| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) १. पठमएतदग्गवग्गो
(14) 1. Paṭhamaetadaggavaggo
एतदग्गपदवण्णना
Etadaggapadavaṇṇanā
१८८. एतदग्गेसु पठमवग्गस्स पठमे एतदग्गन्ति एतं अग्गं। एत्थ च अयं अग्गसद्दो आदिकोटिकोट्ठाससेट्ठेसु दिस्सति। ‘‘अज्जतग्गे, सम्म दोवारिक, आवरामि द्वारं निगण्ठानं निगण्ठीन’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ २.७०) हि आदिम्हि दिस्सति। ‘‘तेनेव अङ्गुलग्गेन तं अङ्गुलग्गं परामसेय्य (कथा॰ ४४१), उच्छग्गं वेळग्ग’’न्तिआदीसु कोटियं। ‘‘अम्बिलग्गं वा मधुरग्गं वा तित्तकग्गं वा (सं॰ नि॰ ५.३७४), अनुजानामि, भिक्खवे, विहारग्गेन वा परिवेणग्गेन वा भाजेतु’’न्तिआदीसु (चूळव॰ ३१८) कोट्ठासे। ‘‘यावता, भिक्खवे, सत्ता अपदा वा…पे॰… तथागतो तेसं अग्गमक्खायती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.३४; इतिवु॰ ९०) सेट्ठे। स्वायमिध कोटियम्पि वट्टति सेट्ठेपि। ते हि थेरा अत्तनो अत्तनो ठाने कोटिभूतातिपि अग्गा, सेट्ठभूतातिपि। तस्मा एतदग्गन्ति एसा कोटि एसो सेट्ठोति अयमेत्थ अत्थो। एसेव नयो सब्बसुत्तेसु।
188. Etadaggesu paṭhamavaggassa paṭhame etadagganti etaṃ aggaṃ. Ettha ca ayaṃ aggasaddo ādikoṭikoṭṭhāsaseṭṭhesu dissati. ‘‘Ajjatagge, samma dovārika, āvarāmi dvāraṃ nigaṇṭhānaṃ nigaṇṭhīna’’ntiādīsu (ma. ni. 2.70) hi ādimhi dissati. ‘‘Teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ parāmaseyya (kathā. 441), ucchaggaṃ veḷagga’’ntiādīsu koṭiyaṃ. ‘‘Ambilaggaṃ vā madhuraggaṃ vā tittakaggaṃ vā (saṃ. ni. 5.374), anujānāmi, bhikkhave, vihāraggena vā pariveṇaggena vā bhājetu’’ntiādīsu (cūḷava. 318) koṭṭhāse. ‘‘Yāvatā, bhikkhave, sattā apadā vā…pe… tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī’’tiādīsu (a. ni. 4.34; itivu. 90) seṭṭhe. Svāyamidha koṭiyampi vaṭṭati seṭṭhepi. Te hi therā attano attano ṭhāne koṭibhūtātipi aggā, seṭṭhabhūtātipi. Tasmā etadagganti esā koṭi eso seṭṭhoti ayamettha attho. Eseva nayo sabbasuttesu.
अयञ्च एतदग्गसन्निक्खेपो नाम चतूहि कारणेहि लब्भति अट्ठुप्पत्तितो आगमनतो चिण्णवसितो गुणातिरेकतोति। तत्थ कोचि थेरो एकेन कारणेन एतदग्गट्ठानं लभति, कोचि द्वीहि, कोचि तीहि, कोचि सब्बेहेव चतूहिपि आयस्मा सारिपुत्तत्थेरो विय। सो हि अट्ठुप्पत्तितोपि महापञ्ञताय एतदग्गट्ठानं लभि आगमनादीहिपि। कथं? एकस्मिं हि समये सत्था जेतवनमहाविहारे विहरन्तो कण्डम्बरुक्खमूले तित्थियमद्दनं यमकपाटिहारियं दस्सेत्वा ‘‘कहं नु खो पुरिमबुद्धा यमकपाटिहारियं कत्वा वस्सं उपगच्छन्ती’’ति आवज्जेन्तो ‘‘तावतिंसभवने’’ति ञत्वा द्वे पदन्तरानि दस्सेत्वा ततियेन पदेन तावतिंसभवने पच्चुट्ठासि। सक्को देवराजा भगवन्तं दिस्वा पण्डुकम्बलसिलातो उट्ठाय सद्धिं देवगणेन पच्चुग्गमनं अगमासि। देवा चिन्तयिंसु – ‘‘सक्को देवराजा देवगणपरिवुतो सट्ठियोजनायामाय पण्डुकम्बलसिलाय निसीदित्वा सम्पत्तिं अनुभवति, बुद्धानं नाम निसिन्नकालतो पट्ठाय न सक्का अञ्ञेन एत्थ हत्थम्पि ठपेतु’’न्ति। सत्थापि तत्थ निसिन्नो तेसं चित्ताचारं ञत्वा महापंसुकूलिको विय मुण्डपीठकं सब्बमेव पण्डुकम्बलसिलं अवत्थरित्वा निसीदि। एवं निसीदन्तो पन अत्तनो वा सरीरं महन्तं कत्वा मापेसि, पण्डुकम्बलसिलं वा खुद्दकं अकासीति न सल्लक्खेतब्बं। अचिन्तेय्यो हि बुद्धविसयो। एवं निसिन्नो पन मातरं कायसक्खिं कत्वा दससहस्सचक्कवाळदेवतानं ‘‘कुसला धम्मा अकुसला धम्मा अब्याकता धम्मा’’ति अभिधम्मपिटकं देसेसि।
Ayañca etadaggasannikkhepo nāma catūhi kāraṇehi labbhati aṭṭhuppattito āgamanato ciṇṇavasito guṇātirekatoti. Tattha koci thero ekena kāraṇena etadaggaṭṭhānaṃ labhati, koci dvīhi, koci tīhi, koci sabbeheva catūhipi āyasmā sāriputtatthero viya. So hi aṭṭhuppattitopi mahāpaññatāya etadaggaṭṭhānaṃ labhi āgamanādīhipi. Kathaṃ? Ekasmiṃ hi samaye satthā jetavanamahāvihāre viharanto kaṇḍambarukkhamūle titthiyamaddanaṃ yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā ‘‘kahaṃ nu kho purimabuddhā yamakapāṭihāriyaṃ katvā vassaṃ upagacchantī’’ti āvajjento ‘‘tāvatiṃsabhavane’’ti ñatvā dve padantarāni dassetvā tatiyena padena tāvatiṃsabhavane paccuṭṭhāsi. Sakko devarājā bhagavantaṃ disvā paṇḍukambalasilāto uṭṭhāya saddhiṃ devagaṇena paccuggamanaṃ agamāsi. Devā cintayiṃsu – ‘‘sakko devarājā devagaṇaparivuto saṭṭhiyojanāyāmāya paṇḍukambalasilāya nisīditvā sampattiṃ anubhavati, buddhānaṃ nāma nisinnakālato paṭṭhāya na sakkā aññena ettha hatthampi ṭhapetu’’nti. Satthāpi tattha nisinno tesaṃ cittācāraṃ ñatvā mahāpaṃsukūliko viya muṇḍapīṭhakaṃ sabbameva paṇḍukambalasilaṃ avattharitvā nisīdi. Evaṃ nisīdanto pana attano vā sarīraṃ mahantaṃ katvā māpesi, paṇḍukambalasilaṃ vā khuddakaṃ akāsīti na sallakkhetabbaṃ. Acinteyyo hi buddhavisayo. Evaṃ nisinno pana mātaraṃ kāyasakkhiṃ katvā dasasahassacakkavāḷadevatānaṃ ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā abyākatā dhammā’’ti abhidhammapiṭakaṃ desesi.
पाटिहारियट्ठानेपि सब्बापि द्वादसयोजनिका परिसा अनुरुद्धत्थेरं उपसङ्कमित्वा ‘‘कहं, भन्ते, दसबलो गतो’’ति पुच्छि। तावतिंसभवने पण्डुकम्बलसिलायं वस्सं उपगन्त्वा अभिधम्मकथं देसेतुं गतोति। भन्ते, न मयं सत्थारं अदिस्वा गमिस्साम। कदा सत्था आगमिस्सतीति सत्थु आगमनकालं जानाथाति? महामोग्गल्लानत्थेरस्स भारं करोथ, सो बुद्धानं सन्तिकं गन्त्वा सासनं आहरिस्सतीति। किं पन थेरस्स तत्थ गन्तुं बलं नत्थीति? अत्थि, विसेसवन्तानं पन विसेसं पस्सन्तूति एवमाह। महाजनो महामोग्गल्लानत्थेरं उपसङ्कमित्वा सत्थु सासनं गहेत्वा आगमनत्थाय याचि। थेरो पस्सन्तेयेव महाजने पथवियं निमुज्जित्वा अन्तोसिनेरुना गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा आह – ‘‘भन्ते, महाजनो तुम्हाकं दस्सनकामो, आगमनदिवसं वो जानितुं इच्छती’’ति। तेन हि ‘‘इतो तेमासच्चयेन सङ्कस्सनगरद्वारे पस्सथा’’तिस्स वदेहीति। थेरो भगवतो सासनं आहरित्वा महाजनस्स कथेसि। महाजनो तत्थेव तेमासं खन्धावारं बन्धित्वा वसि। चूळअनाथपिण्डिको द्वादसयोजनाय परिसाय तेमासं यागुभत्तं आदासि।
Pāṭihāriyaṭṭhānepi sabbāpi dvādasayojanikā parisā anuruddhattheraṃ upasaṅkamitvā ‘‘kahaṃ, bhante, dasabalo gato’’ti pucchi. Tāvatiṃsabhavane paṇḍukambalasilāyaṃ vassaṃ upagantvā abhidhammakathaṃ desetuṃ gatoti. Bhante, na mayaṃ satthāraṃ adisvā gamissāma. Kadā satthā āgamissatīti satthu āgamanakālaṃ jānāthāti? Mahāmoggallānattherassa bhāraṃ karotha, so buddhānaṃ santikaṃ gantvā sāsanaṃ āharissatīti. Kiṃ pana therassa tattha gantuṃ balaṃ natthīti? Atthi, visesavantānaṃ pana visesaṃ passantūti evamāha. Mahājano mahāmoggallānattheraṃ upasaṅkamitvā satthu sāsanaṃ gahetvā āgamanatthāya yāci. Thero passanteyeva mahājane pathaviyaṃ nimujjitvā antosinerunā gantvā satthāraṃ vanditvā āha – ‘‘bhante, mahājano tumhākaṃ dassanakāmo, āgamanadivasaṃ vo jānituṃ icchatī’’ti. Tena hi ‘‘ito temāsaccayena saṅkassanagaradvāre passathā’’tissa vadehīti. Thero bhagavato sāsanaṃ āharitvā mahājanassa kathesi. Mahājano tattheva temāsaṃ khandhāvāraṃ bandhitvā vasi. Cūḷaanāthapiṇḍiko dvādasayojanāya parisāya temāsaṃ yāgubhattaṃ ādāsi.
