadhātunānādhātuñāṇavibhaṅgena (vibha. 751) dīpetabbo. ‘‘Sacchikiriyā’’ti vuttattā ‘‘vijjāti phale ñāṇa’’nti vuttaṃ.
១៨៧. យស្មា ចក្កតិ អបរាបរំ បរិវត្តតីតិ ចក្កំ, តស្មា ឥរិយាបថាបិ អបរាបរំ បរិវត្តនដ្ឋេន ចក្កសទិសត្តា ចក្កន្តិ វុត្តា, តថា បតិរូបទេសវាសាទិសម្បត្តិយោ។ តតោ បដ្ឋាយ ធម្មចក្កំ អភិនីហរតិ នាមាតិ ឯត្ថ តទា មហាសត្តោ អត្តានំ អភិនីហារយោគំ ករោន្តោ ‘‘ធម្មចក្កំ អភិនីហរតិ នាមា’’តិ វុត្តោ តតោ បដ្ឋាយ ធម្មចក្កាភិនីហារវិពន្ធករធម្មានុប្បជ្ជនតោ។ អភិនីហដំ នាមាតិ ឯត្ថបិ អយមេវ នយោ។ អរហត្តមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទេតិយេវ នាម តទត្ថំ ញាណំ បរិបាចេតីតិ កត្វា។ អរហត្តផលក្ខណេ ធម្មចក្កំ ឧប្បាទិតំ នាម តស្មិំ ខណេ ធម្មចក្កស្ស ឧប្បាទនាយ កាតព្ពកិច្ចស្ស កស្សចិ អភាវា។ បដិវេធញាណញ្ហិ ឥធ ‘‘ធម្មចក្ក’’ន្តិ អធិប្បេតំ។ ឥទានិ ទេសនាញាណវសេន ធម្មចក្កំ ទស្សេតុំ – ‘‘កទា បវត្តេតិ នាមា’’តិអាទិមាហ។ ន កេវលំ ថេរស្សេវ, អថ ខោ សព្ពេសម្បិ សាសនិកានំ ធម្មកថា ភគវតោ ធម្មទេសនា ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ ចតុន្នញ្ច ឯកត្តាទិនយានំ អវិរាធនតោតិ ទស្សេតុំ – ‘‘យោ ហិ កោចិ ភិក្ខុ វា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។
187. Yasmā cakkati aparāparaṃ parivattatīti cakkaṃ, tasmā iriyāpathāpi aparāparaṃ parivattanaṭṭhena cakkasadisattā cakkanti vuttā, tathā patirūpadesavāsādisampattiyo. Tato paṭṭhāya dhammacakkaṃ abhinīharati nāmāti ettha tadā mahāsatto attānaṃ abhinīhārayogaṃ karonto ‘‘dhammacakkaṃ abhinīharati nāmā’’ti vutto tato paṭṭhāya dhammacakkābhinīhāravibandhakaradhammānuppajjanato. Abhinīhaṭaṃ nāmāti etthapi ayameva nayo. Arahattamaggaṃ paṭivijjhantopi dhammacakkaṃ uppādetiyeva nāma tadatthaṃ ñāṇaṃ paripācetīti katvā. Arahattaphalakkhaṇe dhammacakkaṃ uppāditaṃ nāma tasmiṃ khaṇe dhammacakkassa uppādanāya kātabbakiccassa kassaci abhāvā. Paṭivedhañāṇañhi idha ‘‘dhammacakka’’nti adhippetaṃ. Idāni desanāñāṇavasena dhammacakkaṃ dassetuṃ – ‘‘kadā pavatteti nāmā’’tiādimāha. Na kevalaṃ therasseva, atha kho sabbesampi sāsanikānaṃ dhammakathā bhagavato dhammadesanā catunnaṃ ariyasaccānaṃ catunnañca ekattādinayānaṃ avirādhanatoti dassetuṃ – ‘‘yo hi koci bhikkhu vā’’tiādi āraddhaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
ឯកបុគ្គលវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Ekapuggalavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ • Aṅguttaranikāya / ១៣. ឯកបុគ្គលវគ្គោ • 13. Ekapuggalavaggo
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / អង្គុត្តរនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ១៣. ឯកបុគ្គលវគ្គវណ្ណនា • 13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā