| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथावण्णना
Ekūnasattatidvisatacatukkakathāvaṇṇanā
५९-६०. मत्तन्ति सुरादीहि मत्तं। अक्खायितनिमित्ता इध उत्तरपदलोपेन अक्खायितसद्देन वुत्ताति आह ‘‘अक्खायितनिमित्त’’न्ति। जागरन्तिन्तिआदि विसेसनरहितत्ता ‘‘सुद्धिकचतुक्कानी’’ति वुत्तं। समानाचरियकाथेराति एकाचरियस्स उद्देसन्तेवासिका। गङ्गाय अपरभागो अपरगङ्गं। वतरेति गरहत्थे निपातो। एवं विनयगरुकानन्ति इमिना उपरि उपतिस्सत्थेरेन वुच्चमानविनिच्छयस्स गरुकरणीयताय कारणं वुत्तं। सब्बं परियादियित्वाति सब्बं पाराजिकखेत्तं अनवसेसतो गहेत्वा। यदि हि सावसेसं कत्वा पञ्ञपेय्य, अलज्जीनं तत्थ लेसेन अज्झाचारसोतो पवत्ततीति आह ‘‘सोतं छिन्दित्वा’’ति। सहसेय्यादिपण्णत्तिवज्जसिक्खापदेसुयेव (पाचि॰ ४९-५१) सावसेसं कत्वापि पञ्ञापनं सम्भवति, न लोकवज्जेसूति आह इदञ्हीतिआदि। सहसेय्यसिक्खापदे हि (पाचि॰ ४९ आदयो) किञ्चापि येभुय्यच्छन्ने येभुय्यपरिच्छन्ने हेट्ठिमपरिच्छेदतो पाचित्तियं दस्सितं, उपड्ढच्छन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने दुक्कटं, तथापि सावसेसत्ता पञ्ञत्तिया येभुय्यच्छन्नउपड्ढपरिच्छन्नादीसुपि अट्ठकथायं पाचित्तियमेव दस्सितं। इध पन निरवसेसत्ता पञ्ञत्तिया भगवता दस्सितं येभुय्येन अक्खायितनिमित्ततो हेट्ठा पाराजिकक्खेत्तं नत्थि, थुल्लच्चयादिमेव तत्थ लब्भति।
59-60.Mattanti surādīhi mattaṃ. Akkhāyitanimittā idha uttarapadalopena akkhāyitasaddena vuttāti āha ‘‘akkhāyitanimitta’’nti. Jāgarantintiādi visesanarahitattā ‘‘suddhikacatukkānī’’ti vuttaṃ. Samānācariyakātherāti ekācariyassa uddesantevāsikā. Gaṅgāya aparabhāgo aparagaṅgaṃ. Vatareti garahatthe nipāto. Evaṃ vinayagarukānanti iminā upari upatissattherena vuccamānavinicchayassa garukaraṇīyatāya kāraṇaṃ vuttaṃ. Sabbaṃ pariyādiyitvāti sabbaṃ pārājikakhettaṃ anavasesato gahetvā. Yadi hi sāvasesaṃ katvā paññapeyya, alajjīnaṃ tattha lesena ajjhācārasoto pavattatīti āha ‘‘sotaṃ chinditvā’’ti. Sahaseyyādipaṇṇattivajjasikkhāpadesuyeva (pāci. 49-51) sāvasesaṃ katvāpi paññāpanaṃ sambhavati, na lokavajjesūti āha idañhītiādi. Sahaseyyasikkhāpade hi (pāci. 49 ādayo) kiñcāpi yebhuyyacchanne yebhuyyaparicchanne heṭṭhimaparicchedato pācittiyaṃ dassitaṃ, upaḍḍhacchanne upaḍḍhaparicchanne dukkaṭaṃ, tathāpi sāvasesattā paññattiyā yebhuyyacchannaupaḍḍhaparicchannādīsupi aṭṭhakathāyaṃ pācittiyameva dassitaṃ. Idha pana niravasesattā paññattiyā bhagavatā dassitaṃ yebhuyyena akkhāyitanimittato heṭṭhā pārājikakkhettaṃ natthi, thullaccayādimeva tattha labbhati.
