Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ (അട്ഠകഥാ) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā)

    ൧൩. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ

    13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā

    ൧൭൦. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ഏകപുഗ്ഗലോതി ഏകോ പുഗ്ഗലോ. ഏത്ഥ ഏകോതി ദുതിയാദിപടിക്ഖേപത്ഥോ ഗണനപരിച്ഛേദോ. പുഗ്ഗലോതി സമ്മുതികഥാ, ന പരമത്ഥകഥാ. ബുദ്ധസ്സ ഹി ഭഗവതോ ദുവിധാ ദേസനാ – സമ്മുതിദേസനാ, പരമത്ഥദേസനാ ചാതി. തത്ഥ ‘‘പുഗ്ഗലോ സത്തോ ഇത്ഥീ പുരിസോ ഖത്തിയോ ബ്രാഹ്മണോ ദേവോ മാരോ’’തി ഏവരൂപാ സമ്മുതിദേസനാ, ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ ഖന്ധാ ധാതൂ ആയതനാനി സതിപട്ഠാനാ’’തി ഏവരൂപാ പരമത്ഥദേസനാ. തത്ഥ ഭഗവാ യേ സമ്മുതിവസേന ദേസനം സുത്വാ അത്ഥം പടിവിജ്ഝിത്വാ മോഹം പഹായ വിസേസം അധിഗന്തും സമത്ഥാ, തേസം സമ്മുതിദേസനം ദേസേതി. യേ പന പരമത്ഥവസേന ദേസനം സുത്വാ അത്ഥം പടിവിജ്ഝിത്വാ മോഹം പഹായ വിസേസമധിഗന്തും സമത്ഥാ, തേസം പരമത്ഥദേസനം ദേസേതി.

    170. Ekapuggalavaggassa paṭhame ekapuggaloti eko puggalo. Ettha ekoti dutiyādipaṭikkhepattho gaṇanaparicchedo. Puggaloti sammutikathā, na paramatthakathā. Buddhassa hi bhagavato duvidhā desanā – sammutidesanā, paramatthadesanā cāti. Tattha ‘‘puggalo satto itthī puriso khattiyo brāhmaṇo devo māro’’ti evarūpā sammutidesanā, ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā khandhā dhātū āyatanāni satipaṭṭhānā’’ti evarūpā paramatthadesanā. Tattha bhagavā ye sammutivasena desanaṃ sutvā atthaṃ paṭivijjhitvā mohaṃ pahāya visesaṃ adhigantuṃ samatthā, tesaṃ sammutidesanaṃ deseti. Ye pana paramatthavasena desanaṃ sutvā atthaṃ paṭivijjhitvā mohaṃ pahāya visesamadhigantuṃ samatthā, tesaṃ paramatthadesanaṃ deseti.

    തത്രായം ഉപമാ – യഥാ ഹി ദേസഭാസാകുസലോ തിണ്ണം വേദാനം അത്ഥസംവണ്ണനകോ ആചരിയോ യേ ദമിളഭാസായ വുത്തേ അത്ഥം ജാനന്തി, തേസം ദമിളഭാസായ ആചിക്ഖതി. യേ അന്ധഭാസാദീസു അഞ്ഞതരായ ഭാസായ , തേസം തായ തായ ഭാസായ. ഏവം തേ മാണവകാ ഛേകം ബ്യത്തം ആചരിയമാഗമ്മ ഖിപ്പമേവ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി. തത്ഥ ആചരിയോ വിയ ബുദ്ധോ ഭഗവാ, തയോ വേദാ വിയ കഥേതബ്ബഭാവേ ഠിതാനി തീണി പിടകാനി, ദേസഭാസാകോസല്ലമിവ സമ്മുതിപരമത്ഥകോസല്ലം, നാനാദേസഭാസാ മാണവകാ വിയ സമ്മുതിപരമത്ഥവസേന പടിവിജ്ഝനസമത്ഥാ വേനേയ്യസത്താ, ആചരിയസ്സ ദമിളഭാസാദിആചിക്ഖനം വിയ ഭഗവതോ സമ്മുതിപരമത്ഥവസേന ദേസനാ വേദിതബ്ബാ. ആഹ ചേത്ഥ –

    Tatrāyaṃ upamā – yathā hi desabhāsākusalo tiṇṇaṃ vedānaṃ atthasaṃvaṇṇanako ācariyo ye damiḷabhāsāya vutte atthaṃ jānanti, tesaṃ damiḷabhāsāya ācikkhati. Ye andhabhāsādīsu aññatarāya bhāsāya , tesaṃ tāya tāya bhāsāya. Evaṃ te māṇavakā chekaṃ byattaṃ ācariyamāgamma khippameva sippaṃ uggaṇhanti. Tattha ācariyo viya buddho bhagavā, tayo vedā viya kathetabbabhāve ṭhitāni tīṇi piṭakāni, desabhāsākosallamiva sammutiparamatthakosallaṃ, nānādesabhāsā māṇavakā viya sammutiparamatthavasena paṭivijjhanasamatthā veneyyasattā, ācariyassa damiḷabhāsādiācikkhanaṃ viya bhagavato sammutiparamatthavasena desanā veditabbā. Āha cettha –

    ‘‘ദുവേ സച്ചാനി അക്ഖാസി, സമ്ബുദ്ധോ വദതം വരോ;

    ‘‘Duve saccāni akkhāsi, sambuddho vadataṃ varo;

    സമ്മുതിം പരമത്ഥഞ്ച, തതിയം നുപലബ്ഭതി.

    Sammutiṃ paramatthañca, tatiyaṃ nupalabbhati.

    ‘‘സങ്കേതവചനം സച്ചം, ലോകസമ്മുതികാരണാ;

    ‘‘Saṅketavacanaṃ saccaṃ, lokasammutikāraṇā;

    പരമത്ഥവചനം സച്ചം, ധമ്മാനം ഭൂതകാരണാ.

    Paramatthavacanaṃ saccaṃ, dhammānaṃ bhūtakāraṇā.

    ‘‘തസ്മാ വോഹാരകുസലസ്സ, ലോകനാഥസ്സ സത്ഥുനോ;

    ‘‘Tasmā vohārakusalassa, lokanāthassa satthuno;

    സമ്മുതിം വോഹരന്തസ്സ, മുസാവാദോ ന ജായതീ’’തി.

    Sammutiṃ voharantassa, musāvādo na jāyatī’’ti.

    അപിച അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി – ഹിരോത്തപ്പദീപനത്ഥം, കമ്മസ്സകതാദീപനത്ഥം, പച്ചത്തപുരിസകാരദീപനത്ഥം, ആനന്തരിയദീപനത്ഥം, ബ്രഹ്മവിഹാരദീപനത്ഥം, പുബ്ബേനിവാസദീപനത്ഥം, ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിദീപനത്ഥം, ലോകസമ്മുതിയാ അപ്പഹാനത്ഥഞ്ചാതി. ‘‘ഖന്ധധാതുആയതനാനി ഹിരിയന്തി ഓത്തപ്പന്തീ’’തി ഹി വുത്തേ മഹാജനോ ന ജാനാതി, സമ്മോഹമാപജ്ജതി, പടിസത്തു ഹോതി ‘‘കിമിദം ഖന്ധധാതുആയതനാനി ഹിരിയന്തി ഓത്തപ്പന്തി നാമാ’’തി? ‘‘ഇത്ഥീ ഹിരിയതി ഓത്തപ്പതി, പുരിസോ ഖത്തിയോ ബ്രാഹ്മണോ ദേവോ മാരോ’’തി വുത്തേ പന ജാനാതി, ന സമ്മോഹമാപജ്ജതി, ന പടിസത്തു ഹോതി. തസ്മാ ഭഗവാ ഹിരോത്തപ്പദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    Apica aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā puggalakathaṃ katheti – hirottappadīpanatthaṃ, kammassakatādīpanatthaṃ, paccattapurisakāradīpanatthaṃ, ānantariyadīpanatthaṃ, brahmavihāradīpanatthaṃ, pubbenivāsadīpanatthaṃ, dakkhiṇāvisuddhidīpanatthaṃ, lokasammutiyā appahānatthañcāti. ‘‘Khandhadhātuāyatanāni hiriyanti ottappantī’’ti hi vutte mahājano na jānāti, sammohamāpajjati, paṭisattu hoti ‘‘kimidaṃ khandhadhātuāyatanāni hiriyanti ottappanti nāmā’’ti? ‘‘Itthī hiriyati ottappati, puriso khattiyo brāhmaṇo devo māro’’ti vutte pana jānāti, na sammohamāpajjati, na paṭisattu hoti. Tasmā bhagavā hirottappadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘ഖന്ധാ കമ്മസ്സകാ, ധാതുയോ ആയതനാനീ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ ഭഗവാ കമ്മസ്സകതാദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    ‘‘Khandhā kammassakā, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā kammassakatādīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘വേളുവനാദയോ മഹാവിഹാരാ ഖന്ധേഹി കാരാപിതാ, ധാതൂഹി ആയതനേഹീ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ ഭഗവാ പച്ചത്തപുരിസകാരദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    ‘‘Veḷuvanādayo mahāvihārā khandhehi kārāpitā, dhātūhi āyatanehī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā paccattapurisakāradīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘ഖന്ധാ മാതരം ജീവിതാ വോരോപേന്തി, പിതരം, അരഹന്തം, രുഹിരുപ്പാദകമ്മം, സങ്ഘഭേദകമ്മം കരോന്തി, ധാതുയോ ആയതനാനീ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ ഭഗവാ ആനന്തരിയദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    ‘‘Khandhā mātaraṃ jīvitā voropenti, pitaraṃ, arahantaṃ, ruhiruppādakammaṃ, saṅghabhedakammaṃ karonti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā ānantariyadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘ഖന്ധാ മേത്തായന്തി, ധാതുയോ ആയതനാനീ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ ഭഗവാ ബ്രഹ്മവിഹാരദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    ‘‘Khandhā mettāyanti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā brahmavihāradīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘ഖന്ധാ പുബ്ബേനിവാസമനുസ്സരന്തി, ധാതുയോ ആയതനാനീ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ ഭഗവാ പുബ്ബേനിവാസദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    ‘‘Khandhā pubbenivāsamanussaranti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi eseva nayo. Tasmā bhagavā pubbenivāsadīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ‘‘ഖന്ധാ ദാനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, ധാതുയോ ആയതനാനീ’’തി വുത്തേപി മഹാജനോ ന ജാനാതി, സമ്മോഹം ആപജ്ജതി, പടിസത്തു ഹോതി ‘‘കിമിദം ഖന്ധധാതുആയതനാനി പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി നാമാ’’തി? ‘‘പുഗ്ഗലാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി സീലവന്തോ കല്യാണധമ്മോ’’തി വുത്തേ പന ജാനാതി, ന സമ്മോഹം ആപജ്ജതി, ന പടിസത്തു ഹോതി. തസ്മാ ഭഗവാ ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിദീപനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    ‘‘Khandhā dānaṃ paṭiggaṇhanti, dhātuyo āyatanānī’’ti vuttepi mahājano na jānāti, sammohaṃ āpajjati, paṭisattu hoti ‘‘kimidaṃ khandhadhātuāyatanāni paṭiggaṇhanti nāmā’’ti? ‘‘Puggalā paṭiggaṇhanti sīlavanto kalyāṇadhammo’’ti vutte pana jānāti, na sammohaṃ āpajjati, na paṭisattu hoti. Tasmā bhagavā dakkhiṇāvisuddhidīpanatthaṃ puggalakathaṃ katheti.

    ലോകസമ്മുതിഞ്ച ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ നപ്പജഹന്തി, ലോകസമഞ്ഞായ ലോകനിരുത്തിയാ ലോകാഭിലാപേ ഠിതായേവ ധമ്മം ദേസേന്തി. തസ്മാ ഭഗവാ ലോകസമ്മുതിയാ അപ്പഹാനത്ഥമ്പി പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി.

    Lokasammutiñca buddhā bhagavanto nappajahanti, lokasamaññāya lokaniruttiyā lokābhilāpe ṭhitāyeva dhammaṃ desenti. Tasmā bhagavā lokasammutiyā appahānatthampi puggalakathaṃ katheti.

    ഇതി ഏകോ ച സോ പുഗ്ഗലോ ചാതി ഏകപുഗ്ഗലോ. കേനട്ഠേന ഏകപുഗ്ഗലോ? അസദിസട്ഠേന ഗുണവിസിട്ഠട്ഠേന അസമസമട്ഠേനാതി. സോ ഹി ദസന്നം പാരമീനം പടിപാടിയാ ആവജ്ജനം ആദിം കത്വാ ബോധിസമ്ഭാരഗുണേഹി ചേവ ബുദ്ധഗുണേഹി ച സേസമഹാജനേന അസദിസോതി അസദിസട്ഠേനപി ഏകപുഗ്ഗലോ. യേ ചസ്സ തേ ഗുണാ, തേ സേസസത്താനം ഗുണേഹി വിസിട്ഠാതി ഗുണവിസിട്ഠട്ഠേനപി ഏകപുഗ്ഗലോ. പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സബ്ബസത്തേഹി അസമാ, തേഹി സദ്ധിം അയമേവ ഏകോ രൂപകായഗുണേഹി ചേവ നാമകായഗുണേഹി ച സമോതി അസമസമട്ഠേനപി ഏകപുഗ്ഗലോ.

    Iti eko ca so puggalo cāti ekapuggalo. Kenaṭṭhena ekapuggalo? Asadisaṭṭhena guṇavisiṭṭhaṭṭhena asamasamaṭṭhenāti. So hi dasannaṃ pāramīnaṃ paṭipāṭiyā āvajjanaṃ ādiṃ katvā bodhisambhāraguṇehi ceva buddhaguṇehi ca sesamahājanena asadisoti asadisaṭṭhenapi ekapuggalo. Ye cassa te guṇā, te sesasattānaṃ guṇehi visiṭṭhāti guṇavisiṭṭhaṭṭhenapi ekapuggalo. Purimakā sammāsambuddhā sabbasattehi asamā, tehi saddhiṃ ayameva eko rūpakāyaguṇehi ceva nāmakāyaguṇehi ca samoti asamasamaṭṭhenapi ekapuggalo.

    ലോകേതി തയോ ലോകാ – സത്തലോകോ, ഓകാസലോകോ, സങ്ഖാരലോകോതി. തേസം വിത്ഥാരകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൩൫-൧൩൬) വുത്താ. തേസു ഇധ സത്തലോകോ അധിപ്പേതോ. സത്തലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോപി ചേസ ന ദേവലോകേ, ന ബ്രഹ്മലോകേ, മനുസ്സലോകേയേവ ഉപ്പജ്ജതി. മനുസ്സലോകേപി ന അഞ്ഞസ്മിം ചക്കവാളേ, ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ ഉപ്പജ്ജതി. തത്രാപി ന സബ്ബട്ഠാനേസു.

    Loketi tayo lokā – sattaloko, okāsaloko, saṅkhāralokoti. Tesaṃ vitthārakathā visuddhimagge (visuddhi. 1.135-136) vuttā. Tesu idha sattaloko adhippeto. Sattaloke uppajjamānopi cesa na devaloke, na brahmaloke, manussalokeyeva uppajjati. Manussalokepi na aññasmiṃ cakkavāḷe, imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjati. Tatrāpi na sabbaṭṭhānesu.

    ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ, തസ്സ പരേന മഹാസാലാ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ സല്ലവതീ നാമ നദീ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ദക്ഖിണായ ദിസായ സേതകണ്ണികം നാമ നിഗമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പച്ഛിമായ ദിസായ ഥൂണം നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ഉത്തരായ ദിസായ ഉസീരദ്ധജോ നാമ പബ്ബതോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ’’തി (മഹാവ॰ ൨൫൯) ഏവം പരിച്ഛിന്നേ ആയാമതോ തിയോജനസതേ വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യയോജനസതേ പരിക്ഖേപതോ നവയോജനസതേ മജ്ഝിമദേസേ ഉപ്പജ്ജതി. ന കേവലഞ്ച തഥാഗതോവ, പച്ചേകബുദ്ധാ അഗ്ഗസാവകാ അസീതി മഹാഥേരാ ബുദ്ധമാതാ ബുദ്ധപിതാ ചക്കവത്തീ രാജാ അഞ്ഞേ ച സാരപ്പത്താ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ ഏത്ഥേവ ഉപ്പജ്ജന്തി.

    ‘‘Puratthimāya disāya gajaṅgalaṃ nāma nigamo, tassa parena mahāsālā, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Puratthimadakkhiṇāya disāya sallavatī nāma nadī, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Pacchimāya disāya thūṇaṃ nāma brāhmaṇagāmo, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe. Uttarāya disāya usīraddhajo nāma pabbato, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe’’ti (mahāva. 259) evaṃ paricchinne āyāmato tiyojanasate vitthārato aḍḍhateyyayojanasate parikkhepato navayojanasate majjhimadese uppajjati. Na kevalañca tathāgatova, paccekabuddhā aggasāvakā asīti mahātherā buddhamātā buddhapitā cakkavattī rājā aññe ca sārappattā brāhmaṇagahapatikā ettheva uppajjanti.

    ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഇദം പന ഉഭയമ്പി വിപ്പകതവചനമേവ. ഉപ്പജ്ജമാനോ ബഹുജനഹിതായ ഉപ്പജ്ജതി, ന അഞ്ഞേന കാരണേനാതി ഏവം പനേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവരൂപഞ്ചേത്ഥ ലക്ഖണം ന സക്കാ ഏതം അഞ്ഞേന സദ്ദലക്ഖണേന പടിബാഹിതും.

    Uppajjamāno uppajjatīti idaṃ pana ubhayampi vippakatavacanameva. Uppajjamāno bahujanahitāya uppajjati, na aññena kāraṇenāti evaṃ panettha attho veditabbo. Evarūpañcettha lakkhaṇaṃ na sakkā etaṃ aññena saddalakkhaṇena paṭibāhituṃ.

    അപിച ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ, ഉപ്പജ്ജതി നാമ, ഉപ്പന്നോ നാമാതി അയമേത്ഥ ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഏസ ഹി ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പട്ഠായ ലദ്ധബ്യാകരണോ ബുദ്ധകാരകേ ധമ്മേ പരിയേസന്തോ ദസ പാരമിയോ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ ധമ്മാ മയാ പൂരേതബ്ബാ’’തി കതസന്നിട്ഠാനോ ദാനപാരമിം പൂരേന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. സീലപാരമീ…പേ॰… ഉപേക്ഖാപാരമീതി ഇമാ ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തോപി, ദസ ഉപപാരമിയോ പൂരേന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. ദസ പരമത്ഥപാരമിയോ പൂരേന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോവ നാമ. പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. അത്തത്ഥചരിയം ഞാതത്ഥചരിയം ലോകത്ഥചരിയം പൂരയമാനോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ബുദ്ധകാരകേ ധമ്മേ മത്ഥകം പാപേന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. വേസ്സന്തരത്തഭാവം പഹായ തുസിതപുരേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ സട്ഠിവസ്സസതസഹസ്സാധികാ സത്തപണ്ണാസവസ്സകോടിയോ തിട്ഠന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. ദേവതാഹി യാചിതോ പഞ്ചമഹാവിലോകിതം വിലോകേത്വാ മഹാമായാദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തോപി, അനൂനാധികേ ദസ മാസേ ഗബ്ഭവാസം വസന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. ഏകൂനതിംസ വസ്സാനി അഗാരമജ്ഝേ തിട്ഠന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. കാമേസു ആദീനവം നേക്ഖമ്മേ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ രാഹുലഭദ്ദസ്സ ജാതദിവസേ ഛന്നസഹായോ കണ്ഡകം വാഹനവരം ആരുയ്ഹ നിക്ഖമന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോവ നാമ. തീണി രജ്ജാനി അതിക്കമന്തോപി അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം കരോന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ. പരിപക്കഗതേ ഞാണേ ഓളാരികാഹാരം ആഹരന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോവ നാമ. സായന്ഹസമയേ വിസാഖപുണ്ണമായ മഹാബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ മാരബലം വിധമേത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരിത്വാ മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും പരിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമസമനന്തരേ ദ്വാദസങ്ഗം പടിച്ചസമുപ്പാദം അനുലോമപടിലോമതോ സമ്മസിത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝന്തോപി ഉപ്പജ്ജമാനോവ നാമ. സോതാപത്തിഫലക്ഖണേപി സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേപി സകദാഗാമിഫലക്ഖണേപി അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേപി അനാഗാമിഫലക്ഖണേപി ഉപ്പജ്ജമാനോവ നാമ. അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ പന ഉപ്പജ്ജതി നാമ. അരഹത്തഫലക്ഖണേ ഉപ്പന്നോ നാമ. ബുദ്ധാനം ഹി സാവകാനം വിയ ന പടിപാടിയാ ഇദ്ധിവിധഞാണാദീനി ഉപ്പജ്ജന്തി, സഹേവ പന അരഹത്തമഗ്ഗേന സകലോപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദി ഗുണരാസി ആഗതോവ നാമ ഹോതി. തസ്മാ തേ നിപ്ഫത്തസബ്ബകിച്ചത്താ അരഹത്തഫലക്ഖണേ ഉപ്പന്നാ നാമ ഹോന്തി. ഇമസ്മിമ്പി സുത്തേ അരഹത്തഫലക്ഖണംയേവ സന്ധായ ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വേദിതബ്ബോ, ഉപ്പന്നോ ഹോതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ.

    Apica uppajjamāno nāma, uppajjati nāma, uppanno nāmāti ayamettha bhedo veditabbo. Esa hi dīpaṅkarapādamūlato paṭṭhāya laddhabyākaraṇo buddhakārake dhamme pariyesanto dasa pāramiyo disvā ‘‘ime dhammā mayā pūretabbā’’ti katasanniṭṭhāno dānapāramiṃ pūrentopi uppajjamāno nāma. Sīlapāramī…pe… upekkhāpāramīti imā dasa pāramiyo pūrentopi, dasa upapāramiyo pūrentopi uppajjamāno nāma. Dasa paramatthapāramiyo pūrentopi uppajjamānova nāma. Pañca mahāpariccāge pariccajantopi uppajjamāno nāma. Attatthacariyaṃ ñātatthacariyaṃ lokatthacariyaṃ pūrayamānopi uppajjamāno nāma. Kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni buddhakārake dhamme matthakaṃ pāpentopi uppajjamāno nāma. Vessantarattabhāvaṃ pahāya tusitapure paṭisandhiṃ gahetvā saṭṭhivassasatasahassādhikā sattapaṇṇāsavassakoṭiyo tiṭṭhantopi uppajjamāno nāma. Devatāhi yācito pañcamahāvilokitaṃ viloketvā mahāmāyādeviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhantopi, anūnādhike dasa māse gabbhavāsaṃ vasantopi uppajjamāno nāma. Ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe tiṭṭhantopi uppajjamāno nāma. Kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā rāhulabhaddassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ vāhanavaraṃ āruyha nikkhamantopi uppajjamānova nāma. Tīṇi rajjāni atikkamantopi anomānadītīre pabbajantopi uppajjamāno nāma. Chabbassāni mahāpadhānaṃ karontopi uppajjamāno nāma. Paripakkagate ñāṇe oḷārikāhāraṃ āharantopi uppajjamānova nāma. Sāyanhasamaye visākhapuṇṇamāya mahābodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhametvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ parisodhetvā pacchimayāmasamanantare dvādasaṅgaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomato sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi uppajjamānova nāma. Sotāpattiphalakkhaṇepi sakadāgāmimaggakkhaṇepi sakadāgāmiphalakkhaṇepi anāgāmimaggakkhaṇepi anāgāmiphalakkhaṇepi uppajjamānova nāma. Arahattamaggakkhaṇe pana uppajjati nāma. Arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma. Buddhānaṃ hi sāvakānaṃ viya na paṭipāṭiyā iddhividhañāṇādīni uppajjanti, saheva pana arahattamaggena sakalopi sabbaññutaññāṇādi guṇarāsi āgatova nāma hoti. Tasmā te nipphattasabbakiccattā arahattaphalakkhaṇe uppannā nāma honti. Imasmimpi sutte arahattaphalakkhaṇaṃyeva sandhāya ‘‘uppajjatī’’ti veditabbo, uppanno hotīti ayañhettha attho.

    ബഹുജനഹിതായാതി മഹാജനസ്സ ഹിതത്ഥായ ഉപ്പജ്ജതി. ബഹുജനസുഖായാതി മഹാജനസ്സ സുഖത്ഥായ ഉപ്പജ്ജതി. ലോകാനുകമ്പായാതി സത്തലോകസ്സ അനുകമ്പം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി. കതരസത്തലോകസ്സാതി? യോ തഥാഗതസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ അമതപാനം പിവിത്വാ ധമ്മം പടിവിജ്ഝി, തസ്സ. ഭഗവതാ ഹി മഹാബോധിമണ്ഡേ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ ബോധിമണ്ഡാ ഇസിപതനം ആഗമ്മ ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, അന്താ പബ്ബജിതേന ന സേവിതബ്ബാ’’തി ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തേ (മഹാവ॰ ൧൩; സം॰ നി॰ ൫.൧൦൮൧) ദേസിതേ ആയസ്മതാ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരേന സദ്ധിം അട്ഠാരസകോടിസങ്ഖാ ബ്രഹ്മാനോ അമതപാനം പിവിംസു, ഏതസ്സ സത്തലോകസ്സ അനുകമ്പായ ഉപ്പന്നോ. പഞ്ചമദിവസേ അനത്തലക്ഖണസുത്തന്തപരിയോസാനേ (മഹാവ॰ ൨൦; സം॰ നി॰ ൩.൫൯) പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഥേരാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, ഏതസ്സപി സത്തലോകസ്സ അനുകമ്പായ ഉപ്പന്നോ. തതോ യസദാരകപ്പമുഖേ പഞ്ചപണ്ണാസ പുരിസേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി, തതോ കപ്പാസികവനസണ്ഡേ തിംസ ഭദ്ദവഗ്ഗിയേ തയോ മഗ്ഗേ ച തീണി ഫലാനി ച സമ്പാപേസി, ഏതസ്സപി സത്തലോകസ്സ അനുകമ്പായ ഉപ്പന്നോ. ഗയാസീസേ ആദിത്തപരിയായസുത്തപരിയോസാനേ (മഹാവ॰ ൫൪) ജടിലസഹസ്സം അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി, താലട്ഠിവനേ ബിമ്ബിസാരപ്പമുഖാ ഏകാദസ നഹുതാ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു, ഏകം നഹുതം സരണേസു പതിട്ഠിതം. തിരോകുട്ടഅനുമോദനാവസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സേഹി അമതപാനം പീതം. സുമനമാലാകാരസമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ ച. ധനപാലകസമാഗമേ ദസഹി പാണസഹസ്സേഹി, ഖദിരങ്ഗാരജാതകസമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സേഹി, ജമ്ബുകആജീവകസമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ ച. ആനന്ദസേട്ഠിസമാഗമേ ചതുരാസീതിയാ ച പാണസഹസ്സേഹി അമതപാനം പീതം. പാസാണകചേതിയേ പാരായനസുത്തന്തകഥാദിവസേ ചുദ്ദസ കോടിയോ അമതപാനം പിവിംസു. യമകപാടിഹാരിയദിവസേ വീസതി പാണകോടിയോ, താവതിംസഭവനേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായ നിസീദിത്വാ മാതരം കായസക്ഖിം കത്വാ സത്തപ്പകരണം അഭിധമ്മം ദേസേന്തസ്സ അസീതി പാണകോടിയോ, ദേവോരോഹനേ തിംസ പാണകോടിയോ, സക്കപഞ്ഹസുത്തന്തേ അസീതി ദേവതാസഹസ്സാനി അമതപാനം പിവിംസു. മഹാസമയസുത്തന്തേ മങ്ഗലസുത്തന്തേ ചൂളരാഹുലോവാദേ സമചിത്തപടിപദായാതി ഇമേസു ചതൂസു ഠാനേസു അഭിസമയം പത്തസത്താനം പരിച്ഛേദോ നത്ഥി. ഏതസ്സപി സത്തലോകസ്സ അനുകമ്പായ ഉപ്പന്നോതി. യാവജ്ജദിവസാ ഇതോ പരം അനാഗതേ ച സാസനം നിസ്സായ സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗേ പതിട്ഠഹന്താനം വസേനാപി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

    Bahujanahitāyāti mahājanassa hitatthāya uppajjati. Bahujanasukhāyāti mahājanassa sukhatthāya uppajjati. Lokānukampāyāti sattalokassa anukampaṃ paṭicca uppajjati. Katarasattalokassāti? Yo tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā amatapānaṃ pivitvā dhammaṃ paṭivijjhi, tassa. Bhagavatā hi mahābodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā bodhimaṇḍā isipatanaṃ āgamma ‘‘dveme, bhikkhave, antā pabbajitena na sevitabbā’’ti dhammacakkappavattanasutte (mahāva. 13; saṃ. ni. 5.1081) desite āyasmatā aññāsikoṇḍaññattherena saddhiṃ aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno amatapānaṃ piviṃsu, etassa sattalokassa anukampāya uppanno. Pañcamadivase anattalakkhaṇasuttantapariyosāne (mahāva. 20; saṃ. ni. 3.59) pañcavaggiyā therā arahatte patiṭṭhahiṃsu, etassapi sattalokassa anukampāya uppanno. Tato yasadārakappamukhe pañcapaṇṇāsa purise arahatte patiṭṭhāpesi, tato kappāsikavanasaṇḍe tiṃsa bhaddavaggiye tayo magge ca tīṇi phalāni ca sampāpesi, etassapi sattalokassa anukampāya uppanno. Gayāsīse ādittapariyāyasuttapariyosāne (mahāva. 54) jaṭilasahassaṃ arahatte patiṭṭhāpesi, tālaṭṭhivane bimbisārappamukhā ekādasa nahutā brāhmaṇagahapatikā satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu, ekaṃ nahutaṃ saraṇesu patiṭṭhitaṃ. Tirokuṭṭaanumodanāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassehi amatapānaṃ pītaṃ. Sumanamālākārasamāgame caturāsītiyā ca. Dhanapālakasamāgame dasahi pāṇasahassehi, khadiraṅgārajātakasamāgame caturāsītiyā pāṇasahassehi, jambukaājīvakasamāgame caturāsītiyā ca. Ānandaseṭṭhisamāgame caturāsītiyā ca pāṇasahassehi amatapānaṃ pītaṃ. Pāsāṇakacetiye pārāyanasuttantakathādivase cuddasa koṭiyo amatapānaṃ piviṃsu. Yamakapāṭihāriyadivase vīsati pāṇakoṭiyo, tāvatiṃsabhavane paṇḍukambalasilāya nisīditvā mātaraṃ kāyasakkhiṃ katvā sattappakaraṇaṃ abhidhammaṃ desentassa asīti pāṇakoṭiyo, devorohane tiṃsa pāṇakoṭiyo, sakkapañhasuttante asīti devatāsahassāni amatapānaṃ piviṃsu. Mahāsamayasuttante maṅgalasuttante cūḷarāhulovāde samacittapaṭipadāyāti imesu catūsu ṭhānesu abhisamayaṃ pattasattānaṃ paricchedo natthi. Etassapi sattalokassa anukampāya uppannoti. Yāvajjadivasā ito paraṃ anāgate ca sāsanaṃ nissāya saggamokkhamagge patiṭṭhahantānaṃ vasenāpi ayamattho veditabbo.

