Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ (ടീകാ) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
൧൩. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ
13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā
൧൭൦. ഏകപുഗ്ഗലസ്സാതി ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗസ്സ. തേനാഹ – ‘‘പഠമേ’’തി. ഏകോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ, തതോ ഏവ ദുതിയാദിപടിക്ഖേപത്ഥോ. പധാനാസഹായത്ഥോപി ഏകസദ്ദോ ഹോതീതി തന്നിവത്തനത്ഥം ‘‘ഗണനപരിച്ഛേദോ’’തി ആഹ. സമ്മുതിയാ ദേസനാ സമ്മുതിദേസനാ. പരമത്ഥസ്സ ദേസനാ പരമത്ഥദേസനാ. തത്ഥാതി സമ്മുതിപരമത്ഥദേസനാസു, ന സമ്മുതിപരമത്ഥേസു. തേനാഹ – ‘‘ഏവരൂപാ സമ്മുതിദേസനാ, ഏവരൂപാ പരമത്ഥദേസനാ’’തി. തത്രിദം സമ്മുതിപരമത്ഥാനം ലക്ഖണം – യസ്മിം ഭിന്നേ, ബുദ്ധിയാ വാ അവയവവിനിബ്ഭോഗേ കതേ ന തംസമഞ്ഞാ, സാ ഘടപടാദിപ്പഭേദാ സമ്മുതി, തബ്ബിപരിയായേന പരമത്ഥാ. ന ഹി കക്ഖളഫുസനാദിസഭാവേ സോ നയോ ലബ്ഭതി. തത്ഥ രൂപാദിധമ്മസമൂഹം സന്താനവസേന പവത്തമാനം ഉപാദായ പുഗ്ഗലവോഹാരോതി പുഗ്ഗലോതി സമ്മുതിദേസനാ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഉപ്പാദവയവന്തോ സഭാവധമ്മാ ന നിച്ചാതി അനിച്ചാതി ആഹ – ‘‘അനിച്ചന്തി പരമത്ഥദേസനാ’’തി. ഏസ നയോ സേസപദേസുപി. നനു ഖന്ധദേസനാപി സമ്മുതിദേസനാവ. രാസട്ഠോ വാ ഹി ഖന്ധട്ഠോ കോട്ഠാസട്ഠോ വാതി? സച്ചമേതം, അയം പന ഖന്ധസമഞ്ഞാ ഫസ്സാദീസു പവത്തതജ്ജാപഞ്ഞത്തി വിയ പരമത്ഥസന്നിസ്സയാ തസ്സ ആസന്നതരാ, പുഗ്ഗലസമഞ്ഞാദയോ വിയ ന ദൂരേതി പരമത്ഥസങ്ഗഹാ വുത്താ. ഖന്ധസീസേന വാ തദുപാദാനസഭാവധമ്മാ ഏവ ഗഹിതാ. നനു ച സഭാവധമ്മാ സബ്ബേപി സമ്മുതിമുഖേനേവ ദേസനം ആരോഹന്തി, ന സമുഖേനാതി സബ്ബാപി ദേസനാ സമ്മുതിദേസനാവ സിയാതി? നയിദമേവം, ദേസേതബ്ബധമ്മവിഭാഗേന ദേസനാവിഭാഗസ്സ അധിപ്പേതത്താ. ന ഹി സദ്ദോ കേനചി പവത്തിനിമിത്തേന വിനാ അത്ഥം പകാസേതീതി.
170.Ekapuggalassāti ekapuggalavaggassa. Tenāha – ‘‘paṭhame’’ti. Ekoti gaṇanaparicchedo, tato eva dutiyādipaṭikkhepattho. Padhānāsahāyatthopi ekasaddo hotīti tannivattanatthaṃ ‘‘gaṇanaparicchedo’’ti āha. Sammutiyā desanā sammutidesanā. Paramatthassa desanā paramatthadesanā. Tatthāti sammutiparamatthadesanāsu, na sammutiparamatthesu. Tenāha – ‘‘evarūpā sammutidesanā, evarūpā paramatthadesanā’’ti. Tatridaṃ sammutiparamatthānaṃ lakkhaṇaṃ – yasmiṃ bhinne, buddhiyā vā avayavavinibbhoge kate na taṃsamaññā, sā ghaṭapaṭādippabhedā sammuti, tabbipariyāyena paramatthā. Na hi kakkhaḷaphusanādisabhāve so nayo labbhati. Tattha rūpādidhammasamūhaṃ santānavasena pavattamānaṃ upādāya puggalavohāroti puggaloti sammutidesanā. Sesapadesupi eseva nayo. Uppādavayavanto sabhāvadhammā na niccāti aniccāti āha – ‘‘aniccanti paramatthadesanā’’ti. Esa nayo sesapadesupi. Nanu khandhadesanāpi sammutidesanāva. Rāsaṭṭho vā hi khandhaṭṭho koṭṭhāsaṭṭho vāti? Saccametaṃ, ayaṃ pana khandhasamaññā phassādīsu pavattatajjāpaññatti viya paramatthasannissayā tassa āsannatarā, puggalasamaññādayo viya na dūreti paramatthasaṅgahā vuttā. Khandhasīsena vā tadupādānasabhāvadhammā eva gahitā. Nanu ca sabhāvadhammā sabbepi sammutimukheneva desanaṃ ārohanti, na samukhenāti sabbāpi desanā sammutidesanāva siyāti? Nayidamevaṃ, desetabbadhammavibhāgena desanāvibhāgassa adhippetattā. Na hi saddo kenaci pavattinimittena vinā atthaṃ pakāsetīti.
സമ്മുതിവസേന ദേസനം സുത്വാതി ‘‘ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ അത്തന്തപോ ഹോതി അത്തപരിതാപാനുയോഗമനുയുത്തോ’’തിആദിനാ (പു॰ പ॰ ൧൭൪) സമ്മുതിമുഖേന പവത്തിതദേസനം സുതമയഞാണുപ്പാദവസേന സുത്വാ. അത്ഥം പടിവിജ്ഝിത്വാതി തദനുസാരേന ചതുസച്ചസങ്ഖാതം അത്ഥം സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ പടിവിജ്ഝിത്വാ. മോഹം പഹായാതി തദേകട്ഠകിലേസേഹി സദ്ധിം അനവസേസം മോഹം പജഹിത്വാ. വിസേസന്തി അഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസങ്ഖാതം വിസേസം. തേസന്തി താദിസാനം വേനേയ്യാനം. പരമത്ഥവസേനാതി ‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദ്രിയാനീ’’തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൫.൪൭൧-൪൭൬ ആദയോ) പരമത്ഥധമ്മവസേന. സേസം അനന്തരനയേ വുത്തസദിസമേവ.
Sammutivasenadesanaṃ sutvāti ‘‘idhekacco puggalo attantapo hoti attaparitāpānuyogamanuyutto’’tiādinā (pu. pa. 174) sammutimukhena pavattitadesanaṃ sutamayañāṇuppādavasena sutvā. Atthaṃ paṭivijjhitvāti tadanusārena catusaccasaṅkhātaṃ atthaṃ saha vipassanāya maggapaññāya paṭivijjhitvā. Mohaṃ pahāyāti tadekaṭṭhakilesehi saddhiṃ anavasesaṃ mohaṃ pajahitvā. Visesanti aggaphalanibbānasaṅkhātaṃ visesaṃ. Tesanti tādisānaṃ veneyyānaṃ. Paramatthavasenāti ‘‘pañcimāni, bhikkhave, indriyānī’’tiādinā (saṃ. ni. 5.471-476 ādayo) paramatthadhammavasena. Sesaṃ anantaranaye vuttasadisameva.
തത്രാതി തസ്സം സമ്മുതിവസേന പരമത്ഥവസേന ച ദേസനായം. ദേസഭാസാകുസലോതി നാനാദേസഭാസാസു കുസലോ. തിണ്ണം വേദാനന്തി നിദസ്സനമത്തം, തിണ്ണം വേദാനം സിപ്പുഗ്ഗഹണട്ഠാനാനമ്പീതി അധിപ്പായോ. തേനേവ സിപ്പുഗ്ഗഹണം പരതോ വക്ഖതി. സിപ്പാനി വാ വിജ്ജാട്ഠാനഭാവേന വേദന്തോഗധാനി കത്വാ ‘‘തിണ്ണം വേദാന’’ന്തി വുത്തം. കഥേതബ്ബഭാവേന ഠിതാനി, ന കത്ഥചി സന്നിചിതഭാവേനാതി വേദാനമ്പി കഥേതബ്ബഭാവേനേവ ഠാനം ദീപേന്തോ ‘‘ഗുഹാ തീണി നിഹിതാ ന ഗയ്ഹന്തീ’’തിആദിമിച്ഛാവാദം പടിക്ഖിപതി. നാനാവിധാ ദേസഭാസാ ഏതേസന്തി നാനാദേസഭാസാ.
Tatrāti tassaṃ sammutivasena paramatthavasena ca desanāyaṃ. Desabhāsākusaloti nānādesabhāsāsu kusalo. Tiṇṇaṃ vedānanti nidassanamattaṃ, tiṇṇaṃ vedānaṃ sippuggahaṇaṭṭhānānampīti adhippāyo. Teneva sippuggahaṇaṃ parato vakkhati. Sippāni vā vijjāṭṭhānabhāvena vedantogadhāni katvā ‘‘tiṇṇaṃ vedāna’’nti vuttaṃ. Kathetabbabhāvena ṭhitāni, na katthaci sannicitabhāvenāti vedānampi kathetabbabhāveneva ṭhānaṃ dīpento ‘‘guhā tīṇi nihitā na gayhantī’’tiādimicchāvādaṃ paṭikkhipati. Nānāvidhā desabhāsā etesanti nānādesabhāsā.
പരമോ ഉത്തമോ അത്ഥോ പരമത്ഥോ, ധമ്മാനം യഥാഭൂതസഭാവോ. ലോകസങ്കേതമത്തസിദ്ധാ സമ്മുതി. യദി ഏവം കഥം സമ്മുതികഥായ സച്ചതാതി ആഹ – ‘‘ലോകസമ്മുതികാരണാ’’തി, ലോകസമഞ്ഞം നിസ്സായ പവത്തനതോതി അത്ഥോ. ലോകസമഞ്ഞാ ഹി അഭിനിവേസേന വിഞ്ഞേയ്യാ, നാഞ്ഞാപനാ ഏകച്ചസ്സ സുതസ്സ സാവനാ വിയ ന മുസാ അനതിധാവിതബ്ബതോ തസ്സാ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ജനപദനിരുത്തിം നാഭിനിവേസേയ്യ, സമഞ്ഞം നാതിധാവയേ’’തി. ധമ്മാനന്തി സഭാവധമ്മാനം. ഭൂതകാരണാതി യഥാഭൂതകാരണാ യഥാഭൂതം നിസ്സായ പവത്തനതോ. സമ്മുതിം വോഹരന്തസ്സാതി ‘‘പുഗ്ഗലോ, സത്തോ’’തിആദിനാ ലോകസമഞ്ഞം കഥേന്തസ്സ.
Paramo uttamo attho paramattho, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvo. Lokasaṅketamattasiddhā sammuti. Yadi evaṃ kathaṃ sammutikathāya saccatāti āha – ‘‘lokasammutikāraṇā’’ti, lokasamaññaṃ nissāya pavattanatoti attho. Lokasamaññā hi abhinivesena viññeyyā, nāññāpanā ekaccassa sutassa sāvanā viya na musā anatidhāvitabbato tassā. Tenāha bhagavā – ‘‘janapadaniruttiṃ nābhiniveseyya, samaññaṃ nātidhāvaye’’ti. Dhammānanti sabhāvadhammānaṃ. Bhūtakāraṇāti yathābhūtakāraṇā yathābhūtaṃ nissāya pavattanato. Sammutiṃ voharantassāti ‘‘puggalo, satto’’tiādinā lokasamaññaṃ kathentassa.
ഹിരോത്തപ്പദീപനത്ഥന്തി ലോകപാലനകിച്ചേ ഹിരോത്തപ്പധമ്മേ കിച്ചതോ പകാസേതും. തേസഞ്ഹി കിച്ചം സത്തസന്താനേ ഏവ പാകടം ഹോതീതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ കഥായ തം വത്തബ്ബം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. യസ്മിഞ്ഹി ചിത്തുപ്പാദേ കമ്മം ഉപ്പന്നം, തംസന്താനേ ഏവ തസ്സ ഫലസ്സ ഉപ്പത്തി കമ്മസ്സകതാ. ഏവഞ്ഹി കതവിഞ്ഞാണനാസോ അകതാഗമോ ച നത്ഥീതി സാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഏവ ദേസനായ ദീപേതബ്ബാ. തേഹി സത്തേഹി കാതബ്ബപുഞ്ഞകിരിയാ പച്ചത്തപുരിസകാരോ. സോപി സന്താനവസേന നിട്ഠപേതബ്ബതോ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഏവ കഥായ ദീപേതബ്ബോ. ആനന്തരിയദീപനത്ഥന്തി ചുതിഅനന്തരം ഫലം അനന്തരം നാമ, തസ്മിം അനന്തരേ നിയുത്താനി തംനിബ്ബത്തനേന അനന്തരകരണസീലാനി, അനന്തരകരണപയോജനാനി വാതി ആനന്തരിയാനി, മാതുഘാതാദീനി, തേസം ദീപനത്ഥം. താനിപി ഹി സന്താനവസേന നിട്ഠപേതബ്ബതോ ‘‘മാതരം ജീവിതാ വോരോപേതീ’’തിആദിനാ (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൪൨൩) പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഏവ കഥായ ദീപേതബ്ബാനി, തഥാ ‘‘സോ മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ദീ॰ നി॰ ൧.൫൫൬; ൩.൩൦൮; മ॰ നി॰ ൧.൭൭; ൨.൩൦൯; ൩.൨൩൦; വിഭ॰ ൬൪൨-൬൪൩) ‘‘സോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി ഏകമ്പി ജാതി’’ന്തിആദിനാ (ദീ॰ നി॰ ൧.൨൪൪-൨൪൫; മ॰ നി॰ ൧.൧൪൮, ൩൮൪, ൪൩൧; പാരാ॰ ൧൨), ‘‘അത്ഥി ദക്ഖിണാ ദായകതോ വിസുജ്ഝതി, നോ പടിഗ്ഗാഹകതോ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൩.൩൮൧) ച പവത്താ ബ്രഹ്മവിഹാരപുബ്ബേനിവാസദക്ഖിണാവിസുദ്ധികഥാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ഏവ കത്വാ ദീപേതബ്ബാ സത്തസന്താനവിസയത്താ. ‘‘അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ (സം॰ നി॰ ൧.൨൪൯) ന സമയവിമുത്തോ പുഗ്ഗലോ’’തിആദിനാ (പു॰ പ॰ ൨) ച പരമത്ഥകഥം കഥേന്തോപി ലോകസമ്മുതിയാ അപ്പഹാനത്ഥം പുഗ്ഗലകഥം കഥേതി. ഏതേന വുത്താവസേസായ കഥായ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനഭാവേ പയോജനം സാമഞ്ഞവസേന സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കാമഞ്ചേതം സബ്ബം അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകാനം വസേന വുത്തം, പരിഞ്ഞാതവത്ഥുകാനമ്പി പന ഏവം ദേസനാ സുഖാവഹാ ഹോതി.
Hirottappadīpanatthanti lokapālanakicce hirottappadhamme kiccato pakāsetuṃ. Tesañhi kiccaṃ sattasantāne eva pākaṭaṃ hotīti puggalādhiṭṭhānāya kathāya taṃ vattabbaṃ. Esa nayo sesesupi. Yasmiñhi cittuppāde kammaṃ uppannaṃ, taṃsantāne eva tassa phalassa uppatti kammassakatā. Evañhi kataviññāṇanāso akatāgamo ca natthīti sā puggalādhiṭṭhānāya eva desanāya dīpetabbā. Tehi sattehi kātabbapuññakiriyā paccattapurisakāro. Sopi santānavasena niṭṭhapetabbato puggalādhiṭṭhānāya eva kathāya dīpetabbo. Ānantariyadīpanatthanti cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttāni taṃnibbattanena anantarakaraṇasīlāni, anantarakaraṇapayojanāni vāti ānantariyāni, mātughātādīni, tesaṃ dīpanatthaṃ. Tānipi hi santānavasena niṭṭhapetabbato ‘‘mātaraṃ jīvitā voropetī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.423) puggalādhiṭṭhānāya eva kathāya dīpetabbāni, tathā ‘‘so mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230; vibha. 642-643) ‘‘so anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati ekampi jāti’’ntiādinā (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.148, 384, 431; pārā. 12), ‘‘atthi dakkhiṇā dāyakato visujjhati, no paṭiggāhakato’’tiādinā (ma. ni. 3.381) ca pavattā brahmavihārapubbenivāsadakkhiṇāvisuddhikathā puggalādhiṭṭhānā eva katvā dīpetabbā sattasantānavisayattā. ‘‘Aṭṭha purisapuggalā (saṃ. ni. 1.249) na samayavimutto puggalo’’tiādinā (pu. pa. 2) ca paramatthakathaṃ kathentopi lokasammutiyā appahānatthaṃ puggalakathaṃ katheti. Etena vuttāvasesāya kathāya puggalādhiṭṭhānabhāve payojanaṃ sāmaññavasena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Kāmañcetaṃ sabbaṃ apariññātavatthukānaṃ vasena vuttaṃ, pariññātavatthukānampi pana evaṃ desanā sukhāvahā hoti.