सत्थापि सत्तप्पकरणानि देसेत्वा मनुस्सलोकं आगमनत्थाय आकप्पं दस्सेसि। सक्को देवराजा विस्सकम्मं आमन्तेत्वा तथागतस्स ओतरणत्थाय सोपानं मापेतुं आणापेसि। सो एकतो सोवण्णमयं एकतो रजतमयं सोपानं मापेत्वा मज्झे मणिमयं मापेसि। सत्था मणिमये सोपाने ठत्वा ‘‘महाजनो मं पस्सतू’’ति अधिट्ठासि। अत्तनो आनुभावेनेव ‘‘महाजनो अवीचिमहानिरयं पस्सतू’’तिपि अधिट्ठासि। निरयदस्सनेन चस्स उप्पन्नसंवेगतं ञत्वा देवलोकं दस्सेसि। अथस्स ओतरन्तस्स महाब्रह्मा छत्तं धारेसि, सक्को देवराजा पत्तं गण्हि, सुयामो देवराजा दिब्बं वाळबीजनिं बीजि, पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो बेलुवपण्डुवीणं समपञ्ञासाय मुच्छनाहि मुच्छित्वा वादेन्तो पुरतो ओतरि। बुद्धानं पथवियं पतिट्ठितकाले ‘‘अहं पठमं वन्दिस्सामि, अहं पठमं वन्दिस्सामी’’ति महाजनो अट्ठासि। सह महापथवीअक्कमनेन पन भगवतो नेव महाजनो न असीतिमहासावका पठमकवन्दनं सम्पापुणिंसु, धम्मसेनापति सारिपुत्तत्थेरोयेव पन सम्पापुणि।
Satthāpi sattappakaraṇāni desetvā manussalokaṃ āgamanatthāya ākappaṃ dassesi. Sakko devarājā vissakammaṃ āmantetvā tathāgatassa otaraṇatthāya sopānaṃ māpetuṃ āṇāpesi. So ekato sovaṇṇamayaṃ ekato rajatamayaṃ sopānaṃ māpetvā majjhe maṇimayaṃ māpesi. Satthā maṇimaye sopāne ṭhatvā ‘‘mahājano maṃ passatū’’ti adhiṭṭhāsi. Attano ānubhāveneva ‘‘mahājano avīcimahānirayaṃ passatū’’tipi adhiṭṭhāsi. Nirayadassanena cassa uppannasaṃvegataṃ ñatvā devalokaṃ dassesi. Athassa otarantassa mahābrahmā chattaṃ dhāresi, sakko devarājā pattaṃ gaṇhi, suyāmo devarājā dibbaṃ vāḷabījaniṃ bīji, pañcasikho gandhabbadevaputto beluvapaṇḍuvīṇaṃ samapaññāsāya mucchanāhi mucchitvā vādento purato otari. Buddhānaṃ pathaviyaṃ patiṭṭhitakāle ‘‘ahaṃ paṭhamaṃ vandissāmi, ahaṃ paṭhamaṃ vandissāmī’’ti mahājano aṭṭhāsi. Saha mahāpathavīakkamanena pana bhagavato neva mahājano na asītimahāsāvakā paṭhamakavandanaṃ sampāpuṇiṃsu, dhammasenāpati sāriputtattheroyeva pana sampāpuṇi.
अथ सत्था द्वादसयोजनाय परिसाय अन्तरे ‘‘थेरस्स पञ्ञानुभावं जानन्तू’’ति पुथुज्जनपञ्चकं पञ्हं आरभि। पठमं लोकियमहाजनो सल्लक्खेस्सतीति पुथुज्जनपञ्हं पुच्छि। ये ये सल्लक्खिंसु, ते ते कथयिंसु। दुतियं पुथुज्जनविसयं अतिक्कमित्वा सोतापत्तिमग्गे पञ्हं पुच्छि। पुथुज्जना तुण्ही अहेसुं, सोतापन्नाव कथयिंसु। ततो सोतापन्नानं विसयं अतिक्कमित्वा सकदागामिमग्गे पञ्हं पुच्छि। सोतापन्ना तुण्ही अहेसुं, सकदागामिनोव कथयिंसु। तेसम्पि विसयं अतिक्कमित्वा अनागामिमग्गे पञ्हं पुच्छि। सकदागामिनो तुण्ही अहेसुं, अनागामिनोव कथयिंसु। तेसम्पि विसयं अतिक्कमित्वा अरहत्तमग्गे पञ्हं पुच्छि। अनागामिनो तुण्ही अहेसुं, अरहन्ताव कथयिंसु। ततो हेट्ठिमकोटितो पट्ठाय अभिञ्ञाते अभिञ्ञाते सावके पुच्छि, ते अत्तनो अत्तनो पटिसम्भिदाविसये ठत्वा कथयिंसु। अथ महामोग्गल्लानं पुच्छि , सेससावका तुण्ही अहेसुं, थेरोव कथेसि। तस्सापि विसयं अतिक्कमित्वा सारिपुत्तत्थेरस्स विसये पञ्हं पुच्छि। महामोग्गल्लानो तुण्ही अहोसि, सारिपुत्तत्थेरोव कथेसि। थेरस्सापि विसयं अतिक्कमित्वा बुद्धविसये पञ्हं पुच्छि। धम्मसेनापति आवज्जेन्तोपि पस्सितुं न सक्कोति, पुरत्थिमपच्छिमुत्तरदक्खिणा चतस्सो दिसा चतस्सो अनुदिसाति इतो चितो च ओलोकेन्तो पञ्हुप्पत्तिट्ठानं सल्लक्खेतुं नासक्खि।
Atha satthā dvādasayojanāya parisāya antare ‘‘therassa paññānubhāvaṃ jānantū’’ti puthujjanapañcakaṃ pañhaṃ ārabhi. Paṭhamaṃ lokiyamahājano sallakkhessatīti puthujjanapañhaṃ pucchi. Ye ye sallakkhiṃsu, te te kathayiṃsu. Dutiyaṃ puthujjanavisayaṃ atikkamitvā sotāpattimagge pañhaṃ pucchi. Puthujjanā tuṇhī ahesuṃ, sotāpannāva kathayiṃsu. Tato sotāpannānaṃ visayaṃ atikkamitvā sakadāgāmimagge pañhaṃ pucchi. Sotāpannā tuṇhī ahesuṃ, sakadāgāminova kathayiṃsu. Tesampi visayaṃ atikkamitvā anāgāmimagge pañhaṃ pucchi. Sakadāgāmino tuṇhī ahesuṃ, anāgāminova kathayiṃsu. Tesampi visayaṃ atikkamitvā arahattamagge pañhaṃ pucchi. Anāgāmino tuṇhī ahesuṃ, arahantāva kathayiṃsu. Tato heṭṭhimakoṭito paṭṭhāya abhiññāte abhiññāte sāvake pucchi, te attano attano paṭisambhidāvisaye ṭhatvā kathayiṃsu. Atha mahāmoggallānaṃ pucchi , sesasāvakā tuṇhī ahesuṃ, therova kathesi. Tassāpi visayaṃ atikkamitvā sāriputtattherassa visaye pañhaṃ pucchi. Mahāmoggallāno tuṇhī ahosi, sāriputtattherova kathesi. Therassāpi visayaṃ atikkamitvā buddhavisaye pañhaṃ pucchi. Dhammasenāpati āvajjentopi passituṃ na sakkoti, puratthimapacchimuttaradakkhiṇā catasso disā catasso anudisāti ito cito ca olokento pañhuppattiṭṭhānaṃ sallakkhetuṃ nāsakkhi.
सत्था थेरस्स किलमनभावं जानित्वा ‘‘सारिपुत्तो किलमति, नयमुखमस्स दस्सेस्सामी’’ति ‘‘आगमेहि त्वं, सारिपुत्ता’’ति वत्वा ‘‘नायं तुय्हं विसयो पञ्हो, बुद्धानं एस विसयो सब्बञ्ञूनं यसस्सीन’’न्ति बुद्धविसयभावं आचिक्खित्वा ‘‘भूतमिदन्ति, सारिपुत्त, समनुपस्ससी’’ति आह। थेरो ‘‘चतुमहाभूतिककायपरिग्गहं मे भगवा आचिक्खती’’ति ञत्वा ‘‘अञ्ञातं भगवा, अञ्ञातं सुगता’’ति आह। एतस्मिं ठाने अयं कथा उदपादि – महापञ्ञो वत, भो, सारिपुत्तत्थेरो, यत्र हि नाम सब्बेहि अनञ्ञातं पञ्हं कथेसि, बुद्धेहि च दिन्ननये ठत्वा बुद्धविसये पञ्हं कथेसि, इति थेरस्स पञ्ञानुभावो यत्तकं ठानं बुद्धानं कित्तिसद्देन ओत्थटं, सब्बं अज्झोत्थरित्वा गतोति एवं ताव थेरो अट्ठुप्पत्तितो महापञ्ञताय एतदग्गट्ठानं लभि।
Satthā therassa kilamanabhāvaṃ jānitvā ‘‘sāriputto kilamati, nayamukhamassa dassessāmī’’ti ‘‘āgamehi tvaṃ, sāriputtā’’ti vatvā ‘‘nāyaṃ tuyhaṃ visayo pañho, buddhānaṃ esa visayo sabbaññūnaṃ yasassīna’’nti buddhavisayabhāvaṃ ācikkhitvā ‘‘bhūtamidanti, sāriputta, samanupassasī’’ti āha. Thero ‘‘catumahābhūtikakāyapariggahaṃ me bhagavā ācikkhatī’’ti ñatvā ‘‘aññātaṃ bhagavā, aññātaṃ sugatā’’ti āha. Etasmiṃ ṭhāne ayaṃ kathā udapādi – mahāpañño vata, bho, sāriputtatthero, yatra hi nāma sabbehi anaññātaṃ pañhaṃ kathesi, buddhehi ca dinnanaye ṭhatvā buddhavisaye pañhaṃ kathesi, iti therassa paññānubhāvo yattakaṃ ṭhānaṃ buddhānaṃ kittisaddena otthaṭaṃ, sabbaṃ ajjhottharitvā gatoti evaṃ tāva thero aṭṭhuppattito mahāpaññatāya etadaggaṭṭhānaṃ labhi.
कथं आगमनतो? इमिस्सायेव हि अट्ठुप्पत्तिया सत्था आह – सारिपुत्तो न इदानेव पञ्ञवा, अतीते पञ्च जातिसतानि इसिपब्बज्जं पब्बजित्वापि महापञ्ञोव अहोसि –
Kathaṃ āgamanato? Imissāyeva hi aṭṭhuppattiyā satthā āha – sāriputto na idāneva paññavā, atīte pañca jātisatāni isipabbajjaṃ pabbajitvāpi mahāpaññova ahosi –
‘‘यो पब्बजी जातिसतानि पञ्च,
‘‘Yo pabbajī jātisatāni pañca,
पहाय कामानि मनोरमानि।
Pahāya kāmāni manoramāni;
तं वीतरागं सुसमाहितिन्द्रियं,
Taṃ vītarāgaṃ susamāhitindriyaṃ,
परिनिब्बुतं वन्दथ सारिपुत्त’’न्ति॥
Parinibbutaṃ vandatha sāriputta’’nti.