    ദേവമനുസ്സാനന്തി ന കേവലം ദേവമനുസ്സാനംയേവ, അവസേസാനം നാഗസുപണ്ണാദീനമ്പി അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായേവ ഉപ്പന്നോ. സഹേതുകപടിസന്ധികേ പന മഗ്ഗഫലസച്ഛികിരിയായ ഭബ്ബേ പുഗ്ഗലേ ദസ്സേതും ഏതം വുത്തം. തസ്മാ ഏതേസമ്പി അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായേവ ഉപ്പന്നോതി വേദിതബ്ബോ.

    Devamanussānanti na kevalaṃ devamanussānaṃyeva, avasesānaṃ nāgasupaṇṇādīnampi atthāya hitāya sukhāyeva uppanno. Sahetukapaṭisandhike pana maggaphalasacchikiriyāya bhabbe puggale dassetuṃ etaṃ vuttaṃ. Tasmā etesampi atthāya hitāya sukhāyeva uppannoti veditabbo.

    കതമോ ഏകപുഗ്ഗലോതി അയം പുച്ഛാ. പുച്ഛാ ച നാമേസാ പഞ്ചവിധാ ഹോതി – അദിട്ഠജോതനാ പുച്ഛാ, ദിട്ഠസംസന്ദനാ പുച്ഛാ, വിമതിച്ഛേദനാ പുച്ഛാ, അനുമതിപുച്ഛാ, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി.

    Katamo ekapuggaloti ayaṃ pucchā. Pucchā ca nāmesā pañcavidhā hoti – adiṭṭhajotanā pucchā, diṭṭhasaṃsandanā pucchā, vimaticchedanā pucchā, anumatipucchā, kathetukamyatāpucchāti.

    താസം ഇദം നാനത്തം – കതമാ അദിട്ഠജോതനാ പുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം അഞ്ഞാതം ഹോതി അദിട്ഠം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അഭാവിതം. തസ്സ ഞാണായ ദസ്സനായ തുലനായ തീരണായ വിഭൂതത്ഥായ വിഭാവനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അയം അദിട്ഠജോതനാ പുച്ഛാ.

    Tāsaṃ idaṃ nānattaṃ – katamā adiṭṭhajotanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ abhāvitaṃ. Tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtatthāya vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ adiṭṭhajotanā pucchā.

    കതമാ ദിട്ഠസംസന്ദനാ പുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം ഞാതം ഹോതി ദിട്ഠം തുലിതം തീരിതം വിഭൂതം വിഭാവിതം. സോ അഞ്ഞേഹി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം സംസന്ദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അയം ദിട്ഠസംസന്ദനാ പുച്ഛാ.

    Katamā diṭṭhasaṃsandanā pucchā? Pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ. So aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ diṭṭhasaṃsandanā pucchā.

    കതമാ വിമതിച്ഛേദനാ പുച്ഛാ? പകതിയാ സംസയപക്ഖന്തോ ഹോതി വിമതിപക്ഖന്തോ ദ്വേള്ഹകജാതോ ‘‘ഏവം നു ഖോ, ന നു ഖോ, കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’’തി. സോ വിമതിച്ഛേദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അയം വിമതിച്ഛേദനാ പുച്ഛാ.

    Katamā vimaticchedanā pucchā? Pakatiyā saṃsayapakkhanto hoti vimatipakkhanto dveḷhakajāto ‘‘evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti. So vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati, ayaṃ vimaticchedanā pucchā.

    കതമാ അനുമതിപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഹി ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ പഞ്ഹം പുച്ഛതി – ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി? ‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി? ‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’. ‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു ഖോ തം സമനുപസ്സിതും ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി, അയം അനുമതിപുച്ഛാ.

    Katamā anumatipucchā? Bhagavā hi bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati – ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti? ‘‘Aniccaṃ, bhante’’. ‘‘Yaṃ panāniccaṃ, dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vā’’ti? ‘‘Dukkhaṃ, bhante’’. ‘‘Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu kho taṃ samanupassituṃ etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti? ‘‘No hetaṃ, bhante’’ti, ayaṃ anumatipucchā.

    കതമാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം കഥേതുകമ്യതായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി – ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ’’തി? അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി.

    Katamā kathetukamyatāpucchā? Bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati – ‘‘cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti? Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti.

    തത്ഥ ബുദ്ധാനം പുരിമാ തിസ്സോ പുച്ഛാ നത്ഥി. കസ്മാ? ബുദ്ധാനം ഹി തീസു അദ്ധാസു കിഞ്ചി സങ്ഖതം അദ്ധാവിമുത്തം വാ അസങ്ഖതം അദിട്ഠം അജാനിതം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ തേസം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ നത്ഥി. യം പന ഭഗവതാ അത്തനോ ഞാണേന പടിവിദ്ധം, തസ്സ അഞ്ഞേന സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ സദ്ധിം സംസന്ദനകിച്ചം നത്ഥി. തേനസ്സ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ നത്ഥി. യസ്മാ പനേസ അകഥംകഥീ തിണ്ണവിചികിച്ഛോ സബ്ബധമ്മേസു വിഹതസംസയോ, തേനസ്സ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ നത്ഥി. ഇതരാ പന ദ്വേ പുച്ഛാ ഭഗവതോ അത്ഥി, താസു അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി വേദിതബ്ബാ.

    Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi. Kasmā? Buddhānaṃ hi tīsu addhāsu kiñci saṅkhataṃ addhāvimuttaṃ vā asaṅkhataṃ adiṭṭhaṃ ajānitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi, tasmā tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi. Tenassa diṭṭhasaṃsandanāpucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā pana dve pucchā bhagavato atthi, tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchāti veditabbā.

    ഇദാനി തായ പുച്ഛായ പുട്ഠം ഏകപുഗ്ഗലം വിഭാവേന്തോ തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി ആഹ. തത്ഥ തഥാഗതോതി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോതി.

    Idāni tāya pucchāya puṭṭhaṃ ekapuggalaṃ vibhāvento tathāgato arahaṃ sammāsambuddhoti āha. Tattha tathāgatoti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.

    കഥം ഭഗവാ തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാ, യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ ആഗതോ, യഥാ സിഖീ ഭഗവാ, യഥാ വേസ്സഭൂ ഭഗവാ, യഥാ കകുസന്ധോ ഭഗവാ, യഥാ കോണാഗമനോ ഭഗവാ, യഥാ കസ്സപോ ഭഗവാ ആഗതോതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യേന അഭിനീഹാരേന ഏതേ ഭഗവന്തോ ആഗതാ, തേനേവ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. അഥ വാ യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ…പേ॰… യഥാ കസ്സപോ ഭഗവാ ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ, സീലനേക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചാധിട്ഠാനമേത്താഉപേക്ഖാപാരമിം പൂരേത്വാ ഇമാ ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ, അങ്ഗപരിച്ചാഗം നയനധനരജ്ജപുത്തദാരപരിച്ചാഗന്തി ഇമേ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ, പുബ്ബയോഗപുബ്ബചരിയധമ്മക്ഖാനഞാതത്ഥചരിയാദയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധിചരിയായ കോടിം പത്വാ ആഗതോ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച വിപസ്സീ ഭഗവാ …പേ॰… കസ്സപോ ഭഗവാ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദേ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ ബ്രൂഹേത്വാ ആഗതോ, തഥാ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā sabbalokahitāya ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatā, yathā vipassī bhagavā āgato, yathā sikhī bhagavā, yathā vessabhū bhagavā, yathā kakusandho bhagavā, yathā koṇāgamano bhagavā, yathā kassapo bhagavā āgatoti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yena abhinīhārena ete bhagavanto āgatā, teneva amhākampi bhagavā āgato. Atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… yathā kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā, sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccādhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgaṃ nayanadhanarajjaputtadārapariccāganti ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā, pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhicariyāya koṭiṃ patvā āgato, tathā amhākampi bhagavā āgato. Yathā ca vipassī bhagavā …pe… kassapo bhagavā cattāro satipaṭṭhāne cattāro sammappadhāne cattāro iddhipāde pañcindriyāni pañca balāni satta bojjhaṅge ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā brūhetvā āgato, tathā amhākampi bhagavā āgatoti tathāgato.

    ‘‘യഥേവ ലോകമ്ഹി വിപസ്സിആദയോ,

    ‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo,

    സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;

    Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;

    തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ,

    Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,

    തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ’’തി.

    Tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti.

    ഏവം തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.

    കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതോ വിപസ്സീ ഭഗവാ ഗതോ…പേ॰… കസ്സപോ ഭഗവാ ഗതോ. കഥഞ്ച സോ ഗതോതി? സോ ഹി സമ്പതിജാതോവ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതോ. യഥാഹ – ‘‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠഹിത്വാ ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗച്ഛതി സേതമ്ഹി ഛത്തേ അനുധാരിയമാനേ, സബ്ബാ ച ദിസാ അനുവിലോകേതി, ആസഭിഞ്ച വാചം ഭാസതി ‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൨൦൭). തഞ്ചസ്സ ഗമനം തഥം അഹോസി അവിതഥം അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. യഞ്ഹി സോ സമ്പതിജാതോവ സമേഹി പാദേഹി പതിട്ഠഹി, ഇദമസ്സ ചതുരിദ്ധിപാദപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ഉത്തരാഭിമുഖഭാവോ പന സബ്ബലോകുത്തരഭാവസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സത്തപദവീതിഹാരോ സത്തബോജ്ഝങ്ഗരതനപടിലാഭസ്സ, ‘‘സുവണ്ണദണ്ഡാ വീതിപതന്തി ചാമരാ’’തി (സു॰ നി॰ ൬൯൩) ഏത്ഥ വുത്തചാമരുക്ഖേപോ പന സബ്ബതിത്ഥിയനിമ്മഥനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സേതച്ഛത്തധാരണം അരഹത്തഫലവിമുത്തിവരവിമലസേതച്ഛത്തപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സബ്ബദിസാനുവിലോകനം സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ആസഭിവാചാഭാസനം അപ്പടിവത്തിയവരധമ്മചക്കപ്പവത്തനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. തഥാ അയം ഭഗവാപി ഗതോ. തഞ്ചസ്സ ഗമനം കഥം അഹോസി അവിതഥം തേസംയേവ വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. തേനാഹു പോരാണാ –

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijāto vipassī bhagavā gato…pe… kassapo bhagavā gato. Kathañca so gatoti? So hi sampatijātova samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukho sattapadavītihārena gato. Yathāha – ‘‘sampatijāto, ānanda, bodhisatto samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gacchati setamhi chatte anudhāriyamāne, sabbā ca disā anuviloketi, āsabhiñca vācaṃ bhāsati ‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassa, ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavo’’’ti (ma. ni. 3.207). Tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Yañhi so sampatijātova samehi pādehi patiṭṭhahi, idamassa caturiddhipādapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, uttarābhimukhabhāvo pana sabbalokuttarabhāvassa pubbanimittaṃ, sattapadavītihāro sattabojjhaṅgaratanapaṭilābhassa, ‘‘suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā’’ti (su. ni. 693) ettha vuttacāmarukkhepo pana sabbatitthiyanimmathanassa pubbanimittaṃ, setacchattadhāraṇaṃ arahattaphalavimuttivaravimalasetacchattapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, sabbadisānuvilokanaṃ sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, āsabhivācābhāsanaṃ appaṭivattiyavaradhammacakkappavattanassa pubbanimittaṃ. Tathā ayaṃ bhagavāpi gato. Tañcassa gamanaṃ kathaṃ ahosi avitathaṃ tesaṃyeva visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Tenāhu porāṇā –

    ‘‘മുഹുത്തജാതോവ ഗവമ്പതീ യഥാ,

    ‘‘Muhuttajātova gavampatī yathā,

    സമേഹി പാദേഹി ഫുസീ വസുന്ധരം;

    Samehi pādehi phusī vasundharaṃ;

    സോ വിക്കമീ സത്ത പദാനി ഗോതമോ,

    So vikkamī satta padāni gotamo,

    സേതഞ്ച ഛത്തം അനുധാരയും മരൂ.

    Setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.

    ‘‘ഗന്ത്വാന സോ സത്ത പദാനി ഗോതമോ,

    ‘‘Gantvāna so satta padāni gotamo,

    ദിസാ വിലോകേസി സമാ സമന്തതോ;

    Disā vilokesi samā samantato;

    അട്ഠങ്ഗുപേതം ഗിരമബ്ഭുദീരയി,

    Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,

    സീഹോ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ’’തി.

    Sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti.

    ഏവം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

    Evaṃ tathā gatoti tathāgato.

    അഥ വാ യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ…പേ॰… യഥാ കസ്സപോ ഭഗവാ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥേവ നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം പഹായ ഗതോ, അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം, ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം, അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം, ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം പഹായ ഗതോ, ഞാണേന അവിജ്ജം പദാലേത്വാ ഗതോ, പാമോജ്ജേന അരതിം വിനോദേത്വാ, പഠമജ്ഝാനേന നീവരണകവാടം ഉഗ്ഘാടേത്വാ, ദുതിയജ്ഝാനേന വിതക്കവിചാരം വൂപസമേത്വാ, തതിയജ്ഝാനേന പീതിം വിരാജേത്വാ, ചതുത്ഥജ്ഝാനേന സുഖദുക്ഖം പഹായ, ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ രൂപസഞ്ഞാപടിഘസഞ്ഞാനാനത്തസഞ്ഞായോ സമതിക്കമിത്വാ, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസമാപത്തിയാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞം, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞം സമതിക്കമിത്വാ ഗതോ.