ഏകപുഗ്ഗലോതി വിസിട്ഠസമാചാരാപസ്സയവിരഹിതോ ഏകപുഗ്ഗലോ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി സീലാദിഗുണേന സദേവകേ ലോകേ വിസിട്ഠോ നാമ കോചി നത്ഥി, തഥാ സദിസോപി സമാനകാലേ. തേനാഹ – ‘‘ന ഇമസ്മിം ലോകേ പരസ്മിം വാ പന ബുദ്ധേന സേട്ഠോ സദിസോ ച വിജ്ജതീ’’തി (വി॰ വ॰ ൧൦൪൭; കഥാ॰ ൭൯൯), തസ്മാ സദിസോപി കോചി നത്ഥി. ഹീനോപി അപസ്സയഭൂതോ നത്ഥേവ. തേന വുത്തം – ‘‘വിസിട്ഠസമാചാരാപസ്സയവിരഹിതോ ഏകപുഗ്ഗലോ’’തി. യേ ച സീലാദിഗുണേഹി നത്ഥി ഏതേസം സമാതി അസമാ, പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ. തേഹി സമോ മജ്ഝേ ഭിന്നസുവണ്ണനേക്ഖം വിയ നിബ്ബിസിട്ഠോതി അസമസമട്ഠേനപി ഏകപുഗ്ഗലോ അഞ്ഞസ്സ താദിസസ്സ അഭാവാ. തേന വുത്തം – ‘‘അസദിസട്ഠേനാ’’തിആദി.
Ekapuggaloti visiṭṭhasamācārāpassayavirahito ekapuggalo. Buddhānañhi sīlādiguṇena sadevake loke visiṭṭho nāma koci natthi, tathā sadisopi samānakāle. Tenāha – ‘‘na imasmiṃ loke parasmiṃ vā pana buddhena seṭṭho sadiso ca vijjatī’’ti (vi. va. 1047; kathā. 799), tasmā sadisopi koci natthi. Hīnopi apassayabhūto nattheva. Tena vuttaṃ – ‘‘visiṭṭhasamācārāpassayavirahito ekapuggalo’’ti. Ye ca sīlādiguṇehi natthi etesaṃ samāti asamā, purimakā sammāsambuddhā. Tehi samo majjhe bhinnasuvaṇṇanekkhaṃ viya nibbisiṭṭhoti asamasamaṭṭhenapi ekapuggalo aññassa tādisassa abhāvā. Tena vuttaṃ – ‘‘asadisaṭṭhenā’’tiādi.
സത്തലോകോ അധിപ്പേതോ സത്തനികായേ ഉപ്പജ്ജനതോ. മനുസ്സലോകേ ഏവ ഉപ്പജ്ജതി ദേവബ്രഹ്മലോകാനം ബുദ്ധാനം ഉപ്പത്തിയാ അനോകാസഭാവതോ. കാമദേവലോകേ താവ നുപ്പജ്ജതി ബ്രഹ്മചരിയവാസസ്സ അട്ഠാനഭാവതോ തഥാ അനച്ഛരിയഭാവതോ. അച്ഛരിയധമ്മാ ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ. തേസം സാ അച്ഛരിയധമ്മതാ ദേവത്തഭാവേ ഠിതാനം ലോകേ ന പാകടാ ഹോതി യഥാ മനുസ്സഭൂതാനം. ദേവഭൂതേ ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ദിസ്സമാനം ബുദ്ധാനുഭാവം ദേവാനുഭാവതോവ ലോകേ ദഹതി, ന ബുദ്ധാനുഭാവതോ. തഥാ സതി ‘‘അയം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി, ഇസ്സരകുത്തഗ്ഗാഹം ന വിസ്സജ്ജേതി, ദേവത്തഭാവസ്സ ച ചിരകാലാവട്ഠാനതോ ഏകച്ചസസ്സതവാദതോ ന പരിമുച്ചതി. ബ്രഹ്മലോകേ നുപ്പജ്ജതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സത്താനം താദിസഗ്ഗാഹവിനിമോചനത്ഥഞ്ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ മനുസ്സസുഗതിയംയേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന ദേവസുഗതിയം. യസ്മാ ഇമം ചക്കവാളം മജ്ഝേ കത്വാ ഇമിനാ സദ്ധിം ചക്കവാളാനം ദസസഹസ്സസ്സേവ ജാതിക്ഖേത്തഭാവോ ദീപിതോ ഇതോ അഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനസ്സ തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ ആഗതട്ഠാനസ്സ അഭാവതോ. തസ്മാ വുത്തം – ‘‘ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.
Sattaloko adhippeto sattanikāye uppajjanato. Manussaloke eva uppajjati devabrahmalokānaṃ buddhānaṃ uppattiyā anokāsabhāvato. Kāmadevaloke tāva nuppajjati brahmacariyavāsassa aṭṭhānabhāvato tathā anacchariyabhāvato. Acchariyadhammā hi buddhā bhagavanto. Tesaṃ sā acchariyadhammatā devattabhāve ṭhitānaṃ loke na pākaṭā hoti yathā manussabhūtānaṃ. Devabhūte hi sammāsambuddhe dissamānaṃ buddhānubhāvaṃ devānubhāvatova loke dahati, na buddhānubhāvato. Tathā sati ‘‘ayaṃ sammāsambuddho’’ti nādhimuccati na sampasīdati, issarakuttaggāhaṃ na vissajjeti, devattabhāvassa ca cirakālāvaṭṭhānato ekaccasassatavādato na parimuccati. Brahmaloke nuppajjatīti etthāpi eseva nayo. Sattānaṃ tādisaggāhavinimocanatthañhi buddhā bhagavanto manussasugatiyaṃyeva uppajjanti, na devasugatiyaṃ. Yasmā imaṃ cakkavāḷaṃ majjhe katvā iminā saddhiṃ cakkavāḷānaṃ dasasahassasseva jātikkhettabhāvo dīpito ito aññassa buddhānaṃ uppattiṭṭhānassa tepiṭake buddhavacane āgataṭṭhānassa abhāvato. Tasmā vuttaṃ – ‘‘imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjatī’’ti.
ഇധ ഉപ്പജ്ജന്തോപി കസ്മാ ജമ്ബുദീപേ ഏവ ഉപ്പജ്ജതി, ന സേസദീപേസൂതി? കേചി താവ ആഹു – ‘‘യസ്മാ പഥവിയാ നാഭിഭൂതാ ബുദ്ധഭാവസഹാ അചലട്ഠാനഭൂതാ ബോധിമണ്ഡഭൂമി ജമ്ബുദീപേ ഏവ , തസ്മാ ജമ്ബുദീപേ ഏവ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. ഏതേനേവ ‘‘തത്ഥ മജ്ഝിമദേസേ ഏവ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി ഏതമ്പി സംവണ്ണിതന്തി ദട്ഠബ്ബം തഥാ ഇതരേസമ്പി അവിജഹിതട്ഠാനാനം തത്ഥേവ ലബ്ഭനതോ. യസ്മാ പുരിമബുദ്ധാനം മഹാബോധിസത്താനം പച്ചേകബുദ്ധാനഞ്ച നിബ്ബത്തിയാ സാവകബോധിസത്താനം സാവകബോധിയാ അഭിനീഹാരോ സാവകപാരമിയാ സമ്ഭരണപരിപാചനഞ്ച ബുദ്ധക്ഖേത്തഭൂതേ ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ ജമ്ബുദീപേ ഏവ ഇജ്ഝതി, ന അഞ്ഞത്ഥ. വേനേയ്യജനവിനയനത്ഥോ ച ബുദ്ധുപ്പാദോ, തസ്മാ അഗ്ഗസാവകമഹാസാവകാദിവേനേയ്യവിസേസാപേക്ഖായ ഇമസ്മിം ജമ്ബുദീപേ ഏവ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തി, ന സേസദീപേസു. അയഞ്ച നയോ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണോതി തേസം ഉത്തമപുരിസാനം തത്ഥേവ ഉപ്പത്തി സമ്പത്തിചക്കാനം വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞൂപനിസ്സയതായ ദട്ഠബ്ബാ. തേന വുത്തം – അട്ഠകഥായം ‘‘തീസു ദീപേസു ബുദ്ധാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ജമ്ബുദീപേ ഏവ നിബ്ബത്തന്തീതി ദീപം പസ്സീ’’തി (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൨.൧൭; ബു॰ വം॰ അട്ഠ॰ ൨൭ അവിദൂരേനിദാനകഥാ).
Idha uppajjantopi kasmā jambudīpe eva uppajjati, na sesadīpesūti? Keci tāva āhu – ‘‘yasmā pathaviyā nābhibhūtā buddhabhāvasahā acalaṭṭhānabhūtā bodhimaṇḍabhūmi jambudīpe eva , tasmā jambudīpe eva uppajjatī’’ti. Eteneva ‘‘tattha majjhimadese eva uppajjatī’’ti etampi saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ tathā itaresampi avijahitaṭṭhānānaṃ tattheva labbhanato. Yasmā purimabuddhānaṃ mahābodhisattānaṃ paccekabuddhānañca nibbattiyā sāvakabodhisattānaṃ sāvakabodhiyā abhinīhāro sāvakapāramiyā sambharaṇaparipācanañca buddhakkhettabhūte imasmiṃyeva cakkavāḷe jambudīpe eva ijjhati, na aññattha. Veneyyajanavinayanattho ca buddhuppādo, tasmā aggasāvakamahāsāvakādiveneyyavisesāpekkhāya imasmiṃ jambudīpe eva buddhā nibbattanti, na sesadīpesu. Ayañca nayo sabbabuddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇoti tesaṃ uttamapurisānaṃ tattheva uppatti sampatticakkānaṃ viya aññamaññūpanissayatāya daṭṭhabbā. Tena vuttaṃ – aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tīsu dīpesu buddhā na nibbattanti, jambudīpe eva nibbattantīti dīpaṃ passī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.17; bu. vaṃ. aṭṭha. 27 avidūrenidānakathā).
ഉഭയമ്പിദം വിപ്പകതവചനമേവ ഉപ്പാദകിരിയായ വത്തമാനകാലികത്താ. ഉപ്പജ്ജമാനോതി വാ ഉപ്പജ്ജിതും സമത്ഥോ. സത്തിഅത്ഥോ ചായം മാന-സദ്ദോ. യാവതാ ഹി സാമത്ഥിയേന മഹാബോധിസത്താനം ചരിമഭവേ ഉപ്പത്തി ഇച്ഛിതബ്ബാ, തത്ഥകേന ബോധിസമ്ഭാരസമ്ഭൂതേന പരിപുണ്ണേന സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. ഭേദോതി വിസേസോ. തമേവ ഹി തിവിധം വിസേസം ദസ്സേതും – ‘‘ഏസ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ മഹാഭിനീഹാരസ്സ സിദ്ധകാലതോ പട്ഠായ മഹാബോധിസത്തോ ബുദ്ധഭാവായ നിയതഭാവപ്പത്തതായ ബോധിസമ്ഭാരപടിപദം പടിപജ്ജമാനോ യഥാവുത്തസാമത്ഥിയയോഗേന ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമാതി അത്ഥോ ഉപ്പാദസ്സ ഏകന്തികത്താ. പരിയേസന്തോതി വിചിനന്തോ. പരിപക്കഗതേ ഞാണേതി ഇമിനാ തതോ പുബ്ബേ ഞാണസ്സ അപരിപക്കതായ ഏവ ലദ്ധാവസരായ കമ്മപിലോതിയാ വസേന ബോധിസത്തോ തഥാ മഹാപധാനം പദഹീതി ദസ്സേതി. അരഹത്തഫലക്ഖണേ ഉപ്പന്നോ നാമ ‘‘ഉപ്പന്നോ ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബത്താ. ആഗതോവ നാമ ഹേതുസമ്പദായ സമ്മദേവ നിപ്ഫന്നത്താ.
Ubhayampidaṃ vippakatavacanameva uppādakiriyāya vattamānakālikattā. Uppajjamānoti vā uppajjituṃ samattho. Sattiattho cāyaṃ māna-saddo. Yāvatā hi sāmatthiyena mahābodhisattānaṃ carimabhave uppatti icchitabbā, tatthakena bodhisambhārasambhūtena paripuṇṇena samannāgatoti attho. Bhedoti viseso. Tameva hi tividhaṃ visesaṃ dassetuṃ – ‘‘esa hī’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhaṅgasamannāgatassa mahābhinīhārassa siddhakālato paṭṭhāya mahābodhisatto buddhabhāvāya niyatabhāvappattatāya bodhisambhārapaṭipadaṃ paṭipajjamāno yathāvuttasāmatthiyayogena uppajjamāno nāmāti attho uppādassa ekantikattā. Pariyesantoti vicinanto. Paripakkagate ñāṇeti iminā tato pubbe ñāṇassa aparipakkatāya eva laddhāvasarāya kammapilotiyā vasena bodhisatto tathā mahāpadhānaṃ padahīti dasseti. Arahattaphalakkhaṇe uppanno nāma ‘‘uppanno hotī’’ti vattabbattā. Āgatova nāma hetusampadāya sammadeva nipphannattā.
ഹിതത്ഥായാതി ലോകിയലോകുത്തരസ്സ ഹിതസ്സ സിദ്ധിയാ. സുഖത്ഥായാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തസ്സാതി തസ്സ സത്തലോകസ്സ. സോ പനായം സത്തലോകോ യേന അനുക്കമേന ധമ്മാഭിസമയം പാപുണി, തം തേനേവ അനുക്കമേന ദസ്സേന്തോ ‘‘മഹാബോധിമണ്ഡേ’’തിആദിമാഹ. യാവജ്ജദിവസാതി ഏത്ഥ അജ്ജ-സദ്ദേന സാസനസ്സ അവട്ഠാനകാലം വദതി. ദേവമനുസ്സാനന്തി ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോതി ദസ്സേതും – ‘‘ന കേവല’’ന്തിആദി വുത്തം. ഏതേസമ്പീതി നാഗസുപണ്ണാദീനമ്പി.
Hitatthāyāti lokiyalokuttarassa hitassa siddhiyā. Sukhatthāyāti etthāpi eseva nayo. Tassāti tassa sattalokassa. So panāyaṃ sattaloko yena anukkamena dhammābhisamayaṃ pāpuṇi, taṃ teneva anukkamena dassento ‘‘mahābodhimaṇḍe’’tiādimāha. Yāvajjadivasāti ettha ajja-saddena sāsanassa avaṭṭhānakālaṃ vadati. Devamanussānanti ukkaṭṭhaniddesoti dassetuṃ – ‘‘na kevala’’ntiādi vuttaṃ. Etesampīti nāgasupaṇṇādīnampi.
അയം പുച്ഛാതി ഇമിനാ ‘‘കതമോ’’തി പദസ്സ സാമഞ്ഞതോ പുച്ഛാഭാവോ ദസ്സിതോ, ന വിസേസതോതി തസ്സ പുച്ഛാവിസേസഭാവഞാപനത്ഥം മഹാനിദ്ദേസേ (മഹാനി॰ ൧൫൦) ആഗതാ സബ്ബാപി പുച്ഛാ അത്ഥുദ്ധാരനയേന ദസ്സേതി ‘‘പുച്ഛാ ച നാമേസാ’’തിആദിനാ. അദിട്ഠം ജോതീയതി ഏതായാതി അദിട്ഠജോതനാ. ദിട്ഠം സംസന്ദീയതി ഏതായാതി ദിട്ഠസംസന്ദനാ. സംസന്ദനഞ്ച സാകച്ഛാവസേന വിനിച്ഛയകരണം. വിമതിം ഛിന്ദതി ഏതായാതി വിമതിച്ഛേദനാ. അനുമതിയാ പുച്ഛാ അനുമതിപുച്ഛാ. ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദി പുച്ഛായ ‘‘കാ തുമ്ഹാകം അനുമതീ’’തി അനുമതി പുച്ഛിതാ ഹോതി. കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി കഥേതുകമ്യതായ പുച്ഛാ. ലക്ഖണന്തി ഞാതും ഇച്ഛിതോ യോ കോചി സഭാവോ. അഞ്ഞാതന്തി യേന കേനചി ഞാണേന അഞ്ഞാതഭാവമാഹ. അദിട്ഠന്തി ദസ്സനഭൂതേന ഞാണേന പച്ചക്ഖം വിയ അദിട്ഠതം. അതുലിതന്തി ‘‘ഏത്തകം ഏത’’ന്തി തുലാഭൂതേന അതുലിതതം. അതീരിതന്തി തീരണഭൂതേന അകതഞാണകിരിയാസമാപനതം. അവിഭൂതന്തി ഞാണസ്സ അപാകടഭാവം. അവിഭാവിതന്തി ഞാണേന അപാകടകതഭാവം.
Ayaṃ pucchāti iminā ‘‘katamo’’ti padassa sāmaññato pucchābhāvo dassito, na visesatoti tassa pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ mahāniddese (mahāni. 150) āgatā sabbāpi pucchā atthuddhāranayena dasseti ‘‘pucchā ca nāmesā’’tiādinā. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Diṭṭhaṃ saṃsandīyati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā. Saṃsandanañca sākacchāvasena vinicchayakaraṇaṃ. Vimatiṃ chindati etāyāti vimaticchedanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave’’tiādi pucchāya ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāpucchāti kathetukamyatāya pucchā. Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. Aññātanti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvamāha. Adiṭṭhanti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. Atulitanti ‘‘ettakaṃ eta’’nti tulābhūtena atulitataṃ. Atīritanti tīraṇabhūtena akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ. Avibhūtanti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ. Avibhāvitanti ñāṇena apākaṭakatabhāvaṃ.