उपतिस्सत्थेरेन वुत्तस्सेव विनिच्छयस्स अञ्ञम्पि उपत्थम्भकारणं दस्सेन्तो अपिचातिआदिमाह। निमित्ते अप्पमत्तिकापि मंसराजि सचे अवसिट्ठा होति, तं येभुय्यक्खायितमेव होति, ततो परं पन सब्बसो खायिते निमित्ते दुक्कटमेवाति दस्सेन्तो आह ‘‘ततो परं थुल्लच्चयं नत्थी’’ति। केचि पनेत्थ वच्चमग्गादिं चत्तारो कोट्ठासे कत्वा ‘‘तेसु द्वे कोट्ठासे अतिक्कम्म याव ततियकोट्ठासस्स परियोसाना खायितं येभुय्यक्खायितं नाम, ततो परं थुल्लच्चयं नत्थि, याव चतुत्थकोट्ठासस्स परियोसाना खायितं, तम्पि दुक्कटवत्थुयेवा’’ति च वदन्ति, तं न युत्तं। मतसरीरस्मिंयेव वेदितब्बन्ति मतं येभुय्येन अक्खायितन्तिआदिवचनतो वुत्तं। यदिपि निमित्तन्तिआदि जीवमानकसरीरमेव सन्धाय वुत्तं तस्सेव अधिकतत्ता। तेनेव मातिकाट्ठकथायं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ पठमपाराजिकवण्णना) ‘‘जीवमानकसरीरस्स वुत्तप्पकारे मग्गे सचेपि तचादीनि अनवसेसेत्वा सब्बसो छिन्ने’’तिआदि वुत्तं। सब्बसो खायितन्ति निमित्तमंसं सब्बं छिन्नन्ति अत्थो। निमित्तसण्ठानन्ति छिन्नमंसस्स अन्तो याव मुत्तवत्थिकोसा छिद्दाकारो अब्भन्तरछविचम्ममत्तो इत्थिनिमित्ताकारो, तेनाह ‘‘पवेसनं जायती’’ति। निमित्तसण्ठानं पन अनवसेसेत्वाति पवेसनारहछिद्दाकारेन ठितअब्भन्तरमंसादिं अनवसेसेत्वा। एतेन याव पवेसो लब्भति, ताव मग्गोयेवाति दस्सेति। निमित्ततो पतिताय मंसपेसियाति इदं निमित्तसण्ठानविरहितं अब्भन्तरमंसखण्डं सन्धाय वुत्तं। निमित्तसण्ठानं अकोपेत्वा समन्ततो छिन्दित्वा उद्धटमंसपेसिया पन मतसरीरे येभुय्येन अक्खायितनिमित्ते विय उपक्कमन्तस्स पाराजिकमेव।
Upatissattherena vuttasseva vinicchayassa aññampi upatthambhakāraṇaṃ dassento apicātiādimāha. Nimitte appamattikāpi maṃsarāji sace avasiṭṭhā hoti, taṃ yebhuyyakkhāyitameva hoti, tato paraṃ pana sabbaso khāyite nimitte dukkaṭamevāti dassento āha ‘‘tato paraṃ thullaccayaṃ natthī’’ti. Keci panettha vaccamaggādiṃ cattāro koṭṭhāse katvā ‘‘tesu dve koṭṭhāse atikkamma yāva tatiyakoṭṭhāsassa pariyosānā khāyitaṃ yebhuyyakkhāyitaṃ nāma, tato paraṃ thullaccayaṃ natthi, yāva catutthakoṭṭhāsassa pariyosānā khāyitaṃ, tampi dukkaṭavatthuyevā’’ti ca vadanti, taṃ na yuttaṃ. Matasarīrasmiṃyeva veditabbanti mataṃ yebhuyyena akkhāyitantiādivacanato vuttaṃ. Yadipi nimittantiādi jīvamānakasarīrameva sandhāya vuttaṃ tasseva adhikatattā. Teneva mātikāṭṭhakathāyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā) ‘‘jīvamānakasarīrassa vuttappakāre magge sacepi tacādīni anavasesetvā sabbaso chinne’’tiādi vuttaṃ. Sabbaso khāyitanti nimittamaṃsaṃ sabbaṃ chinnanti attho. Nimittasaṇṭhānanti chinnamaṃsassa anto yāva muttavatthikosā chiddākāro abbhantarachavicammamatto itthinimittākāro, tenāha ‘‘pavesanaṃ jāyatī’’ti. Nimittasaṇṭhānaṃ pana anavasesetvāti pavesanārahachiddākārena ṭhitaabbhantaramaṃsādiṃ anavasesetvā. Etena yāva paveso labbhati, tāva maggoyevāti dasseti. Nimittato patitāya maṃsapesiyāti idaṃ nimittasaṇṭhānavirahitaṃ abbhantaramaṃsakhaṇḍaṃ sandhāya vuttaṃ. Nimittasaṇṭhānaṃ akopetvā samantato chinditvā uddhaṭamaṃsapesiyā pana matasarīre yebhuyyena akkhāyitanimitte viya upakkamantassa pārājikameva.