    Atha vā yathā vipassī bhagavā…pe… yathā kassapo bhagavā, ayampi bhagavā tatheva nekkhammena kāmacchandaṃ pahāya gato, abyāpādena byāpādaṃ, ālokasaññāya thinamiddhaṃ, avikkhepena uddhaccakukkuccaṃ, dhammavavatthānena vicikicchaṃ pahāya gato, ñāṇena avijjaṃ padāletvā gato, pāmojjena aratiṃ vinodetvā, paṭhamajjhānena nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā, dutiyajjhānena vitakkavicāraṃ vūpasametvā, tatiyajjhānena pītiṃ virājetvā, catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāya, ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññāpaṭighasaññānānattasaññāyo samatikkamitvā, viññāṇañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññaṃ, ākiñcaññāyatanasamāpattiyā viññāṇañcāyatanasaññaṃ, nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññaṃ samatikkamitvā gato.

    അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞം പഹായ, ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സുഖസഞ്ഞം, അനത്താനുപസ്സനായ അത്തസഞ്ഞം, നിബ്ബിദാനുപസ്സനായ നന്ദിം, വിരാഗാനുപസ്സനായ രാഗം, നിരോധാനുപസ്സനായ സമുദയം, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ ആദാനം, ഖയാനുപസ്സനായ ഘനസഞ്ഞം, വയാനുപസ്സനായ ആയൂഹനം, വിപരിണാമാനുപസ്സനായ ധുവസഞ്ഞം, അനിമിത്താനുപസ്സനായ നിമിത്തസഞ്ഞം, അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനായ പണിധിം, സുഞ്ഞതാനുപസ്സനായ അഭിനിവേസം, അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനായ സാരാദാനാഭിനിവേസം, യഥാഭൂതഞാണദസ്സനേന സമ്മോഹാഭിനിവേസം, ആദീനവാനുപസ്സനായ ആലയാഭിനിവേസം, പടിസങ്ഖാനുപസ്സനായ അപ്പടിസങ്ഖം, വിവട്ടാനുപസ്സനായ സംയോഗാഭിനിവേസം, സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ദിട്ഠേകട്ഠേ കിലേസേ ഭഞ്ജിത്വാ, സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ഓളാരികേ കിലേസേ പഹായ, അനാഗാമിമഗ്ഗേന അണുസഹഗതേ കിലേസേ സമുഗ്ഘാതേത്വാ, അരഹത്തമഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസേ സമുച്ഛിന്ദിത്വാ ഗതോ. ഏവമ്പി തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

    Aniccānupassanāya niccasaññaṃ pahāya, dukkhānupassanāya sukhasaññaṃ, anattānupassanāya attasaññaṃ, nibbidānupassanāya nandiṃ, virāgānupassanāya rāgaṃ, nirodhānupassanāya samudayaṃ, paṭinissaggānupassanāya ādānaṃ, khayānupassanāya ghanasaññaṃ, vayānupassanāya āyūhanaṃ, vipariṇāmānupassanāya dhuvasaññaṃ, animittānupassanāya nimittasaññaṃ, appaṇihitānupassanāya paṇidhiṃ, suññatānupassanāya abhinivesaṃ, adhipaññādhammavipassanāya sārādānābhinivesaṃ, yathābhūtañāṇadassanena sammohābhinivesaṃ, ādīnavānupassanāya ālayābhinivesaṃ, paṭisaṅkhānupassanāya appaṭisaṅkhaṃ, vivaṭṭānupassanāya saṃyogābhinivesaṃ, sotāpattimaggena diṭṭhekaṭṭhe kilese bhañjitvā, sakadāgāmimaggena oḷārike kilese pahāya, anāgāmimaggena aṇusahagate kilese samugghātetvā, arahattamaggena sabbakilese samucchinditvā gato. Evampi tathā gatoti tathāgato.

    കഥം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? പഥവീധാതുയാ കക്ഖളത്തലക്ഖണം തഥം അവിതഥം, ആപോധാതുയാ പഗ്ഘരണലക്ഖണം, തേജോധാതുയാ ഉണ്ഹത്തലക്ഖണം, വായോധാതുയാ വിത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം, ആകാസധാതുയാ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണധാതുയാ വിജാനനലക്ഖണം.

    Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Pathavīdhātuyā kakkhaḷattalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ, āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ, tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ, vāyodhātuyā vitthambhanalakkhaṇaṃ, ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ, viññāṇadhātuyā vijānanalakkhaṇaṃ.

    രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണം.

    Rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ.

    വിതക്കസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണം, വിചാരസ്സ അനുമജ്ജനലക്ഖണം, പീതിയാ ഫരണലക്ഖണം, സുഖസ്സ സാതലക്ഖണം, ചിത്തേകഗ്ഗതായ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം.

    Vitakkassa abhiniropanalakkhaṇaṃ, vicārassa anumajjanalakkhaṇaṃ, pītiyā pharaṇalakkhaṇaṃ, sukhassa sātalakkhaṇaṃ, cittekaggatāya avikkhepalakkhaṇaṃ, phassassa phusanalakkhaṇaṃ.

    സദ്ധിന്ദ്രിയസ്സ അധിമോക്ഖലക്ഖണം, വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, സതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമാധിന്ദ്രിയസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ പജാനനലക്ഖണം.

    Saddhindriyassa adhimokkhalakkhaṇaṃ, vīriyindriyassa paggahalakkhaṇaṃ, satindriyassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, samādhindriyassa avikkhepalakkhaṇaṃ, paññindriyassa pajānanalakkhaṇaṃ.

    സദ്ധാബലസ്സ അസ്സദ്ധിയേ അകമ്പിയലക്ഖണം, വീരിയബലസ്സ കോസജ്ജേ, സതിബലസ്സ മുട്ഠസ്സച്ചേ, സമാധിബലസ്സ ഉദ്ധച്ചേ, പഞ്ഞാബലസ്സ അവിജ്ജായ അകമ്പിയലക്ഖണം.

    Saddhābalassa assaddhiye akampiyalakkhaṇaṃ, vīriyabalassa kosajje, satibalassa muṭṭhassacce, samādhibalassa uddhacce, paññābalassa avijjāya akampiyalakkhaṇaṃ.

    സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പവിചയലക്ഖണം, വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഫരണലക്ഖണം, പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ വൂപസമലക്ഖണം , സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ പടിസങ്ഖാനലക്ഖണം.

    Satisambojjhaṅgassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, dhammavicayasambojjhaṅgassa pavicayalakkhaṇaṃ, vīriyasambojjhaṅgassa paggahalakkhaṇaṃ, pītisambojjhaṅgassa pharaṇalakkhaṇaṃ, passaddhisambojjhaṅgassa vūpasamalakkhaṇaṃ , samādhisambojjhaṅgassa avikkhepalakkhaṇaṃ, upekkhāsambojjhaṅgassa paṭisaṅkhānalakkhaṇaṃ.

    സമ്മാദിട്ഠിയാ ദസ്സനലക്ഖണം, സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണം, സമ്മാവാചായ പരിഗ്ഗഹലക്ഖണം, സമ്മാകമ്മന്തസ്സ സമുട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മാആജീവസ്സ വോദാനലക്ഖണം, സമ്മാവായാമസ്സ പഗ്ഗഹലക്ഖണം, സമ്മാസതിയാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മാസമാധിസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം.

    Sammādiṭṭhiyā dassanalakkhaṇaṃ, sammāsaṅkappassa abhiniropanalakkhaṇaṃ, sammāvācāya pariggahalakkhaṇaṃ, sammākammantassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammāājīvassa vodānalakkhaṇaṃ, sammāvāyāmassa paggahalakkhaṇaṃ, sammāsatiyā upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammāsamādhissa avikkhepalakkhaṇaṃ.

    അവിജ്ജായ അഞ്ഞാണലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം ചേതനാലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണം, നാമസ്സ നമനലക്ഖണം, രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, സളായതനസ്സ ആയതനലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, തണ്ഹായ ഹേതുലക്ഖണം, ഉപാദാനസ്സ ഗഹണലക്ഖണം, ഭവസ്സ ആയൂഹനലക്ഖണം, ജാതിയാ നിബ്ബത്തിലക്ഖണം, ജരായ ജീരണലക്ഖണം, മരണസ്സ ചുതിലക്ഖണം.

    Avijjāya aññāṇalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ, nāmassa namanalakkhaṇaṃ, rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, saḷāyatanassa āyatanalakkhaṇaṃ, phassassa phusanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, taṇhāya hetulakkhaṇaṃ, upādānassa gahaṇalakkhaṇaṃ, bhavassa āyūhanalakkhaṇaṃ, jātiyā nibbattilakkhaṇaṃ, jarāya jīraṇalakkhaṇaṃ, maraṇassa cutilakkhaṇaṃ.

    ധാതൂനം സുഞ്ഞതാലക്ഖണം, ആയതനാനം ആയതനലക്ഖണം, സതിപട്ഠാനാനം ഉപട്ഠാനലക്ഖണം, സമ്മപ്പധാനാനം പദഹനലക്ഖണം, ഇദ്ധിപാദാനം ഇജ്ഝനലക്ഖണം, ഇന്ദ്രിയാനം അധിപതിലക്ഖണം, ബലാനം അകമ്പിയലക്ഖണം, ബോജ്ഝങ്ഗാനം നിയ്യാനലക്ഖണം, മഗ്ഗസ്സ ഹേതുലക്ഖണം.

    Dhātūnaṃ suññatālakkhaṇaṃ, āyatanānaṃ āyatanalakkhaṇaṃ, satipaṭṭhānānaṃ upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammappadhānānaṃ padahanalakkhaṇaṃ, iddhipādānaṃ ijjhanalakkhaṇaṃ, indriyānaṃ adhipatilakkhaṇaṃ, balānaṃ akampiyalakkhaṇaṃ, bojjhaṅgānaṃ niyyānalakkhaṇaṃ, maggassa hetulakkhaṇaṃ.

    സച്ചാനം തഥലക്ഖണം, സമഥസ്സ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, വിപസ്സനായ അനുപസ്സനാലക്ഖണം, സമഥവിപസ്സനാനം ഏകരസലക്ഖണം, യുഗനദ്ധാനം അനതിവത്തനലക്ഖണം.

    Saccānaṃ tathalakkhaṇaṃ, samathassa avikkhepalakkhaṇaṃ, vipassanāya anupassanālakkhaṇaṃ, samathavipassanānaṃ ekarasalakkhaṇaṃ, yuganaddhānaṃ anativattanalakkhaṇaṃ.

    സീലവിസുദ്ധിയാ സംവരണലക്ഖണം, ചിത്തവിസുദ്ധിയാ അവിക്ഖേപലക്ഖണം, ദിട്ഠിവിസുദ്ധിയാ ദസ്സനലക്ഖണം.

    Sīlavisuddhiyā saṃvaraṇalakkhaṇaṃ, cittavisuddhiyā avikkhepalakkhaṇaṃ, diṭṭhivisuddhiyā dassanalakkhaṇaṃ.

    ഖയേ ഞാണസ്സ സമുച്ഛേദലക്ഖണം, അനുപ്പാദേ ഞാണസ്സ പസ്സദ്ധിലക്ഖണം.

    Khaye ñāṇassa samucchedalakkhaṇaṃ, anuppāde ñāṇassa passaddhilakkhaṇaṃ.

    ഛന്ദസ്സ മൂലലക്ഖണം, മനസികാരസ്സ സമുട്ഠാനലക്ഖണം, ഫസ്സസ്സ സമോധാനലക്ഖണം, വേദനായ സമോസരണലക്ഖണം, സമാധിസ്സ പമുഖലക്ഖണം, സതിയാ ആധിപതേയ്യലക്ഖണം, പഞ്ഞായ തതുത്തരിയലക്ഖണം , വിമുത്തിയാ സാരലക്ഖണം, അമതോഗധസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പരിയോസാനലക്ഖണം തഥം അവിതഥം. ഏവം തഥലക്ഖണം ഞാണഗതിയാ ആഗതോ അവിരജ്ഝിത്വാ പത്തോ അനുപ്പത്തോതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Chandassa mūlalakkhaṇaṃ, manasikārassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ, phassassa samodhānalakkhaṇaṃ, vedanāya samosaraṇalakkhaṇaṃ, samādhissa pamukhalakkhaṇaṃ, satiyā ādhipateyyalakkhaṇaṃ, paññāya tatuttariyalakkhaṇaṃ , vimuttiyā sāralakkhaṇaṃ, amatogadhassa nibbānassa pariyosānalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto anuppattoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.

    കഥം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. കതമാനി ചത്താരി? ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. താനി ച ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോതി വുച്ചതി. അഭിസമ്ബോധത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ.

    Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? ‘Idaṃ dukkha’nti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgatoti vuccati. Abhisambodhattho hi ettha gatasaddo.

    അപിച ജരാമരണസ്സ ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ…പേ॰… സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ. തഥാ അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ, സങ്ഖാരാനം വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയട്ഠോ…പേ॰… ജാതിയാ ജരാമരണസ്സ പച്ചയട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ. തം സബ്ബം ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ. തസ്മാപി തഥാനം ധമ്മാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോതി വുച്ചതി. ഏവം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ.

    Apica jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho…pe… saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho. Tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, saṅkhārānaṃ viññāṇassa paccayaṭṭho…pe… jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho. Taṃ sabbaṃ bhagavā abhisambuddho. Tasmāpi tathānaṃ dhammānaṃ abhisambuddhattā tathāgatoti vuccati. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.

    കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവാ യം സദേവകേ ലോകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തം രൂപാരമ്മണം നാമ അത്ഥി, തം സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതി. ഏവം ജാനതാ പസ്സതാ ച തേന തം ഇട്ഠാനിട്ഠാദിവസേന വാ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതേസു ലബ്ഭമാനകപദവസേന വാ ‘‘കതമം തം രൂപം രൂപായതനം? യം രൂപം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ വണ്ണനിഭാ സനിദസ്സനം സപ്പടിഘം നീലം പീതക’’ന്തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൬൧൬) നയേന അനേകേഹി നാമേഹി തേരസഹി വാരേഹി ദ്വേപഞ്ഞാസായ നയേഹി വിഭജ്ജമാനം തഥമേവ ഹോതി, വിതഥം നത്ഥി. ഏസ നയോ സോതദ്വാരാദീസുപി ആപാഥമാഗച്ഛന്തേസു സദ്ദാദീസു. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, തമഹം ജാനാമി, തമഹം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, തം തഥാഗതസ്സ വിദിതം, തം തഥാഗതോ ന ഉപട്ഠാസീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൪). ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ. തത്ഥ തഥദസ്സീഅത്ഥേ തഥാഗതോതി പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

    Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Bhagavā yaṃ sadevake loke…pe… sadevamanussāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthaṃ āgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā ca tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ? Yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsupi āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi, tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24). Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Tattha tathadassīatthe tathāgatoti padasambhavo veditabbo.