യേഹി ഗുണവിസേസേഹി നിമിത്തഭൂതേഹി ഭഗവതി ‘‘തഥാഗതോ’’തി അയം സമഞ്ഞാ പവത്താ, തംദസ്സനത്ഥം ‘‘അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ’’തിആദി വുത്തം. ഗുണവിസേസനേമിത്തികാനേവ ഹി ഭഗവതോ സബ്ബാനി നാമാനി. യഥാഹ –
Yehi guṇavisesehi nimittabhūtehi bhagavati ‘‘tathāgato’’ti ayaṃ samaññā pavattā, taṃdassanatthaṃ ‘‘aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādi vuttaṃ. Guṇavisesanemittikāneva hi bhagavato sabbāni nāmāni. Yathāha –
‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യാനി നാമാനി, സഗുണേന മഹേസിനോ;
‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;
ഗുണേന നാമമുദ്ധേയ്യം, അപി നാമസഹസ്സതോ’’തി. (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧൩൧൩; ഉദാ॰ അട്ഠ॰ ൫൩; പടി॰ മ॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൭൬);
Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.76);
തഥാ ആഗതോതി ഏത്ഥ ആകാരനിയമനവസേന ഓപമ്മസമ്പടിപാദനത്ഥോ തഥാ-സദ്ദോ. സാമഞ്ഞജോതനാപി ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി. പടിപദാഗമനത്ഥോ ആഗത-സദ്ദോ, ന ഞാണഗമനത്ഥോ ‘‘തഥലക്ഖണം ആഗതോ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൭; മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧൨; സം॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൨.൩.൭൮; അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൧൭൦; ഉദാ॰ അട്ഠ॰ ൧൮) വിയ, നാപി കായഗമനത്ഥോ ‘‘ആഗതോ ഖോ മഹാസമണോ, മഗധാനം ഗിരിബ്ബജ’’ന്തിആദീസു (മഹാവ॰ ൬൩) വിയ. തത്ഥ യദാകാരനിയമനവസേന ഓപമ്മസമ്പടിപാദനത്ഥോ തഥാ-സദ്ദോ, തംകരുണാപധാനത്താ മഹാകരുണാമുഖേന പുരിമബുദ്ധാനം ആഗമനപ്പടിപദം ഉദാഹരണവസേന സാമഞ്ഞതോ ദസ്സേന്തോ യം-തം-സദ്ദാനം ഏകന്തസമ്ബന്ധഭാവതോ ‘‘യഥാ സബ്ബലോക…പേ॰… ആഗതാ’’തി സാധാരണതോ വത്വാ പുന തം പടിപദം മഹാപധാനസുത്താദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൧ ആദയോ) സമ്ബഹുലനിദ്ദേസേന സുപാകടാനം ആസന്നാനഞ്ച വിപസ്സിആദീനം ഛന്നം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം വസേന നിദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേന അഭിനീഹാരേനാതി മനുസ്സത്തലിങ്ഗസമ്പത്തിഹേതുസത്ഥുദസ്സനപബ്ബജ്ജാഅഭിഞ്ഞാദിഗുണസമ്പത്തിഅധികാരച്ഛന്ദാനം വസേന അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതേന മഹാപണിധാനേന. സബ്ബേസഞ്ഹി ബുദ്ധാനം കായപ്പണിധാനം ഇമിനാവ അഭിനീഹാരേന സമിജ്ഝതീതി. ഏവം മഹാഭിനീഹാരവിസേസേന ‘‘തഥാഗതോ’’തി പദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പാരമിപൂരണവസേന ദസ്സേതും – ‘‘യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ…പേ॰… കസ്സപോ ഭഗവാ ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ’’തിആദിമാഹ.
Tathā āgatoti ettha ākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo. Sāmaññajotanāpi hi visese avatiṭṭhatīti. Paṭipadāgamanattho āgata-saddo, na ñāṇagamanattho ‘‘tathalakkhaṇaṃ āgato’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.3.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.170; udā. aṭṭha. 18) viya, nāpi kāyagamanattho ‘‘āgato kho mahāsamaṇo, magadhānaṃ giribbaja’’ntiādīsu (mahāva. 63) viya. Tattha yadākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo, taṃkaruṇāpadhānattā mahākaruṇāmukhena purimabuddhānaṃ āgamanappaṭipadaṃ udāharaṇavasena sāmaññato dassento yaṃ-taṃ-saddānaṃ ekantasambandhabhāvato ‘‘yathā sabbaloka…pe… āgatā’’ti sādhāraṇato vatvā puna taṃ paṭipadaṃ mahāpadhānasuttādīsu (dī. ni. 2.1 ādayo) sambahulaniddesena supākaṭānaṃ āsannānañca vipassiādīnaṃ channaṃ sammāsambuddhānaṃ vasena nidassento ‘‘yathā vipassī bhagavā’’tiādimāha. Tattha yena abhinīhārenāti manussattaliṅgasampattihetusatthudassanapabbajjāabhiññādiguṇasampattiadhikāracchandānaṃ vasena aṭṭhaṅgasamannāgatena mahāpaṇidhānena. Sabbesañhi buddhānaṃ kāyappaṇidhānaṃ imināva abhinīhārena samijjhatīti. Evaṃ mahābhinīhāravisesena ‘‘tathāgato’’ti padassa atthaṃ dassetvā idāni pāramipūraṇavasena dassetuṃ – ‘‘yathā vipassī bhagavā…pe… kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā’’tiādimāha.
ഏത്ഥ ച സുത്തന്തികാനം മഹാബോധിപ്പടിപദായ കോസല്ലജനനത്ഥം കാ പനേതാ പാരമിയോ, കേനട്ഠേന പാരമിയോ, കതിവിധാ ചേതാ, കോ താസം കമോ, കാനി ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനാനി, കോ പച്ചയോ, കോ സംകിലേസോ, കിം വോദാനം, കോ പടിപക്ഖോ, കാ പടിപത്തി, കോ വിഭാഗോ, കോ സങ്ഗഹോ, കോ സമ്പാദനൂപായോ, കിത്തകേന കാലേന സമ്പാദനം, കോ ആനിസംസോ, കിഞ്ചേതാസം ഫലന്തി പാരമീസു അയം വിത്ഥാരകഥാ വേദിതബ്ബാ. സാ പനേസാ ഇച്ഛന്തേന ദീഘാഗമടീകായം (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൭) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ, ന ഇധ ദസ്സിതാ. യഥാവുത്തായ പടിപദായ യഥാവുത്തവിഭാഗാനം പാരമീനം പൂരിതഭാവം സന്ധായാഹ – ‘‘സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ’’തി.
Ettha ca suttantikānaṃ mahābodhippaṭipadāya kosallajananatthaṃ kā panetā pāramiyo, kenaṭṭhena pāramiyo, katividhā cetā, ko tāsaṃ kamo, kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānāni, ko paccayo, ko saṃkileso, kiṃ vodānaṃ, ko paṭipakkho, kā paṭipatti, ko vibhāgo, ko saṅgaho, ko sampādanūpāyo, kittakena kālena sampādanaṃ, ko ānisaṃso, kiñcetāsaṃ phalanti pāramīsu ayaṃ vitthārakathā veditabbā. Sā panesā icchantena dīghāgamaṭīkāyaṃ (dī. ni. ṭī. 1.7) vuttanayeneva veditabbā, na idha dassitā. Yathāvuttāya paṭipadāya yathāvuttavibhāgānaṃ pāramīnaṃ pūritabhāvaṃ sandhāyāha – ‘‘samatiṃsa pāramiyo pūretvā’’ti.
സതിപി മഹാപരിച്ചാഗാനം ദാനപാരമിഭാവേ പരിച്ചാഗവിസേസഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ചേവ സുദുക്കരഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേഹി വിസും ഗഹണം. തതോയേവ ച അങ്ഗപരിച്ചാഗതോ വിസും നയനപരിച്ചാഗഗ്ഗഹണം, പരിച്ചാഗഭാവസാമഞ്ഞേപി ധനരജ്ജപരിച്ചാഗതോ പുത്തദാരപരിച്ചാഗഗ്ഗഹണഞ്ച കതം. ഗതപച്ചാഗതികവത്തസങ്ഖാതായ പുബ്ബഭാഗപ്പടിപദായ സദ്ധിം അഭിഞ്ഞാസമാപത്തിനിപ്ഫാദനം പുബ്ബയോഗോ. ദാനാദീസുയേവ സാതിസയപ്പടിപത്തിനിപ്ഫാദനം പുബ്ബചരിയാ, യാ വാ ചരിയാപിടകസങ്ഗഹിതാ. ‘‘അഭിനീഹാരോ പുബ്ബയോഗോ, ദാനാദിപ്പടിപത്തി വാ കായവിവേകവസേന ഏകചരിയാ വാ പുബ്ബചരിയാ’’തി കേചി. ദാനാദീനഞ്ചേവ അപ്പിച്ഛതാദീനഞ്ച സംസാരനിബ്ബാനേസു ആദീനവാനിസംസാനഞ്ച വിഭാവനവസേന സത്താനം ബോധിത്തയേ പതിട്ഠാപനപരിപാചനവസേന ച പവത്താ കഥാ ധമ്മക്ഖാനം. ഞാതീനം അത്ഥചരിയാ ഞാതത്ഥചരിയാ. സാപി കരുണായനവസേനേവ. ആദി-സദ്ദേന ലോകത്ഥചരിയാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. കമ്മസ്സകതഞാണവസേന അനവജ്ജകമ്മായതനസിപ്പായതനവിജ്ജാട്ഠാനപരിചയവസേന ഖന്ധായതനാദിപരിചയവസേന ലക്ഖണത്തയതീരണവസേന ച ഞാണചാരോ ബുദ്ധിചരിയാ. സാ പന അത്ഥതോ പഞ്ഞാപാരമീയേവ, ഞാണസമ്ഭാരദസ്സനത്ഥം വിസും ഗഹണം. കോടീതി പരിയന്തോ, ഉക്കംസോതി അത്ഥോ. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഭാവേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഭാവേത്വാതി ഉപ്പാദേത്വാ. ബ്രൂഹേത്വാതി വഡ്ഢേത്വാ. സതിപട്ഠാനാദിഗ്ഗഹണേന ആഗമനപ്പടിപദം മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സേതി. വിപസ്സനാസഹഗതാ ഏവ വാ സതിപട്ഠാനാദയോ ദട്ഠബ്ബാ. ഏത്ഥ ച ‘‘യേന അഭിനീഹാരേനാ’’തിആദിനാ ആഗമനപ്പടിപദായ ആദിം ദസ്സേതി, ‘‘ദാനപാരമി’’ന്തിആദിനാ മജ്ഝം, ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ’’തിആദിനാ പരിയോസാനന്തി വേദിതബ്ബം.
Satipi mahāpariccāgānaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca mahāpariccāgehi visuṃ gahaṇaṃ. Tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇaṃ, pariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ. Gatapaccāgatikavattasaṅkhātāya pubbabhāgappaṭipadāya saddhiṃ abhiññāsamāpattinipphādanaṃ pubbayogo. Dānādīsuyeva sātisayappaṭipattinipphādanaṃ pubbacariyā, yā vā cariyāpiṭakasaṅgahitā. ‘‘Abhinīhāro pubbayogo, dānādippaṭipatti vā kāyavivekavasena ekacariyā vā pubbacariyā’’ti keci. Dānādīnañceva appicchatādīnañca saṃsāranibbānesu ādīnavānisaṃsānañca vibhāvanavasena sattānaṃ bodhittaye patiṭṭhāpanaparipācanavasena ca pavattā kathā dhammakkhānaṃ. Ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā. Sāpi karuṇāyanavaseneva. Ādi-saddena lokatthacariyādayo saṅgaṇhāti. Kammassakatañāṇavasena anavajjakammāyatanasippāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena khandhāyatanādiparicayavasena lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhicariyā. Sā pana atthato paññāpāramīyeva, ñāṇasambhāradassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Koṭīti pariyanto, ukkaṃsoti attho. Cattāro satipaṭṭhāne bhāvetvāti sambandho. Tattha bhāvetvāti uppādetvā. Brūhetvāti vaḍḍhetvā. Satipaṭṭhānādiggahaṇena āgamanappaṭipadaṃ matthakaṃ pāpetvā dasseti. Vipassanāsahagatā eva vā satipaṭṭhānādayo daṭṭhabbā. Ettha ca ‘‘yena abhinīhārenā’’tiādinā āgamanappaṭipadāya ādiṃ dasseti, ‘‘dānapārami’’ntiādinā majjhaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhāne’’tiādinā pariyosānanti veditabbaṃ.
സമ്പതിജാതോതി മുഹുത്തജാതോ നിക്ഖന്തമത്തോ. നിക്ഖന്തമത്തഞ്ഹി മഹാസത്തം പഠമം ബ്രഹ്മാനോ സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, തേസം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ അജിനപ്പവേണിയാ, തേസം ഹത്ഥതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠിതോ. യഥാഹാതിആദിനാ മഹാപദാനദേസനായ വുത്തവചനം നിദസ്സേതി. സേതമ്ഹി ഛത്തേതി ദിബ്ബസേതച്ഛത്തേ. അനുധാരിയമാനേതി ധാരിയമാനേ. ഏത്ഥ ച ഛത്തഗ്ഗഹണേനേവ ഖഗ്ഗാദീനി പഞ്ച കകുധഭണ്ഡാനി വുത്താനേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഖഗ്ഗതാലവണ്ടമോരഹത്ഥകവാലബീജനിഉണ്ഹീസപട്ടാപി ഹി ഛത്തേന സഹ തദാ ഉപട്ഠിതാ അഹേസും. ഛത്താദീനിയേവ ച തദാ പഞ്ഞായിംസു, ന ഛത്താദിഗ്ഗാഹകാ. സബ്ബാ ച ദിസാതി ദസ ദിസാ, നയിദം സബ്ബദിസാവിലോകനം സത്തപദവീതിഹാരുത്തരകാലം. മഹാസത്തോ ഹി മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പുരത്ഥിമം ദിസം ഓലോകേസി, തത്ഥ ദേവമനുസ്സാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയമാനാ, ‘‘മഹാപുരിസ, ഇധ തുമ്ഹേഹി സദിസോപി നത്ഥി, കുതോ ഉത്തരിതരോ’’തി ആഹംസു. ഏവം ചതസ്സോ ദിസാ ചതസ്സോ അനുദിസാ ഹേട്ഠാ ഉപരീതി സബ്ബാ ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ സബ്ബത്ഥ അത്തനാ സദിസം അദിസ്വാ ‘‘അയം ഉത്തരാ ദിസാ’’തി സത്തപദവീതിഹാരേന അഗമാസി. ആസഭിന്തി ഉത്തമം. അഗ്ഗോതി സബ്ബപഠമോ. ജേട്ഠോതി സേട്ഠോതി ച തസ്സേവ വേവചനം. അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോതി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ പത്തബ്ബം അരഹത്തം ബ്യാകാസി. ‘‘അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേനാ’’തി സംഖിത്തേന വുത്തമത്ഥം ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദിനാ വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതി. തത്ഥ ഏത്ഥാതി –
Sampatijātoti muhuttajāto nikkhantamatto. Nikkhantamattañhi mahāsattaṃ paṭhamaṃ brahmāno suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato cattāro mahārājāno ajinappaveṇiyā, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena paṭiggaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muccitvā pathaviyaṃ patiṭṭhito. Yathāhātiādinā mahāpadānadesanāya vuttavacanaṃ nidasseti. Setamhi chatteti dibbasetacchatte. Anudhāriyamāneti dhāriyamāne. Ettha ca chattaggahaṇeneva khaggādīni pañca kakudhabhaṇḍāni vuttānevāti daṭṭhabbaṃ. Khaggatālavaṇṭamorahatthakavālabījaniuṇhīsapaṭṭāpi hi chattena saha tadā upaṭṭhitā ahesuṃ. Chattādīniyeva ca tadā paññāyiṃsu, na chattādiggāhakā. Sabbā ca disāti dasa disā, nayidaṃ sabbadisāvilokanaṃ sattapadavītihāruttarakālaṃ. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimaṃ disaṃ olokesi, tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā, ‘‘mahāpurisa, idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā catasso anudisā heṭṭhā uparīti sabbā disā anuviloketvā sabbattha attanā sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti sattapadavītihārena agamāsi. Āsabhinti uttamaṃ. Aggoti sabbapaṭhamo. Jeṭṭhoti seṭṭhoti ca tasseva vevacanaṃ. Ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavoti imasmiṃ attabhāve pattabbaṃ arahattaṃ byākāsi. ‘‘Anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvenā’’ti saṃkhittena vuttamatthaṃ ‘‘yañhī’’tiādinā vitthārato dasseti. Tattha etthāti –
‘‘അനേകസാഖഞ്ച സഹസ്സമണ്ഡലം,
‘‘Anekasākhañca sahassamaṇḍalaṃ,
ഛത്തം മരൂ ധാരയുമന്തലിക്ഖേ;
Chattaṃ marū dhārayumantalikkhe;
സുവണ്ണദണ്ഡാ വീതിപതന്തി ചാമരാ,
Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā,
ന ദിസ്സരേ ചാമരഛത്തഗാഹകാ’’തി. (സു॰ നി॰ ൬൯൩) –
Na dissare cāmarachattagāhakā’’ti. (su. ni. 693) –
ഇമിസ്സാ ഗാഥായ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതചാരതായ അനാവരണഞാണന്തി ആഹ – ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണപടിലാഭസ്സാ’’തി. തഥാ അയം ഭഗവാപി ഗതോ…പേ॰… പുബ്ബനിമിത്തഭാവേനാതി ഏതേന അഭിജാതിയം ധമ്മതാവസേന ഉപ്പജ്ജനകവിസേസാ സബ്ബബോധിസത്താനം സാധാരണാതി ദസ്സേതി. പാരമിതാനിസ്സന്ദാ ഹി തേതി.
Imissā gāthāya. Sabbaññutaññāṇameva sabbattha appaṭihatacāratāya anāvaraṇañāṇanti āha – ‘‘sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassā’’ti. Tathā ayaṃ bhagavāpi gato…pe… pubbanimittabhāvenāti etena abhijātiyaṃ dhammatāvasena uppajjanakavisesā sabbabodhisattānaṃ sādhāraṇāti dasseti. Pāramitānissandā hi teti.
വിക്കമീതി അഗമാസി. മരൂതി ദേവാ. സമാതി വിലോകനസമതായ സമാ സദിസിയോ. മഹാപുരിസോ ഹി യഥാ ഏകം ദിസം വിലോകേസി, ഏവം സേസദിസാപി, ന കത്ഥചി വിലോകനേ വിബന്ധോ തസ്സ അഹോസീതി. സമാതി വാ വിലോകേതും യുത്താതി അത്ഥോ. ന ഹി തദാ ബോധിസത്തസ്സ വിരൂപബീഭച്ഛവിസമരൂപാനി വിലോകേതും അയുത്താനി ദിസാസു ഉപട്ഠഹന്തീതി.