एवं जीवमानकमनुस्ससरीरे लब्भमानविसेसं दस्सेत्वा इदानि मतसरीरे दस्सेतुं मतसरीरे पनातिआदिमाह। वत्थिकोसेसूति पुरिसानं अङ्गजातकोसचम्मेसु। ‘‘नवद्वारो महावणो’’तिआदि (मि॰ प॰ २.६.१) वचनतो मनुस्सानं अक्खिनासादीनि वणसङ्खेपेन थुल्लच्चयक्खेत्तानीति तेसुपि थुल्लच्चयं वुत्तं, एवं मनुस्सानं मतसरीरेपि, तेनाह मते अल्लसरीरेतिआदि। तत्थ अल्लसरीरेति अकुथितं सन्धाय वुत्तं। पाराजिकक्खेत्तेति येभुय्येन अक्खायितम्पि सन्धाय वुत्तं। थुल्लच्चयक्खेत्तेति उपड्ढक्खायितादिम्पि सन्धाय वुत्तं। एत्थ च अक्खिनासादिथुल्लच्चयक्खेत्तेसु येभुय्येन अक्खायितेसुपि थुल्लच्चयं, उपड्ढक्खायितादीसु दुक्कटन्ति वेदितब्बं। सब्बेसम्पीति यथावुत्तहत्थिआदीहि अञ्ञेसं तिरच्छानानं सङ्गण्हनत्थं वुत्तं। तिरच्छानगतानं अक्खिकण्णवणेसु दुक्कटं पन अट्ठकथाप्पमाणेन गहेतब्बं, ‘‘अमग्गेन अमग्गं पवेसेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा॰ ६६) हि सामञ्ञतो वुत्तं, न पन मनुस्सानन्ति विसेसेत्वा। यदि हि मनुस्सानञ्ञेव वणेसु थुल्लच्चयं सिया, हत्थिअस्सादीनं नासवत्थिकोसेसुपि पटङ्गमुखमण्डूकस्स मुखसण्ठानेपि च वणसङ्खेपतो थुल्लच्चयं न वत्तब्बं सिया, वुत्तञ्च। तस्मा अट्ठकथाचरिया एवेत्थ पमाणं। मतानं तिरच्छानगतानन्ति मतकेन सम्बन्धो।
Evaṃ jīvamānakamanussasarīre labbhamānavisesaṃ dassetvā idāni matasarīre dassetuṃ matasarīre panātiādimāha. Vatthikosesūti purisānaṃ aṅgajātakosacammesu. ‘‘Navadvāro mahāvaṇo’’tiādi (mi. pa. 2.6.1) vacanato manussānaṃ akkhināsādīni vaṇasaṅkhepena thullaccayakkhettānīti tesupi thullaccayaṃ vuttaṃ, evaṃ manussānaṃ matasarīrepi, tenāha mate allasarīretiādi. Tattha allasarīreti akuthitaṃ sandhāya vuttaṃ. Pārājikakkhetteti yebhuyyena akkhāyitampi sandhāya vuttaṃ. Thullaccayakkhetteti upaḍḍhakkhāyitādimpi sandhāya vuttaṃ. Ettha ca akkhināsādithullaccayakkhettesu yebhuyyena akkhāyitesupi thullaccayaṃ, upaḍḍhakkhāyitādīsu dukkaṭanti veditabbaṃ. Sabbesampīti yathāvuttahatthiādīhi aññesaṃ tiracchānānaṃ saṅgaṇhanatthaṃ vuttaṃ. Tiracchānagatānaṃ akkhikaṇṇavaṇesu dukkaṭaṃ pana aṭṭhakathāppamāṇena gahetabbaṃ, ‘‘amaggena amaggaṃ paveseti, āpatti thullaccayassā’’ti (pārā. 66) hi sāmaññato vuttaṃ, na pana manussānanti visesetvā. Yadi hi manussānaññeva vaṇesu thullaccayaṃ siyā, hatthiassādīnaṃ nāsavatthikosesupi paṭaṅgamukhamaṇḍūkassa mukhasaṇṭhānepi ca vaṇasaṅkhepato thullaccayaṃ na vattabbaṃ siyā, vuttañca. Tasmā aṭṭhakathācariyā evettha pamāṇaṃ. Matānaṃ tiracchānagatānanti matakena sambandho.