    കഥം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യം രത്തിം ഭഗവാ ബോധിമണ്ഡേ അപരാജിതപല്ലങ്കേ നിസിന്നോ തിണ്ണം മാരാനം മത്ഥകം മദ്ദിത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, യഞ്ച രത്തിം യമകസാലാനം അന്തരേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി, ഏത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സപരിമാണേ കാലേ പഠമബോധിയാപി മജ്ഝിമബോധിയാപി പച്ഛിമബോധിയാപി യം ഭഗവതാ ഭാസിതം സുത്തം ഗേയ്യം…പേ॰… വേദല്ലം, സബ്ബം തം അത്ഥതോ ച ബ്യഞ്ജനതോ ച അനുപവജ്ജം അനൂനം അനധികം സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണം രാഗമദനിമ്മദനം ദോസമോഹമദനിമ്മദനം, നത്ഥി തത്ഥ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി അവക്ഖലിതം, സബ്ബം തം ഏകമുദ്ദികായ ലഞ്ഛിതം വിയ ഏകനാളികായ മിതം വിയ ഏകതുലായ തുലിതം വിയ ച തഥമേവ ഹോതി അവിതഥം. തേനാഹ – ‘‘യഞ്ച, ചുന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭാസതി ലപതി നിദ്ദിസതി, സബ്ബം തം തഥേവ ഹോതി നോ അഞ്ഞഥാ. തസ്മാ തഥാഗതോതി വുച്ചതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൮൮). ഗദത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ. ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā bodhimaṇḍe aparājitapallaṅke nisinno tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ yamakasālānaṃ antare anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇe kāle paṭhamabodhiyāpi majjhimabodhiyāpi pacchimabodhiyāpi yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttaṃ geyyaṃ…pe… vedallaṃ, sabbaṃ taṃ atthato ca byañjanato ca anupavajjaṃ anūnaṃ anadhikaṃ sabbākāraparipuṇṇaṃ rāgamadanimmadanaṃ dosamohamadanimmadanaṃ, natthi tattha vālaggamattampi avakkhalitaṃ, sabbaṃ taṃ ekamuddikāya lañchitaṃ viya ekanāḷikāya mitaṃ viya ekatulāya tulitaṃ viya ca tathameva hoti avitathaṃ. Tenāha – ‘‘yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti no aññathā. Tasmā tathāgatoti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188). Gadattho hi ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato.

    അപിച ആഗദനം ആഗദോ, വചനന്തി അത്ഥോ. തഥോ അവിപരീതോ ആഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി ഏവമ്പേതസ്മിം അത്ഥേ പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

    Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti evampetasmiṃ atthe padasiddhi veditabbā.

    കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവതോ ഹി വാചായ കായോ അനുലോമേതി കായസ്സപി വാചാ, തസ്മാ യഥാവാദീ തഥാകാരീ യഥാകാരീ തഥാവാദീ ച ഹോതി. ഏവം ഭൂതസ്സ ചസ്സ യഥാ വാചാ, കായോപി തഥാ ഗതോ, പവത്തോതി അത്ഥോ. യഥാ ച കായോ, വാചാപി തഥാ ഗതാതി തഥാഗതോ. തേനേവാഹ – ‘‘യഥാവാദീ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. ഇതി യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩). ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi kāyassapi vācā, tasmā yathāvādī tathākārī yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃ bhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato, pavattoti attho. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatāti tathāgato. Tenevāha – ‘‘yathāvādī, bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23). Evaṃ tathākāritāya tathāgato.

    കഥം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? ഉപരി ഭവഗ്ഗം ഹേട്ഠാ അവീചിം പരിയന്തം കത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി സീലേനപി സമാധിനാപി പഞ്ഞായപി വിമുത്തിയാപി, ന തസ്സ തുലാ വാ പമാണം വാ അത്ഥി, അതുലോ അപ്പമേയ്യോ അനുത്തരോ രാജരാജോ ദേവദേവോ സക്കാനമതിസക്കോ ബ്രഹ്മാനമതിബ്രഹ്മാ. തേനാഹ – ‘‘സദേവകേ ലോകേ, ഭിക്ഖവേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ അഞ്ഞദത്ഥു ദസോ വസവത്തീ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩).

    Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atulo appameyyo anuttaro rājarājo devadevo sakkānamatisakko brahmānamatibrahmā. Tenāha – ‘‘sadevake loke, bhikkhave…pe… sadevamanussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    തത്രേവം പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ – അഗദോ വിയ അഗദോ. കോ പനേസ? ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന ഹേസ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ വിയ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി. ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനേ തഥോ അവിപരീതോ ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച അഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

    Tatrevaṃ padasiddhi veditabbā – agado viya agado. Ko panesa? Desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko dibbāgadena sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho aviparīto desanāvilāso ceva puññussayo ca agado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    അപിച തഥായ ഗതോതിപി തഥാഗതോ, തഥം ഗതോതിപി തഥാഗതോ, ഗതോതി അവഗതോ അതീതോ പത്തോ പടിപന്നോതി അത്ഥോ. തത്ഥ സകലലോകം തീരണപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അവഗതോതി തഥാഗതോ. ലോകസമുദയം പഹാനപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അതീതോതി തഥാഗതോ, ലോകനിരോധം സച്ഛികിരിയായ തഥായ ഗതോ പത്തോതി തഥാഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം തഥായ ഗതോ പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. തേന യം വുത്തം ഭഗവതാ –

    Apica tathāya gatotipi tathāgato, tathaṃ gatotipi tathāgato, gatoti avagato atīto patto paṭipannoti attho. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato. Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato, lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato pattoti tathāgato, lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathāya gato paṭipannoti tathāgato. Tena yaṃ vuttaṃ bhagavatā –

    ‘‘ലോകോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസ്മാ തഥാഗതോ വിസംയുത്തോ. ലോകസമുദയോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസമുദയോ തഥാഗതസ്സ പഹീനോ. ലോകനിരോധോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകനിരോധോ തഥാഗതസ്സ സച്ഛികതോ. ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ, ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ തഥാഗതസ്സ ഭാവിതാ. യം, ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ॰… സബ്ബം തം തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധം. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩).

    ‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    തസ്സപി ഏവം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇദമ്പി ച തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവദീപനേ മുഖമത്തമേവ. സബ്ബാകാരേന പന തഥാഗതോവ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവം വണ്ണേയ്യ.

    Tassapi evaṃ attho veditabbo. Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattameva. Sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya.

    അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി പദദ്വയേ പന ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാതി ഇമേഹി താവ കാരണേഹി അരഹന്തി വേദിതബ്ബോ. സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരതോ പനേതം പദദ്വയം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൨൩ ആദയോ) ബുദ്ധാനുസ്സതിവണ്ണനായം പകാസിതന്തി.

    Arahaṃ sammāsambuddhoti padadvaye pana ārakattā, arīnaṃ arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva kāraṇehi arahanti veditabbo. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā pana sammāsambuddhoti ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetaṃ padadvayaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.123 ādayo) buddhānussativaṇṇanāyaṃ pakāsitanti.

    ൧൭൧. ദുതിയേ പാതുഭാവോതി ഉപ്പത്തി നിപ്ഫത്തി. ദുല്ലഭോ ലോകസ്മിന്തി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ ദുല്ലഭോ സുദുല്ലഭോ പരമദുല്ലഭോ. കസ്മാ ദുല്ലഭോതി? ഏകവാരം ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ ബുദ്ധേന ഭവിതും ന സക്കാ, ദ്വേ വാരേ ദസ വാരേ വീസതി വാരേ പഞ്ഞാസ വാരേ വാരസതം വാരസഹസ്സം വാരസതസഹസ്സം വാരകോടിസതസഹസ്സമ്പി ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ ബുദ്ധേന ഭവിതും ന സക്കാ, തഥാ ഏകദിവസം ദ്വേ ദിവസേ ദസ ദിവസേ വീസതി ദിവസേ പഞ്ഞാസ ദിവസേ ദിവസസതം ദിവസസഹസ്സം ദിവസസതസഹസ്സം ദിവസകോടിസതസഹസ്സം . ഏകമാസം ദ്വേ മാസേ…പേ॰… മാസകോടിസതസഹസ്സം. ഏകസംവച്ഛരം ദ്വേ സംവച്ഛരേ…പേ॰… സംവച്ഛരകോടിസതസഹസ്സം. ഏകകപ്പം ദ്വേ കപ്പേ…പേ॰… കപ്പകോടിസതസഹസ്സം. കപ്പാനം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി തീണി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ ബുദ്ധേന ഭവിതും ന സക്കാ. സീലപാരമീനേക്ഖമ്മപാരമീ…പേ॰… ഉപേക്ഖാപാരമീസുപി ഏസേവ നയോ. പച്ഛിമകോടിയാ പന കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധേന ഭവിതും സക്കാതി ഇമിനാ കാരണേന ദുല്ലഭോ.

    171. Dutiye pātubhāvoti uppatti nipphatti. Dullabho lokasminti imasmiṃ sattaloke dullabho sudullabho paramadullabho. Kasmā dullabhoti? Ekavāraṃ dānapāramiṃ pūretvā buddhena bhavituṃ na sakkā, dve vāre dasa vāre vīsati vāre paññāsa vāre vārasataṃ vārasahassaṃ vārasatasahassaṃ vārakoṭisatasahassampi dānapāramiṃ pūretvā buddhena bhavituṃ na sakkā, tathā ekadivasaṃ dve divase dasa divase vīsati divase paññāsa divase divasasataṃ divasasahassaṃ divasasatasahassaṃ divasakoṭisatasahassaṃ . Ekamāsaṃ dve māse…pe… māsakoṭisatasahassaṃ. Ekasaṃvaccharaṃ dve saṃvacchare…pe… saṃvaccharakoṭisatasahassaṃ. Ekakappaṃ dve kappe…pe… kappakoṭisatasahassaṃ. Kappānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ dve asaṅkhyeyyāni tīṇi asaṅkhyeyyāni dānapāramiṃ pūretvā buddhena bhavituṃ na sakkā. Sīlapāramīnekkhammapāramī…pe… upekkhāpāramīsupi eseva nayo. Pacchimakoṭiyā pana kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni dasa pāramiyo pūretvā buddhena bhavituṃ sakkāti iminā kāraṇena dullabho.

    ൧൭൨. തതിയേ അച്ഛരിയമനുസ്സോതി അച്ഛരിയോ മനുസ്സോ. അച്ഛരിയോതി അന്ധസ്സ പബ്ബതാരോഹണം വിയ നിച്ചം ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അയം താവ സദ്ദനയോ. അയം പന അട്ഠകഥാനയോ – അച്ഛരായോഗ്ഗോതി അച്ഛരിയോ, അച്ഛരം പഹരിത്വാ പസ്സിതബ്ബോതി അത്ഥോ. അപിച ‘‘തഥാഗതസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാതുഭാവാ ചത്താരോ അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ പാതുഭവന്തീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൨൭) ഏവമാദീഹി അനേകേഹി അച്ഛരിയബ്ഭുതധമ്മേഹി സമന്നാഗതത്താപി അച്ഛരിയമനുസ്സോ. ആചിണ്ണമനുസ്സോതിപി അച്ഛരിയമനുസ്സോ.

    172. Tatiye acchariyamanussoti acchariyo manusso. Acchariyoti andhassa pabbatārohaṇaṃ viya niccaṃ na hotīti attho. Ayaṃ tāva saddanayo. Ayaṃ pana aṭṭhakathānayo – accharāyoggoti acchariyo, accharaṃ paharitvā passitabboti attho. Apica ‘‘tathāgatassa, bhikkhave, arahato sammāsambuddhassa pātubhāvā cattāro acchariyā abbhutā dhammā pātubhavantī’’ti (a. ni. 4.127) evamādīhi anekehi acchariyabbhutadhammehi samannāgatattāpi acchariyamanusso. Āciṇṇamanussotipi acchariyamanusso.

    അഭിനീഹാരസ്സ ഹി സമ്പാദകേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ഏകബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖേ മഹാബോധിമണ്ഡേ മാനസം ബന്ധിത്വാ നിസജ്ജനം നാമ ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ആചിണ്ണം, സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തസ്സേവ ആചിണ്ണം. തഥാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ബ്യാകരണം ലഭിത്വാ അനിവത്തകേന ഹുത്വാ വീരിയാധിട്ഠാനം അധിട്ഠായ ബുദ്ധകാരകധമ്മാനം പൂരണമ്പി ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ആചിണ്ണം, സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തസ്സേവ ആചിണ്ണം. തഥാ പാരമിയോ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവസദിസേ അത്തഭാവേ ഠത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതാനം ഹത്ഥീനം സത്തസതാനി അസ്സാനം സത്തസതാനീതി ഏവം സത്തസതകമഹാദാനം ദത്വാ ജാലികുമാരസദിസം പുത്തം, കണ്ഹാജിനാസദിസം ധീതരം, മദ്ദീദേവിസദിസം ഭരിയഞ്ച ദാനമുഖേ നിയ്യാതേത്വാ യാവതായുകം ഠത്വാ ദുതിയേ അത്തഭാവേ തുസിതഭവനേ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണമ്പി ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ആചിണ്ണം, സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തസ്സേവ ആചിണ്ണം. തുസിതപുരേ യാവതായുകം ഠത്വാ ദേവതാനം ആയാചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ പഞ്ചമഹാവിലോകനം വിലോകേത്വാ സതസ്സ സമ്പജാനസ്സ തുസിതപുരാ ചവിത്വാ മഹാഭോഗകുലേ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണമ്പി ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ആചിണ്ണം, സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തസ്സേവ ആചിണ്ണം. തഥാ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനമ്പി, സതസ്സ സമ്പജാനസ്സ മാതുകുച്ഛിയം നിവാസോപി, സതസ്സ സമ്പജാനസ്സ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമനദിവസേ ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനമ്പി, സമ്പതിജാതസ്സ സത്തപദവീതിഹാരഗമനമ്പി, ദിബ്ബസേതച്ഛത്ത॰ ധാരണമ്പി, ദിബ്ബവാളബീജനുക്ഖേപോപി, സബ്ബദിസാസു സീഹവിലോകനം വിലോകേത്വാ അത്തനാ പടിസമം കഞ്ചി സത്തം അദിസ്വാ ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തി ഏവം സീഹനാദനദനമ്പി, പരിപാകഗതേ ഞാണേ മഹാസമ്പത്തിം പഹായ മഹാഭിനിക്ഖമനമ്പി, മഹാബോധിമണ്ഡേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ മാരവിജയം ആദിം കത്വാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിദിബ്ബചക്ഖുവിസോധനാനി കത്വാ പച്ചൂസസമയേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഗുണരാസിപടിവിദ്ധക്ഖണേ ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനമ്പി, പഠമധമ്മദേസനായ അനുത്തരം തിപരിവട്ടം ധമ്മചക്കപ്പവത്തനമ്പീതി ഏവമാദി സബ്ബം ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ആചിണ്ണം, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സേവ ആചിണ്ണം. ഏവം ആചിണ്ണമനുസ്സോതിപി അച്ഛരിയമനുസ്സോ.