एवं पब्बज्जं उपब्रूहयमानो एकस्मिं समये बाराणसियं ब्राह्मणकुले निब्बत्तो। तयो वेदे उग्गण्हित्वा तत्थ सारं अपस्सन्तो ‘‘पब्बजित्वा एकं मोक्खधम्मं गवेसितुं वट्टती’’ति चित्तं उप्पादेसि। तस्मिं काले बोधिसत्तोपि कासिरट्ठे उदिच्चब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्तो वुद्धिमन्वाय उग्गहितसिप्पो कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं दिस्वा घरावासं पहाय हिमवन्तं पविसित्वा कसिणपरिकम्मं कत्वा पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा वनमूलफलाहारो हिमवन्तप्पदेसे वसति। सोपि माणवो निक्खमित्वा तस्सेव सन्तिके पब्बजि। परिवारो महा अहोसि पञ्चसतमत्ता इसयो।
Evaṃ pabbajjaṃ upabrūhayamāno ekasmiṃ samaye bārāṇasiyaṃ brāhmaṇakule nibbatto. Tayo vede uggaṇhitvā tattha sāraṃ apassanto ‘‘pabbajitvā ekaṃ mokkhadhammaṃ gavesituṃ vaṭṭatī’’ti cittaṃ uppādesi. Tasmiṃ kāle bodhisattopi kāsiraṭṭhe udiccabrāhmaṇamahāsālakule nibbatto vuddhimanvāya uggahitasippo kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā gharāvāsaṃ pahāya himavantaṃ pavisitvā kasiṇaparikammaṃ katvā pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā vanamūlaphalāhāro himavantappadese vasati. Sopi māṇavo nikkhamitvā tasseva santike pabbaji. Parivāro mahā ahosi pañcasatamattā isayo.
अथस्स सो जेट्ठन्तेवासिको एकदेसं परिसं गहेत्वा लोणम्बिलसेवनत्थं मनुस्सपथं अगमासि। तस्मिं समये बोधिसत्तो तस्मिंयेव हिमवन्तप्पदेसे कालं अकासि। कालकिरियसमयेव नं अन्तेवासिका सन्निपतित्वा पुच्छिंसु – ‘‘अत्थि तुम्हेहि कोचि विसेसो अधिगतो’’ति। बोधिसत्तो ‘‘नत्थि किञ्ची’’ति वत्वा अपरिहीनज्झानो आभस्सरब्रह्मलोके निब्बत्तो। सो किञ्चापि आकिञ्चञ्ञायतनस्स लाभी, बोधिसत्तानं पन अरूपावचरे पटिसन्धि नाम न होति। कस्मा? अभब्बट्ठानत्ता। इति सो अरूपसमापत्तिलाभी समानोपि रूपावचरे निब्बत्ति। अन्तेवासिकापिस्स ‘‘आचरियो ‘नत्थि किञ्ची’ति आह, मोघा तस्स कालकिरिया’’ति न किञ्चि सक्कारसम्मानं अकंसु। अथ सो जेट्ठन्तेवासिको अतिक्कन्ते वस्सावासे आगन्त्वा ‘‘कहं आचरियो’’ति पुच्छि। कालं कतोति। अपि नु आचरियेन लद्धगुणं पुच्छित्थाति? आम पुच्छिम्हाति। किं वदेतीति? नत्थि किञ्चीति। मयम्पि ‘‘आचरियेन लद्धगुणो नाम नत्थी’’ति नास्स सक्कारसम्मानं करिम्हाति। तुम्हे भासितस्स अत्थं न जानित्थ, आचरियो आकिञ्चञ्ञायतनस्स लाभीति।
Athassa so jeṭṭhantevāsiko ekadesaṃ parisaṃ gahetvā loṇambilasevanatthaṃ manussapathaṃ agamāsi. Tasmiṃ samaye bodhisatto tasmiṃyeva himavantappadese kālaṃ akāsi. Kālakiriyasamayeva naṃ antevāsikā sannipatitvā pucchiṃsu – ‘‘atthi tumhehi koci viseso adhigato’’ti. Bodhisatto ‘‘natthi kiñcī’’ti vatvā aparihīnajjhāno ābhassarabrahmaloke nibbatto. So kiñcāpi ākiñcaññāyatanassa lābhī, bodhisattānaṃ pana arūpāvacare paṭisandhi nāma na hoti. Kasmā? Abhabbaṭṭhānattā. Iti so arūpasamāpattilābhī samānopi rūpāvacare nibbatti. Antevāsikāpissa ‘‘ācariyo ‘natthi kiñcī’ti āha, moghā tassa kālakiriyā’’ti na kiñci sakkārasammānaṃ akaṃsu. Atha so jeṭṭhantevāsiko atikkante vassāvāse āgantvā ‘‘kahaṃ ācariyo’’ti pucchi. Kālaṃ katoti. Api nu ācariyena laddhaguṇaṃ pucchitthāti? Āma pucchimhāti. Kiṃ vadetīti? Natthi kiñcīti. Mayampi ‘‘ācariyena laddhaguṇo nāma natthī’’ti nāssa sakkārasammānaṃ karimhāti. Tumhe bhāsitassa atthaṃ na jānittha, ācariyo ākiñcaññāyatanassa lābhīti.
अथ ते जेट्ठन्तेवासिकस्स कथं न सद्दहिंसु। सो पुनप्पुनं कथेन्तोपि सद्दहापेतुं नासक्खि । अथ बोधिसत्तो आवज्जमानो ‘‘अन्धबालो महाजनो मय्हं जेट्ठन्तेवासिकस्स कथं न गण्हाति, इमं कारणं पाकटं करिस्सामी’’ति ब्रह्मलोकतो ओतरित्वा अस्समपदमत्थके ठितो आकासगतोव जेट्ठन्तेवासिकस्स पञ्ञानुभावं वण्णेत्वा इमं गाथं अभासि –
Atha te jeṭṭhantevāsikassa kathaṃ na saddahiṃsu. So punappunaṃ kathentopi saddahāpetuṃ nāsakkhi . Atha bodhisatto āvajjamāno ‘‘andhabālo mahājano mayhaṃ jeṭṭhantevāsikassa kathaṃ na gaṇhāti, imaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ karissāmī’’ti brahmalokato otaritvā assamapadamatthake ṭhito ākāsagatova jeṭṭhantevāsikassa paññānubhāvaṃ vaṇṇetvā imaṃ gāthaṃ abhāsi –
‘‘परोसहस्सम्पि समागतानं,
‘‘Parosahassampi samāgatānaṃ,
कन्देय्युं ते वस्ससतं अपञ्ञा।
Kandeyyuṃ te vassasataṃ apaññā;
एकोव सेय्यो पुरिसो सपञ्ञो,
Ekova seyyo puriso sapañño,
यो भासितस्स विजानाति अत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१.१०१)।
Yo bhāsitassa vijānāti attha’’nti. (jā. 1.1.101);
एवं इसिगणं सञ्ञापेत्वा बोधिसत्तो ब्रह्मलोकमेव गतो। सेसइसिगणोपि अपरिहीनज्झानो हुत्वा कालं कत्वा ब्रह्मलोकपरायणो जातो। तत्थ बोधिसत्तो सब्बञ्ञुतं पत्तो, जेट्ठन्तेवासिको सारिपुत्तत्थेरो जातो, सेसा इसयो बुद्धपरिसा जाताति एवं अतीतेपि सारिपुत्तो महापञ्ञोव संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं जानितुं समत्थोति वेदितब्बो।
Evaṃ isigaṇaṃ saññāpetvā bodhisatto brahmalokameva gato. Sesaisigaṇopi aparihīnajjhāno hutvā kālaṃ katvā brahmalokaparāyaṇo jāto. Tattha bodhisatto sabbaññutaṃ patto, jeṭṭhantevāsiko sāriputtatthero jāto, sesā isayo buddhaparisā jātāti evaṃ atītepi sāriputto mahāpaññova saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ jānituṃ samatthoti veditabbo.
इदमेव च पुथुज्जनपञ्चकं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा –
Idameva ca puthujjanapañcakaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā –
‘‘परोसतञ्चेपि समागतानं,
‘‘Parosatañcepi samāgatānaṃ,
झायेय्युं ते वस्ससतं अपञ्ञा।
Jhāyeyyuṃ te vassasataṃ apaññā;
एकोव सेय्यो पुरिसो सपञ्ञो,
Ekova seyyo puriso sapañño,
सो भासितस्स विजानाति अत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१.१०१) –
So bhāsitassa vijānāti attha’’nti. (jā. 1.1.101) –
इमम्पि जातकं कथेसि। तस्स पुरिमजातके वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो।
Imampi jātakaṃ kathesi. Tassa purimajātake vuttanayeneva attho veditabbo.
अपरम्पि इदमेव पुथुज्जनपञ्चकं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा –
Aparampi idameva puthujjanapañcakaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā –
‘‘ये सञ्ञिनो तेपि दुग्गता, येपि असञ्ञिनो तेपि दुग्गता।
‘‘Ye saññino tepi duggatā, yepi asaññino tepi duggatā;
एतं उभयं विवज्जय, तं समापत्तिसुखं अनङ्गण’’न्ति॥ (जा॰ १.१.१३४) –
Etaṃ ubhayaṃ vivajjaya, taṃ samāpattisukhaṃ anaṅgaṇa’’nti. (jā. 1.1.134) –
इमं अनङ्गणजातकं कथेसि। एत्थ च आचरियो कालं करोन्तो अन्तेवासिकेहि पुच्छितो ‘‘नेवसञ्ञी नासञ्ञी’’ति आह। सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Imaṃ anaṅgaṇajātakaṃ kathesi. Ettha ca ācariyo kālaṃ karonto antevāsikehi pucchito ‘‘nevasaññī nāsaññī’’ti āha. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
अपरम्पि इदमेव पुथुज्जनपञ्चकं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा –
Aparampi idameva puthujjanapañcakaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā –
‘‘चन्दाभं सूरियाभञ्च, योध पञ्ञाय गाधति।
‘‘Candābhaṃ sūriyābhañca, yodha paññāya gādhati;
अवितक्केन झानेन, होति आभस्सरूपगो’’ति॥ (जा॰ १.१.१३५) –
Avitakkena jhānena, hoti ābhassarūpago’’ti. (jā. 1.1.135) –
इदं चन्दाभजातकं कथेसि। एत्थापि आचरियो कालं करोन्तो अन्तेवासिकेहि पुच्छितो ‘‘ओदातकसिणं चन्दाभं नाम, पीतकसिणं सूरियाभं नामाति तं उभयं यो पञ्ञाय गाधति पविसति पक्खन्दति, सो अवितक्केन दुतियज्झानेन आभस्सरूपगो होति, तादिसो अह’’न्ति सन्धाय – ‘‘चन्दाभं सूरियाभ’’न्ति आह। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं।
Idaṃ candābhajātakaṃ kathesi. Etthāpi ācariyo kālaṃ karonto antevāsikehi pucchito ‘‘odātakasiṇaṃ candābhaṃ nāma, pītakasiṇaṃ sūriyābhaṃ nāmāti taṃ ubhayaṃ yo paññāya gādhati pavisati pakkhandati, so avitakkena dutiyajjhānena ābhassarūpago hoti, tādiso aha’’nti sandhāya – ‘‘candābhaṃ sūriyābha’’nti āha. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.