मेथुनरागेन वत्थिकोसं पवेसेन्तस्स थुल्लच्चयं वुत्तन्ति आह ‘‘वत्थिकोसं अप्पवेसेन्तो’’ति। मेथुनरागो च नाम कायसंसग्गरागं मोचनस्सादञ्च मुञ्चित्वा विसुं द्वयंद्वयसमापत्तिया रागो, सो च पुरिसादीसुपि उप्पज्जति, तेन च अपाराजिकक्खेत्ते इत्थिसरीरेपि उपक्कमन्तस्स असुचिम्हि मुत्तेपि सङ्घादिसेसो न होति, खेत्तानुरूपं थुल्लच्चयदुक्कटमेव होतीति वेदितब्बं। अप्पवेसेन्तोति इमिना तीसु मग्गेसु पवेसनाधिप्पाये असतिपि मेथुनरागेन बहि घट्टनं सम्भवतीति दस्सेति, तेनेव थुल्लच्चयं वुत्तं, इतरथा पवेसनाधिप्पायेन बहि छुपन्तस्स मेथुनस्स पुब्बपयोगत्ता दुक्कटमेव वत्तब्बं सिया। निमित्तेन निमित्तं छुपति थुल्लच्चयन्ति इदञ्च ‘‘न च, भिक्खवे, रत्तचित्तेन अङ्गजातं छुपितब्बं, यो छुपेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव॰ २५२) इमस्स चम्मक्खन्धके आगतस्स सुत्तस्स वसेन वुत्तं। तत्थ च केसञ्चि अञ्ञथापि अत्थविकप्पस्स बीजं दस्सेन्तो महाअट्ठकथायं पनातिआदिमाह। मुखेनेव छुपनं सन्धायाति ओट्ठजिव्हादिमुखावयवेन छुपनं सन्धाय। ओळारिकत्ताति अज्झाचारस्स थुल्लत्ता। तं सन्धायभासितन्ति तं यथावुत्तसुत्तं। सुत्तञ्हि अज्झाचारं सन्धाय पटिच्च वुत्तत्ता ‘‘सन्धायभासित’’न्ति वुच्चति। सुट्ठुसल्लक्खेत्वाति पिट्ठिं अभिरुहन्तानं अङ्गजातमुखेनेव निमित्तछुपनस्स सम्भवं मेथुनरागीनञ्च अङ्गजातेन छुपनस्सेव अनुरूपतञ्च सुत्ते च ‘‘मुखेना’’ति अवुत्ततञ्च अञ्ञञ्च नयं यथाबलं सुट्ठु सल्लक्खेत्वाति अत्थो। सङ्घादिसेसोति मनुस्सित्थिं सन्धाय वुत्तं। पस्सावमग्गन्ति इदं चम्मक्खन्धके निदानवसेन वुत्तं। इतरमग्गद्वयं पन निमित्तमुखेन छुपन्तस्स वणसङ्खेपेन थुल्लच्चयमेव। वुत्तनयेनेवाति मेथुनरागेनेव। निमित्तमुखेन पन विना मेथुनरागेन मनुस्सित्थिया वा तिरच्छानगतित्थिया वा पस्सावमग्गं पकतिमुखेन छुपन्तस्स दुक्कटमेव पकतिमुखेन पकतिमुखछुपने विय, इतरथा तत्थापि थुल्लच्चयेन भवितब्बं, तञ्च न युत्तं खन्धकसुत्तेपि तथा अवुत्तत्ता। कायसंसग्गरागेन दुक्कटन्ति निमित्तमुखेन वा पकतिमुखादिं इतरकायेन वा कायसंसग्गरागेन छुपन्तस्स दुक्कटमेव।
Methunarāgena vatthikosaṃ pavesentassa thullaccayaṃ vuttanti āha ‘‘vatthikosaṃ appavesento’’ti. Methunarāgo ca nāma kāyasaṃsaggarāgaṃ mocanassādañca muñcitvā visuṃ dvayaṃdvayasamāpattiyā rāgo, so ca purisādīsupi uppajjati, tena ca apārājikakkhette itthisarīrepi upakkamantassa asucimhi muttepi saṅghādiseso na hoti, khettānurūpaṃ thullaccayadukkaṭameva hotīti veditabbaṃ. Appavesentoti iminā tīsu maggesu pavesanādhippāye asatipi methunarāgena bahi ghaṭṭanaṃ sambhavatīti dasseti, teneva thullaccayaṃ vuttaṃ, itarathā pavesanādhippāyena bahi chupantassa methunassa pubbapayogattā dukkaṭameva vattabbaṃ siyā. Nimittena nimittaṃ chupati thullaccayanti idañca ‘‘na ca, bhikkhave, rattacittena aṅgajātaṃ chupitabbaṃ, yo chupeyya, āpatti thullaccayassā’’ti (mahāva. 