Vikkamīti agamāsi. Marūti devā. Samāti vilokanasamatāya samā sadisiyo. Mahāpuriso hi yathā ekaṃ disaṃ vilokesi, evaṃ sesadisāpi, na katthaci vilokane vibandho tassa ahosīti. Samāti vā viloketuṃ yuttāti attho. Na hi tadā bodhisattassa virūpabībhacchavisamarūpāni viloketuṃ ayuttāni disāsu upaṭṭhahantīti.
‘‘ഏവം തഥാ ഗതോ’’തി കായഗമനട്ഠേന ഗതസദ്ദേന തഥാഗതസദ്ദം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി ഞാണഗമനട്ഠേന തം ദസ്സേതും – ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നേക്ഖമ്മേനാതി അലോഭപ്പധാനേന കുസലചിത്തുപ്പാദേന. കുസലാ ഹി ധമ്മാ ഇധ നേക്ഖമ്മം, ന പബ്ബജ്ജാദയോ. ‘‘പഠമജ്ഝാനേനാ’’തി ച വദന്തി. പഹായാതി പജഹിത്വാ. ഗതോ അധിഗതോ, പടിപന്നോ ഉത്തരിവിസേസന്തി അത്ഥോ. പഹായാതി വാ പഹാനഹേതു, പഹാനലക്ഖണം വാ. ഹേതുലക്ഖണത്ഥോ ഹി അയം പഹായസദ്ദോ. കാമച്ഛന്ദാദിപ്പഹാനഹേതുകഞ്ഹി ‘‘ഗതോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തം ഗമനം അവബോധോ, പടിപത്തി ഏവ വാ കാമച്ഛന്ദാദിപ്പഹാനേന ച ലക്ഖീയതി. ഏസ നയോ പദാലേത്വാതിആദീസുപി. അബ്യാപാദേനാതി മേത്തായ. ആലോകസഞ്ഞായാതി വിഭൂതം കത്വാ മനസികരണേന ഉപട്ഠിതആലോകസഞ്ജാനനേന. അവിക്ഖേപേനാതി സമാധിനാ. ധമ്മവവത്ഥാനേനാതി കുസലാദിധമ്മാനം യാഥാവനിച്ഛയേന. ‘‘സപ്പച്ചയനാമരൂപവവത്ഥാനേനാ’’തിപി വദന്തി. ഏവം കാമച്ഛന്ദാദിനീവരണപ്പഹാനേന ‘‘അഭിജ്ഝം ലോകേ പഹായാ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൫൦൮) വുത്തായ പഠമജ്ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗപ്പടിപദായ ഭഗവതോ തഥാഗതഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സഹ ഉപായേന അട്ഠഹി സമാപത്തീഹി അട്ഠാരസഹി ച മഹാവിപസ്സനാഹി തം ദസ്സേതും – ‘‘ഞാണേനാ’’തിആദിമാഹ. നാമരൂപപരിഗ്ഗഹകങ്ഖാവിതരണാനഞ്ഹി വിബന്ധഭൂതസ്സ മോഹസ്സ ദൂരീകരണേന ഞാതപരിഞ്ഞായം ഠിതസ്സ അനിച്ചസഞ്ഞാദയോ സിജ്ഝന്തി, തഥാ ഝാനസമാപത്തീസു അഭിരതിനിമിത്തേന പാമോജ്ജേന തത്ഥ അനഭിരതിയാ വിനോദിതായ ഝാനാദീനം സമധിഗമോതി സമാപത്തിവിപസ്സനാനം അരതിവിനോദനഅവിജ്ജാപദാലനാദിഉപായോ, ഉപ്പടിപാടിനിദ്ദേസോ പന നീവരണസഭാവായ അവിജ്ജായ ഹേട്ഠാ നീവരണേസുപി സങ്ഗഹദസ്സനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബോ. സമാപത്തിവിഹാരപ്പവേസവിബന്ധനേന നീവരണാനി കവാടസദിസാനീതി ആഹ – ‘‘നീവരണകവാടം ഉഗ്ഘാടേത്വാ’’തി.
‘‘Evaṃ tathā gato’’ti kāyagamanaṭṭhena gatasaddena tathāgatasaddaṃ niddisitvā idāni ñāṇagamanaṭṭhena taṃ dassetuṃ – ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha nekkhammenāti alobhappadhānena kusalacittuppādena. Kusalā hi dhammā idha nekkhammaṃ, na pabbajjādayo. ‘‘Paṭhamajjhānenā’’ti ca vadanti. Pahāyāti pajahitvā. Gato adhigato, paṭipanno uttarivisesanti attho. Pahāyāti vā pahānahetu, pahānalakkhaṇaṃ vā. Hetulakkhaṇattho hi ayaṃ pahāyasaddo. Kāmacchandādippahānahetukañhi ‘‘gato’’ti ettha vuttaṃ gamanaṃ avabodho, paṭipatti eva vā kāmacchandādippahānena ca lakkhīyati. Esa nayo padāletvātiādīsupi. Abyāpādenāti mettāya. Ālokasaññāyāti vibhūtaṃ katvā manasikaraṇena upaṭṭhitaālokasañjānanena. Avikkhepenāti samādhinā. Dhammavavatthānenāti kusalādidhammānaṃ yāthāvanicchayena. ‘‘Sappaccayanāmarūpavavatthānenā’’tipi vadanti. Evaṃ kāmacchandādinīvaraṇappahānena ‘‘abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508) vuttāya paṭhamajjhānassa pubbabhāgappaṭipadāya bhagavato tathāgatabhāvaṃ dassetvā idāni saha upāyena aṭṭhahi samāpattīhi aṭṭhārasahi ca mahāvipassanāhi taṃ dassetuṃ – ‘‘ñāṇenā’’tiādimāha. Nāmarūpapariggahakaṅkhāvitaraṇānañhi vibandhabhūtassa mohassa dūrīkaraṇena ñātapariññāyaṃ ṭhitassa aniccasaññādayo sijjhanti, tathā jhānasamāpattīsu abhiratinimittena pāmojjena tattha anabhiratiyā vinoditāya jhānādīnaṃ samadhigamoti samāpattivipassanānaṃ arativinodanaavijjāpadālanādiupāyo, uppaṭipāṭiniddeso pana nīvaraṇasabhāvāya avijjāya heṭṭhā nīvaraṇesupi saṅgahadassanatthanti daṭṭhabbo. Samāpattivihārappavesavibandhanena nīvaraṇāni kavāṭasadisānīti āha – ‘‘nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā’’ti.
‘‘രത്തിം വിതക്കേത്വാ വിചാരേത്വാ ദിവാ കമ്മന്തേ പയോജേതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൫൧) വുത്തട്ഠാനേ വിതക്കവിചാരാ ധൂമായനാ അധിപ്പേതാതി ആഹ – ‘‘വിതക്കവിചാരധൂമ’’ന്തി. കിഞ്ചാപി പഠമജ്ഝാനൂപചാരേയേവ ദുക്ഖം, ചതുത്ഥജ്ഝാനോപചാരേയേവ ച സുഖം പഹീയതി, അതിസയപ്പഹാനം പന സന്ധായാഹ – ‘‘ചതുത്ഥജ്ഝാനേന സുഖദുക്ഖം പഹായാ’’തി. രൂപസഞ്ഞാതി സഞ്ഞാസീസേന രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ചേവ തദാരമ്മണാനി ച വുത്താനി. രൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഹി ‘‘രൂപ’’ന്തി വുച്ചതി ഉത്തരപദലോപേന ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു (മ॰ നി॰ ൨.൨൪൮; ൩.൩൧൨; ധ॰ സ॰ ൨൪൮; പടി॰ മ॰ ൧.൨൦൯). തസ്സ ആരമ്മണമ്പി കസിണരൂപം ‘‘രൂപ’’ന്തി വുച്ചതി പുരിമപദലോപേന ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൭൩-൧൭൪; മ॰ നി॰ ൨.൨൪൯; ധ॰ സ॰ ൨൪൪-൨൪൫). തസ്മാ ഇധ രൂപേ രൂപജ്ഝാനേ തംസഹഗതസഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാതി ഏവം സഞ്ഞാസീസേന രൂപാവചരജ്ഝാനാനി വുത്താനി. രൂപം സഞ്ഞാ അസ്സാതി രൂപസഞ്ഞം, രൂപസ്സ നാമന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം പഥവീകസിണാദിഭേദസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ചേതം അധിവചനന്തി വേദിതബ്ബം. പടിഘസഞ്ഞാതി ചക്ഖാദീനം വത്ഥൂനം രൂപാദീനം ആരമ്മണാനഞ്ച പടിഘാതേന പടിഹനനേന വിസയിവിസയസമോധാനേ സമുപ്പന്നാ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണസഹഗതാ സഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ. നാനത്തസഞ്ഞായോതി നാനത്തേ ഗോചരേ പവത്താ സഞ്ഞാ, നാനത്താ വാ സഞ്ഞാ നാനത്തസഞ്ഞാ, അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, ദ്വാദസ അകുസലസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ദ്വേ അകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകിരിയസഞ്ഞാതി ഏതാസം ചതുചത്താലീസസഞ്ഞാനമേതം അധിവചനം. ഏതാ ഹി യസ്മാ രൂപസഞ്ഞാദിഭേദേ നാനത്തേ നാനാസഭാവേ ഗോചരേ പവത്തന്തി, യസ്മാ ച നാനത്താ നാനാസഭാവാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസാ, തസ്മാ ‘‘നാനത്തസഞ്ഞാ’’തി വുച്ചന്തി.
‘‘Rattiṃ vitakketvā vicāretvā divā kammante payojetī’’ti (ma. ni. 1.251) vuttaṭṭhāne vitakkavicārā dhūmāyanā adhippetāti āha – ‘‘vitakkavicāradhūma’’nti. Kiñcāpi paṭhamajjhānūpacāreyeva dukkhaṃ, catutthajjhānopacāreyeva ca sukhaṃ pahīyati, atisayappahānaṃ pana sandhāyāha – ‘‘catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāyā’’ti. Rūpasaññāti saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni ceva tadārammaṇāni ca vuttāni. Rūpāvacarajjhānampi hi ‘‘rūpa’’nti vuccati uttarapadalopena ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.248; 3.312; dha. sa. 248; paṭi. ma. 1.209). Tassa ārammaṇampi kasiṇarūpaṃ ‘‘rūpa’’nti vuccati purimapadalopena ‘‘bahiddhā rūpāni passati suvaṇṇadubbaṇṇānī’’tiādīsu (dī. ni. 2.173-174; ma. ni. 2.249; dha. sa. 244-245). Tasmā idha rūpe rūpajjhāne taṃsahagatasaññā rūpasaññāti evaṃ saññāsīsena rūpāvacarajjhānāni vuttāni. Rūpaṃ saññā assāti rūpasaññaṃ, rūpassa nāmanti vuttaṃ hoti. Evaṃ pathavīkasiṇādibhedassa tadārammaṇassa cetaṃ adhivacananti veditabbaṃ. Paṭighasaññāti cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighātena paṭihananena visayivisayasamodhāne samuppannā dvipañcaviññāṇasahagatā saññā paṭighasaññā. Nānattasaññāyoti nānatte gocare pavattā saññā, nānattā vā saññā nānattasaññā, aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā, ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā, dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyasaññāti etāsaṃ catucattālīsasaññānametaṃ adhivacanaṃ. Etā hi yasmā rūpasaññādibhede nānatte nānāsabhāve gocare pavattanti, yasmā ca nānattā nānāsabhāvā aññamaññaṃ asadisā, tasmā ‘‘nānattasaññā’’ti vuccanti.
അനിച്ചസ്സ, അനിച്ചന്തി വാ അനുപസ്സനാ അനിച്ചാനുപസ്സനാ, തേഭൂമകധമ്മാനം അനിച്ചതം ഗഹേത്വാ പവത്തായ അനുപസ്സനായേതം നാമം. നിച്ചസഞ്ഞന്തി സങ്ഖതധമ്മേ ‘‘നിച്ചാ സസ്സതാ’’തി പവത്തം മിച്ഛാസഞ്ഞം. സഞ്ഞാസീസേന ദിട്ഠിചിത്താനമ്പി ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. ഏസ നയോ ഇതോ പരേസുപി. നിബ്ബിദാനുപസ്സനായാതി സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിജ്ജനാകാരേന പവത്തായ അനുപസ്സനായ. നന്ദിന്തി സപ്പീതികതണ്ഹം. വിരാഗാനുപസ്സനായാതി സങ്ഖാരേസു വിരജ്ജനാകാരേന പവത്തായ അനുപസ്സനായ. നിരോധാനുപസ്സനായാതി സങ്ഖാരാനം നിരോധസ്സ അനുപസ്സനായ. ‘‘തേ സങ്ഖാരാ നിരുജ്ഝന്തിയേവ, ആയതിം സമുദയവസേന ന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി ഏവം വാ അനുപസ്സനാ നിരോധാനുപസ്സനാ. തേനേവാഹ – ‘‘നിരോധാനുപസ്സനായ നിരോധേതി, നോ സമുദേതീ’’തി. മുച്ചിതുകമ്യതാ ഹി അയം ബലപ്പത്താതി. പടിനിസ്സജ്ജനാകാരേന പവത്താ അനുപസ്സനാ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ. പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ ഹി അയം. ആദാനന്തി നിച്ചാദിവസേന ഗഹണം. സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണാനം വസേന ഏകത്തഗ്ഗഹണം ഘനസഞ്ഞാ. ആയൂഹനം അഭിസങ്ഖരണം. അവത്ഥാവിസേസാപത്തി വിപരിണാമോ. ധുവസഞ്ഞന്തി ഥിരഭാവഗ്ഗഹണം. നിമിത്തന്തി സമൂഹാദിഘനവസേന സകിച്ചപരിച്ഛേദതായ ച സങ്ഖാരാനം സവിഗ്ഗഹഗ്ഗഹണം. പണിധിന്തി രാഗാദിപണിധിം. സാ പനത്ഥതോ തണ്ഹാവസേന സങ്ഖാരേസു നന്ദിതാ. അഭിനിവേസന്തി അത്താനുദിട്ഠിം.
Aniccassa, aniccanti vā anupassanā aniccānupassanā, tebhūmakadhammānaṃ aniccataṃ gahetvā pavattāya anupassanāyetaṃ nāmaṃ. Niccasaññanti saṅkhatadhamme ‘‘niccā sassatā’’ti pavattaṃ micchāsaññaṃ. Saññāsīsena diṭṭhicittānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo ito paresupi. Nibbidānupassanāyāti saṅkhāresu nibbijjanākārena pavattāya anupassanāya. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Virāgānupassanāyāti saṅkhāresu virajjanākārena pavattāya anupassanāya. Nirodhānupassanāyāti saṅkhārānaṃ nirodhassa anupassanāya. ‘‘Te saṅkhārā nirujjhantiyeva, āyatiṃ samudayavasena na uppajjantī’’ti evaṃ vā anupassanā nirodhānupassanā. Tenevāha – ‘‘nirodhānupassanāya nirodheti, no samudetī’’ti. Muccitukamyatā hi ayaṃ balappattāti. Paṭinissajjanākārena pavattā anupassanā paṭinissaggānupassanā. Paṭisaṅkhā santiṭṭhanā hi ayaṃ. Ādānanti niccādivasena gahaṇaṃ. Santatisamūhakiccārammaṇānaṃ vasena ekattaggahaṇaṃ ghanasaññā. Āyūhanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ. Avatthāvisesāpatti vipariṇāmo. Dhuvasaññanti thirabhāvaggahaṇaṃ. Nimittanti samūhādighanavasena sakiccaparicchedatāya ca saṅkhārānaṃ saviggahaggahaṇaṃ. Paṇidhinti rāgādipaṇidhiṃ. Sā panatthato taṇhāvasena saṅkhāresu nanditā. Abhinivesanti attānudiṭṭhiṃ.
അനിച്ചദുക്ഖാദിവസേന സബ്ബധമ്മതീരണം അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാ. സാരാദാനാഭിനിവേസന്തി അസാരേ സാരഗ്ഗഹണവിപല്ലാസം. ഇസ്സരകുത്താദിവസേന ലോകോ സമുപ്പന്നോതി അഭിനിവേസോ സമ്മോഹാഭിനിവേസോ . കേചി പന ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാനന്തിആദിനാ പവത്തസംസയാപത്തി സമ്മോഹാഭിനിവേസോ’’തി വദന്തി. സങ്ഖാരേസു ലേണതാണഭാവഗ്ഗഹണം ആലയാഭിനിവേസോ. ‘‘ആലയരതാ ആലയസമ്മുദിതാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൬൪; മ॰ നി॰ ൧.൨൮൧; ൨.൩൩൭; സം॰ നി॰ ൧.൧൭൨; മഹാവ॰ ൭) വചനതോ ആലയോ തണ്ഹാ, സായേവ ചക്ഖാദീസു രൂപാദീസു ച അഭിനിവേസവസേന പവത്തിയാ ആലയാഭിനിവേസോതി കേചി. ‘‘ഏവംവിധാ സങ്ഖാരാ പടിനിസ്സജ്ജീയന്തീ’’തി പവത്തം ഞാണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ. വട്ടതോ വിഗതത്താ വിവട്ടം, നിബ്ബാനം. തത്ഥ ആരമ്മണകരണസങ്ഖാതേന അനുപസ്സനേന പവത്തിയാ വിവട്ടാനുപസ്സനാ, ഗോത്രഭൂ. സംയോഗാഭിനിവേസന്തി സംയുജ്ജനവസേന സങ്ഖാരേസു അഭിനിവിസനം. ദിട്ഠേകട്ഠേതി ദിട്ഠിയാ സഹജാതേകട്ഠേ പഹാനേകട്ഠേ ച. ഓളാരികേതി ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝേ കിലേസേ അപേക്ഖിത്വാ വുത്തം, അഞ്ഞഥാ ദസ്സനപഹാതബ്ബാപി ദുതിയമഗ്ഗവജ്ഝേഹി ഓളാരികാതി. അണുസഹഗതേതി അണുഭൂതേ. ഇദം ഹേട്ഠിമമഗ്ഗവജ്ഝേ അപേക്ഖിത്വാ വുത്തം. സബ്ബകിലേസേതി അവസിട്ഠസബ്ബകിലേസേ. ന ഹി പഠമാദിമഗ്ഗേഹിപി പഹീനാ കിലേസാ പുന പഹീയന്തീതി.