इदमेव च पुथुज्जनपञ्चकं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा –
Idameva ca puthujjanapañcakaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā –
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Āsīsetheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहु॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, yathā icchiṃ tathā ahu.
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Āsīsetheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, उदका थलमुब्भतं॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, udakā thalamubbhataṃ.
‘‘वायमेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Vāyametheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहु॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, yathā icchiṃ tathā ahu.
‘‘वायमेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
‘‘Vāyametheva puriso, na nibbindeyya paṇḍito;
पस्सामि वोहं अत्तानं, उदका थलमुब्भतं॥
Passāmi vohaṃ attānaṃ, udakā thalamubbhataṃ.
‘‘दुक्खूपनीतोपि नरो सपञ्ञो,
‘‘Dukkhūpanītopi naro sapañño,
आसं न छिन्देय्य सुखागमाय।
Āsaṃ na chindeyya sukhāgamāya;
बहू हि फस्सा अहिता हिता च,
Bahū hi phassā ahitā hitā ca,
अवितक्किता मच्चमुपब्बजन्ति॥
Avitakkitā maccamupabbajanti.
‘‘अचिन्तितम्पि भवति, चिन्तितम्पि विनस्सति।
‘‘Acintitampi bhavati, cintitampi vinassati;
न हि चिन्तामया भोगा, इत्थिया पुरिसस्स वा॥
Na hi cintāmayā bhogā, itthiyā purisassa vā.
‘‘सरभं गिरिदुग्गस्मिं, यं त्वं अनुसरी पुरे।
‘‘Sarabhaṃ giriduggasmiṃ, yaṃ tvaṃ anusarī pure;
अलीनचित्तस्स तुवं, विक्कन्तमनुजीवसि॥
Alīnacittassa tuvaṃ, vikkantamanujīvasi.
‘‘यो तं विदुग्गा नरका समुद्धरि,
‘‘Yo taṃ viduggā narakā samuddhari,
सिलाय योग्गं सरभो करित्वा।
Silāya yoggaṃ sarabho karitvā;
दुक्खूपनीतं मच्चुमुखा पमोचयि,
Dukkhūpanītaṃ maccumukhā pamocayi,
अलीनचित्तं त मिगं वदेसि॥
Alīnacittaṃ ta migaṃ vadesi.
‘‘किं त्वं नु तत्थेव तदा अहोसि,
‘‘Kiṃ tvaṃ nu tattheva tadā ahosi,
उदाहु ते कोचि नं एतदक्खा।
Udāhu te koci naṃ etadakkhā;
विवट्टच्छद्दो नुसि सब्बदस्सी,
Vivaṭṭacchaddo nusi sabbadassī,
ञाणं नु ते ब्राह्मण भिंसरूपं॥
Ñāṇaṃ nu te brāhmaṇa bhiṃsarūpaṃ.
‘‘न चेवहं तत्थ तदा अहोसिं,
‘‘Na cevahaṃ tattha tadā ahosiṃ,
न चापि मे कोचि नं एतदक्खा।
Na cāpi me koci naṃ etadakkhā;
गाथापदानञ्च सुभासितानं,
Gāthāpadānañca subhāsitānaṃ,
अत्थं तदानेन्ति जनिन्द धीरा’’ति॥ (जा॰ १.१३.१३४-१४३) –
Atthaṃ tadānenti janinda dhīrā’’ti. (jā. 1.13.134-143) –
इमं तेरसनिपाते सरभजातकञ्च कथेसि। इमानि पन पञ्चपि जातकानि अतीतेपि संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं मय्हं पुत्तो जानातीति सत्थारा धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरस्स पञ्ञानुभावप्पकासनत्थमेव कथितानीति एवं आगमनतोपि थेरो महापञ्ञताय एतदग्गट्ठानं लभि।
Imaṃ terasanipāte sarabhajātakañca kathesi. Imāni pana pañcapi jātakāni atītepi saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ mayhaṃ putto jānātīti satthārā dhammasenāpatisāriputtattherassa paññānubhāvappakāsanatthameva kathitānīti evaṃ āgamanatopi thero mahāpaññatāya etadaggaṭṭhānaṃ labhi.
कथं चिण्णवसितोति? चिण्णं किरेतं थेरस्स चतुपरिसमज्झे धम्मं कथेन्तो चत्तारि सच्चानि अमुञ्चित्वा कथेतीति एवं चिण्णवसितोपि थेरो महापञ्ञताय एतदग्गट्ठानं लभि।
Kathaṃ ciṇṇavasitoti? Ciṇṇaṃ kiretaṃ therassa catuparisamajjhe dhammaṃ kathento cattāri saccāni amuñcitvā kathetīti evaṃ ciṇṇavasitopi thero mahāpaññatāya etadaggaṭṭhānaṃ labhi.
कथं गुणातिरेकतोति? ठपेत्वा हि दसबलं अञ्ञो कोचि एकसावकोपि महापञ्ञताय धम्मसेनापतिना सदिसो नाम नत्थीति एवं गुणातिरेकतोपि थेरो महापञ्ञताय एतदग्गट्ठानं लभि।
Kathaṃ guṇātirekatoti? Ṭhapetvā hi dasabalaṃ añño koci ekasāvakopi mahāpaññatāya dhammasenāpatinā sadiso nāma natthīti evaṃ guṇātirekatopi thero mahāpaññatāya etadaggaṭṭhānaṃ labhi.
यथा च सारिपुत्तत्थेरो, एवं महामोग्गल्लानत्थेरोपि सब्बेहेव चतूहिपि इमेहि कारणेहि एतदग्गट्ठानं लभि। कथं? थेरो हि महिद्धिको महानुभावो नन्दोपनन्दसदिसम्पि नागराजानं दमेसीति एवं ताव अट्ठुप्पत्तितो लभि। न पनेस इदानेव महिद्धिको महानुभावो, अतीते पञ्च जातिसतानि इसिपब्बज्जं पब्बजितोपि महिद्धिको महानुभावो अहोसीति।
Yathā ca sāriputtatthero, evaṃ mahāmoggallānattheropi sabbeheva catūhipi imehi kāraṇehi etadaggaṭṭhānaṃ labhi. Kathaṃ? Thero hi mahiddhiko mahānubhāvo nandopanandasadisampi nāgarājānaṃ damesīti evaṃ tāva aṭṭhuppattito labhi. Na panesa idāneva mahiddhiko mahānubhāvo, atīte pañca jātisatāni isipabbajjaṃ pabbajitopi mahiddhiko mahānubhāvo ahosīti.
‘‘यो पब्बजी जातिसतानि पञ्च,
‘‘Yo pabbajī jātisatāni pañca,
पहाय कामानि मनोरमानि।
Pahāya kāmāni manoramāni;
तं वीतरागं सुसमाहितिन्द्रियं,
Taṃ vītarāgaṃ susamāhitindriyaṃ,
परिनिब्बुतं वन्दथ मोग्गल्लान’’न्ति॥ –
Parinibbutaṃ vandatha moggallāna’’nti. –
एवं आगमनतोपि लभि। चिण्णं चेतं थेरस्स निरयं गन्त्वा अत्तनो इद्धिबलेन निरयसत्तानं अस्सासजननत्थं सीतं अधिट्ठाय चक्कमत्तं पदुमं मापेत्वा पदुमकण्णिकायं निसीदित्वा धम्मकथं कथेति, देवलोकं गन्त्वा देवसङ्घं कम्मगतिं जानापेत्वा सच्चकथं कथेतीति एवं चिण्णवसितो लभि। ठपेत्वा च सम्मासम्बुद्धं अञ्ञो सावको महामोग्गल्लानो विय महिद्धिको महानुभावो नत्थीति एवं गुणातिरेकतो लभि।
Evaṃ āgamanatopi labhi. Ciṇṇaṃ cetaṃ therassa nirayaṃ gantvā attano iddhibalena nirayasattānaṃ assāsajananatthaṃ sītaṃ adhiṭṭhāya cakkamattaṃ padumaṃ māpetvā padumakaṇṇikāyaṃ nisīditvā dhammakathaṃ katheti, devalokaṃ gantvā devasaṅghaṃ kammagatiṃ jānāpetvā saccakathaṃ kathetīti evaṃ ciṇṇavasito labhi. Ṭhapetvā ca sammāsambuddhaṃ añño sāvako mahāmoggallāno viya mahiddhiko mahānubhāvo natthīti evaṃ guṇātirekato labhi.
यथा चेस, एवं महाकस्सपत्थेरोपि सब्बेहेविमेहि कारणेहि एतदग्गट्ठानं लभि। कथं? सम्मासम्बुद्धो हि थेरस्स तिगावुतं मग्गं पच्चुग्गमनं कत्वा तीहि ओवादेहि उपसम्पादेत्वा चीवरं परिवत्तेत्वा अदासि। तस्मिं समये महापथवी उदकपरियन्तं कत्वा कम्पि, महाजनस्स अब्भन्तरे थेरस्स कित्तिसद्दो अज्झोत्थरित्वा गतो। एवं अट्ठुप्पत्तितो लभि। न चेस इदानेव धुतधरो, अतीते पञ्च जातिसतानि इसिपब्बज्जं पब्बजितोपि धुतधरोव अहोसि।
Yathā cesa, evaṃ mahākassapattheropi sabbehevimehi kāraṇehi etadaggaṭṭhānaṃ labhi. Kathaṃ? Sammāsambuddho hi therassa tigāvutaṃ maggaṃ paccuggamanaṃ katvā tīhi ovādehi upasampādetvā cīvaraṃ parivattetvā adāsi. Tasmiṃ samaye mahāpathavī udakapariyantaṃ katvā kampi, mahājanassa abbhantare therassa kittisaddo ajjhottharitvā gato. Evaṃ aṭṭhuppattito labhi. Na cesa idāneva dhutadharo, atīte pañca jātisatāni isipabbajjaṃ pabbajitopi dhutadharova ahosi.