252) imassa cammakkhandhake āgatassa suttassa vasena vuttaṃ. Tattha ca kesañci aññathāpi atthavikappassa bījaṃ dassento mahāaṭṭhakathāyaṃ panātiādimāha. Mukheneva chupanaṃ sandhāyāti oṭṭhajivhādimukhāvayavena chupanaṃ sandhāya. Oḷārikattāti ajjhācārassa thullattā. Taṃ sandhāyabhāsitanti taṃ yathāvuttasuttaṃ. Suttañhi ajjhācāraṃ sandhāya paṭicca vuttattā ‘‘sandhāyabhāsita’’nti vuccati. Suṭṭhusallakkhetvāti piṭṭhiṃ abhiruhantānaṃ aṅgajātamukheneva nimittachupanassa sambhavaṃ methunarāgīnañca aṅgajātena chupanasseva anurūpatañca sutte ca ‘‘mukhenā’’ti avuttatañca aññañca nayaṃ yathābalaṃ suṭṭhu sallakkhetvāti attho. Saṅghādisesoti manussitthiṃ sandhāya vuttaṃ. Passāvamagganti idaṃ cammakkhandhake nidānavasena vuttaṃ. Itaramaggadvayaṃ pana nimittamukhena chupantassa vaṇasaṅkhepena thullaccayameva. Vuttanayenevāti methunarāgeneva. Nimittamukhena pana vinā methunarāgena manussitthiyā vā tiracchānagatitthiyā vā passāvamaggaṃ pakatimukhena chupantassa dukkaṭameva pakatimukhena pakatimukhachupane viya, itarathā tatthāpi thullaccayena bhavitabbaṃ, tañca na yuttaṃ khandhakasuttepi tathā avuttattā. Kāyasaṃsaggarāgena dukkaṭanti nimittamukhena vā pakatimukhādiṃ itarakāyena vā kāyasaṃsaggarāgena chupantassa dukkaṭameva.
एत्थ च कायसंसग्गरागेन बहिनिमित्ते उपक्कमतो अजानन्तस्सेव अङ्गजातं यदि पाराजिकक्खेत्तं छुपति, तत्थ किं होतीति? केचि ताव ‘‘मेथुनरागस्स अभावा मनुस्सित्थिया सङ्घादिसेसो, सेसेसु वत्थुवसेन थुल्लच्चयदुक्कटानी’’ति वदन्ति। अञ्ञे पन ‘‘पवेसनक्खणे फस्सस्स सादियनसम्भवतो बलक्कारेन उपक्कमनक्खणे विय पाराजिकमेवा’’ति वदन्ति, इदमेव युत्ततरं। मग्गत्तयतो हि अञ्ञस्मिं पदेसेयेव कायसंसग्गादिरागभेदतो आपत्तिभेदो लब्भति, न मग्गत्तये। तत्थ पन येन केनचि आकारेन फस्सस्स सादियनक्खणे पाराजिकमेव, तेनेव परोपक्कमेन पवेसनादीसु रागभेदं अनुद्धरित्वा सादियनमत्तेन पाराजिकं वुत्तं।
Ettha ca kāyasaṃsaggarāgena bahinimitte upakkamato ajānantasseva aṅgajātaṃ yadi pārājikakkhettaṃ chupati, tattha kiṃ hotīti? Keci tāva ‘‘methunarāgassa abhāvā manussitthiyā saṅghādiseso, sesesu vatthuvasena thullaccayadukkaṭānī’’ti vadanti. Aññe pana ‘‘pavesanakkhaṇe phassassa sādiyanasambhavato balakkārena upakkamanakkhaṇe viya pārājikamevā’’ti vadanti, idameva yuttataraṃ. Maggattayato hi aññasmiṃ padeseyeva kāyasaṃsaggādirāgabhedato āpattibhedo labbhati, na maggattaye. Tattha pana yena kenaci ākārena phassassa sādiyanakkhaṇe pārājikameva, teneva paropakkamena pavesanādīsu rāgabhedaṃ anuddharitvā sādiyanamattena pārājikaṃ vuttaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. पठमपाराजिकं • 1. Paṭhamapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथावण्णना • Ekūnasattatidvisatacatukkakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / एकूनसत्ततिद्विसतचतुक्ककथावण्णना • Ekūnasattatidvisatacatukkakathāvaṇṇanā