Aniccadukkhādivasena sabbadhammatīraṇaṃ adhipaññādhammavipassanā. Sārādānābhinivesanti asāre sāraggahaṇavipallāsaṃ. Issarakuttādivasena loko samuppannoti abhiniveso sammohābhiniveso. Keci pana ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhānantiādinā pavattasaṃsayāpatti sammohābhiniveso’’ti vadanti. Saṅkhāresu leṇatāṇabhāvaggahaṇaṃ ālayābhiniveso. ‘‘Ālayaratā ālayasammuditā’’ti (dī. ni. 2.64; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7) vacanato ālayo taṇhā, sāyeva cakkhādīsu rūpādīsu ca abhinivesavasena pavattiyā ālayābhinivesoti keci. ‘‘Evaṃvidhā saṅkhārā paṭinissajjīyantī’’ti pavattaṃ ñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanā. Vaṭṭato vigatattā vivaṭṭaṃ, nibbānaṃ. Tattha ārammaṇakaraṇasaṅkhātena anupassanena pavattiyā vivaṭṭānupassanā, gotrabhū. Saṃyogābhinivesanti saṃyujjanavasena saṅkhāresu abhinivisanaṃ. Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe pahānekaṭṭhe ca. Oḷāriketi uparimaggavajjhe kilese apekkhitvā vuttaṃ, aññathā dassanapahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti. Aṇusahagateti aṇubhūte. Idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe apekkhitvā vuttaṃ. Sabbakileseti avasiṭṭhasabbakilese. Na hi paṭhamādimaggehipi pahīnā kilesā puna pahīyantīti.
കക്ഖളത്തം കഥിനഭാവോ. പഗ്ഘരണം ദ്രവഭാവോ. ലോകിയവായുനാ ഭസ്തായ വിയ യേന തംതംകലാപസ്സ ഉദ്ധുമായനം, ഥദ്ധഭാവോ വാ, തം വിത്ഥമ്ഭനം. വിജ്ജമാനേപി കലാപന്തരഭൂതാനം കലാപന്തരഭൂതേഹി ഫുട്ഠഭാവേ തംതംഭൂതവിവിത്തതാ രൂപപരിയന്തോ ആകാസോതി യേസം യോ പരിച്ഛേദോ, തേഹി സോ അസമ്ഫുട്ഠോവ, അഞ്ഞഥാ ഭൂതാനം പരിച്ഛേദഭാവോ ന സിയാ ബ്യാപിതഭാവാപത്തിതോ. യസ്മിം കലാപേ ഭൂതാനം പരിച്ഛേദോ, തേഹി അസമ്ഫുട്ഠഭാവോ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം. തേനാഹ – ഭഗവാ ആകാസധാതുനിദ്ദേസേ (ധ॰ സ॰ ൬൩൭) ‘‘അസമ്ഫുട്ഠോ ചതൂഹി മഹാഭൂതേഹീ’’തി.
Kakkhaḷattaṃ kathinabhāvo. Paggharaṇaṃ dravabhāvo. Lokiyavāyunā bhastāya viya yena taṃtaṃkalāpassa uddhumāyanaṃ, thaddhabhāvo vā, taṃ vitthambhanaṃ. Vijjamānepi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi phuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā bhūtānaṃ paricchedabhāvo na siyā byāpitabhāvāpattito. Yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, tehi asamphuṭṭhabhāvo asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ. Tenāha – bhagavā ākāsadhātuniddese (dha. sa. 637) ‘‘asamphuṭṭho catūhi mahābhūtehī’’ti.
വിരോധിപച്ചയസന്നിപാതേ വിസദിസുപ്പത്തി രുപ്പനം. ചേതനാപധാനത്താ സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മാനം ചേതനാവസേനേതം വുത്തം – ‘‘സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണ’’ന്തി. തഥാ ഹി സുത്തന്തഭാജനീയേ സങ്ഖാരക്ഖന്ധവിഭങ്ഗേ (വിഭ॰ ൯൨) ‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ’’തിആദിനാ ചേതനാവ വിഭത്താ. അഭിസങ്ഖരലക്ഖണാ ച ചേതനാ. യഥാഹ – ‘‘തത്ഥ കതമോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ, കുസലാ ചേതനാ കാമാവചരാ’’തിആദി. ഫരണം സവിപ്ഫാരികതാ. അസ്സദ്ധിയേതി അസ്സദ്ധിയഹേതു. നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. ഏസ നയോ കോസജ്ജേതിആദീസു. വൂപസമലക്ഖണന്തി കായചിത്തപരിളാഹൂപസമലക്ഖണം. ലീനുദ്ധച്ചരഹിതേ അധിചിത്തേ പവത്തമാനേ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹസമ്പഹംസനേസു അബ്യാവടതായ അജ്ഝുപേക്ഖനം പടിസങ്ഖാനം പക്ഖപാതുപച്ഛേദതോ.
Virodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ. Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāvasenetaṃ vuttaṃ – ‘‘saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇa’’nti. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge (vibha. 92) ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā cetanāva vibhattā. Abhisaṅkharalakkhaṇā ca cetanā. Yathāha – ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro, kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādi. Pharaṇaṃ savipphārikatā. Assaddhiyeti assaddhiyahetu. Nimittatthe bhummaṃ. Esa nayo kosajjetiādīsu. Vūpasamalakkhaṇanti kāyacittapariḷāhūpasamalakkhaṇaṃ. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭatāya ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ pakkhapātupacchedato.
മുസാവാദാദീനം വിസംവാദനാദികിച്ചതായ ലൂഖാനം അപരിഗ്ഗാഹകാനം പടിപക്ഖഭാവതോ പരിഗ്ഗാഹകസഭാവാ സമ്മാവാചാ, സിനിദ്ധഭാവതോ സമ്പയുത്തധമ്മേ സമ്മാവാചാപച്ചയസുഭാസിതാനം സോതാരഞ്ച പുഗ്ഗലം പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി സാ പരിഗ്ഗഹലക്ഖണാ. കായികകിരിയാ കിഞ്ചി കത്തബ്ബം സമുട്ഠാപേതി, സയഞ്ച സമുട്ഠഹനം ഘടനം ഹോതീതി സമ്മാകമ്മന്തസങ്ഖാതാ വിരതീപി സമുട്ഠാനലക്ഖണാ ദട്ഠബ്ബാ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ഉക്ഖിപനം സമുട്ഠാപനം കായികകിരിയായ ഭാരുക്ഖിപനം വിയ. ജീവമാനസ്സ സത്തസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ജീവിതിന്ദ്രിയപവത്തിയാ, ആജീവസ്സേവ വാ സുദ്ധി വോദാനം. ‘‘സങ്ഖാരാ’’തി ഇധ ചേതനാ അധിപ്പേതാതി വുത്തം – ‘‘സങ്ഖാരാനം ചേതനാലക്ഖണ’’ന്തി. നമനം ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവോ. ആയതനം പവത്തനം. ആയതനവസേന ഹി ആയസങ്ഖാതാനം ചിത്തചേതസികാനം പവത്തി. തണ്ഹായ ഹേതുലക്ഖണന്തി വട്ടസ്സ ജനകഹേതുഭാവോ, മഗ്ഗസ്സ പന നിബ്ബാനസമ്പാപകത്തന്തി അയമേതേസം വിസേസോ.
Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhakasabhāvā sammāvācā, siniddhabhāvato sampayuttadhamme sammāvācāpaccayasubhāsitānaṃ sotārañca puggalaṃ pariggaṇhātīti sā pariggahalakkhaṇā. Kāyikakiriyā kiñci kattabbaṃ samuṭṭhāpeti, sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammantasaṅkhātā viratīpi samuṭṭhānalakkhaṇā daṭṭhabbā, sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyapavattiyā, ājīvasseva vā suddhi vodānaṃ. ‘‘Saṅkhārā’’ti idha cetanā adhippetāti vuttaṃ – ‘‘saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇa’’nti. Namanaṃ ārammaṇābhimukhabhāvo. Āyatanaṃ pavattanaṃ. Āyatanavasena hi āyasaṅkhātānaṃ cittacetasikānaṃ pavatti. Taṇhāya hetulakkhaṇanti vaṭṭassa janakahetubhāvo, maggassa pana nibbānasampāpakattanti ayametesaṃ viseso.
തഥലക്ഖണം അവിപരീതസഭാവോ. ഏകരസോ അഞ്ഞമഞ്ഞനാതിവത്തനം അനൂനാധികഭാവോ. യുഗനദ്ധാ സമഥവിപസ്സനാവ. ‘‘സദ്ധാപഞ്ഞാ പഗ്ഗഹാവിക്ഖേപാ’’തിപി വദന്തി. ഖയോതി കിലേസക്ഖയോ മഗ്ഗോ. അനുപ്പാദപരിയോസാനതായ അനുപ്പാദോ ഫലം. പസ്സദ്ധി കിലേസവൂപസമോ. ഛന്ദസ്സാതി കത്തുകാമതാഛന്ദസ്സ. മൂലലക്ഖണം പതിട്ഠാഭാവോ. സമുട്ഠാനലക്ഖണം ആരമ്മണപ്പടിപാദകതായ സമ്പയുത്തധമ്മാനം ഉപ്പത്തിഹേതുതാ. സമോധാനം വിസയാദിസന്നിപാതേന ഗഹേതബ്ബാകാരോ, യാ സങ്ഗതീതി വുച്ചതി. സമം, സഹ ഓദഹന്തി അനേന സമ്പയുത്തധമ്മാതി വാ സമോധാനം, ഫസ്സോ. സമോസരന്തി സന്നിപതന്തി ഏത്ഥാതി സമോസരണം. വേദനായ വിനാ അപ്പവത്തമാനാ സമ്പയുത്തധമ്മാ വേദനാനുഭവനനിമിത്തം സമോസടാ വിയ ഹോന്തീതി ഏവം വുത്തം. ഗോപാനസീനം കൂടം വിയ സമ്പയുത്താനം പാമോക്ഖഭാവോ പമുഖലക്ഖണം. തതോ, തേസം വാ സമ്പയുത്തധമ്മാനം ഉത്തരി പധാനന്തി തതുത്തരി. പഞ്ഞുത്തരാ ഹി കുസലാ ധമ്മാ. വിമുത്തിയാതി ഫലസ്സ. തഞ്ഹി സീലാദിഗുണസാരസ്സ പരമുക്കംസഭാവേന സാരം. അയഞ്ച ലക്ഖണവിഭാഗോ ഛധാതുപഞ്ചഝാനങ്ഗാദിവസേന തംതംസുത്തപദാനുസാരേന പോരാണട്ഠകഥായം ആഗതനയേന ച കതോതി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ഹി പുബ്ബേ വുത്തോപി കോചി ധമ്മോ പരിയായന്തരപ്പകാസനത്ഥം പുന ദസ്സിതോ, തതോ ഏവ ച ‘‘ഛന്ദമൂലകാ കുസലാ ധമ്മാ മനസികാരസമുട്ഠാനാ ഫസ്സസമോധാനാ വേദനാസമോസരണാ’’തി, ‘‘പഞ്ഞുത്തരാ കുസലാ ധമ്മാ’’തി, ‘‘വിമുത്തിസാരമിദം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി, ‘‘നിബ്ബാനോഗധഞ്ഹി, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം നിബ്ബാനപരിയോസാന’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൫.൫൧൨) ച സുത്തപദാനം വസേന ‘‘ഛന്ദസ്സ മൂലലക്ഖണ’’ന്തിആദി വുത്തം.
Tathalakkhaṇaṃ aviparītasabhāvo. Ekaraso aññamaññanātivattanaṃ anūnādhikabhāvo. Yuganaddhā samathavipassanāva. ‘‘Saddhāpaññā paggahāvikkhepā’’tipi vadanti. Khayoti kilesakkhayo maggo. Anuppādapariyosānatāya anuppādo phalaṃ. Passaddhi kilesavūpasamo. Chandassāti kattukāmatāchandassa. Mūlalakkhaṇaṃ patiṭṭhābhāvo. Samuṭṭhānalakkhaṇaṃ ārammaṇappaṭipādakatāya sampayuttadhammānaṃ uppattihetutā. Samodhānaṃ visayādisannipātena gahetabbākāro, yā saṅgatīti vuccati. Samaṃ, saha odahanti anena sampayuttadhammāti vā samodhānaṃ, phasso. Samosaranti sannipatanti etthāti samosaraṇaṃ. Vedanāya vinā appavattamānā sampayuttadhammā vedanānubhavananimittaṃ samosaṭā viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Gopānasīnaṃ kūṭaṃ viya sampayuttānaṃ pāmokkhabhāvo pamukhalakkhaṇaṃ. Tato, tesaṃ vā sampayuttadhammānaṃ uttari padhānanti tatuttari. Paññuttarā hi kusalā dhammā. Vimuttiyāti phalassa. Tañhi sīlādiguṇasārassa paramukkaṃsabhāvena sāraṃ. Ayañca lakkhaṇavibhāgo chadhātupañcajhānaṅgādivasena taṃtaṃsuttapadānusārena porāṇaṭṭhakathāyaṃ āgatanayena ca katoti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi pubbe vuttopi koci dhammo pariyāyantarappakāsanatthaṃ puna dassito, tato eva ca ‘‘chandamūlakā kusalā dhammā manasikārasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanāsamosaraṇā’’ti, ‘‘paññuttarā kusalā dhammā’’ti, ‘‘vimuttisāramidaṃ brahmacariya’’nti, ‘‘nibbānogadhañhi, āvuso, brahmacariyaṃ nibbānapariyosāna’’nti (saṃ. ni. 5.512) ca suttapadānaṃ vasena ‘‘chandassa mūlalakkhaṇa’’ntiādi vuttaṃ.
തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി അവിപരീതസഭാവത്താ. തഥാനി തംസഭാവത്താ, അവിതഥാനി അമുസാസഭാവത്താ, അനഞ്ഞഥാനി അഞ്ഞാകാരരഹിതത്താ. ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോതി ജാതിപച്ചയാ സമ്ഭൂതം ഹുത്വാ സഹിതസ്സ അത്തനോ പച്ചയാനുരൂപസ്സ ഉദ്ധം ഉദ്ധം ആഗതഭാവോ, അനുപവത്തത്ഥോതി അത്ഥോ. അഥ വാ സമ്ഭൂതട്ഠോ ച സമുദാഗതട്ഠോ ച സമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ, ന ജാതിതോ ജരാമരണം ന ഹോതി, ന ച ജാതിം വിനാ അഞ്ഞതോ ഹോതീതി ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതട്ഠോ, ഇത്ഥഞ്ച ജാതിതോ സമുദാഗച്ഛതീതി ജാതിപച്ചയസമുദാഗതട്ഠോ. യാ യാ ജാതി യഥാ യഥാ പച്ചയോ ഹോതി, തദനുരൂപം പാതുഭാവോതി അത്ഥോ. അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോതി ഏത്ഥാപി ന അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ന ഹോതി, ന ച അവിജ്ജം വിനാ സങ്ഖാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി. യാ യാ അവിജ്ജാ യേസം യേസം സങ്ഖാരാനം യഥാ യഥാ പച്ചയോ ഹോതി, അയം അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ, പച്ചയഭാവോതി അത്ഥോ.
Tathadhammānāma cattāri ariyasaccāni aviparītasabhāvattā. Tathāni taṃsabhāvattā, avitathāni amusāsabhāvattā, anaññathāni aññākārarahitattā. Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattatthoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho, na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotīti jātipaccayasambhūtaṭṭho, itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho. Yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpaṃ pātubhāvoti attho. Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti etthāpi na avijjā saṅkhārānaṃ paccayo na hoti, na ca avijjaṃ vinā saṅkhārā uppajjanti. Yā yā avijjā yesaṃ yesaṃ saṅkhārānaṃ yathā yathā paccayo hoti, ayaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, paccayabhāvoti attho.