    Abhinīhārassa hi sampādake aṭṭha dhamme samodhānetvā ekabuddhassa sammukhe mahābodhimaṇḍe mānasaṃ bandhitvā nisajjanaṃ nāma na aññassa kassaci āciṇṇaṃ, sabbaññubodhisattasseva āciṇṇaṃ. Tathā buddhānaṃ santike byākaraṇaṃ labhitvā anivattakena hutvā vīriyādhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhāya buddhakārakadhammānaṃ pūraṇampi na aññassa kassaci āciṇṇaṃ, sabbaññubodhisattasseva āciṇṇaṃ. Tathā pāramiyo gabbhaṃ gaṇhāpetvā vessantarattabhāvasadise attabhāve ṭhatvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitānaṃ hatthīnaṃ sattasatāni assānaṃ sattasatānīti evaṃ sattasatakamahādānaṃ datvā jālikumārasadisaṃ puttaṃ, kaṇhājināsadisaṃ dhītaraṃ, maddīdevisadisaṃ bhariyañca dānamukhe niyyātetvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā dutiye attabhāve tusitabhavane paṭisandhiggahaṇampi na aññassa kassaci āciṇṇaṃ, sabbaññubodhisattasseva āciṇṇaṃ. Tusitapure yāvatāyukaṃ ṭhatvā devatānaṃ āyācanaṃ sampaṭicchitvā pañcamahāvilokanaṃ viloketvā satassa sampajānassa tusitapurā cavitvā mahābhogakule paṭisandhiggahaṇampi na aññassa kassaci āciṇṇaṃ, sabbaññubodhisattasseva āciṇṇaṃ. Tathā paṭisandhiggahaṇadivase dasasahassilokadhātukampanampi, satassa sampajānassa mātukucchiyaṃ nivāsopi, satassa sampajānassa mātukucchito nikkhamanadivase dasasahassilokadhātukampanampi, sampatijātassa sattapadavītihāragamanampi, dibbasetacchatta. dhāraṇampi, dibbavāḷabījanukkhepopi, sabbadisāsu sīhavilokanaṃ viloketvā attanā paṭisamaṃ kañci sattaṃ adisvā ‘‘aggohamasmi lokassā’’ti evaṃ sīhanādanadanampi, paripākagate ñāṇe mahāsampattiṃ pahāya mahābhinikkhamanampi, mahābodhimaṇḍe pallaṅkena nisinnassa māravijayaṃ ādiṃ katvā pubbenivāsānussatidibbacakkhuvisodhanāni katvā paccūsasamaye sabbaññutaññāṇaguṇarāsipaṭividdhakkhaṇe dasasahassilokadhātukampanampi, paṭhamadhammadesanāya anuttaraṃ tiparivaṭṭaṃ dhammacakkappavattanampīti evamādi sabbaṃ na aññassa kassaci āciṇṇaṃ, sabbaññubuddhasseva āciṇṇaṃ. Evaṃ āciṇṇamanussotipi acchariyamanusso.

    ൧൭൩. ചതുത്ഥേ കാലകിരിയാതി ഏകസ്മിം കാലേ പാകടാ കിരിയാതി കാലകിരിയാ. തഥാഗതോ ഹി പഞ്ചചത്താലീസ വസ്സാനി ഠത്വാ തീണി പിടകാനി പഞ്ച നികായേ നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി പകാസേത്വാ മഹാജനം നിബ്ബാനനിന്നം നിബ്ബാനപോണം കത്വാ യമകസാലാനമന്തരേ നിപന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആമന്തേത്വാ അപ്പമാദേന ഓവദിത്വാ സതോ സമ്പജാനോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. അയമസ്സ കിരിയാ യാവജ്ജതനാ പാകടാതി ഏകസ്മിം കാലേ പാകടാ കിരിയാതി കാലകിരിയാ. അനുതപ്പാ ഹോതീതി അനുതാപകരാ ഹോതി. തത്ഥ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ കാലകിരിയാ ഏകചക്കവാളേ ദേവമനുസ്സാനം അനുതാപകരാ ഹോതി. ബുദ്ധാനം കാലകിരിയാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ദേവമനുസ്സാനം അനുതാപകരാ ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘ബഹുനോ ജനസ്സ അനുതപ്പാ ഹോതീ’’തി.

    173. Catutthe kālakiriyāti ekasmiṃ kāle pākaṭā kiriyāti kālakiriyā. Tathāgato hi pañcacattālīsa vassāni ṭhatvā tīṇi piṭakāni pañca nikāye navaṅgaṃ satthusāsanaṃ caturāsīti dhammakkhandhasahassāni pakāsetvā mahājanaṃ nibbānaninnaṃ nibbānapoṇaṃ katvā yamakasālānamantare nipanno bhikkhusaṅghaṃ āmantetvā appamādena ovaditvā sato sampajāno anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Ayamassa kiriyā yāvajjatanā pākaṭāti ekasmiṃ kāle pākaṭā kiriyāti kālakiriyā. Anutappā hotīti anutāpakarā hoti. Tattha cakkavattirañño kālakiriyā ekacakkavāḷe devamanussānaṃ anutāpakarā hoti. Buddhānaṃ kālakiriyā dasasahassacakkavāḷesu devamanussānaṃ anutāpakarā hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘bahuno janassa anutappā hotī’’ti.

    ൧൭൪. പഞ്ചമേ അദുതിയോതി ദുതിയസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഭാവാ അദുതിയോ. ചത്താരോ ഹി ബുദ്ധാ സുതബുദ്ധോ, ചതുസച്ചബുദ്ധോ, പച്ചേകബുദ്ധോ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോതി. തത്ഥ ബഹുസ്സുതോ ഭിക്ഖു സുതബുദ്ധോ നാമ . ഖീണാസവോ ചതുസച്ചബുദ്ധോ നാമ . കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പാരമിയോ പൂരേത്വാ സാമം പടിവിദ്ധപച്ചേകബോധിഞാണോ പച്ചേകബുദ്ധോ നാമ. കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി വാ അട്ഠ വാ സോളസ വാ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പാരമിയോ പൂരേത്വാ തിണ്ണം മാരാനം മത്ഥകം മദ്ദിത്വാ പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ നാമ. ഇമേസു ചതൂസു ബുദ്ധേസു സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോവ അദുതിയോ നാമ. ന ഹി തേന സദ്ധിം അഞ്ഞോ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ നാമ ഉപ്പജ്ജതി.

    174. Pañcame adutiyoti dutiyassa buddhassa abhāvā adutiyo. Cattāro hi buddhā sutabuddho, catusaccabuddho, paccekabuddho, sabbaññubuddhoti. Tattha bahussuto bhikkhu sutabuddho nāma . Khīṇāsavo catusaccabuddho nāma . Kappasatasahassādhikāni dve asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūretvā sāmaṃ paṭividdhapaccekabodhiñāṇo paccekabuddho nāma. Kappasatasahassādhikāni cattāri vā aṭṭha vā soḷasa vā asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūretvā tiṇṇaṃ mārānaṃ matthakaṃ madditvā paṭividdhasabbaññutaññāṇo sabbaññubuddho nāma. Imesu catūsu buddhesu sabbaññubuddhova adutiyo nāma. Na hi tena saddhiṃ añño sabbaññubuddho nāma uppajjati.

    അസഹായോതി അത്തഭാവേന വാ പടിവിദ്ധധമ്മേഹി വാ സദിസോ സഹായോ നാമ അസ്സ നത്ഥീതി അസഹായോ. ‘‘ലദ്ധസഹായോ ഖോ പന സോ ഭഗവാ സേഖാനഞ്ചേവ പടിപദാന’’ന്തി ഇമിനാ പന പരിയായേന സേഖാസേഖാ ബുദ്ധാനം സഹായാ നാമ ഹോന്തി. അപ്പടിമോതി പടിമാ വുച്ചതി അത്തഭാവോ, തസ്സ അത്തഭാവസദിസാ അഞ്ഞാ പടിമാ നത്ഥീതി അപ്പടിമോ. യാപി ച മനുസ്സാ സുവണ്ണരജതാദിമയാ പടിമാ കരോന്തി, താസു വാലഗ്ഗമത്തമ്പി ഓകാസം തഥാഗതസ്സ അത്തഭാവസദിസം കാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീതി സബ്ബഥാപി അപ്പടിമോ.

    Asahāyoti attabhāvena vā paṭividdhadhammehi vā sadiso sahāyo nāma assa natthīti asahāyo. ‘‘Laddhasahāyo kho pana so bhagavā sekhānañceva paṭipadāna’’nti iminā pana pariyāyena sekhāsekhā buddhānaṃ sahāyā nāma honti. Appaṭimoti paṭimā vuccati attabhāvo, tassa attabhāvasadisā aññā paṭimā natthīti appaṭimo. Yāpi ca manussā suvaṇṇarajatādimayā paṭimā karonti, tāsu vālaggamattampi okāsaṃ tathāgatassa attabhāvasadisaṃ kātuṃ samattho nāma natthīti sabbathāpi appaṭimo.

    അപ്പടിസമോതി അത്തഭാവേനേവസ്സ പടിസമോ നാമ കോചി നത്ഥീതി അപ്പടിസമോ. അപ്പടിഭാഗോതി യേ തഥാഗതേന ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’’തിആദിനാ നയേന ധമ്മാ ദേസിതാ, തേസു ‘‘ന ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, തയോ വാ പഞ്ച വാ’’തിആദിനാ നയേന പടിഭാഗം കാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീതി അപ്പടിഭാഗോ. അപ്പടിപുഗ്ഗലോതി അഞ്ഞോ കോചി ‘‘അഹം ബുദ്ധോ’’തി ഏവം പടിഞ്ഞം കാതും സമത്ഥോ പുഗ്ഗലോ നത്ഥീതി അപ്പടിപുഗ്ഗലോ. അസമോതി അപ്പടിപുഗ്ഗലത്താവ സബ്ബസത്തേഹി അസമോ. അസമസമോതി അസമാ വുച്ചന്തി അതീതാനാഗതാ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാ, തേഹി അസമേഹി സമോതി അസമസമോ.

    Appaṭisamoti attabhāvenevassa paṭisamo nāma koci natthīti appaṭisamo. Appaṭibhāgoti ye tathāgatena ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā nayena dhammā desitā, tesu ‘‘na cattāro satipaṭṭhānā, tayo vā pañca vā’’tiādinā nayena paṭibhāgaṃ kātuṃ samattho nāma natthīti appaṭibhāgo. Appaṭipuggaloti añño koci ‘‘ahaṃ buddho’’ti evaṃ paṭiññaṃ kātuṃ samattho puggalo natthīti appaṭipuggalo. Asamoti appaṭipuggalattāva sabbasattehi asamo. Asamasamoti asamā vuccanti atītānāgatā sabbaññubuddhā, tehi asamehi samoti asamasamo.

    ദ്വിപദാനം അഗ്ഗോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അപദാനം ദ്വിപദാനം ചതുപ്പദാനം ബഹുപ്പദാനം രൂപീനം അരൂപീനം സഞ്ഞീനം അസഞ്ഞീനം നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീനം സത്താനം അഗ്ഗോവ. കസ്മാ ഇധ ദ്വിപദാനം അഗ്ഗോതി വുത്തോ? സേട്ഠതരവസേന. ഇമസ്മിഞ്ഹി ലോകേ സേട്ഠോ നാമ ഉപ്പജ്ജമാനോ അപദചതുപ്പദബഹുപ്പദേസു ന ഉപ്പജ്ജതി, ദ്വിപദേസുയേവ ഉപ്പജ്ജതി. കതരദ്വിപദ്വേസൂതി? മനുസ്സേസു ചേവ ദേവേസു ച. മനുസ്സേസു ഉപ്പജ്ജമാനോ തിസഹസ്സിമഹാസഹസ്സിലോകധാതും വസേ വത്തേതും സമത്ഥോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. ദേവേസു ഉപ്പജ്ജമാനോ ദസസഹസ്സിലോകധാതും വസവത്തീ മഹാബ്രഹ്മാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. സോ തസ്സ കപ്പിയകാരകോ വാ ആരാമികോ വാ സമ്പജ്ജതി. ഇതി തതോപി സേട്ഠതരവസേനേസ ദ്വിപദാനം അഗ്ഗോതി വുത്തോ.

    Dvipadānaṃ aggoti sammāsambuddho apadānaṃ dvipadānaṃ catuppadānaṃ bahuppadānaṃ rūpīnaṃ arūpīnaṃ saññīnaṃ asaññīnaṃ nevasaññīnāsaññīnaṃ sattānaṃ aggova. Kasmā idha dvipadānaṃ aggoti vutto? Seṭṭhataravasena. Imasmiñhi loke seṭṭho nāma uppajjamāno apadacatuppadabahuppadesu na uppajjati, dvipadesuyeva uppajjati. Kataradvipadvesūti? Manussesu ceva devesu ca. Manussesu uppajjamāno tisahassimahāsahassilokadhātuṃ vase vattetuṃ samattho buddho hutvā uppajjati. Devesu uppajjamāno dasasahassilokadhātuṃ vasavattī mahābrahmā hutvā uppajjati. So tassa kappiyakārako vā ārāmiko vā sampajjati. Iti tatopi seṭṭhataravasenesa dvipadānaṃ aggoti vutto.

    ൧൭൫-൧൮൬. ഛട്ഠാദീസു ഏകപുഗ്ഗലസ്സ, ഭിക്ഖവേ, പാതുഭാവാ മഹതോ ചക്ഖുസ്സ പാതുഭാവോ ഹോതീതി, ഭിക്ഖവേ, ഏകപുഗ്ഗലസ്സ തഥാഗതസ്സ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാതുഭാവേന മഹന്തസ്സ ചക്ഖുസ്സ പാതുഭാവോ ഹോതി. തസ്മിം പുഗ്ഗലേ പാതുഭൂതേ തം പാതുഭൂതമേവ ഹോതി, ന വിനാ തസ്സ പാതുഭാവേന പാതുഭവതി. പാതുഭാവോതി ഉപ്പത്തി നിപ്ഫത്തി. കതമസ്സ ചക്ഖുസ്സാതി? പഞ്ഞാചക്ഖുസ്സ. കീവരൂപസ്സാതി? സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വിപസ്സനാപഞ്ഞാസദിസസ്സ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ സമാധിപഞ്ഞാസദിസസ്സാതി. ആലോകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഉഭിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം പഞ്ഞാആലോകസദിസോയേവ ഹി ഏത്ഥ ആലോകോ, പഞ്ഞാഓഭാസസദിസോയേവ ഓഭാസോ അധിപ്പേതോ. ‘‘മഹതോ ചക്ഖുസ്സ, മഹതോ ആലോകസ്സ, മഹതോ ഓഭാസസ്സാ’’തി ഇമാനി ച പന തീണിപി ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനി കഥിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

    175-186. Chaṭṭhādīsu ekapuggalassa, bhikkhave, pātubhāvā mahato cakkhussa pātubhāvo hotīti, bhikkhave, ekapuggalassa tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa pātubhāvena mahantassa cakkhussa pātubhāvo hoti. Tasmiṃ puggale pātubhūte taṃ pātubhūtameva hoti, na vinā tassa pātubhāvena pātubhavati. Pātubhāvoti uppatti nipphatti. Katamassa cakkhussāti? Paññācakkhussa. Kīvarūpassāti? Sāriputtattherassa vipassanāpaññāsadisassa mahāmoggallānattherassa samādhipaññāsadisassāti. Ālokādīsupi eseva nayo. Ubhinnaṃ aggasāvakānaṃ paññāālokasadisoyeva hi ettha āloko, paññāobhāsasadisoyeva obhāso adhippeto. ‘‘Mahato cakkhussa, mahato ālokassa, mahato obhāsassā’’ti imāni ca pana tīṇipi lokiyalokuttaramissakāni kathitānīti veditabbāni.