‘‘यो पब्बजी जातिसतानि पञ्च,
‘‘Yo pabbajī jātisatāni pañca,
पहाय कामानि मनोरमानि।
Pahāya kāmāni manoramāni;
तं वीतरागं सुसमाहितिन्द्रियं,
Taṃ vītarāgaṃ susamāhitindriyaṃ,
परिनिब्बुतं वन्दथ महाकस्सप’’न्ति॥ –
Parinibbutaṃ vandatha mahākassapa’’nti. –
एवं आगमनतोपि लभि। चिण्णं चेतं थेरस्स चतुपरिसमज्झगतो धम्मं कथेन्तो दस कथावत्थूनि अविजहित्वाव कथेतीति एवं चिण्णवसितो लभि। ठपेत्वा च सम्मासम्बुद्धं अञ्ञो सावको तेरसहि धुतगुणेहि महाकस्सपसदिसो नत्थीति एवं गुणातिरेकतो लभि । इमिनाव नियामेन तेसं तेसं थेरानं यथालाभतो गुणे कित्तेतुं वट्टति।
Evaṃ āgamanatopi labhi. Ciṇṇaṃ cetaṃ therassa catuparisamajjhagato dhammaṃ kathento dasa kathāvatthūni avijahitvāva kathetīti evaṃ ciṇṇavasito labhi. Ṭhapetvā ca sammāsambuddhaṃ añño sāvako terasahi dhutaguṇehi mahākassapasadiso natthīti evaṃ guṇātirekato labhi . Imināva niyāmena tesaṃ tesaṃ therānaṃ yathālābhato guṇe kittetuṃ vaṭṭati.
गुणवसेनेव हि सम्मासम्बुद्धो यथा नाम राजा चक्कवत्ती चक्करतनानुभावेन चक्कवाळगब्भे रज्जसिरिं पत्वा ‘‘पत्तब्बं मे पत्तं, किं मे इदानि महाजनेन ओलोकितेना’’ति न अप्पोस्सुक्को हुत्वा रज्जसिरिंयेव अनुभोति, कालेन पन कालं विनिच्छयट्ठाने निसीदित्वा निग्गहेतब्बे निग्गण्हाति, पग्गहेतब्बे पग्गण्हाति, ठानन्तरेसु च ठपेतब्बयुत्तके ठानन्तरेसु ठपेति, एवमेवं महाबोधिमण्डे अधिगतस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स आनुभावेन अनुप्पत्तधम्मरज्जो धम्मराजापि ‘‘किं मे इदानि लोकेन ओलोकितेन, अनुत्तरं फलसमापत्तिसुखं अनुभविस्सामी’’ति अप्पोस्सुक्कतं अनापज्जित्वा चतुपरिसमज्झे पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो अट्ठङ्गसमन्नागतं ब्रह्मस्सरं निच्छारेत्वा धम्मं देसयमानो निग्गहेतब्बयुत्ते कण्हधम्मे पुग्गले सिनेरुपादे पक्खिपन्तो विय अपायभयसन्तज्जनेन निग्गहेत्वा पग्गहेतब्बयुत्ते कल्याणधम्मे पुग्गले उक्खिपित्वा भवग्गे निसीदापेन्तो विय पग्गण्हित्वा ठानन्तरेसु ठपेतब्बयुत्तके अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरादयो सावके याथावसरसगुणवसेनेव ठानन्तरेसु ठपेन्तो एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं रत्तञ्ञूनं, यदिदं अञ्ञासिकोण्डञ्ञोतिआदिमाह।
Guṇavaseneva hi sammāsambuddho yathā nāma rājā cakkavattī cakkaratanānubhāvena cakkavāḷagabbhe rajjasiriṃ patvā ‘‘pattabbaṃ me pattaṃ, kiṃ me idāni mahājanena olokitenā’’ti na appossukko hutvā rajjasiriṃyeva anubhoti, kālena pana kālaṃ vinicchayaṭṭhāne nisīditvā niggahetabbe niggaṇhāti, paggahetabbe paggaṇhāti, ṭhānantaresu ca ṭhapetabbayuttake ṭhānantaresu ṭhapeti, evamevaṃ mahābodhimaṇḍe adhigatassa sabbaññutaññāṇassa ānubhāvena anuppattadhammarajjo dhammarājāpi ‘‘kiṃ me idāni lokena olokitena, anuttaraṃ phalasamāpattisukhaṃ anubhavissāmī’’ti appossukkataṃ anāpajjitvā catuparisamajjhe paññattavarabuddhāsane nisinno aṭṭhaṅgasamannāgataṃ brahmassaraṃ nicchāretvā dhammaṃ desayamāno niggahetabbayutte kaṇhadhamme puggale sinerupāde pakkhipanto viya apāyabhayasantajjanena niggahetvā paggahetabbayutte kalyāṇadhamme puggale ukkhipitvā bhavagge nisīdāpento viya paggaṇhitvā ṭhānantaresu ṭhapetabbayuttake aññāsikoṇḍaññattherādayo sāvake yāthāvasarasaguṇavaseneva ṭhānantaresu ṭhapento etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ rattaññūnaṃ, yadidaṃ aññāsikoṇḍaññotiādimāha.
अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरवत्थु
Aññāsikoṇḍaññattheravatthu
तत्थ एतदग्गन्ति पदं वुत्तत्थमेव। रत्तञ्ञूनन्ति रत्तियो जानन्तानं। ठपेत्वा हि सम्मासम्बुद्धं अञ्ञो सावको अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरतो पठमतरं पब्बजितो नाम नत्थीति पब्बजितकालतो पट्ठाय थेरो चिरकालं रत्तियो जानातीति रत्तञ्ञू। सब्बपठमं धम्मस्स पटिविद्धत्ता यदा तेन धम्मो पटिविद्धो, चिरकालतो पट्ठाय तं रत्तिं जानातीतिपि रत्तञ्ञू। अपिच खीणासवानं रत्तिदिवसपरिच्छेदो पाकटोव होति, अयञ्च पठमखीणासवोति एवम्पि रत्तञ्ञूनं सावकानं अयमेव अग्गो पुरिमकोटिभूतो सेट्ठो। तेन वुत्तं – ‘‘रत्तञ्ञूनं यदिदं अञ्ञासिकोण्डञ्ञो’’ति।
Tattha etadagganti padaṃ vuttatthameva. Rattaññūnanti rattiyo jānantānaṃ. Ṭhapetvā hi sammāsambuddhaṃ añño sāvako aññāsikoṇḍaññattherato paṭhamataraṃ pabbajito nāma natthīti pabbajitakālato paṭṭhāya thero cirakālaṃ rattiyo jānātīti rattaññū. Sabbapaṭhamaṃ dhammassa paṭividdhattā yadā tena dhammo paṭividdho, cirakālato paṭṭhāya taṃ rattiṃ jānātītipi rattaññū. Apica khīṇāsavānaṃ rattidivasaparicchedo pākaṭova hoti, ayañca paṭhamakhīṇāsavoti evampi rattaññūnaṃ sāvakānaṃ ayameva aggo purimakoṭibhūto seṭṭho. Tena vuttaṃ – ‘‘rattaññūnaṃ yadidaṃ aññāsikoṇḍañño’’ti.
एत्थ च यदिदन्ति निपातो, तस्स थेरं अवेक्खित्वा यो एसोति, अग्गसद्दं अवेक्खित्वा यं एतन्ति अत्थो। अञ्ञासिकोण्डञ्ञोति ञातकोण्डञ्ञो पटिविद्धकोण्डञ्ञो। तेनेवाह – ‘‘अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो, अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञोति। इति हिदं आयस्मतो कोण्डञ्ञस्स अञ्ञासिकोण्डञ्ञो त्वेव नामं अहोसी’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १७)।
Ettha ca yadidanti nipāto, tassa theraṃ avekkhitvā yo esoti, aggasaddaṃ avekkhitvā yaṃ etanti attho. Aññāsikoṇḍaññoti ñātakoṇḍañño paṭividdhakoṇḍañño. Tenevāha – ‘‘aññāsi vata, bho, koṇḍañño, aññāsi vata, bho, koṇḍaññoti. Iti hidaṃ āyasmato koṇḍaññassa aññāsikoṇḍañño tveva nāmaṃ ahosī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 17).
अयं पन थेरो कतरबुद्धकाले पुब्बपत्थनं अभिनीहारं अकासि, कदा पब्बजितो, कदानेन पठमं धम्मो अधिगतो, कदा ठानन्तरे ठपितोति इमिना नयेन सब्बेसुपि एतदग्गेसु पञ्हकम्मं वेदितब्बं।
Ayaṃ pana thero katarabuddhakāle pubbapatthanaṃ abhinīhāraṃ akāsi, kadā pabbajito, kadānena paṭhamaṃ dhammo adhigato, kadā ṭhānantare ṭhapitoti iminā nayena sabbesupi etadaggesu pañhakammaṃ veditabbaṃ.
तत्थ इमस्स ताव थेरस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – इतो कप्पसतसहस्समत्थके पदुमुत्तरो नाम बुद्धो लोके उदपादि, तस्स पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स महाबोधिपल्लङ्कतो उट्ठहन्तस्स महापथवियं ठपेतुं पादे उक्खित्तमत्ते पादसम्पटिच्छनत्थं महन्तं पदुमपुप्फं उग्गञ्छि, तस्स धुरपत्तानि नवुतिहत्थानि होन्ति, केसरं तिंसहत्थं, कण्णिका द्वादसहत्था, पादेन पतिट्ठितट्ठानं एकादसहत्थं। तस्स पन भगवतो सरीरं अट्ठपण्णासहत्थुब्बेधं अहोसि। तस्स पदुमकण्णिकाय दक्खिणपादे पतिट्ठहन्ते महातुम्बमत्ता रेणु उग्गन्त्वा सरीरं ओकिरमाना ओतरि, वामपादस्स ठपनकालेपि तथारूपंयेव पदुमं उग्गन्त्वा पादं सम्पटिच्छि। ततोपि उग्गन्त्वा वुत्तप्पमाणाव रेणु सरीरं ओकिरि। तं पन रेणुं अभिभवमाना तस्स भगवतो सरीरप्पभा निक्खमित्वा यन्तनाळिकाय विस्सट्ठसुवण्णरसधारा विय समन्ता द्वादसयोजनट्ठानं एकोभासं अकासि। ततियपादुद्धरणकाले पथमुग्गतं पदुमं अन्तरधायि, पादसम्पटिच्छनत्थं अञ्ञं नवं पदुमं उग्गञ्छि। इमिनाव नियामेन यत्थ यत्थ गन्तुकामो होति, तत्थ तत्थापि महापदुमं उग्गच्छति। तेनेवस्स ‘‘पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धो’’ति नामं अहोसि।
Tattha imassa tāva therassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ito kappasatasahassamatthake padumuttaro nāma buddho loke udapādi, tassa paṭividdhasabbaññutaññāṇassa mahābodhipallaṅkato uṭṭhahantassa mahāpathaviyaṃ ṭhapetuṃ pāde ukkhittamatte pādasampaṭicchanatthaṃ mahantaṃ padumapupphaṃ uggañchi, tassa dhurapattāni navutihatthāni honti, kesaraṃ tiṃsahatthaṃ, kaṇṇikā dvādasahatthā, pādena patiṭṭhitaṭṭhānaṃ ekādasahatthaṃ. Tassa pana bhagavato sarīraṃ aṭṭhapaṇṇāsahatthubbedhaṃ ahosi. Tassa padumakaṇṇikāya dakkhiṇapāde patiṭṭhahante mahātumbamattā reṇu uggantvā sarīraṃ okiramānā otari, vāmapādassa ṭhapanakālepi tathārūpaṃyeva padumaṃ uggantvā pādaṃ sampaṭicchi. Tatopi uggantvā vuttappamāṇāva reṇu sarīraṃ okiri. Taṃ pana reṇuṃ abhibhavamānā tassa bhagavato sarīrappabhā nikkhamitvā yantanāḷikāya vissaṭṭhasuvaṇṇarasadhārā viya samantā dvādasayojanaṭṭhānaṃ ekobhāsaṃ akāsi. Tatiyapāduddharaṇakāle pathamuggataṃ padumaṃ antaradhāyi, pādasampaṭicchanatthaṃ aññaṃ navaṃ padumaṃ uggañchi. Imināva niyāmena yattha yattha gantukāmo hoti, tattha tatthāpi mahāpadumaṃ uggacchati. Tenevassa ‘‘padumuttarasammāsambuddho’’ti nāmaṃ ahosi.