ഭഗവാ തം ജാനാതി പസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. തേനാതി ഭഗവതാ. തം വിഭജ്ജമാനന്തി യോജേതബ്ബം. തന്തി രൂപായതനം. ഇട്ഠാനിട്ഠാദീതി ആദി-സദ്ദേന മജ്ഝത്തം സങ്ഗണ്ഹാതി, തഥാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നപരിത്തഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാതദുഭയാദിഭേദം. ലബ്ഭമാനകപദവസേനാതി ‘‘രൂപായതനം ദിട്ഠം, സദ്ദായതനം സുതം, ഗന്ധായതനം രസായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനം മുതം, സബ്ബം രൂപം മനസാ വിഞ്ഞാത’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൯൬൬) വചനതോ ദിട്ഠപദഞ്ച വിഞ്ഞാതപദഞ്ച രൂപാരമ്മണേ ലബ്ഭതി. അനേകേഹി നാമേഹീതി ‘‘രൂപാരമ്മണം ഇട്ഠം അനിട്ഠം മജ്ഝത്തം പരിത്തം അതീതം അനാഗതം പച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം ബഹിദ്ധാ ദിട്ഠം വിഞ്ഞാതം രൂപം രൂപായതനം രൂപധാതു വണ്ണനിഭാ സനിദസ്സനം സപ്പടിഘം നീലം പീതക’’ന്തി ഏവമാദീഹി അനേകേഹി നാമേഹി. തേരസഹി വാരേഹീതി രൂപകണ്ഡേ ആഗതേ തേരസ നിദ്ദേസവാരേ സന്ധായാഹ. ദ്വേപഞ്ഞാസായ നയേഹീതി ഏകേകസ്മിം വാരേ ചതുന്നം ചതുന്നം വവത്ഥാപനനയാനം വസേന ദ്വിപഞ്ഞാസായ നയേഹി. തഥമേവാതി അവിപരീതദസ്സിതായ അപ്പടിവത്തിയദേസനതായ ച തഥമേവ ഹോതി. ജാനാമി അബ്ഭഞ്ഞാസിന്തി വത്തമാനാതീതകാലേസു ഞാണപ്പവത്തിദസ്സനേന അനാഗതേപി ഞാണപ്പവത്തി വുത്തായേവാതി ദട്ഠബ്ബാ. വിദിത-സദ്ദോ അനാമട്ഠകാലവിസേസോ വേദിതബ്ബോ ‘‘ദിട്ഠം സുതം മുത’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൮൮; മ॰ നി॰ ൧.൭-൮; സം॰ നി॰ ൩.൨൦൮; അ॰ നി॰ ൪.൨൩) വിയ. ന ഉപട്ഠാസീതി അത്തത്തനിയവസേന ന ഉപഗഞ്ഛി . യഥാ രൂപാരമ്മണാദയോ ധമ്മാ യംസഭാവാ യംപകാരാ ച, തഥാ നേ പസ്സതി ജാനാതി ഗച്ഛതീതി തഥാഗതോതി ഏവം പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ. കേചി പന ‘‘നിരുത്തിനയേന പിസോദരാദിപക്ഖേപേന വാ ദസ്സീസദ്ദസ്സ ലോപം, ആഗത-സദ്ദസ്സ ചാഗമം കത്വാ തഥാഗതോ’’തി വണ്ണേന്തി.
Bhagavā taṃ jānāti passatīti sambandho. Tenāti bhagavatā. Taṃ vibhajjamānanti yojetabbaṃ. Tanti rūpāyatanaṃ. Iṭṭhāniṭṭhādīti ādi-saddena majjhattaṃ saṅgaṇhāti, tathā atītānāgatapaccuppannaparittaajjhattabahiddhātadubhayādibhedaṃ. Labbhamānakapadavasenāti ‘‘rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ, saddāyatanaṃ sutaṃ, gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, sabbaṃ rūpaṃ manasā viññāta’’nti (dha. sa. 966) vacanato diṭṭhapadañca viññātapadañca rūpārammaṇe labbhati. Anekehi nāmehīti ‘‘rūpārammaṇaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhaṃ majjhattaṃ parittaṃ atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ajjhattaṃ bahiddhā diṭṭhaṃ viññātaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ rūpadhātu vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’nti evamādīhi anekehi nāmehi. Terasahi vārehīti rūpakaṇḍe āgate terasa niddesavāre sandhāyāha. Dvepaññāsāya nayehīti ekekasmiṃ vāre catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ vasena dvipaññāsāya nayehi. Tathamevāti aviparītadassitāya appaṭivattiyadesanatāya ca tathameva hoti. Jānāmi abbhaññāsinti vattamānātītakālesu ñāṇappavattidassanena anāgatepi ñāṇappavatti vuttāyevāti daṭṭhabbā. Vidita-saddo anāmaṭṭhakālaviseso veditabbo ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (dī. ni. 3.188; ma. ni. 1.7-8; saṃ. ni. 3.208; a. ni. 4.23) viya. Na upaṭṭhāsīti attattaniyavasena na upagañchi . Yathā rūpārammaṇādayo dhammā yaṃsabhāvā yaṃpakārā ca, tathā ne passati jānāti gacchatīti tathāgatoti evaṃ padasambhavo veditabbo. Keci pana ‘‘niruttinayena pisodarādipakkhepena vā dassīsaddassa lopaṃ, āgata-saddassa cāgamaṃ katvā tathāgato’’ti vaṇṇenti.
യം രത്തിന്തി യസ്സം രത്തിയം. അച്ചന്തസംയോഗേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. തിണ്ണം മാരാനന്തി കിലേസാഭിസങ്ഖാരദേവപുത്തസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം മാരാനം. അനുപവജ്ജന്തി നിദ്ദോസതായ ന ഉപവജ്ജം. അനൂനന്തി പക്ഖിപിതബ്ബാഭാവേന ന ഊനം. അനധികന്തി അപനേതബ്ബാഭാവേന ന അധികം. സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണന്തി അത്ഥബ്യഞ്ജനാദിസമ്പത്തിയാ സബ്ബാകാരേന പരിപുണ്ണം. നോ അഞ്ഞഥാതി ‘‘തഥേവാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം ബ്യതിരേകേന സമ്പാദേതി. തേന യദത്ഥം ഭാസിതം, തദത്ഥനിപ്ഫാദനതോ യഥാ ഭാസിതം ഭഗവതാ, തഥേവാതി അവിപരീതദേസനതം ദസ്സേതി. ഗദത്ഥോതി ഏതേന തഥം ഗദതീതി തഥാഗതോതി ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ നിരുത്തിനയേന വുത്തന്തി ദസ്സേതി. തഥാ ഗതമസ്സാതി തഥാഗതോ. ഗതന്തി ച കായസ്സ വാചായ വാ പവത്തീതി അത്ഥോ. തഥാതി ച വുത്തേ യം-തം-സദ്ദാനം അബ്യഭിചാരിതസമ്ബന്ധതായ യഥാതി അയമത്ഥോ ഉപട്ഠിതോയേവ ഹോതി. കായവാചാകിരിയാനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞാനുലോമേന വചനിച്ഛായം കായസ്സ വാചാ, വാചായ ച കായോ സമ്ബന്ധഭാവേന ഉപതിട്ഠതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ഭഗവതോ ഹീ’’തിആദി. ഇമസ്മിം പന അത്ഥേ തഥാവാദിതായ തഥാഗതോതി അയമ്പി അത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി. സോ പന പുബ്ബേ പകാരന്തരേന ദസ്സിതോതി ആഹ – ‘‘ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ’’തി.
Yaṃ rattinti yassaṃ rattiyaṃ. Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. Tiṇṇaṃ mārānanti kilesābhisaṅkhāradevaputtasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ mārānaṃ. Anupavajjanti niddosatāya na upavajjaṃ. Anūnanti pakkhipitabbābhāvena na ūnaṃ. Anadhikanti apanetabbābhāvena na adhikaṃ. Sabbākāraparipuṇṇanti atthabyañjanādisampattiyā sabbākārena paripuṇṇaṃ. No aññathāti ‘‘tathevā’’ti vuttamevatthaṃ byatirekena sampādeti. Tena yadatthaṃ bhāsitaṃ, tadatthanipphādanato yathā bhāsitaṃ bhagavatā, tathevāti aviparītadesanataṃ dasseti. Gadatthoti etena tathaṃ gadatīti tathāgatoti da-kārassa ta-kāraṃ katvā niruttinayena vuttanti dasseti. Tathā gatamassāti tathāgato. Gatanti ca kāyassa vācāya vā pavattīti attho. Tathāti ca vutte yaṃ-taṃ-saddānaṃ abyabhicāritasambandhatāya yathāti ayamattho upaṭṭhitoyeva hoti. Kāyavācākiriyānañca aññamaññānulomena vacanicchāyaṃ kāyassa vācā, vācāya ca kāyo sambandhabhāvena upatiṭṭhatīti imamatthaṃ dassento āha – ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Imasmiṃ pana atthe tathāvāditāya tathāgatoti ayampi attho siddho hoti. So pana pubbe pakārantarena dassitoti āha – ‘‘evaṃ tathākāritāya tathāgato’’ti.
തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസൂതി ഏതേന യദേകേ ‘‘തിരിയം വിയ ഉപരി അധോ ച സന്തി ലോകധാതുയോ’’തി വദന്തി, തം പടിസേധേതി. ദേസനാവിലാസോയേവ ദേസനാവിലാസമയോ യഥാ ‘‘പുഞ്ഞമയം ദാനമയ’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൦൫; ഇതിവു॰ ൬൦; നേത്തി॰ ൩൩). നിപാതാനം വാചകസദ്ദസന്നിധാനേ തദത്ഥജോതനഭാവേന പവത്തനതോ ഗത-സദ്ദോയേവ അവഗതത്ഥം അതീതത്ഥഞ്ച വദതീതി ആഹ – ‘‘ഗതോതി അവഗതോ അതീതോ’’തി. അഥ വാ അഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ യാവ സമ്ബോധി, ഏത്ഥന്തരേ മഹാബോധിയാനപടിപത്തിയാ ഹാനട്ഠാനസംകിലേസനിവത്തീനം അഭാവതോ യഥാ പണിധാനം, തഥാ ഗതോ അഭിനീഹാരാനുരൂപം പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. അഥ വാ മഹിദ്ധികതായ പടിസമ്ഭിദാനം ഉക്കംസാധിഗമേന അനാവരണഞാണതായ ച കത്ഥചിപി പടിഘാതാഭാവതോ യഥാ രുചി, തഥാ കായവാചാചിത്താനം ഗതാനി ഗമനാനി പവത്തിയോ ഏതസ്സാതി തഥാഗതോ. യസ്മാ ച ലോകേ വിധയുത്തഗതപകാരസദ്ദാ സമാനത്ഥാ ദിസ്സന്തി, തസ്മാ യഥാവിധാ വിപസ്സിആദയോ ഭഗവന്തോ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥാവിധോതി തഥാഗതോ. യഥാ യുത്താ ച തേ ഭഗവന്തോ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥാ യുത്തോതി തഥാഗതോ. അഥ വാ യസ്മാ സച്ചം തത്വം തച്ഛം തഥന്തി ഞാണസ്സേതം അധിവചനം, തസ്മാ തഥേന ഞാണേന ആഗതോതി തഥാഗതോതി ഏവമ്പി തഥാഗതസദ്ദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsūti etena yadeke ‘‘tiriyaṃ viya upari adho ca santi lokadhātuyo’’ti vadanti, taṃ paṭisedheti. Desanāvilāsoyeva desanāvilāsamayo yathā ‘‘puññamayaṃ dānamaya’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305; itivu. 60; netti. 33). Nipātānaṃ vācakasaddasannidhāne tadatthajotanabhāvena pavattanato gata-saddoyeva avagatatthaṃ atītatthañca vadatīti āha – ‘‘gatoti avagato atīto’’ti. Atha vā abhinīhārato paṭṭhāya yāva sambodhi, etthantare mahābodhiyānapaṭipattiyā hānaṭṭhānasaṃkilesanivattīnaṃ abhāvato yathā paṇidhānaṃ, tathā gato abhinīhārānurūpaṃ paṭipannoti tathāgato. Atha vā mahiddhikatāya paṭisambhidānaṃ ukkaṃsādhigamena anāvaraṇañāṇatāya ca katthacipi paṭighātābhāvato yathā ruci, tathā kāyavācācittānaṃ gatāni gamanāni pavattiyo etassāti tathāgato. Yasmā ca loke vidhayuttagatapakārasaddā samānatthā dissanti, tasmā yathāvidhā vipassiādayo bhagavanto, ayampi bhagavā tathāvidhoti tathāgato. Yathā yuttā ca te bhagavanto, ayampi bhagavā tathā yuttoti tathāgato. Atha vā yasmā saccaṃ tatvaṃ tacchaṃ tathanti ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tathena ñāṇena āgatoti tathāgatoti evampi tathāgatasaddassa attho veditabbo.
‘‘പഹായ കാമാദിമലേ യഥാ ഗതാ,
‘‘Pahāya kāmādimale yathā gatā,
സമാധിഞാണേഹി വിപസ്സിആദയോ;
Samādhiñāṇehi vipassiādayo;
മഹേസിനോ സക്യമുനീ ജുതിന്ധരോ,
Mahesino sakyamunī jutindharo,
തഥാഗതോ തേന തഥാഗതോ മതോ.
Tathāgato tena tathāgato mato.
‘‘തഥഞ്ച ധാതായതനാദിലക്ഖണം,
‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
സഭാവസാമഞ്ഞവിഭാഗഭേദതോ;
Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
സയമ്ഭുഞാണേന ജിനോയമാഗതോ,
Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
തഥാഗതോ വുച്ചതി സക്യപുങ്ഗവോ.
Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
‘‘തഥാനി സച്ചാനി സമന്തചക്ഖുനാ,
‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
തഥാ ഇദപ്പച്ചയതാ ച സബ്ബസോ;
Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
അനഞ്ഞനേയ്യേന യതോ വിഭാവിതാ,
Anaññaneyyena yato vibhāvitā,
യാഥാവതോ തേന ജിനോ തഥാഗതോ.
Yāthāvato tena jino tathāgato.
‘‘അനേകഭേദാസുപി ലോകധാതുസു,
‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
ജിനസ്സ രുപായതനാദിഗോചരേ;
Jinassa rupāyatanādigocare;
വിചിത്തഭേദേ തഥമേവ ദസ്സനം,
Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
തഥാഗതോ തേന സമന്തലോചനോ.
Tathāgato tena samantalocano.
‘‘യതോ ച ധമ്മം തഥമേവ ഭാസതി,
‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
കരോതി വാചായനുലോമമത്തനോ;
Karoti vācāyanulomamattano;
ഗുണേഹി ലോകം അഭിഭുയ്യിരീയതി,
Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
തഥാഗതോ തേനപി ലോകനായകോ.
Tathāgato tenapi lokanāyako.
‘‘യഥാഭിനീഹാരമതോ യഥാരുചി,
‘‘Yathābhinīhāramato yathāruci,
പവത്തവാചാ തനുചിത്തഭാവതോ;
Pavattavācā tanucittabhāvato;
യഥാവിധാ യേന പുരാ മഹേസിനോ,
Yathāvidhā yena purā mahesino,
തഥാവിധോ തേന ജിനോ തഥാഗതോ’’തി. (ദീ॰ നി॰ ടീ॰ ൧.൭) –
Tathāvidho tena jino tathāgato’’ti. (dī. ni. ṭī. 1.7) –
സങ്ഗഹഗാഥാ മുഖമത്തമേവ, കസ്മാ? അപ്പമാദപദം വിയ സകലകുസലധമ്മസമ്പടിപത്തിയാ സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം സങ്ഗാഹകത്താ. തേനേവാഹ – ‘‘സബ്ബാകാരേനാ’’തിആദി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.
Saṅgahagāthā mukhamattameva, kasmā? Appamādapadaṃ viya sakalakusaladhammasampaṭipattiyā sabbabuddhaguṇānaṃ saṅgāhakattā. Tenevāha – ‘‘sabbākārenā’’tiādi. Sesamettha uttānatthameva.
൧൭൧. ദുതിയേ ഉപ്പത്തീതി പഠമായ ജാതിയാ നിബ്ബത്തിം വത്വാ അരിയായ ജാതിയാ നിബ്ബത്തിം ദസ്സേതും – ‘‘നിപ്ഫത്തീ’’തി ആഹ. തദാ ഹിസ്സ ബുദ്ധഭാവനിപ്ഫത്തീതി. ‘‘ദുല്ലഭോ’’തിആദിം വത്വാ കാരണസ്സ ദൂരസമ്ഭാരഭാവതോ തത്ഥ കാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏകവാര’’ന്തിആദിമാഹ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തത്ഥ വാരഗണനാ നാമ മാസസംവച്ഛരകപ്പഗണനാദികാ, കപ്പാനം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി തീണി അസങ്ഖ്യേയ്യാനിപി പാരമിയോ പൂരേത്വാപി ബുദ്ധേന ഭവിതും ന സക്കാ, ഹേട്ഠിമകോടിയാ പന ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച നിരന്തരം ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധഭാവം പത്തും സക്കാ, ന ഇതോ അഞ്ഞഥാതി ഇമിനാ കാരണേന ദുല്ലഭോ പാതുഭാവോ ബുദ്ധാനന്തി.
171. Dutiye uppattīti paṭhamāya jātiyā nibbattiṃ vatvā ariyāya jātiyā nibbattiṃ dassetuṃ – ‘‘nipphattī’’ti āha. Tadā hissa buddhabhāvanipphattīti. ‘‘Dullabho’’tiādiṃ vatvā kāraṇassa dūrasambhārabhāvato tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘ekavāra’’ntiādimāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – tattha vāragaṇanā nāma māsasaṃvaccharakappagaṇanādikā, kappānaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ dve asaṅkhyeyyāni tīṇi asaṅkhyeyyānipi pāramiyo pūretvāpi buddhena bhavituṃ na sakkā, heṭṭhimakoṭiyā pana cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca nirantaraṃ dasa pāramiyo pūretvā buddhabhāvaṃ pattuṃ sakkā, na ito aññathāti iminā kāraṇena dullabho pātubhāvo buddhānanti.
൧൭൨. തതിയേ നിച്ചം ന ഹോതീതി അഭിണ്ഹപ്പവത്തികം ന ഹോതി കദാചിദേവ സമ്ഭവതോ. യേഭുയ്യേന മനുസ്സാ അച്ഛരിയം ദിസ്വാ അച്ഛരം പഹരന്തി, തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അച്ഛരം പഹരിത്വാ പസ്സിതബ്ബോ’’തി. സമന്നാഗതത്താതി ഏതേന അച്ഛരിയാ ഗുണധമ്മാ ഏതസ്മിം സന്തീതി അച്ഛരിയോതി ദസ്സേതി. അപിച ആദിതോ പഭുതി അഭിനീഹാരാവഹോ, തതോ പരമ്പി അനഞ്ഞസാധാരണേ ഗുണധമ്മേ ആചിണ്ണവാതി അച്ഛരിയോതി ആഹ – ‘‘ആചിണ്ണമനുസ്സോതിപി അച്ഛരിയമനുസ്സോ’’തിആദി. മഹാബോധിഞാണമേവ മണ്ഡഭൂതം മഹാബോധിമണ്ഡോ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനഞ്ഹി മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ‘‘മഹാബോധീ’’തി വുച്ചതി. അനിവത്തകേനാതി ബോധിയാ നിയതഭാവാപത്തിയാ മഹാബോധിസത്തഭാവതോ അനിവത്തനസഭാവേന. ബുദ്ധകാരകധമ്മാനം പൂരണമ്പി ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ആചിണ്ണന്തിആദിനാ ഹേതുഅവത്ഥായ ഫലാവത്ഥായ സത്താനം ഉപകാരാവത്ഥായ ചാതി തീസുപി അവത്ഥാസു ലോകനാഥോ അനഞ്ഞസാധാരണാനം ഗുണധമ്മാനം ആചിണ്ണതായ അച്ഛരിയമനുസ്സോ വുത്തോതി ദസ്സേതി.