    ഛന്നം അനുത്തരിയാനന്തി ഉത്തരിതരവിരഹിതാനം ഛന്നം ഉത്തമധമ്മാനം. തത്ഥ ദസ്സനാനുത്തരിയം, സവനാനുത്തരിയം, ലാഭാനുത്തരിയം, സിക്ഖാനുത്തരിയം, പാരിചരിയാനുത്തരിയം, അനുസ്സതാനുത്തരിയന്തി ഇമാനി ഛ അനുത്തരിയാനി. ഇമേസം പാതുഭാവോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ആയസ്മാ ഹി ആനന്ദത്ഥേരോ സായംപാതം തഥാഗതം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ദട്ഠും ലഭതി, ഇദം ദസ്സനാനുത്തരിയം. അഞ്ഞോപി സോതാപന്നോ വാ സകദാഗാമീ വാ അനാഗാമീ വാ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ തഥാഗതം ദസ്സനായ ലഭതി, ഇദമ്പി ദസ്സനാനുത്തരിയം . അപരോ പന പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലം ദസ്സനായ ലഭിത്വാ തം ദസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി. ഇദം ദസ്സനമേവ നാമ, മൂലദസ്സനം പന ദസ്സനാനുത്തരിയം നാമ.

    Channaṃ anuttariyānanti uttaritaravirahitānaṃ channaṃ uttamadhammānaṃ. Tattha dassanānuttariyaṃ, savanānuttariyaṃ, lābhānuttariyaṃ, sikkhānuttariyaṃ, pāricariyānuttariyaṃ, anussatānuttariyanti imāni cha anuttariyāni. Imesaṃ pātubhāvo hotīti attho. Āyasmā hi ānandatthero sāyaṃpātaṃ tathāgataṃ cakkhuviññāṇena daṭṭhuṃ labhati, idaṃ dassanānuttariyaṃ. Aññopi sotāpanno vā sakadāgāmī vā anāgāmī vā ānandatthero viya tathāgataṃ dassanāya labhati, idampi dassanānuttariyaṃ . Aparo pana puthujjanakalyāṇako ānandatthero viya dasabalaṃ dassanāya labhitvā taṃ dassanaṃ vaḍḍhetvā sotāpattimaggaṃ pāpeti. Idaṃ dassanameva nāma, mūladassanaṃ pana dassanānuttariyaṃ nāma.

    ആനന്ദത്ഥേരോയേവ ച അഭിക്ഖണം ദസബലസ്സ വചനം സോതവിഞ്ഞാണേന സോതും ലഭതി, ഇദം സവനാനുത്തരിയം. അഞ്ഞേപി സോതാപന്നാദയോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ തഥാഗതസ്സ വചനം സവനായ ലഭന്തി, ഇദമ്പി സവനാനുത്തരിയം. അപരോ പന പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ തഥാഗതസ്സ വചനം സോതും ലഭിത്വാ തം സവനം വഡ്ഢേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി. ഇദം സവനമേവ നാമ, മൂലസവനം പന സവനാനുത്തരിയം നാമ.

    Ānandattheroyeva ca abhikkhaṇaṃ dasabalassa vacanaṃ sotaviññāṇena sotuṃ labhati, idaṃ savanānuttariyaṃ. Aññepi sotāpannādayo ānandatthero viya tathāgatassa vacanaṃ savanāya labhanti, idampi savanānuttariyaṃ. Aparo pana puthujjanakalyāṇako ānandatthero viya tathāgatassa vacanaṃ sotuṃ labhitvā taṃ savanaṃ vaḍḍhetvā sotāpattimaggaṃ pāpeti. Idaṃ savanameva nāma, mūlasavanaṃ pana savanānuttariyaṃ nāma.

    ആനന്ദത്ഥേരോയേവ ച ദസബലേ സദ്ധം പടിലഭതി, ഇദം ലാഭാനുത്തരിയം. അഞ്ഞേപി സോതാപന്നാദയോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലേ സദ്ധാപടിലാഭം ലഭന്തി, ഇദമ്പി ലാഭാനുത്തരിയം. അപരോ പന പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലേ സദ്ധാപടിലാഭം ലഭിത്വാ തം ലാഭം വഡ്ഢേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി, അയം ലാഭോയേവ നാമ, മൂലലാഭോ പന ലാഭാനുത്തരിയം നാമ.

    Ānandattheroyeva ca dasabale saddhaṃ paṭilabhati, idaṃ lābhānuttariyaṃ. Aññepi sotāpannādayo ānandatthero viya dasabale saddhāpaṭilābhaṃ labhanti, idampi lābhānuttariyaṃ. Aparo pana puthujjanakalyāṇako ānandatthero viya dasabale saddhāpaṭilābhaṃ labhitvā taṃ lābhaṃ vaḍḍhetvā sotāpattimaggaṃ pāpeti, ayaṃ lābhoyeva nāma, mūlalābho pana lābhānuttariyaṃ nāma.

    ആനന്ദത്ഥേരോയേവ ച ദസബലസ്സ സാസനേ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതി, ഇദം സിക്ഖാനുത്തരിയം. അഞ്ഞേപി സോതാപന്നാദയോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലസ്സ സാസനേ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖന്തി, ഇദമ്പി സിക്ഖാനുത്തരിയം. അപരോ പന പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലസ്സ സാസനേ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖിത്വാ താ സിക്ഖാ വഡ്ഢേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി. അയം സിക്ഖായേവ നാമ, മൂലസിക്ഖാ പന സിക്ഖാനുത്തരിയം നാമ.

    Ānandattheroyeva ca dasabalassa sāsane tisso sikkhā sikkhati, idaṃ sikkhānuttariyaṃ. Aññepi sotāpannādayo ānandatthero viya dasabalassa sāsane tisso sikkhā sikkhanti, idampi sikkhānuttariyaṃ. Aparo pana puthujjanakalyāṇako ānandatthero viya dasabalassa sāsane tisso sikkhā sikkhitvā tā sikkhā vaḍḍhetvā sotāpattimaggaṃ pāpeti. Ayaṃ sikkhāyeva nāma, mūlasikkhā pana sikkhānuttariyaṃ nāma.

    ആനന്ദത്ഥേരോയേവ ച അഭിണ്ഹം ദസബലം പരിചരതി, ഇദം പാരിചരിയാനുത്തരിയം. അഞ്ഞേപി സോതാപന്നാദയോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ അഭിണ്ഹം ദസബലം പരിചരന്തി, ഇദമ്പി പാരിചരിയാനുത്തരിയം. അപരോ പന പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലം പരിചരിത്വാ തം പാരിചരിയം വഡ്ഢേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി, അയം പാരിചരിയായേവ നാമ, മൂലപാരിചരിയാ പന പാരിചരിയാനുത്തരിയം നാമ.

    Ānandattheroyeva ca abhiṇhaṃ dasabalaṃ paricarati, idaṃ pāricariyānuttariyaṃ. Aññepi sotāpannādayo ānandatthero viya abhiṇhaṃ dasabalaṃ paricaranti, idampi pāricariyānuttariyaṃ. Aparo pana puthujjanakalyāṇako ānandatthero viya dasabalaṃ paricaritvā taṃ pāricariyaṃ vaḍḍhetvā sotāpattimaggaṃ pāpeti, ayaṃ pāricariyāyeva nāma, mūlapāricariyā pana pāricariyānuttariyaṃ nāma.

    ആനന്ദത്ഥേരോയേവ ച ദസബലസ്സ ലോകിയലോകുത്തരേ ഗുണേ അനുസ്സരതി, ഇദം അനുസ്സതാനുത്തരിയം. അഞ്ഞേപി സോതാപന്നാദയോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലസ്സ ലോകിയലോകുത്തരേ ഗുണേ അനുസ്സരന്തി, ഇദമ്പി അനുസ്സതാനുത്തരിയം. അപരോ പന പുഥുജ്ജനകല്യാണകോ ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ ദസബലസ്സ ലോകിയലോകുത്തരേ ഗുണേ അനുസ്സരിത്വാ തം അനുസ്സതിം വഡ്ഢേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി, അയം അനുസ്സതിയേവ നാമ, മൂലാനുസ്സതി പന അനുസ്സതാനുത്തരിയം നാമ. ഇമാനി ഛ അനുത്തരിയാനി, ഇമേസം പാതുഭാവോ ഹോതി. ഇമാനി ച പന ഛ അനുത്തരിയാനി ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനി കഥിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

    Ānandattheroyeva ca dasabalassa lokiyalokuttare guṇe anussarati, idaṃ anussatānuttariyaṃ. Aññepi sotāpannādayo ānandatthero viya dasabalassa lokiyalokuttare guṇe anussaranti, idampi anussatānuttariyaṃ. Aparo pana puthujjanakalyāṇako ānandatthero viya dasabalassa lokiyalokuttare guṇe anussaritvā taṃ anussatiṃ vaḍḍhetvā sotāpattimaggaṃ pāpeti, ayaṃ anussatiyeva nāma, mūlānussati pana anussatānuttariyaṃ nāma. Imāni cha anuttariyāni, imesaṃ pātubhāvo hoti. Imāni ca pana cha anuttariyāni lokiyalokuttaramissakāni kathitānīti veditabbāni.

    ചതുന്നം പടിസമ്ഭിദാനം സച്ഛികിരിയാ ഹോതീതി ചതസ്സോ ഹി പടിസമ്ഭിദായോ അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ, പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാതി. തത്ഥ അത്ഥേസു ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ, അത്ഥധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ , ഞാണേസു ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പനേതാസം അഭിധമ്മേ (വിഭ॰ ൭൧൮ ആദയോ) ആഗതോയേവ. ഇമാസം ചതസ്സന്നം പടിസമ്ഭിദാനം ബുദ്ധുപ്പാദേ പച്ചക്ഖകിരിയാ ഹോതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദാ. ഏതാസം സച്ഛികിരിയാതി അത്ഥോ. ഇമാപി ലോകിയലോകുത്തരാവ കഥിതാതി വേദിതബ്ബാ.

    Catunnaṃpaṭisambhidānaṃ sacchikiriyā hotīti catasso hi paṭisambhidāyo atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti. Tattha atthesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, atthadhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā , ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro panetāsaṃ abhidhamme (vibha. 718 ādayo) āgatoyeva. Imāsaṃ catassannaṃ paṭisambhidānaṃ buddhuppāde paccakkhakiriyā hoti, na vinā buddhuppādā. Etāsaṃ sacchikiriyāti attho. Imāpi lokiyalokuttarāva kathitāti veditabbā.

    അനേകധാതുപടിവേധോതി ‘‘ചക്ഖുധാതു രൂപധാതൂ’’തിആദീനം അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം ബുദ്ധുപ്പാദേയേവ പടിവേധോ ഹോതി, ന വിനാ ബുദ്ധുപ്പാദേനാതി അത്ഥോ. നാനാധാതുപടിവേധോതി ഏത്ഥ ഇമാവ അട്ഠാരസ ധാതുയോ നാനാസഭാവതോ നാനാധാതുയോതി വേദിതബ്ബാ. യോ പനേതാസം ‘‘നാനാസഭാവാ ഏതാ’’തി ഏവം നാനാകരണതോ പടിവേധോ, അയം നാനാധാതുപടിവേധോ നാമ. വിജ്ജാവിമുത്തിഫലസച്ഛികിരിയാതി ഏത്ഥ വിജ്ജാതി ഫലേ ഞാണം, വിമുത്തീതി തദവസേസാ ഫലസമ്പയുത്താ ധമ്മാ. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയാതി സോതോതി പഠമമഗ്ഗോ, തേന സോതേന പത്തബ്ബം ഫലന്തി സോതാപത്തിഫലം. സകദാഗാമിഫലാദീനി പാകടാനേവ.

    Anekadhātupaṭivedhoti ‘‘cakkhudhātu rūpadhātū’’tiādīnaṃ aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ buddhuppādeyeva paṭivedho hoti, na vinā buddhuppādenāti attho. Nānādhātupaṭivedhoti ettha imāva aṭṭhārasa dhātuyo nānāsabhāvato nānādhātuyoti veditabbā. Yo panetāsaṃ ‘‘nānāsabhāvā etā’’ti evaṃ nānākaraṇato paṭivedho, ayaṃ nānādhātupaṭivedho nāma. Vijjāvimuttiphalasacchikiriyāti ettha vijjāti phale ñāṇaṃ, vimuttīti tadavasesā phalasampayuttā dhammā. Sotāpattiphalasacchikiriyāti sototi paṭhamamaggo, tena sotena pattabbaṃ phalanti sotāpattiphalaṃ. Sakadāgāmiphalādīni pākaṭāneva.

    ൧൮൭. അനുത്തരന്തി നിരുത്തരം. ധമ്മചക്കന്തി സേട്ഠചക്കം. ചക്കസദ്ദോ ഹേസ –

    187.Anuttaranti niruttaraṃ. Dhammacakkanti seṭṭhacakkaṃ. Cakkasaddo hesa –

    ‘‘ചതുബ്ഭി അട്ഠജ്ഝഗമാ, അട്ഠാഹിപി ച സോളസ;

    ‘‘Catubbhi aṭṭhajjhagamā, aṭṭhāhipi ca soḷasa;

    സോളസാഹി ച ബാത്തിംസ, അത്രിച്ഛം ചക്കമാസദോ;

    Soḷasāhi ca bāttiṃsa, atricchaṃ cakkamāsado;

    ഇച്ഛാഹതസ്സ പോസസ്സ, ചക്കം ഭമതി മത്ഥകേ’’തി. (ജാ॰ ൧.൧.൧൦൪; ൧.൫.൧൦൩) –

    Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti. (jā. 1.1.104; 1.5.103) –

    ഏത്ഥ ഉരചക്കേ ആഗതോ. ‘‘ചക്കസമാരുള്ഹാ ജാനപദാ പരിയായന്തീ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൬൩; ൫.൫൪) ഏത്ഥ ഇരിയാപഥചക്കേ. ‘‘അഥ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, രഥകാരോ യം തം ചക്കം ഛഹി മാസേഹി നിട്ഠിതം, തം പവത്തേസീ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൧൫) ഏത്ഥ ദാരുചക്കേ. ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ദോണോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ പാദേസു ചക്കാനി സഹസ്സാരാനീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൩൬) ഏത്ഥ ലക്ഖണചക്കേ. ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൩൧) ഏത്ഥ സമ്പത്തിചക്കേ. ‘‘ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുഭവതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൪൩; മ॰ നി॰ ൩.൨൫൬) ഏത്ഥ രതനചക്കേ. ഇധ പന ധമ്മചക്കേ ആഗതോ.

    Ettha uracakke āgato. ‘‘Cakkasamāruḷhā jānapadā pariyāyantī’’ti (a. ni. 3.63; 5.54) ettha iriyāpathacakke. ‘‘Atha kho so, bhikkhave, rathakāro yaṃ taṃ cakkaṃ chahi māsehi niṭṭhitaṃ, taṃ pavattesī’’ti (a. ni. 3.15) ettha dārucakke. ‘‘Addasā kho doṇo brāhmaṇo bhagavato pādesu cakkāni sahassārānī’’ti (a. ni. 4.36) ettha lakkhaṇacakke. ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’ti (a. ni. 4.31) ettha sampatticakke. ‘‘Dibbaṃ cakkaratanaṃ pātubhavatī’’ti (dī. ni. 2.243; ma. ni. 3.256) ettha ratanacakke. Idha pana dhammacakke āgato.