एवं सो भगवा लोके उप्पज्जित्वा भिक्खुसतसहस्सपरिवारो महाजनस्स सङ्गहत्थाय गामनिगमराजधानीसु भिक्खाय चरन्तो हंसवतीनगरं सम्पापुणि । तस्स आगतभावं सुत्वा पिता महाराजा पच्चुग्गमनं अकासि। सत्था तस्स धम्मकथं कथेसि। देसनापरियोसाने केचि सोतापन्ना केचि सकदागामी केचि अनागामी केचि अरहत्तं पापुणिंसु। राजा स्वातनाय दसबलं निमन्तेत्वा पुनदिवसे कालं आरोचापेत्वा भिक्खुसतसहस्सपरिवारस्स भगवतो सकनिवेसने महादानं अदासि। सत्था भत्तानुमोदनं कत्वा विहारमेव गतो। तेनेव नियामेन पुनदिवसे नागरा, पुनदिवसे राजाति दीघमद्धानं दानं अदंसु।
Evaṃ so bhagavā loke uppajjitvā bhikkhusatasahassaparivāro mahājanassa saṅgahatthāya gāmanigamarājadhānīsu bhikkhāya caranto haṃsavatīnagaraṃ sampāpuṇi . Tassa āgatabhāvaṃ sutvā pitā mahārājā paccuggamanaṃ akāsi. Satthā tassa dhammakathaṃ kathesi. Desanāpariyosāne keci sotāpannā keci sakadāgāmī keci anāgāmī keci arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Rājā svātanāya dasabalaṃ nimantetvā punadivase kālaṃ ārocāpetvā bhikkhusatasahassaparivārassa bhagavato sakanivesane mahādānaṃ adāsi. Satthā bhattānumodanaṃ katvā vihārameva gato. Teneva niyāmena punadivase nāgarā, punadivase rājāti dīghamaddhānaṃ dānaṃ adaṃsu.
तस्मिं काले अयं थेरो हंसवतीनगरे गहपतिमहासालकुले निब्बत्तो। एकदिवसं बुद्धानं धम्मदेसनाकाले हंसवतीनगरवासिनो गन्धमालादिहत्थे येन बुद्धो, येन धम्मो, येन सङ्घो, तन्निन्ने तप्पोणे तप्पब्भारे गच्छन्ते दिस्वा तेन महाजनेन सद्धिं धम्मदेसनट्ठानं अगमासि। तस्मिञ्च समये पदुमुत्तरो भगवा अत्तनो सासने पठमं पटिविद्धधम्मं एकं भिक्खुं एतदग्गट्ठाने ठपेसि। सो कुलपुत्तो तं कारणं सुत्वा ‘‘महा वतायं भिक्खु, ठपेत्वा किर बुद्धं अञ्ञो इमिना पठमतरं पटिविद्धधम्मो नाम नत्थि। अहो वताहम्पि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने पठमं धम्मं पटिविज्झनसमत्थो भवेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा देसनापरियोसाने भगवन्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘स्वे मय्हं भिक्खं गण्हथा’’ति निमन्तेसि। सत्था अधिवासेसि।
Tasmiṃ kāle ayaṃ thero haṃsavatīnagare gahapatimahāsālakule nibbatto. Ekadivasaṃ buddhānaṃ dhammadesanākāle haṃsavatīnagaravāsino gandhamālādihatthe yena buddho, yena dhammo, yena saṅgho, tanninne tappoṇe tappabbhāre gacchante disvā tena mahājanena saddhiṃ dhammadesanaṭṭhānaṃ agamāsi. Tasmiñca samaye padumuttaro bhagavā attano sāsane paṭhamaṃ paṭividdhadhammaṃ ekaṃ bhikkhuṃ etadaggaṭṭhāne ṭhapesi. So kulaputto taṃ kāraṇaṃ sutvā ‘‘mahā vatāyaṃ bhikkhu, ṭhapetvā kira buddhaṃ añño iminā paṭhamataraṃ paṭividdhadhammo nāma natthi. Aho vatāhampi anāgate ekassa buddhassa sāsane paṭhamaṃ dhammaṃ paṭivijjhanasamattho bhaveyya’’nti cintetvā desanāpariyosāne bhagavantaṃ upasaṅkamitvā ‘‘sve mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti nimantesi. Satthā adhivāsesi.
सो भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा सकनिवेसनं गन्त्वा सब्बरत्तिं बुद्धानं निसज्जनट्ठानं गन्धदाममालादामादीहि अलङ्करित्वा पणीतं खादनीयं भोजनीयं पटियादापेत्वा तस्सा रत्तिया अच्चयेन सकनिवेसने भिक्खुसतसहस्सपरिवारस्स भगवतो विचित्रयागुखज्जकपरिवारं नानारससूपब्यञ्जनं गन्धसालिभोजनं दत्वा भत्तकिच्चपरियोसाने तिचीवरपहोनके वङ्गपट्टे तथागतस्स पादमूले ठपेत्वा चिन्तेसि – ‘‘नाहं परित्तकस्स ठानस्सत्थाय चरामि, महन्तं ठानं पत्थेन्तो चरामि, न खो पन सक्का एकमेव दिवसं दानं दत्वा तं ठानन्तरं पत्थेतु’’न्ति ‘‘अनुपटिपाटिया सत्त दिवसानि महादानं दत्वा पत्थेस्सामी’’ति। सो तेनेव नियामेन सत्त दिवसानि महादानं दत्वा भत्तकिच्चपरियोसाने दुस्सकोट्ठागारं विवरापेत्वा उत्तमसुखुमवत्थं बुद्धानं पादमूले ठपेत्वा भिक्खुसतसहस्सं तिचीवरेन अच्छादेत्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा, ‘‘भन्ते, यो तुम्हेहि इतो सत्तदिवसमत्थके भिक्खु एतदग्गे ठपितो, अहम्पि सो भिक्खु विय अनागते उप्पज्जनकबुद्धस्स सासने पब्बजित्वा पठमं धम्मं पटिविज्झितुं समत्थो भवेय्य’’न्ति वत्वा सत्थु पादमूले सीसं कत्वा निपज्जि।
So bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā sakanivesanaṃ gantvā sabbarattiṃ buddhānaṃ nisajjanaṭṭhānaṃ gandhadāmamālādāmādīhi alaṅkaritvā paṇītaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ paṭiyādāpetvā tassā rattiyā accayena sakanivesane bhikkhusatasahassaparivārassa bhagavato vicitrayāgukhajjakaparivāraṃ nānārasasūpabyañjanaṃ gandhasālibhojanaṃ datvā bhattakiccapariyosāne ticīvarapahonake vaṅgapaṭṭe tathāgatassa pādamūle ṭhapetvā cintesi – ‘‘nāhaṃ parittakassa ṭhānassatthāya carāmi, mahantaṃ ṭhānaṃ patthento carāmi, na kho pana sakkā ekameva divasaṃ dānaṃ datvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetu’’nti ‘‘anupaṭipāṭiyā satta divasāni mahādānaṃ datvā patthessāmī’’ti. So teneva niyāmena satta divasāni mahādānaṃ datvā bhattakiccapariyosāne dussakoṭṭhāgāraṃ vivarāpetvā uttamasukhumavatthaṃ buddhānaṃ pādamūle ṭhapetvā bhikkhusatasahassaṃ ticīvarena acchādetvā tathāgataṃ upasaṅkamitvā, ‘‘bhante, yo tumhehi ito sattadivasamatthake bhikkhu etadagge ṭhapito, ahampi so bhikkhu viya anāgate uppajjanakabuddhassa sāsane pabbajitvā paṭhamaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ samattho bhaveyya’’nti vatvā satthu pādamūle sīsaṃ katvā nipajji.
सत्था तस्स वचनं सुत्वा ‘‘इमिना कुलपुत्तेन महाअधिकारो कतो, समिज्झिस्सति नु खो एतस्स अयं पत्थना नो’’ति अनागतंसञाणं पेसेत्वा आवज्जेन्तो ‘‘समिज्झिस्सती’’ति पस्सि। बुद्धानञ्हि अतीतं वा अनागतं वा पच्चुप्पन्नं वा आरब्भ आवज्जेन्तानं आवरणं नाम नत्थि, अनेककप्पकोटिसतसहस्सन्तरम्पि च अतीतं वा अनागतं वा चक्कवाळसहस्सन्तरम्पि च पच्चुप्पन्नं वा आवज्जनपटिबद्धमेव मनसिकारपटिबद्धमेव होति। एवं अप्पटिवत्तियेन ञाणेन सो भगवा इदं अद्दस – ‘‘अनागते सतसहस्सकप्पपरियोसाने गोतमो नाम बुद्धो लोके उप्पज्जिस्सति, तदा इमस्स पत्थना समिज्झिस्सती’’ति। अथ नं एवमाह – ‘‘अम्भो, कुलपुत्त, अनागते सतसहस्सकप्पपरियोसाने गोतमो नाम बुद्धो लोके उप्पज्जिस्सति , त्वं तस्स पठमकधम्मदेसनाय तेपरिवट्टधम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तपरियोसाने अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सहस्सनयसम्पन्ने सोतापत्तिफले पतिट्ठहिस्ससी’’ति।
Satthā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘iminā kulaputtena mahāadhikāro kato, samijjhissati nu kho etassa ayaṃ patthanā no’’ti anāgataṃsañāṇaṃ pesetvā āvajjento ‘‘samijjhissatī’’ti passi. Buddhānañhi atītaṃ vā anāgataṃ vā paccuppannaṃ vā ārabbha āvajjentānaṃ āvaraṇaṃ nāma natthi, anekakappakoṭisatasahassantarampi ca atītaṃ vā anāgataṃ vā cakkavāḷasahassantarampi ca paccuppannaṃ vā āvajjanapaṭibaddhameva manasikārapaṭibaddhameva hoti. Evaṃ appaṭivattiyena ñāṇena so bhagavā idaṃ addasa – ‘‘anāgate satasahassakappapariyosāne gotamo nāma buddho loke uppajjissati, tadā imassa patthanā samijjhissatī’’ti. Atha naṃ evamāha – ‘‘ambho, kulaputta, anāgate satasahassakappapariyosāne gotamo nāma buddho loke uppajjissati , tvaṃ tassa paṭhamakadhammadesanāya teparivaṭṭadhammacakkappavattanasuttantapariyosāne aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sahassanayasampanne sotāpattiphale patiṭṭhahissasī’’ti.