172. Tatiye niccaṃ na hotīti abhiṇhappavattikaṃ na hoti kadācideva sambhavato. Yebhuyyena manussā acchariyaṃ disvā accharaṃ paharanti, taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘accharaṃ paharitvā passitabbo’’ti. Samannāgatattāti etena acchariyā guṇadhammā etasmiṃ santīti acchariyoti dasseti. Apica ādito pabhuti abhinīhārāvaho, tato parampi anaññasādhāraṇe guṇadhamme āciṇṇavāti acchariyoti āha – ‘‘āciṇṇamanussotipi acchariyamanusso’’tiādi. Mahābodhiñāṇameva maṇḍabhūtaṃ mahābodhimaṇḍo. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānañhi maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccati. Anivattakenāti bodhiyā niyatabhāvāpattiyā mahābodhisattabhāvato anivattanasabhāvena. Buddhakārakadhammānaṃ pūraṇampi na aññassa kassaci āciṇṇantiādinā hetuavatthāya phalāvatthāya sattānaṃ upakārāvatthāya cāti tīsupi avatthāsu lokanātho anaññasādhāraṇānaṃ guṇadhammānaṃ āciṇṇatāya acchariyamanusso vuttoti dasseti.
൧൭൩. ചതുത്ഥേ കാലേ കിരിയാതി കാലകിരിയാ. കതരസ്മിം കാലേ കീദിസീ കിരിയാ. സാമഞ്ഞജോതനാ ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതി, വിസേസത്ഥിനാ ച വിസേസോ അനുപ്പയോജിതബ്ബോതി ആഹ – ‘‘ഏകസ്മിം കാലേ പാകടാ കിരിയാ’’തി. കതരസ്മിം പന ഏകസ്മിം കാലേ, കഥഞ്ച പാകടാതി? കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി അനേകാനി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അഭിക്കമിത്വാ യഥാധിപ്പേതമനോരഥപാരിപൂരിവസേന സമുപലദ്ധേ ഏകസ്മിം കാലേ, സദേവലോകേ അതിവിയ അച്ഛരിയമനുസ്സസ്സ പരിനിബ്ബാനന്തി അച്ചന്തപാകടാ. അനുതാപകരാതി ചേതോദുക്ഖാവഹാ. ദസസഹസ്സചക്കവാളേസൂതി വുത്തം തസ്സ ബുദ്ധക്ഖേത്തഭാവേന പരിച്ഛിന്നത്താ, തദഞ്ഞേസഞ്ച അവിസയത്താ.
173. Catutthe kāle kiriyāti kālakiriyā. Katarasmiṃ kāle kīdisī kiriyā. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhati, visesatthinā ca viseso anuppayojitabboti āha – ‘‘ekasmiṃ kāle pākaṭā kiriyā’’ti. Katarasmiṃ pana ekasmiṃ kāle, kathañca pākaṭāti? Kappānaṃ satasahassādhikāni anekāni asaṅkhyeyyāni abhikkamitvā yathādhippetamanorathapāripūrivasena samupaladdhe ekasmiṃ kāle, sadevaloke ativiya acchariyamanussassa parinibbānanti accantapākaṭā. Anutāpakarāti cetodukkhāvahā. Dasasahassacakkavāḷesūti vuttaṃ tassa buddhakkhettabhāvena paricchinnattā, tadaññesañca avisayattā.
൧൭൪. പഞ്ചമേ ദുതിയസ്സ ബുദ്ധസ്സാതി ദുതിയസ്സ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സ അഭാവാ. സുതബുദ്ധോ നാമ സുതമയേന ഞാണേന ബുജ്ഝിതബ്ബസ്സ ബുദ്ധത്താ. ചതുസച്ചബുദ്ധോ നാമ ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം അനവസേസതോ ബുദ്ധത്താ. പച്ചേകബുദ്ധോ നാമ പച്ചേകം അത്തനോയേവ യഥാ ചതുസച്ചസമ്ബോധോ ഹോതി, ഏവം ബുദ്ധത്താ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏവ ഹി യഥാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചതുസച്ചസമ്ബോധോ ഹോതി, ഏവം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝതി. ചത്താരി വാ അട്ഠ വാ സോളസ വാതി ഇദം കതമഹാഭിനീഹാരാനം മഹാബോധിസത്താനം പഞ്ഞാധികസദ്ധാധികവീരിയാധികവിഭാഗവസേന വുത്തം. ‘‘പഞ്ഞാധികാനഞ്ഹി സദ്ധാ മന്ദാ ഹോതി, പഞ്ഞാ തിക്ഖാ. സദ്ധാധികാനം പഞ്ഞാ മജ്ഝിമാ ഹോതി. വീരിയാധികാനം പഞ്ഞാ മന്ദാ, പഞ്ഞാനുഭാവേന ച സമ്മാസമ്ബോധി അധിഗന്തബ്ബാ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. അവിസേസേന പന വിമുത്തിപരിപാചനീയധമ്മാനം തിക്ഖമജ്ഝിമമുദുഭാവേന തയോപേതേ ഭേദാ യുത്താതി വദന്തി. തിവിധാ ഹി ബോധിസത്താ അഭിനീഹാരക്ഖണേ ഭവന്തി ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞുവിപഞ്ചിതഞ്ഞുനേയ്യഭേദേന. തേസു ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖാ ചാതുപ്പദികം ഗാഥം സുണന്തോ തതിയപദേ അപരിയോസിതേയേവ ഛഹി അഭിഞ്ഞാഹി സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്തും സമത്ഥൂപനിസ്സയോ ഹോതി. ദുതിയോ സത്ഥു സമ്മുഖാ ഏകം ഗാഥം സുണന്തോ അപരിയോസിതേയേവ ചതുത്ഥപദേ ഛഹി അഭിഞ്ഞാഹി അരഹത്തം പത്തും സമത്ഥൂപനിസ്സയോ ഹോതി. ഇതരോ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ചാതുപ്പദികഗാഥം സുത്വാ പരിയോസിതായ ഗാഥായ ഛഹി അഭിഞ്ഞാഹി അരഹത്തം പത്തും സമത്ഥൂപനിസ്സയോ ഹോതി. തയോപേതേ വിനാ കാലഭേദേന കതാഭിനീഹാരാ ലദ്ധബ്യാകരണാ പാരമിയോ പൂരേന്തോ യഥാക്കമം യഥാവുത്തഭേദേന കാലേന സമ്മാസമ്ബോധിം പാപുണന്തി, തേസു തേസു പന കാലഭേദേസു അപരിപുണ്ണേസു തേ തേ മഹാസത്താ ദിവസേ ദിവസേ വേസ്സന്തരദാനസദിസം ദാനം ദേന്താപി തദനുരൂപം സീലാദിസേസപാരമിധമ്മേ ആചിനന്താപി അന്തരാ ബുദ്ധാ ഭവിസ്സന്തീതി അകാരണമേതം. കസ്മാ? ഞാണസ്സ അപരിപച്ചനതോ. പരിച്ഛിന്നകാലനിപ്ഫാദിതം വിയ ഹി സസ്സം പരിച്ഛിന്നകാലേ നിപ്ഫാദിതാ സമ്മാസമ്ബോധി തദന്തരാ സബ്ബുസ്സാഹേന വായമന്തേനപി ന സക്കാ പാപുണിതുന്തി പാരമിപൂരീ യഥാവുത്തകാലവിസേസേന സമ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. സദ്ധിന്തി സമാനകാലേ.
174. Pañcame dutiyassa buddhassāti dutiyassa sabbaññubuddhassa abhāvā. Sutabuddho nāma sutamayena ñāṇena bujjhitabbassa buddhattā. Catusaccabuddho nāma catunnaṃ ariyasaccānaṃ anavasesato buddhattā. Paccekabuddho nāma paccekaṃ attanoyeva yathā catusaccasambodho hoti, evaṃ buddhattā. Sammāsambuddho eva hi yathā sadevakassa lokassa catusaccasambodho hoti, evaṃ saccāni abhisambujjhati. Cattāri vā aṭṭha vā soḷasa vāti idaṃ katamahābhinīhārānaṃ mahābodhisattānaṃ paññādhikasaddhādhikavīriyādhikavibhāgavasena vuttaṃ. ‘‘Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti, paññā tikkhā. Saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti. Vīriyādhikānaṃ paññā mandā, paññānubhāvena ca sammāsambodhi adhigantabbā’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Avisesena pana vimuttiparipācanīyadhammānaṃ tikkhamajjhimamudubhāvena tayopete bhedā yuttāti vadanti. Tividhā hi bodhisattā abhinīhārakkhaṇe bhavanti ugghaṭitaññuvipañcitaññuneyyabhedena. Tesu ugghaṭitaññū sammāsambuddhassa sammukhā cātuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto tatiyapade apariyositeyeva chahi abhiññāhi saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti. Dutiyo satthu sammukhā ekaṃ gāthaṃ suṇanto apariyositeyeva catutthapade chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti. Itaro bhagavato sammukhā cātuppadikagāthaṃ sutvā pariyositāya gāthāya chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthūpanissayo hoti. Tayopete vinā kālabhedena katābhinīhārā laddhabyākaraṇā pāramiyo pūrento yathākkamaṃ yathāvuttabhedena kālena sammāsambodhiṃ pāpuṇanti, tesu tesu pana kālabhedesu aparipuṇṇesu te te mahāsattā divase divase vessantaradānasadisaṃ dānaṃ dentāpi tadanurūpaṃ sīlādisesapāramidhamme ācinantāpi antarā buddhā bhavissantīti akāraṇametaṃ. Kasmā? Ñāṇassa aparipaccanato. Paricchinnakālanipphāditaṃ viya hi sassaṃ paricchinnakāle nipphāditā sammāsambodhi tadantarā sabbussāhena vāyamantenapi na sakkā pāpuṇitunti pāramipūrī yathāvuttakālavisesena sampajjatīti veditabbaṃ. Saddhinti samānakāle.
അസഹായോതി നിപ്പരിയായതോ വുത്തം. സഹഅയനട്ഠോ ഹി സഹായട്ഠോ. പടിപത്തിവസേന ഭഗവതാ സഹ സമം അയനം നാമ കസ്സചിപി നത്ഥേവ. ഹത്ഥാദിഅവയവതോ പടി പടി മിനിതബ്ബതോ പടിമാ വുച്ചതി അത്തഭാവോ. സമത്ഥോ നാമ നത്ഥീതി ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ കോചി നത്ഥി. പടിസമോതി പടിനിധിഭാവേന സമോ. പടിഭാഗം ദാതുന്തി ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’’തിആദിനാ വുത്തസ്സ ധമ്മഭാഗസ്സ ധമ്മകോട്ഠാസസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം കത്വാ ഭാഗം കോട്ഠാസം പടിവചനം ദാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. നത്ഥി ഏതസ്സ സീലാദിഗുണേഹി പടിബിമ്ബഭൂതോ പുഗ്ഗലോതി അപ്പടിപുഗ്ഗലോ. തേനാഹ – ‘‘അഞ്ഞോ കോചീ’’തിആദി. തിസഹസ്സിമഹാസഹസ്സീനം വിഭാഗോ പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.
Asahāyoti nippariyāyato vuttaṃ. Sahaayanaṭṭho hi sahāyaṭṭho. Paṭipattivasena bhagavatā saha samaṃ ayanaṃ nāma kassacipi nattheva. Hatthādiavayavato paṭi paṭi minitabbato paṭimā vuccati attabhāvo. Samattho nāma natthīti devo vā māro vā brahmā vā koci natthi. Paṭisamoti paṭinidhibhāvena samo. Paṭibhāgaṃ dātunti ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā vuttassa dhammabhāgassa dhammakoṭṭhāsassa paṭipakkhabhūtaṃ katvā bhāgaṃ koṭṭhāsaṃ paṭivacanaṃ dātuṃ samattho nāma natthi. Natthi etassa sīlādiguṇehi paṭibimbabhūto puggaloti appaṭipuggalo. Tenāha – ‘‘añño kocī’’tiādi. Tisahassimahāsahassīnaṃ vibhāgo parato āvi bhavissati. Sesamettha suviññeyyameva.
൧൭൫. ഛട്ഠാദീസു തസ്മിം പുഗ്ഗലേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ. തന്തി പഞ്ഞാചക്ഖു. പാതുഭൂതമേവ ഹോതി തസ്സ സഹസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ. ഉപ്പത്തീതി ഉപ്പജ്ജനം. നിപ്ഫത്തീതി പരിവുദ്ധി. കീവരൂപസ്സാതി കീദിസസ്സ. സാവകവിസയേവ ഹത്ഥഗതം പഞ്ഞാചക്ഖു നാമ ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനംയേവാതി ആഹ – ‘‘സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സാ’’തിആദി. സമാധിപഞ്ഞാതി സമാധിസഹഗതാ പഞ്ഞാ. ‘‘സമാധിസംവത്തനികാ ഖിപ്പനിസന്തിആദിവിസേസാവഹാ പഞ്ഞാ’’തി കേചി. ആലോകോതി പഞ്ഞാആലോകോ ഏവ. തഥാ ഓഭാസോ. തീണിപീതി തീണിപി സുത്താനി. ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകാനീതി പുബ്ബഭാഗപഞ്ഞായ അധിപ്പേതത്താ വുത്തം.
175. Chaṭṭhādīsu tasmiṃ puggaleti sammāsambuddhe. Tanti paññācakkhu. Pātubhūtameva hoti tassa sahassa uppajjanato. Uppattīti uppajjanaṃ. Nipphattīti parivuddhi. Kīvarūpassāti kīdisassa. Sāvakavisayeva hatthagataṃ paññācakkhu nāma dvinnaṃ aggasāvakānaṃyevāti āha – ‘‘sāriputtattherassā’’tiādi. Samādhipaññāti samādhisahagatā paññā. ‘‘Samādhisaṃvattanikā khippanisantiādivisesāvahā paññā’’ti keci. Ālokoti paññāāloko eva. Tathā obhāso. Tīṇipīti tīṇipi suttāni. Lokiyalokuttaramissakānīti pubbabhāgapaññāya adhippetattā vuttaṃ.
ഉത്തമധമ്മാനന്തി അത്തനോ ഉത്തരിതരസ്സ അഭാവേന സേട്ഠധമ്മാനം. ദട്ഠബ്ബതോ ദസ്സനം, ഭഗവതോ രൂപകായോ. തത്ഥപി വിസേസതോ രൂപായതനം. തേനാഹ – ‘‘ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ദട്ഠും ലഭതീ’’തി. നത്ഥി ഇതോ ഉത്തരന്തി അനുത്തരം, തദേവ അനുത്തരിയം, ദസ്സനഞ്ച തം അനുത്തരിയഞ്ചാതി ദസ്സനാനുത്തരിയം. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന പദവിസേസോ – സുയ്യതീതി സവനം, ഭഗവതോ വചനം. ലബ്ഭതീതി ലാഭോ, ഭഗവതി സദ്ധാ. സിക്ഖിതബ്ബതോ സിക്ഖാ. സീലസമാധിപഞ്ഞാപരിചരണം പാരിചരിയാ, ഉപട്ഠാനം. അനുസ്സരണം അനുസ്സതി, സത്ഥു ഗുണാനുസ്സരണം. ഇമേസന്തി യഥാവുത്താനം ഛന്നം അനുത്തരിയാനം. പാതുഭാവോ ഹോതീതി തഥാഗതസ്സ പാതുഭാവാ തപ്പടിബദ്ധത്താ തബ്ബിസയത്താ ച പാതുഭാവോ ഹോതി. ‘‘ദസ്സനാനുത്തരിയ’’ന്തി ച സദേവകേ ലോകേ ഉത്തരിതരസ്സ ഭഗവതോ രൂപസ്സ ന ദസ്സനമത്തം അധിപ്പേതം, അഥ ഖോ തസ്സ രൂപദസ്സനമുഖേന അവേച്ചപ്പസാദേന ബുദ്ധഗുണേ ഓകപ്പേത്വാ ഓഗാഹേത്വാ ദസ്സനം ദട്ഠബ്ബം. തേനാഹ – ‘‘ആയസ്മാ ഹീ’’തിആദി. ഇദമ്പി ദസ്സനാനുത്തരിയന്തി പുബ്ബേ വുത്തതോ നിബ്ബിസേസത്താ വുത്തം. ദസബലം ദസ്സനായ ലഭിത്വാതി ആനന്ദത്ഥേരോ വിയ പസാദഭത്തിമേത്താപുബ്ബകം ദസബലം ദസ്സനായ ലഭിത്വാ. ദസ്സനം വഡ്ഢേത്വാതി ദസ്സനമുഖേന പവത്തം വിപസ്സനാചാരം വഡ്ഢേത്വാ. ദസ്സനമുഖേന യാവ അനുലോമഞാണം വിപസ്സനാചാരം വഡ്ഢേത്വാ തദനന്തരം അട്ഠമകമഹാഭൂമിം ഓക്കമന്തോ ദസ്സനം സോതാപത്തിമഗ്ഗം പാപേതി നാമ. ഇധ പരതോ പവത്തം ദസ്സനം ദസ്സനമേവ നാമ, മൂലദസ്സനം പന സച്ചദസ്സനസ്സപി കാരണഭാവതോ ദസ്സനാനുത്തരിയം നാമ. ഏസ നയോ സേസാനുത്തരിയേസുപി.