    പവത്തിതന്തി ഏത്ഥ ധമ്മചക്കം അഭിനീഹരതി നാമ, അഭിനീഹടം നാമ, ഉപ്പാദേതി നാമ, ഉപ്പാദിതം നാമ, പവത്തേതി നാമ, പവത്തിതം നാമാതി അയം പഭേദോ വേദിതബ്ബോ. കുതോ പട്ഠായ ധമ്മചക്കം അഭിനീഹരതി നാമാതി? യദാ സുമേധബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ കാമേസു ആദീനവം നേക്ഖമ്മേ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ സത്തസതകമഹാദാനം ദത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പഞ്ച അഭിഞ്ഞാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേതി, തതോ പട്ഠായ ധമ്മചക്കം അഭിനീഹരതി നാമ.

    Pavattitanti ettha dhammacakkaṃ abhinīharati nāma, abhinīhaṭaṃ nāma, uppādeti nāma, uppāditaṃ nāma, pavatteti nāma, pavattitaṃ nāmāti ayaṃ pabhedo veditabbo. Kuto paṭṭhāya dhammacakkaṃ abhinīharati nāmāti? Yadā sumedhabrāhmaṇo hutvā kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā sattasatakamahādānaṃ datvā isipabbajjaṃ pabbajitvā pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo nibbatteti, tato paṭṭhāya dhammacakkaṃ abhinīharati nāma.

    കുതോ പട്ഠായ അഭിനീഹടം നാമാതി? യദാ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ദീപങ്കരപാദമൂലേ മഹാബോധിമണ്ഡത്ഥായ മാനസം ബന്ധിത്വാ ‘‘ബ്യാകരണം അലദ്ധാ ന വുട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി വീരിയാധിട്ഠാനം അധിട്ഠായ നിപന്നോ ദസബലസ്സ സന്തികാ ബ്യാകരണം ലഭി, തതോ പട്ഠായ ധമ്മചക്കം അഭിനീഹടം നാമ.

    Kuto paṭṭhāya abhinīhaṭaṃ nāmāti? Yadā aṭṭha dhamme samodhānetvā dīpaṅkarapādamūle mahābodhimaṇḍatthāya mānasaṃ bandhitvā ‘‘byākaraṇaṃ aladdhā na vuṭṭhahissāmī’’ti vīriyādhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhāya nipanno dasabalassa santikā byākaraṇaṃ labhi, tato paṭṭhāya dhammacakkaṃ abhinīhaṭaṃ nāma.

    കുതോ പട്ഠായ ഉപ്പാദേതി നാമാതി? തതോ പട്ഠായ ദാനപാരമിം പൂരേന്തോപി ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദേതി നാമ. സീലപാരമിം പൂരേന്തോപി…പേ॰… ഉപേക്ഖാപാരമിം പൂരേന്തോപി ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദേതി നാമ. ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോ പൂരേന്തോപി, പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജന്തോപി, ഞാതത്ഥചരിയം പൂരേന്തോപി ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദേതി നാമ. വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠത്വാ സത്തസതകമഹാദാനം ദത്വാ പുത്തദാരം ദാനമുഖേ നിയ്യാതേത്വാ പാരമികൂടം ഗഹേത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ദേവതാഹി ആയാചിതോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ പഞ്ചമഹാവിലോകനം വിലോകേന്തോപി ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദേതിയേവ നാമ. മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തോപി, പടിസന്ധിക്ഖണേ ദസസഹസ്സചക്കവാളം കമ്പേന്തോപി, മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തദിവസേ തഥേവ ലോകം കമ്പേന്തോപി, സമ്പതിജാതോ സത്ത പദാനി ഗന്ത്വാ ‘‘അഗ്ഗോമഹസ്മീ’’തി സീഹനാദം നദന്തോപി, ഏകൂനതിംസ സംവച്ഛരാനി അഗാരമജ്ഝേ വസന്തോപി, മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമന്തോപി, അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജന്തോപി, മഹാപധാനേ ഛബ്ബസ്സാനി വീരിയം കരോന്തോപി, സുജാതായ ദിന്നം മധുപായാസം ഭുഞ്ജിത്വാ സുവണ്ണപാതിം നദിയാ പവാഹേത്വാ സായന്ഹസമയേ ബോധിമണ്ഡവരഗതോ പുരത്ഥിമം ലോകധാതും ഓലോകേന്തോ നിസീദിത്വാ സൂരിയേ ധരമാനേയേവ മാരബലം വിധമേത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തോപി, മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേന്തോപി, പച്ചൂസകാലസമനന്തരേ പച്ചയാകാരം സമ്മസിത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝന്തോപി, സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികരോന്തോപി, സകദാഗാമിമഗ്ഗം സകദാഗാമിഫലം അനാഗാമിമഗ്ഗം അനാഗാമിഫലം സച്ഛികരോന്തോപി, അരഹത്തമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝന്തോപി ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദേതിയേവ നാമ.

    Kuto paṭṭhāya uppādeti nāmāti? Tato paṭṭhāya dānapāramiṃ pūrentopi dhammacakkaṃ uppādeti nāma. Sīlapāramiṃ pūrentopi…pe… upekkhāpāramiṃ pūrentopi dhammacakkaṃ uppādeti nāma. Dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyo pūrentopi, pañca mahāpariccāge pariccajantopi, ñātatthacariyaṃ pūrentopi dhammacakkaṃ uppādeti nāma. Vessantarattabhāve ṭhatvā sattasatakamahādānaṃ datvā puttadāraṃ dānamukhe niyyātetvā pāramikūṭaṃ gahetvā tusitapure nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā devatāhi āyācito paṭiññaṃ datvā pañcamahāvilokanaṃ vilokentopi dhammacakkaṃ uppādetiyeva nāma. Mātukucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhantopi, paṭisandhikkhaṇe dasasahassacakkavāḷaṃ kampentopi, mātukucchito nikkhantadivase tatheva lokaṃ kampentopi, sampatijāto satta padāni gantvā ‘‘aggomahasmī’’ti sīhanādaṃ nadantopi, ekūnatiṃsa saṃvaccharāni agāramajjhe vasantopi, mahābhinikkhamanaṃ nikkhamantopi, anomānadītīre pabbajantopi, mahāpadhāne chabbassāni vīriyaṃ karontopi, sujātāya dinnaṃ madhupāyāsaṃ bhuñjitvā suvaṇṇapātiṃ nadiyā pavāhetvā sāyanhasamaye bodhimaṇḍavaragato puratthimaṃ lokadhātuṃ olokento nisīditvā sūriye dharamāneyeva mārabalaṃ vidhametvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussarantopi, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhentopi, paccūsakālasamanantare paccayākāraṃ sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhantopi, sotāpattiphalaṃ sacchikarontopi, sakadāgāmimaggaṃ sakadāgāmiphalaṃ anāgāmimaggaṃ anāgāmiphalaṃ sacchikarontopi, arahattamaggaṃ paṭivijjhantopi dhammacakkaṃ uppādetiyeva nāma.

    അരഹത്തഫലക്ഖണേ പന തേന ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദിതം നാമ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി സകലലോകിയലോകുത്തരഗുണരാസി അരഹത്തഫലേനേവ സദ്ധിം ഇജ്ഝതി. തസ്മാ തേന തസ്മിം ഖണേ ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദിതം നാമ ഹോതി.

    Arahattaphalakkhaṇe pana tena dhammacakkaṃ uppāditaṃ nāma. Buddhānañhi sakalalokiyalokuttaraguṇarāsi arahattaphaleneva saddhiṃ ijjhati. Tasmā tena tasmiṃ khaṇe dhammacakkaṃ uppāditaṃ nāma hoti.

    കദാ പവത്തേതി നാമ? ബോധിമണ്ഡേ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ ഇസിപതനേ മിഗദായേ അഞ്ഞാകോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരം കായസക്ഖിം കത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തം ദേസേന്തോ ധമ്മചക്കം പവത്തേതി നാമ.

    Kadā pavatteti nāma? Bodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā isipatane migadāye aññākoṇḍaññattheraṃ kāyasakkhiṃ katvā dhammacakkappavattanasuttantaṃ desento dhammacakkaṃ pavatteti nāma.

    യദാ പന അഞ്ഞാകോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരേന ദസബലസ്സ ദേസനാഞാണാനുഭാവനിബ്ബത്തം സവനം ലഭിത്വാ സബ്ബപഠമം ധമ്മോ അധിഗതോ, തതോ പട്ഠായ ധമ്മചക്കം പവത്തിതം നാമ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ധമ്മചക്കന്തി ചേതം ദേസനാഞാണസ്സപി നാമം പടിവേധഞാണസ്സപി. തേസു ദേസനാഞാണം ലോകിയം, പടിവേധഞാണം ലോകുത്തരം. കസ്സ ദേസനാപടിവേധഞാണന്തി? ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സേവ ദേസനാഞാണഞ്ച പടിവേധഞാണഞ്ചാതി വേദിതബ്ബം.

    Yadā pana aññākoṇḍaññattherena dasabalassa desanāñāṇānubhāvanibbattaṃ savanaṃ labhitvā sabbapaṭhamaṃ dhammo adhigato, tato paṭṭhāya dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma hotīti veditabbaṃ. Dhammacakkanti cetaṃ desanāñāṇassapi nāmaṃ paṭivedhañāṇassapi. Tesu desanāñāṇaṃ lokiyaṃ, paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ. Kassa desanāpaṭivedhañāṇanti? Na aññassa kassaci, sammāsambuddhasseva desanāñāṇañca paṭivedhañāṇañcāti veditabbaṃ.

    സമ്മദേവാതി ഹേതുനാ നയേന കാരണേനേവ. അനുപ്പവത്തേതീതി യഥാ പുരതോ ഗച്ഛന്തസ്സ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തോ തം അനുഗച്ഛതി നാമ, ഏവം പഠമതരം സത്ഥാരാ പവത്തിതം ഥേരോ അനുപ്പവത്തേതി നാമ. കഥം? സത്ഥാ ഹി ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ’’തി കഥേന്തോ ധമ്മചക്കം പവത്തേതി നാമ, ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തത്ഥേരോപി ‘‘ചത്താരോമേ, ആവുസോ, സതിപട്ഠാനാ’’തി കഥേന്തോ ധമ്മചക്കം അനുപ്പവത്തേതി നാമ. സമ്മപ്പധാനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ന കേവലഞ്ച ബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു, ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചാനി. ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അരിയവംസാ’’തിആദീസുപി അയം നയോ നേതബ്ബോവ. ഏവം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ധമ്മചക്കം പവത്തേതി നാമ, ഥേരോ ദസബലേന പവത്തിതം ധമ്മചക്കം അനുപ്പവത്തേതി നാമ.

    Sammadevāti hetunā nayena kāraṇeneva. Anuppavattetīti yathā purato gacchantassa pacchato gacchanto taṃ anugacchati nāma, evaṃ paṭhamataraṃ satthārā pavattitaṃ thero anuppavatteti nāma. Kathaṃ? Satthā hi ‘‘cattārome, bhikkhave, satipaṭṭhānā. Katame cattāro’’ti kathento dhammacakkaṃ pavatteti nāma, dhammasenāpati sāriputtattheropi ‘‘cattārome, āvuso, satipaṭṭhānā’’ti kathento dhammacakkaṃ anuppavatteti nāma. Sammappadhānādīsupi eseva nayo. Na kevalañca bodhipakkhiyadhammesu, ‘‘cattārimāni, bhikkhave, ariyasaccāni. Cattārome, bhikkhave, ariyavaṃsā’’tiādīsupi ayaṃ nayo netabbova. Evaṃ sammāsambuddho dhammacakkaṃ pavatteti nāma, thero dasabalena pavattitaṃ dhammacakkaṃ anuppavatteti nāma.

    ഏവം ധമ്മചക്കം അനുപ്പവത്തേന്തേന പന ഥേരേന ധമ്മോ ദേസിതോപി പകാസിതോപി സത്ഥാരാവ ദേസിതോ പകാസിതോ ഹോതി. യോ ഹി കോചി ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ ഉപാസകോ വാ ഉപാസികാ വാ ദേവോ വാ സക്കോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ധമ്മം ദേസേതു പകാസേതു, സബ്ബോ സോ സത്ഥാരാ ദേസിതോ പകാസിതോവ നാമ ഹോതി, സേസജനോ പന ലേഖഹാരകപക്ഖേ ഠിതോവ നാമ ഹോതി. കഥം? യഥാ ഹി രഞ്ഞാ ദിന്നം പണ്ണം വാചേത്വാ യം യം കമ്മം കരോന്തി, തം തം കമ്മം യേന കേനചി കതമ്പി കാരിതമ്പി രഞ്ഞാ കാരിതന്തേവ വുച്ചതി. മഹാരാജാ വിയ ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. രാജപണ്ണം വിയ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം. പണ്ണദാനം വിയ തേപിടകേ നയമുഖദാനം പണ്ണം വാചേത്വാ തംതംകമ്മാനം കരണം വിയ ചതുന്നം പരിസാനം അത്തനോ ബലേന ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പരേസം ദേസനാ പകാസനാ. തത്ഥ യഥാ പണ്ണം വാചേത്വാ യേന കേനചി കതമ്പി കാരിതമ്പി തം കമ്മം രഞ്ഞാ കാരിതമേവ ഹോതി, ഏവമേവ യേന കേനചി ദേസിതോപി പകാസിതോപി ധമ്മോ സത്ഥാരാ ദേസിതോ പകാസിതോവ നാമ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

    Evaṃ dhammacakkaṃ anuppavattentena pana therena dhammo desitopi pakāsitopi satthārāva desito pakāsito hoti. Yo hi koci bhikkhu vā bhikkhunī vā upāsako vā upāsikā vā devo vā sakko vā māro vā brahmā vā dhammaṃ desetu pakāsetu, sabbo so satthārā desito pakāsitova nāma hoti, sesajano pana lekhahārakapakkhe ṭhitova nāma hoti. Kathaṃ? Yathā hi raññā dinnaṃ paṇṇaṃ vācetvā yaṃ yaṃ kammaṃ karonti, taṃ taṃ kammaṃ yena kenaci katampi kāritampi raññā kāritanteva vuccati. Mahārājā viya hi sammāsambuddho. Rājapaṇṇaṃ viya tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ. Paṇṇadānaṃ viya tepiṭake nayamukhadānaṃ paṇṇaṃ vācetvā taṃtaṃkammānaṃ karaṇaṃ viya catunnaṃ parisānaṃ attano balena buddhavacanaṃ uggaṇhitvā paresaṃ desanā pakāsanā. Tattha yathā paṇṇaṃ vācetvā yena kenaci katampi kāritampi taṃ kammaṃ raññā kāritameva hoti, evameva yena kenaci desitopi pakāsitopi dhammo satthārā desito pakāsitova nāma hotīti veditabbo. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.

    ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ.

    Ekapuggalavaggavaṇṇanā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ • Aṅguttaranikāya / ൧൩. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗോ • 13. Ekapuggalavaggo

    ടീകാ • Tīkā / സുത്തപിടക (ടീകാ) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / അങ്ഗുത്തരനികായ (ടീകാ) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ൧൩. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ • 13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact