Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ථෙරගාථා-අට්ඨකථා • Theragāthā-aṭṭhakathā |
8. එකුදානියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා
8. Ekudāniyattheragāthāvaṇṇanā
අධිචෙතසො අප්පමජ්ජතොති ආයස්මතො එකුදානියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ යක්ඛසෙනාපති හුත්වා නිබ්බත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ, ‘‘අලාභා වත මෙ, දුල්ලද්ධං වත මෙ, යොහං සත්ථුධරමානකාලෙ දානාදිපුඤ්ඤං කාතුං නාලත්ථ’’න්ති පරිදෙවසොකමාපන්නො අහොසි. අථ නං සාගරො නාම සත්ථු සාවකො සොකං විනොදෙත්වා සත්ථු ථූපපූජායං නියොජෙසි. සො පඤ්ච වස්සානි ථූපං පූජෙත්වා තතො චුතො තෙන පුඤ්ඤෙන දෙවමනුස්සෙසු එව සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කාලෙන කාලං සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා ‘‘අධිචෙතසො’’ති ගාථාය සාවකෙ අභිණ්හං ඔවදි. සො තං සුත්වා සද්ධාජාතො පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච පන තමෙව ගාථං පුනප්පුනං පරිවත්තෙති. සො තත්ථ වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ඤාණස්ස අපරිපක්කත්තා විසෙසං නිබ්බත්තෙතු නාසක්ඛි. තතො පන චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා ජෙතවනපටිග්ගහණසමයෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො අරඤ්ඤෙ විහරන්තො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං අත්තනො අවිදූරෙ අධිචිත්තමනුයුත්තං දිස්වා ‘‘අධිචෙතසො’’ති ඉමං උදානං උදානෙසි. තං සුත්වා අයං චිරකාලං භාවනාය අරඤ්ඤෙ විහරන්තොපි කාලෙන කාලං තමෙව ගාථං උදානෙති, තෙනස්ස එකුදානියොති සමඤ්ඤා උදපාදි. සො අථෙකදිවසං චිත්තෙකග්ගතං ලභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.72-81) –
Adhicetasoappamajjatoti āyasmato ekudāniyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto atthadassissa bhagavato kāle yakkhasenāpati hutvā nibbatto satthari parinibbute, ‘‘alābhā vata me, dulladdhaṃ vata me, yohaṃ satthudharamānakāle dānādipuññaṃ kātuṃ nālattha’’nti paridevasokamāpanno ahosi. Atha naṃ sāgaro nāma satthu sāvako sokaṃ vinodetvā satthu thūpapūjāyaṃ niyojesi. So pañca vassāni thūpaṃ pūjetvā tato cuto tena puññena devamanussesu eva saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto kālena kālaṃ satthu santikaṃ upasaṅkami. Tasmiñca samaye satthā ‘‘adhicetaso’’ti gāthāya sāvake abhiṇhaṃ ovadi. So taṃ sutvā saddhājāto pabbaji. Pabbajitvā ca pana tameva gāthaṃ punappunaṃ parivatteti. So tattha vīsativassasahassāni samaṇadhammaṃ karonto ñāṇassa aparipakkattā visesaṃ nibbattetu nāsakkhi. Tato pana cuto devaloke nibbattitvā aparāparaṃ sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ vibhavasampannassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatto viññutaṃ patvā jetavanapaṭiggahaṇasamaye buddhānubhāvaṃ disvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā katapubbakicco araññe viharanto satthu santikaṃ agamāsi. Tasmiñca samaye satthā āyasmantaṃ sāriputtaṃ attano avidūre adhicittamanuyuttaṃ disvā ‘‘adhicetaso’’ti imaṃ udānaṃ udānesi. Taṃ sutvā ayaṃ cirakālaṃ bhāvanāya araññe viharantopi kālena kālaṃ tameva gāthaṃ udāneti, tenassa ekudāniyoti samaññā udapādi. So athekadivasaṃ cittekaggataṃ labhitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.12.72-81) –
‘‘අත්ථදස්සිම්හි සුගතෙ, නිබ්බුතෙ සමනන්තරා;
‘‘Atthadassimhi sugate, nibbute samanantarā;
යක්ඛයොනිං උපපජ්ජිං, යසං පත්තො චහං තදා.
Yakkhayoniṃ upapajjiṃ, yasaṃ patto cahaṃ tadā.
‘‘දුල්ලද්ධං වත මෙ ආසි, දුප්පභාතං දුරුට්ඨිතං;
‘‘Dulladdhaṃ vata me āsi, duppabhātaṃ duruṭṭhitaṃ;
යං මෙ භොගෙ විජ්ජමානෙ, පරිනිබ්බායි චක්ඛුමා.
Yaṃ me bhoge vijjamāne, parinibbāyi cakkhumā.
‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සාගරො නාම සාවකො;
‘‘Mama saṅkappamaññāya, sāgaro nāma sāvako;
මමුද්ධරිතුකාමො සො, ආගච්ඡි මම සන්තිකං.
Mamuddharitukāmo so, āgacchi mama santikaṃ.
‘‘කිං නු සොචසි මා භායි, චර ධම්මං සුමෙධස;
‘‘Kiṃ nu socasi mā bhāyi, cara dhammaṃ sumedhasa;
අනුප්පදින්නා බුද්ධෙන, සබ්බෙසං බීජසම්පදා.
Anuppadinnā buddhena, sabbesaṃ bījasampadā.
‘‘යො චෙ පූරෙය්ය සම්බුද්ධං, තිට්ඨන්තං ලොකනායකං;
‘‘Yo ce pūreyya sambuddhaṃ, tiṭṭhantaṃ lokanāyakaṃ;
ධාතුං සාසපමත්තම්පි, නිබ්බුතස්සාපි පූජයෙ.
Dhātuṃ sāsapamattampi, nibbutassāpi pūjaye.
‘‘සමෙ චිත්තප්පසාදම්හි, සමං පුඤ්ඤං මහග්ගතං;
‘‘Same cittappasādamhi, samaṃ puññaṃ mahaggataṃ;
තස්මා ථූපං කරිත්වාන, පූජෙහි ජිනධාතුයො.
Tasmā thūpaṃ karitvāna, pūjehi jinadhātuyo.
‘‘සාගරස්ස වචො සුත්වා, බුද්ධථූපං අකාසහං;
‘‘Sāgarassa vaco sutvā, buddhathūpaṃ akāsahaṃ;
පඤ්චවස්සෙ පරිචරිං, මුනිනො ථූපමුත්තමං.
Pañcavasse paricariṃ, munino thūpamuttamaṃ.
‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;
‘‘Tena kammena dvipadinda, lokajeṭṭha narāsabha;
සම්පත්තිං අනුභොත්වාන, අරහත්තමපාපුණිං.
Sampattiṃ anubhotvāna, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘භූරිපඤ්ඤා ච චත්තාරො, සත්තකප්පසතෙ ඉතො;
‘‘Bhūripaññā ca cattāro, sattakappasate ito;
සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.
Sattaratanasampannā, cakkavattī mahabbalā.
‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ.… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො එකදිවසං ආයස්මතා ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිභානං වීමංසිතුං, ‘‘ආවුසො, මය්හං ධම්මං භණාහී’’ති අජ්ඣිට්ඨො චිරකාලපරිචිතත්තා –
Arahattaṃ pana patvā vimuttisukhena viharanto ekadivasaṃ āyasmatā dhammabhaṇḍāgārikena paṭibhānaṃ vīmaṃsituṃ, ‘‘āvuso, mayhaṃ dhammaṃ bhaṇāhī’’ti ajjhiṭṭho cirakālaparicitattā –
68.
68.
‘‘අධිචෙතසො අප්පමජ්ජතො, මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතො;
‘‘Adhicetaso appamajjato, munino monapathesu sikkhato;
සොකා න භවන්ති තාදිනො, උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’ති. (උදා. 37) –
Sokā na bhavanti tādino, upasantassa sadā satīmato’’ti. (udā. 37) –
ඉමමෙව ගාථං අභාසි.
Imameva gāthaṃ abhāsi.
තත්ථ අධිචෙතසොති අධිචිත්තවතො, සබ්බචිත්තානං අධිකෙන අරහත්තඵලචිත්තෙන සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. අප්පමජ්ජතොති නප්පමජ්ජතො, අප්පමාදෙන අනවජ්ජධම්මෙසු සාතච්චකිරියාය සමන්නාගතස්සාති වුත්තං හොති. මුනිනොති ‘‘යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චතී’’ති (ධ. ප. 269; මහානි. 149; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 21) එවං උභයලොකමුනනෙන වා, මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන අරහත්තඵලපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන මොනෙන සමන්නාගතතාය වා ඛීණාසවො මුනි නාම, තස්ස මුනිනො. මොනපථෙසු සික්ඛතොති අරහත්තඤාණසඞ්ඛාතස්ස මොනස්ස පථෙසු උපායමග්ගෙසු සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙසු, තීසු වා සික්ඛාසු සික්ඛතො. ඉදඤ්ච පුබ්බභාගපටිපදං ගහෙත්වා වුත්තං. පරිනිට්ඨිතසික්ඛො හි අරහා, තස්මා එවං සික්ඛතො, ඉමාය සික්ඛාය මුනිභාවං පත්තස්ස මුනිනොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යස්මා චෙතදෙවං තස්මා හෙට්ඨිමමග්ගඵලචිත්තානං වසෙන අධිචෙතසො, චතුසච්චසම්බොධිපටිපත්තියං අප්පමාදවසෙන අප්පමජ්ජතො, අග්ගමග්ගඤාණසමන්නාගමෙන මුනිනොති එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො යුජ්ජතියෙව. අථ වා ‘‘අප්පමජ්ජතො සික්ඛතො’’ පධානහෙතූ අක්ඛාතාති දට්ඨබ්බා. තස්මා අප්පමජ්ජනහෙතු සික්ඛනහෙතු ච අධිචෙතසොති අත්ථො.
Tattha adhicetasoti adhicittavato, sabbacittānaṃ adhikena arahattaphalacittena samannāgatassāti attho. Appamajjatoti nappamajjato, appamādena anavajjadhammesu sātaccakiriyāya samannāgatassāti vuttaṃ hoti. Muninoti ‘‘yo munāti ubho loke, muni tena pavuccatī’’ti (dha. pa. 269; mahāni. 149; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddesa 21) evaṃ ubhayalokamunanena vā, monaṃ vuccati ñāṇaṃ, tena arahattaphalapaññāsaṅkhātena monena samannāgatatāya vā khīṇāsavo muni nāma, tassa munino. Monapathesu sikkhatoti arahattañāṇasaṅkhātassa monassa pathesu upāyamaggesu sattatiṃsabodhipakkhiyadhammesu, tīsu vā sikkhāsu sikkhato. Idañca pubbabhāgapaṭipadaṃ gahetvā vuttaṃ. Pariniṭṭhitasikkho hi arahā, tasmā evaṃ sikkhato, imāya sikkhāya munibhāvaṃ pattassa muninoti evamettha attho daṭṭhabbo. Yasmā cetadevaṃ tasmā heṭṭhimamaggaphalacittānaṃ vasena adhicetaso, catusaccasambodhipaṭipattiyaṃ appamādavasena appamajjato, aggamaggañāṇasamannāgamena muninoti evametesaṃ padānaṃ attho yujjatiyeva. Atha vā ‘‘appamajjato sikkhato’’ padhānahetū akkhātāti daṭṭhabbā. Tasmā appamajjanahetu sikkhanahetu ca adhicetasoti attho.
සොකා න භවන්ති තාදිනොති තාදිසස්ස ඛීණාසවමුනිනො අබ්භන්තරෙ ඉට්ඨවියොගාදිවත්ථුකා සොකා චිත්තසන්තාපා න හොන්ති. අථ වා තාදිලක්ඛණප්පත්තස්ස අසෙක්ඛමුනිනො සොකා න භවන්තීති. උපසන්තස්සාති රාගාදීනං අච්චන්තූපසමෙන උපසන්තස්ස. සදා සතීමතොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා නිච්චකාලං සතියා අවිරහිතස්ස.
Sokā na bhavanti tādinoti tādisassa khīṇāsavamunino abbhantare iṭṭhaviyogādivatthukā sokā cittasantāpā na honti. Atha vā tādilakkhaṇappattassa asekkhamunino sokā na bhavantīti. Upasantassāti rāgādīnaṃ accantūpasamena upasantassa. Sadā satīmatoti sativepullappattiyā niccakālaṃ satiyā avirahitassa.
එත්ථ ච ‘‘අධිචෙතසො’’ති ඉමිනා අධිචිත්තසික්ඛා, ‘‘අප්පමජ්ජතො’’ති ඉමිනා අධිසීලසික්ඛා, ‘‘මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතො’’ති එතෙහි අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ‘‘මුනිනො’’ති වා එතෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, ‘‘මොනපථෙසු සික්ඛතො’’ති එතෙන තාසං ලොකුත්තරසික්ඛානං පුබ්බභාගපටිපදා, ‘‘සොකා න භවන්තී’’තිආදීහි සික්ඛාපාරිපූරියා ආනිසංසා පකාසිතාති වෙදිතබ්බං අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසි.
Ettha ca ‘‘adhicetaso’’ti iminā adhicittasikkhā, ‘‘appamajjato’’ti iminā adhisīlasikkhā, ‘‘munino monapathesu sikkhato’’ti etehi adhipaññāsikkhā. ‘‘Munino’’ti vā etena adhipaññāsikkhā, ‘‘monapathesu sikkhato’’ti etena tāsaṃ lokuttarasikkhānaṃ pubbabhāgapaṭipadā, ‘‘sokā na bhavantī’’tiādīhi sikkhāpāripūriyā ānisaṃsā pakāsitāti veditabbaṃ ayameva ca therassa aññābyākaraṇagāthā ahosi.
එකුදානියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Ekudāniyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / ථෙරගාථාපාළි • Theragāthāpāḷi / 8. එකුදානියත්ථෙරගාථා • 8. Ekudāniyattheragāthā