Uttamadhammānanti attano uttaritarassa abhāvena seṭṭhadhammānaṃ. Daṭṭhabbato dassanaṃ, bhagavato rūpakāyo. Tatthapi visesato rūpāyatanaṃ. Tenāha – ‘‘cakkhuviññāṇena daṭṭhuṃ labhatī’’ti. Natthi ito uttaranti anuttaraṃ, tadeva anuttariyaṃ, dassanañca taṃ anuttariyañcāti dassanānuttariyaṃ. Sesapadesupi eseva nayo. Ayaṃ pana padaviseso – suyyatīti savanaṃ, bhagavato vacanaṃ. Labbhatīti lābho, bhagavati saddhā. Sikkhitabbato sikkhā. Sīlasamādhipaññāparicaraṇaṃ pāricariyā, upaṭṭhānaṃ. Anussaraṇaṃ anussati, satthu guṇānussaraṇaṃ. Imesanti yathāvuttānaṃ channaṃ anuttariyānaṃ. Pātubhāvo hotīti tathāgatassa pātubhāvā tappaṭibaddhattā tabbisayattā ca pātubhāvo hoti. ‘‘Dassanānuttariya’’nti ca sadevake loke uttaritarassa bhagavato rūpassa na dassanamattaṃ adhippetaṃ, atha kho tassa rūpadassanamukhena aveccappasādena buddhaguṇe okappetvā ogāhetvā dassanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha – ‘‘āyasmā hī’’tiādi. Idampi dassanānuttariyanti pubbe vuttato nibbisesattā vuttaṃ. Dasabalaṃ dassanāya labhitvāti ānandatthero viya pasādabhattimettāpubbakaṃ dasabalaṃ dassanāya labhitvā. Dassanaṃ vaḍḍhetvāti dassanamukhena pavattaṃ vipassanācāraṃ vaḍḍhetvā. Dassanamukhena yāva anulomañāṇaṃ vipassanācāraṃ vaḍḍhetvā tadanantaraṃ aṭṭhamakamahābhūmiṃ okkamanto dassanaṃ sotāpattimaggaṃ pāpeti nāma. Idha parato pavattaṃ dassanaṃ dassanameva nāma, mūladassanaṃ pana saccadassanassapi kāraṇabhāvato dassanānuttariyaṃ nāma. Esa nayo sesānuttariyesupi.
ദസബലേ സദ്ധം പടിലഭതീതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ഭഗവതി സദ്ധം പടിലഭതി. തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖിത്വാതി തിസ്സോ പുബ്ബഭാഗസിക്ഖാ സിക്ഖിത്വാ. പരിചരതീതി ഉപട്ഠാനം കരോതി. ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ ബുദ്ധാനുസ്സതിവസേന അനുസ്സതിജ്ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ തം പദട്ഠാനം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തോ ‘‘അനുസ്സതിം വഡ്ഢേത്വാ’’തി വുത്തോ.
Dasabale saddhaṃ paṭilabhatīti sammāsambuddhe bhagavati saddhaṃ paṭilabhati. Tisso sikkhā sikkhitvāti tisso pubbabhāgasikkhā sikkhitvā. Paricaratīti upaṭṭhānaṃ karoti. ‘‘Itipi so bhagavā’’tiādinā buddhānussativasena anussatijjhānaṃ uppādetvā taṃ padaṭṭhānaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhento ‘‘anussatiṃ vaḍḍhetvā’’ti vutto.
സച്ഛികിരിയാ ഹോതീതി പച്ചക്ഖകരണം ഹോതി. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി ലബ്ഭമാനാ പടിസമ്ഭിദാ ഫലക്ഖണേ സച്ഛികതാ നാമ ഹോതി തതോ പരം അത്ഥാദീസു യഥിച്ഛിതം വിനിയോഗക്ഖമഭാവതോ. ചതസ്സോതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. പടിസമ്ഭിദാതി പഭേദാ. കസ്സ പന പഭേദാതി? ‘‘അത്ഥേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തിആദിവചനതോ (വിഭ॰ ൭൧൮-൭൨൧) ഞാണസ്സേതാ പഭേദാ. തസ്മാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാതി ചത്താരോ ഞാണപ്പഭേദാതി അത്ഥോ. അത്ഥപടിസമ്ഭിദാതി അത്ഥേ പടിസമ്ഭിദാ, അത്ഥപഭേദസ്സ സലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം അത്ഥേ പഭേദഗതം ഞാണന്തി അത്ഥോ. തഥാ ധമ്മപഭേദസ്സ സലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം ധമ്മേ പഭേദഗതം ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ. നിരുത്തിപഭേദസ്സ സലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം നിരുത്താഭിലാപേ പഭേദഗതം ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ. പടിഭാനപഭേദസ്സ സലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം പടിഭാനേ പഭേദഗതം ഞാണം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ.
Sacchikiriyāhotīti paccakkhakaraṇaṃ hoti. Maggakkhaṇe hi labbhamānā paṭisambhidā phalakkhaṇe sacchikatā nāma hoti tato paraṃ atthādīsu yathicchitaṃ viniyogakkhamabhāvato. Catassoti gaṇanaparicchedo. Paṭisambhidāti pabhedā. Kassa pana pabhedāti? ‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādivacanato (vibha. 718-721) ñāṇassetā pabhedā. Tasmā catasso paṭisambhidāti cattāro ñāṇappabhedāti attho. Atthapaṭisambhidāti atthe paṭisambhidā, atthapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇanti attho. Tathā dhammapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānapabhedassa salakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā.
അത്ഥേസു ഞാണന്തിആദീസു അത്ഥോതി സങ്ഖേപതോ ഹേതുഫലം. തഞ്ഹി ഹേതുവസേന അരണീയം ഗന്തബ്ബം പത്തബ്ബം, തസ്മാ ‘‘അത്ഥോ’’തി വുച്ചതി. പഭേദതോ പന യം കിഞ്ചി പച്ചയുപ്പന്നം, നിബ്ബാനം, ഭാസിതത്ഥോ, വിപാകോ, കിരിയാതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ‘‘അത്ഥോ’’തി വേദിതബ്ബാ. തം അത്ഥം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം പഭേദഗതം ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ. ധമ്മോതി സങ്ഖേപതോ പച്ചയോ. സോ ഹി യസ്മാ തന്തി ദഹതി വിദഹതി പവത്തേതി ചേവ പാപേതി ച ഠപേതി ച, തസ്മാ ‘‘ധമ്മോ’’തി വുച്ചതി. പഭേദതോ പന യോ കോചി ഫലനിബ്ബത്തകോ ഹേതു അരിയമഗ്ഗോ ഭാസിതം കുസലം അകുസലന്തി പഞ്ചവിധോതി വേദിതബ്ബോ, തം ധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം ധമ്മേ പഭേദഗതം ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ.
Atthesu ñāṇantiādīsu atthoti saṅkhepato hetuphalaṃ. Tañhi hetuvasena araṇīyaṃ gantabbaṃ pattabbaṃ, tasmā ‘‘attho’’ti vuccati. Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā ‘‘attho’’ti veditabbā. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā tanti dahati vidahati pavatteti ceva pāpeti ca ṭhapeti ca, tasmā ‘‘dhammo’’ti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti pañcavidhoti veditabbo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
അത്ഥധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണന്തി തസ്മിം അത്ഥേ ച ധമ്മേ ച സഭാവനിരുത്തിസദ്ദം ആരമ്മണം കത്വാ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം സഭാവനിരുത്തിഅഭിലാപേ പഭേദഗതം ഞാണം. ഏവമയം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ സദ്ദാരമ്മണാ നാമ ജാതാ, ന പഞ്ഞത്തിആരമ്മണാ. കസ്മാ? യസ്മാ സദ്ദം സുത്വാ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തി, അയം ന സഭാവനിരുത്തീ’’തി പജാനാതി. പടിസമ്ഭിദാപത്തോ ഹി ‘‘ഫസ്സോ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തീ’’തി ജാനാതി, ‘‘ഫസ്സാ’’തി വാ ‘‘ഫസ്സ’’ന്തി വാ വുത്തേ ‘‘അയം ന സഭാവനിരുത്തീ’’തി ജാനാതി. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പനേസ നാമാഖ്യാതോപസഗ്ഗാബ്യയപദമ്പി ജാനാതിയേവ സഭാവനിരുത്തിയാ യാഥാവതോ ജാനനതോ. ഞാണേസു ഞാണന്തി സബ്ബത്ഥകഞാണം ആരമ്മണം കത്വാ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ പഭേദഗതം ഞാണം.
Atthadhammaniruttābhilāpe ñāṇanti tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ sabhāvaniruttiabhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ. Evamayaṃ niruttipaṭisambhidā saddārammaṇā nāma jātā, na paññattiārammaṇā. Kasmā? Yasmā saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pajānāti. Paṭisambhidāpatto hi ‘‘phasso’’ti vutte ‘‘ayaṃ sabhāvaniruttī’’ti jānāti, ‘‘phassā’’ti vā ‘‘phassa’’nti vā vutte ‘‘ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayaṃ panesa nāmākhyātopasaggābyayapadampi jānātiyeva sabhāvaniruttiyā yāthāvato jānanato. Ñāṇesu ñāṇanti sabbatthakañāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa pabhedagataṃ ñāṇaṃ.
ഇമാ പന ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ സേക്ഖഭൂമിയം അസേക്ഖഭൂമിയന്തി ദ്വീസു ഠാനേസു പഭേദം ഗച്ഛന്തി. അധിഗമോ പരിയത്തി സവനം പരിപുച്ഛാ പുബ്ബയോഗോതി ഇമേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി വിസദാ ഹോന്തി. അധിഗമോ നാമ സച്ചപ്പടിവേധോ. പരിയത്തി നാമ ബുദ്ധവചനം. തഞ്ഹി ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. സവനം നാമ ധമ്മസ്സവനം. സക്കച്ചം ധമ്മം സുണന്തസ്സപി ഹി പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. പരിപുച്ഛാ നാമ അട്ഠകഥാ. ഉഗ്ഗഹിതപാളിയാ അത്ഥം കഥേന്തസ്സപി ഹി പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തി. പുബ്ബയോഗോ നാമ പുബ്ബയോഗാവചരതാ. ഹരണപച്ചാഹരണനയേന പടിപാകടകമ്മട്ഠാനസ്സപി പടിസമ്ഭിദാ വിസദാ ഹോന്തീതി. ലോകിയലോകുത്തരാ വാതി ഏത്ഥ തിസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ലോകിയാ, അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ സിയാ ലോകിയാ, സിയാ ലോകുത്തരാതി ഏവം വിഭജിത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
Imā pana catasso paṭisambhidā sekkhabhūmiyaṃ asekkhabhūmiyanti dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti. Adhigamo pariyatti savanaṃ paripucchā pubbayogoti imehi pañcahi kāraṇehi visadā honti. Adhigamo nāma saccappaṭivedho. Pariyatti nāma buddhavacanaṃ. Tañhi gaṇhantassa paṭisambhidā visadā honti. Savanaṃ nāma dhammassavanaṃ. Sakkaccaṃ dhammaṃ suṇantassapi hi paṭisambhidā visadā honti. Paripucchā nāma aṭṭhakathā. Uggahitapāḷiyā atthaṃ kathentassapi hi paṭisambhidā visadā honti. Pubbayogo nāma pubbayogāvacaratā. Haraṇapaccāharaṇanayena paṭipākaṭakammaṭṭhānassapi paṭisambhidā visadā hontīti. Lokiyalokuttarā vāti ettha tisso paṭisambhidā lokiyā, atthapaṭisambhidā siyā lokiyā, siyā lokuttarāti evaṃ vibhajitvā attho veditabbo.
ബുദ്ധുപ്പാദേയേവാതി അവധാരണേന ബുദ്ധുപ്പാദേ ഏവ ലബ്ഭനതോ, അബുദ്ധുപ്പാദേ അലബ്ഭനതോ അനഞ്ഞസാധാരണോ പടിവേധോ അധിപ്പേതോ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘മഹതോ ചക്ഖുസ്സാ’’തിആദീസു പഞ്ഞാമഹത്താദികമ്പി അനഞ്ഞസാധാരണമേവ അധിപ്പേതന്തി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ വിജ്ജാവിമുത്തിഫലസച്ഛികിരിയാദയോപി പരേസം തബ്ഭാവാവഹാ ദട്ഠബ്ബാ. യാ കാചി ധാതുയോ ലോകിയാ ലോകുത്തരാ വാ, സബ്ബാ താ ഇമാഹേവ സങ്ഗഹിതാ, ഏത്ഥേവ അന്തോഗധാതി വുത്തം – ‘‘ഇമാവ അട്ഠാരസ ധാതുയോ നാനാസഭാവതോ നാനാധാതുയോ’’തി. സ്വായമത്ഥോ അനേകധാതുനാനാധാതുഞാണവിഭങ്ഗേന (വിഭ॰ ൭൫൧) ദീപേതബ്ബോ. ‘‘സച്ഛികിരിയാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘വിജ്ജാതി ഫലേ ഞാണ’’ന്തി വുത്തം.
Buddhuppādeyevāti avadhāraṇena buddhuppāde eva labbhanato, abuddhuppāde alabbhanato anaññasādhāraṇo paṭivedho adhippeto. Evañca katvā ‘‘mahato cakkhussā’’tiādīsu paññāmahattādikampi anaññasādhāraṇameva adhippetanti daṭṭhabbaṃ. Tathā vijjāvimuttiphalasacchikiriyādayopi paresaṃ tabbhāvāvahā daṭṭhabbā. Yā kāci dhātuyo lokiyā lokuttarā vā, sabbā tā imāheva saṅgahitā, ettheva antogadhāti vuttaṃ – ‘‘imāva aṭṭhārasa dhātuyo nānāsabhāvato nānādhātuyo’’ti. Svāyamattho anekadhātunānādhātuñāṇavibhaṅgena (vibha. 751) dīpetabbo. ‘‘Sacchikiriyā’’ti vuttattā ‘‘vijjāti phale ñāṇa’’nti vuttaṃ.
൧൮൭. യസ്മാ ചക്കതി അപരാപരം പരിവത്തതീതി ചക്കം, തസ്മാ ഇരിയാപഥാപി അപരാപരം പരിവത്തനട്ഠേന ചക്കസദിസത്താ ചക്കന്തി വുത്താ, തഥാ പതിരൂപദേസവാസാദിസമ്പത്തിയോ. തതോ പട്ഠായ ധമ്മചക്കം അഭിനീഹരതി നാമാതി ഏത്ഥ തദാ മഹാസത്തോ അത്താനം അഭിനീഹാരയോഗം കരോന്തോ ‘‘ധമ്മചക്കം അഭിനീഹരതി നാമാ’’തി വുത്തോ തതോ പട്ഠായ ധമ്മചക്കാഭിനീഹാരവിബന്ധകരധമ്മാനുപ്പജ്ജനതോ. അഭിനീഹടം നാമാതി ഏത്ഥപി അയമേവ നയോ. അരഹത്തമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝന്തോപി ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദേതിയേവ നാമ തദത്ഥം ഞാണം പരിപാചേതീതി കത്വാ. അരഹത്തഫലക്ഖണേ ധമ്മചക്കം ഉപ്പാദിതം നാമ തസ്മിം ഖണേ ധമ്മചക്കസ്സ ഉപ്പാദനായ കാതബ്ബകിച്ചസ്സ കസ്സചി അഭാവാ. പടിവേധഞാണഞ്ഹി ഇധ ‘‘ധമ്മചക്ക’’ന്തി അധിപ്പേതം. ഇദാനി ദേസനാഞാണവസേന ധമ്മചക്കം ദസ്സേതും – ‘‘കദാ പവത്തേതി നാമാ’’തിആദിമാഹ. ന കേവലം ഥേരസ്സേവ, അഥ ഖോ സബ്ബേസമ്പി സാസനികാനം ധമ്മകഥാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം ചതുന്നഞ്ച ഏകത്താദിനയാനം അവിരാധനതോതി ദസ്സേതും – ‘‘യോ ഹി കോചി ഭിക്ഖു വാ’’തിആദി ആരദ്ധം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.
187. Yasmā cakkati aparāparaṃ parivattatīti cakkaṃ, tasmā iriyāpathāpi aparāparaṃ parivattanaṭṭhena cakkasadisattā cakkanti vuttā, tathā patirūpadesavāsādisampattiyo. Tato paṭṭhāya dhammacakkaṃ abhinīharati nāmāti ettha tadā mahāsatto attānaṃ abhinīhārayogaṃ karonto ‘‘dhammacakkaṃ abhinīharati nāmā’’ti vutto tato paṭṭhāya dhammacakkābhinīhāravibandhakaradhammānuppajjanato. Abhinīhaṭaṃ nāmāti etthapi ayameva nayo. Arahattamaggaṃ paṭivijjhantopi dhammacakkaṃ uppādetiyeva nāma tadatthaṃ ñāṇaṃ paripācetīti katvā. Arahattaphalakkhaṇe dhammacakkaṃ uppāditaṃ nāma tasmiṃ khaṇe dhammacakkassa uppādanāya kātabbakiccassa kassaci abhāvā. Paṭivedhañāṇañhi idha ‘‘dhammacakka’’nti adhippetaṃ. Idāni desanāñāṇavasena dhammacakkaṃ dassetuṃ – ‘‘kadā pavatteti nāmā’’tiādimāha. Na kevalaṃ therasseva, atha kho sabbesampi sāsanikānaṃ dhammakathā bhagavato dhammadesanā catunnaṃ ariyasaccānaṃ catunnañca ekattādinayānaṃ avirādhanatoti dassetuṃ – ‘‘yo hi koci bhikkhu vā’’tiādi āraddhaṃ. Sesaṃ suviññeyyameva.
ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Ekapuggalavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / അങ്ഗുത്തരനികായ • Aṅguttaranikāya / ൧൩. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗോ • 13. Ekapuggalavaggo
അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / സുത്തപിടക (അട്ഠകഥാ) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / അങ്ഗുത്തരനികായ (അട്ഠകഥാ) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ൧൩. ഏകപുഗ്ഗലവഗ്ഗവണ്ണനാ • 13. Ekapuggalavaggavaṇṇanā