इति सत्था तं कुलपुत्तं ब्याकरित्वा चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानि देसेत्वा अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। तस्स परिनिब्बुतस्स सरीरं सुवण्णक्खन्धो विय एकग्घनं अहोसि, सरीरचेतियं पनस्सुब्बेधेन सत्तयोजनिकं अकंसु। इट्ठका सुवण्णमया अहेसुं, हरितालमनोसिलाय मत्तिकाकिच्चं, तेलेन उदककिच्चं साधयिंसु। बुद्धानं धरमानकाले सरीरप्पभा द्वादसयोजनिकं फरि, परिनिब्बुतानं पन तेसं रस्मि निक्खमित्वा समन्ता योजनसतं अवत्थरि।
Iti satthā taṃ kulaputtaṃ byākaritvā caturāsīti dhammakkhandhasahassāni desetvā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Tassa parinibbutassa sarīraṃ suvaṇṇakkhandho viya ekagghanaṃ ahosi, sarīracetiyaṃ panassubbedhena sattayojanikaṃ akaṃsu. Iṭṭhakā suvaṇṇamayā ahesuṃ, haritālamanosilāya mattikākiccaṃ, telena udakakiccaṃ sādhayiṃsu. Buddhānaṃ dharamānakāle sarīrappabhā dvādasayojanikaṃ phari, parinibbutānaṃ pana tesaṃ rasmi nikkhamitvā samantā yojanasataṃ avatthari.
अयं सेट्ठि बुद्धानं सरीरचेतियं परिवारेत्वा सहस्सरतनग्घियानि कारेसि। चेतियपतिट्ठापनदिवसे अन्तोचेतिये रतनघरं कारेसि। सो वस्ससतसहस्सं महन्तं दानादिमयं कल्याणकम्मं कत्वा ततो चुतो देवपुरे निब्बत्ति। तस्स देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तस्सेव नवनवुति कप्पसहस्सानि नव कप्पसतानि नव च कप्पा समतिक्कन्ता। एत्तकस्स कालस्स अच्चयेन इतो एकनवुतिकप्पमत्थके अयं कुलपुत्तो बन्धुमतीनगरस्स द्वारसमीपे गामे कुटुम्बियगेहे निब्बत्तो। तस्स महाकालोति नामं अहोसि, कनिट्ठभाता पनस्स चूळकालो नाम।
Ayaṃ seṭṭhi buddhānaṃ sarīracetiyaṃ parivāretvā sahassaratanagghiyāni kāresi. Cetiyapatiṭṭhāpanadivase antocetiye ratanagharaṃ kāresi. So vassasatasahassaṃ mahantaṃ dānādimayaṃ kalyāṇakammaṃ katvā tato cuto devapure nibbatti. Tassa devesu ca manussesu ca saṃsarantasseva navanavuti kappasahassāni nava kappasatāni nava ca kappā samatikkantā. Ettakassa kālassa accayena ito ekanavutikappamatthake ayaṃ kulaputto bandhumatīnagarassa dvārasamīpe gāme kuṭumbiyagehe nibbatto. Tassa mahākāloti nāmaṃ ahosi, kaniṭṭhabhātā panassa cūḷakālo nāma.
तस्मिं समये विपस्सी बोधिसत्तो तुसितपुरा चवित्वा बन्धुमतीनगरे बन्धुमस्स रञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं निब्बत्तो। अनुक्कमेन सब्बञ्ञुतं पत्वा धम्मदेसनत्थाय महाब्रह्मुना आयाचितो ‘‘कस्स नु खो पठमं धम्मं देसेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो कनिट्ठं खण्डं नाम राजकुमारं तिस्सञ्च पुरोहितपुत्तं ‘‘पठमं धम्मं पटिविज्झितुं समत्था’’ति दिस्वा ‘‘तेसञ्च धम्मं देसेस्सामि, पितु च सङ्गहं करिस्सामी’’ति बोधिमण्डतो आकासेनेव आगन्त्वा खेमे मिगदाये ओतिण्णो ते पक्कोसापेत्वा धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने ते द्वेपि जना चतुरासीतिया पाणसहस्सेहि सद्धिं अरहत्तफले पतिट्ठहिंसु।
Tasmiṃ samaye vipassī bodhisatto tusitapurā cavitvā bandhumatīnagare bandhumassa rañño aggamahesiyā kucchismiṃ nibbatto. Anukkamena sabbaññutaṃ patvā dhammadesanatthāya mahābrahmunā āyācito ‘‘kassa nu kho paṭhamaṃ dhammaṃ desessāmī’’ti cintetvā attano kaniṭṭhaṃ khaṇḍaṃ nāma rājakumāraṃ tissañca purohitaputtaṃ ‘‘paṭhamaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ samatthā’’ti disvā ‘‘tesañca dhammaṃ desessāmi, pitu ca saṅgahaṃ karissāmī’’ti bodhimaṇḍato ākāseneva āgantvā kheme migadāye otiṇṇo te pakkosāpetvā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne te dvepi janā caturāsītiyā pāṇasahassehi saddhiṃ arahattaphale patiṭṭhahiṃsu.
अथापरेपि बोधिसत्तकाले अनुपब्बजिता चतुरासीतिसहस्सा कुलपुत्ता तं पवत्तिं सुत्वा सत्थु सन्तिकं आगन्त्वा धम्मदेसनं सुत्वा अरहत्तफले पतिट्ठहिंसु। सत्था तं तत्थेव खण्डत्थेरं अग्गसावकट्ठाने, तिस्सत्थेरं दुतियसावकट्ठाने ठपेसि। राजापि तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘पुत्तं पस्सिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा धम्मदेसनं सुत्वा तीसु सरणेसु पतिट्ठाय सत्थारं स्वातनाय निमन्तेत्वा अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि।
Athāparepi bodhisattakāle anupabbajitā caturāsītisahassā kulaputtā taṃ pavattiṃ sutvā satthu santikaṃ āgantvā dhammadesanaṃ sutvā arahattaphale patiṭṭhahiṃsu. Satthā taṃ tattheva khaṇḍattheraṃ aggasāvakaṭṭhāne, tissattheraṃ dutiyasāvakaṭṭhāne ṭhapesi. Rājāpi taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘puttaṃ passissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā dhammadesanaṃ sutvā tīsu saraṇesu patiṭṭhāya satthāraṃ svātanāya nimantetvā abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi.
सो पासादवरगतो निसीदित्वा चिन्तेसि – ‘‘मय्हं जेट्ठपुत्तो निक्खमित्वा बुद्धो जातो, दुतियपुत्तो मे अग्गसावको, पुरोहितपुत्तो दुतियसावको। इमे च अवसेसभिक्खू गिहिकालेपि मय्हं पुत्तमेव परिवारेत्वा विचरिंसु, इमे पुब्बेपि दानिपि मय्हमेव भारा, अहमेव ते चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहिस्सामि, अञ्ञेसं ओकासं न दस्सामी’’ति। विहारद्वारकोट्ठकतो पट्ठाय याव राजगेहद्वारा उभोसु पस्सेसु खदिरपाकारं कारेत्वा वत्थेहि पटिच्छादापेत्वा उपरि सुवण्णतारकविचित्तं समोलम्बिततालक्खन्धमत्तविविधपुप्फदामवितानं कारेत्वा हेट्ठाभूमिं विचित्तत्थरणेहि सन्थरापेत्वा अन्तो उभोसु पस्सेसु मालागच्छकेसु पुण्णघटे सकलमग्गवासत्थाय च गन्धन्तरेसु पुप्फानि पुप्फन्तरेसु गन्धे च ठपापेत्वा भगवतो कालं आरोचापेसि। भगवा भिक्खुसङ्घपरिवुतो अन्तोसाणियाव राजगेहं गन्त्वा भत्तकिच्चं कत्वा विहारं पच्चागच्छति। अञ्ञो कोचि दट्ठुम्पि न लभति, कुतो पन भिक्खं वा दातुं पूजं वा कातुं।
So pāsādavaragato nisīditvā cintesi – ‘‘mayhaṃ jeṭṭhaputto nikkhamitvā buddho jāto, dutiyaputto me aggasāvako, purohitaputto dutiyasāvako. Ime ca avasesabhikkhū gihikālepi mayhaṃ puttameva parivāretvā vicariṃsu, ime pubbepi dānipi mayhameva bhārā, ahameva te catūhi paccayehi upaṭṭhahissāmi, aññesaṃ okāsaṃ na dassāmī’’ti. Vihāradvārakoṭṭhakato paṭṭhāya yāva rājagehadvārā ubhosu passesu khadirapākāraṃ kāretvā vatthehi paṭicchādāpetvā upari suvaṇṇatārakavicittaṃ samolambitatālakkhandhamattavividhapupphadāmavitānaṃ kāretvā heṭṭhābhūmiṃ vicittattharaṇehi santharāpetvā anto ubhosu passesu mālāgacchakesu puṇṇaghaṭe sakalamaggavāsatthāya ca gandhantaresu pupphāni pupphantaresu gandhe ca ṭhapāpetvā bhagavato kālaṃ ārocāpesi. Bhagavā bhikkhusaṅghaparivuto antosāṇiyāva rājagehaṃ gantvā bhattakiccaṃ katvā vihāraṃ paccāgacchati. Añño koci daṭṭhumpi na labhati, kuto pana bhikkhaṃ vā dātuṃ pūjaṃ vā kātuṃ.
नागरा चिन्तेसुं – ‘‘अज्ज सत्थु लोके उप्पन्नस्स सत्तमासाधिकानि सत्त संवच्छरानि, मयञ्च दट्ठुम्पि न लभाम, पगेव भिक्खं वा दातुं पूजं वा कातुं धम्मं वा सोतुं। राजा ‘मय्हं एव बुद्धो, मय्हं धम्मो, मय्हं सङ्घो’ति ममायित्वा सयमेव उपट्ठहति। सत्था च उप्पज्जमानो सदेवकस्स लोकस्स अत्थाय उप्पन्नो, न रञ्ञोयेव अत्थाय। न हि रञ्ञोयेव निरयो उण्हो, अञ्ञेसं नीलुप्पलवनसदिसो। तस्मा राजानं एवं वदाम ‘सचे नो सत्थारं देति, इच्चेतं कुसलं। नो चे देति, रञ्ञा सद्धिं युज्झित्वा सङ्घं गहेत्वा दानादीनि पुञ्ञानि करोम। न सक्का खो पन सुद्धनागरेहेव एवं कातुं, एकं जेट्ठकपुरिसम्पि गण्हामा’’’ति सेनापतिं उपसङ्कमित्वा तस्स तमत्थं आरोचेत्वा ‘‘सामि किं अम्हाकं पक्खो होहिसि, उदाहु रञ्ञो’’ति आहंसु। सो आह – ‘‘तुम्हाकं पक्खो होमि, अपिच खो पन पठमदिवसो मय्हं दातब्बो’’ति। ते सम्पटिच्छिंसु।
Nāgarā cintesuṃ – ‘‘ajja satthu loke uppannassa sattamāsādhikāni satta saṃvaccharāni, mayañca daṭṭhumpi na labhāma, pageva bhikkhaṃ vā dātuṃ pūjaṃ vā kātuṃ dhammaṃ vā sotuṃ. Rājā ‘mayhaṃ eva buddho, mayhaṃ dhammo, mayhaṃ saṅgho’ti mamāyitvā sayameva upaṭṭhahati. Satthā ca uppajjamāno sadevakassa lokassa atthāya uppanno, na raññoyeva atthāya. Na hi raññoyeva nirayo uṇho, aññesaṃ nīluppalavanasadiso. Tasmā rājānaṃ evaṃ vadāma ‘sace no satthāraṃ deti, iccetaṃ kusalaṃ. No ce deti, raññā saddhiṃ yujjhitvā saṅghaṃ gahetvā dānādīni puññāni karoma. Na sakkā kho pana suddhanāgareheva evaṃ kātuṃ, ekaṃ jeṭṭhakapurisampi gaṇhāmā’’’ti senāpatiṃ upasaṅkamitvā tassa tamatthaṃ ārocetvā ‘‘sāmi kiṃ amhākaṃ pakkho hohisi, udāhu rañño’’ti āhaṃsu. So āha – ‘‘tumhākaṃ pakkho homi, apica kho pana paṭhamadivaso mayhaṃ dātabbo’’ti. Te sampaṭicchiṃsu.
सो राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘नागरा, देव, तुम्हाकं कुपिता’’ति आह। किमत्थं ताताति? सत्थारं किर तुम्हेव उपट्ठहथ, अम्हे न लभामाति। सचे इदानिपि लभन्ति, न कुप्पन्ति। अलभन्ता तुम्हेहि सद्धिं युज्झितुकामा, देवाति। युज्झामि, तात, न भिक्खुसङ्घं देमीति। देव, तुम्हाकं दासा तुम्हेहि सद्धिं युज्झामाति वदन्ति, तुम्हे कं गण्हित्वा युज्झिस्सथाति? ननु त्वं सेनापतीति? नागरेहि विना असमत्थो अहं, देवाति। ततो राजा ‘‘बलवन्तो नागरा, सेनापतिपि तेसंयेव पक्खो’’ति ञत्वा ‘‘अञ्ञानि सत्तमासाधिकानि सत्त संवच्छरानि मय्हं भिक्खुसङ्घं देन्तू’’ति आह। नागरा न सम्पटिच्छिंसु। राजा ‘‘छब्बस्सानि पञ्चवस्सानी’’ति एवं हापेत्वा अञ्ञे सत्त दिवसे याचि । नागरा ‘‘अतिकक्खळं दानि रञ्ञा सद्धिं कातुं न वट्टती’’ति अनुजानिंसु। राजा सत्तमासाधिकानं सत्तन्नं संवच्छरानं सज्जितं दानमुखं सत्तन्नमेव दिवसानं सज्जेत्वा छ दिवसे केसञ्चि अपस्सन्तानंयेव दानं दत्वा सत्तमे दिवसे नागरे पक्कोसापेत्वा ‘‘सक्खिस्सथ, ताता, एवरूपं दानं दातु’’न्ति आह। तेपि ‘‘ननु अम्हेयेव निस्सायेतं देवस्स उप्पन्न’’न्ति वत्वा ‘‘सक्खिस्सामा’’ति आहंसु। राजा पिट्ठिहत्थेन अस्सूनि पुञ्छमानो भगवन्तं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, अट्ठसट्ठिभिक्खुसतसहस्सं अञ्ञस्सु भारं अकत्वा यावजीवं चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहिस्सामीति चिन्तेसिं, नागरानं दानि मे अनुञ्ञातं, नागरा हि ‘मयं दानं दातुं न लभामा’ति भगवा कुप्पन्ति। स्वेव पट्ठाय तेसं अनुग्गहं करोथा’’ति आह।
So rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘nāgarā, deva, tumhākaṃ kupitā’’ti āha. Kimatthaṃ tātāti? Satthāraṃ kira tumheva upaṭṭhahatha, amhe na labhāmāti. Sace idānipi labhanti, na kuppanti. Alabhantā tumhehi saddhiṃ yujjhitukāmā, devāti. Yujjhāmi, tāta, na bhikkhusaṅghaṃ demīti. Deva, tumhākaṃ dāsā tumhehi saddhiṃ yujjhāmāti vadanti, tumhe kaṃ gaṇhitvā yujjhissathāti? Nanu tvaṃ senāpatīti? Nāgarehi vinā asamattho ahaṃ, devāti. Tato rājā ‘‘balavanto nāgarā, senāpatipi tesaṃyeva pakkho’’ti ñatvā ‘‘aññāni sattamāsādhikāni satta saṃvaccharāni mayhaṃ bhikkhusaṅghaṃ dentū’’ti āha. Nāgarā na sampaṭicchiṃsu. Rājā ‘‘chabbassāni pañcavassānī’’ti evaṃ hāpetvā aññe satta divase yāci . Nāgarā ‘‘atikakkhaḷaṃ dāni raññā saddhiṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti anujāniṃsu. Rājā sattamāsādhikānaṃ sattannaṃ saṃvaccharānaṃ sajjitaṃ dānamukhaṃ sattannameva divasānaṃ sajjetvā cha divase kesañci apassantānaṃyeva dānaṃ datvā sattame divase nāgare pakkosāpetvā ‘‘sakkhissatha, tātā, evarūpaṃ dānaṃ dātu’’nti āha. Tepi ‘‘nanu amheyeva nissāyetaṃ devassa uppanna’’nti vatvā ‘‘sakkhissāmā’’ti āhaṃsu. Rājā piṭṭhihatthena assūni puñchamāno bhagavantaṃ vanditvā, ‘‘bhante, aṭṭhasaṭṭhibhikkhusatasahassaṃ aññassu bhāraṃ akatvā yāvajīvaṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahissāmīti cintesiṃ, nāgarānaṃ dāni me anuññātaṃ, nāgarā hi ‘mayaṃ dānaṃ dātuṃ na labhāmā’ti bhagavā kuppanti. Sveva paṭṭhāya tesaṃ anuggahaṃ karothā’’ti āha.
अथ दुतियदिवसे सेनापति महादानं अदासि। ततो नागरा रञ्ञा कतसक्कारतो उत्तरितरं सक्कारसम्मानं कत्वा दानं अदंसु। एतेनेव नियामेन सकलनगरस्स पटिपाटिया गताय द्वारगामवासिनो सक्कारसम्मानं सज्जयिंसु। महाकालकुटुम्बिको चूळकालं आह – ‘‘दसबलस्स सक्कारसम्मानं स्वेव अम्हाकं पापुणाति, किं सक्कारं करिस्सामा’’ति? त्वमेव भातिक जानाहीति। सचे मय्हं रुचिया करोसि, अम्हाकं सोळसकरीसमत्तेसु खेत्तेसु गहितगब्भा सालियो अत्थि। सालिगब्भं फालेत्वा आदाय बुद्धानं अनुच्छविकं पचापेमाति। एवं कयिरमाने कस्सचि उपकारो न होति, तस्मा नेतं मय्हं रुच्चतीति। सचे त्वं एवं न करोसि, अहं मय्हं सन्तकं ममायितुं लभामीति सोळसकरीसमत्तं खेत्तं मज्झे भिन्दित्वा अट्ठकरीसट्ठाने सीमं ठपेत्वा सालिगब्भं फालेत्वा आदाय असम्भिन्ने खीरे पचापेत्वा चतुमधुरं पक्खिपित्वा बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स अदासि। कुटुम्बिकस्स खो गब्भं फालेत्वा गहितगहितट्ठानं पुन पूरति। पुथुककाले पुथुकग्गं नाम अदासि, गामवासीहि सद्धिं अग्गसस्सं नाम अदासि, लायने लायनग्गं, वेणिकरणे वेणग्गं, कलापादीसु कलापग्गं खलग्गं खलभण्डग्गं कोट्ठग्गन्ति। एवं सो एकसस्सेव नव वारे अग्गदानं अदासि। तम्पि सस्सं अतिरेकं उट्ठानसम्पन्नं अहोसि।
Atha dutiyadivase senāpati mahādānaṃ adāsi. Tato nāgarā raññā katasakkārato uttaritaraṃ sakkārasammānaṃ katvā dānaṃ adaṃsu. Eteneva niyāmena sakalanagarassa paṭipāṭiyā gatāya dvāragāmavāsino sakkārasammānaṃ sajjayiṃsu. Mahākālakuṭumbiko cūḷakālaṃ āha – ‘‘dasabalassa sakkārasammānaṃ sveva amhākaṃ pāpuṇāti, kiṃ sakkāraṃ karissāmā’’ti? Tvameva bhātika jānāhīti. Sace mayhaṃ ruciyā karosi, amhākaṃ soḷasakarīsamattesu khettesu gahitagabbhā sāliyo atthi. Sāligabbhaṃ phāletvā ādāya buddhānaṃ anucchavikaṃ pacāpemāti. Evaṃ kayiramāne kassaci upakāro na hoti, tasmā netaṃ mayhaṃ ruccatīti. Sace tvaṃ evaṃ na karosi, ahaṃ mayhaṃ santakaṃ mamāyituṃ labhāmīti soḷasakarīsamattaṃ khettaṃ majjhe bhinditvā aṭṭhakarīsaṭṭhāne sīmaṃ ṭhapetvā sāligabbhaṃ phāletvā ādāya asambhinne khīre pacāpetvā catumadhuraṃ pakkhipitvā buddhappamukhassa saṅghassa adāsi. Kuṭumbikassa kho gabbhaṃ phāletvā gahitagahitaṭṭhānaṃ puna pūrati. Puthukakāle puthukaggaṃ nāma adāsi, gāmavāsīhi saddhiṃ aggasassaṃ nāma adāsi, lāyane lāyanaggaṃ, veṇikaraṇe veṇaggaṃ, kalāpādīsu kalāpaggaṃ khalaggaṃ khalabhaṇḍaggaṃ koṭṭhagganti. Evaṃ so ekasasseva nava vāre aggadānaṃ adāsi. Tampi sassaṃ atirekaṃ uṭṭhānasampannaṃ ahosi.
याव बुद्धा धरति, याव च सङ्घो धरति, एतेनेव नियामेन कल्याणकम्मं कत्वा ततो चुतो देवलोके निब्बत्तित्वा देवेसु चेव मनुस्सेसु च संसरन्तो एकनवुतिकप्पे सम्पत्तिं अनुभवित्वा अम्हाकं सत्थु लोके उप्पन्नकाले कपिलवत्थुनगरस्स अविदूरे दोणवत्थुब्राह्मणगामे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे कोण्डञ्ञमाणवोति नामं अकंसु। सो वुड्ढिमन्वाय तयो वेदे उग्गहेत्वा लक्खणमन्तानं पारं अगमासि। तेन समयेन अम्हाकं बोधिसत्तो तुसितपुरा चवित्वा कपिलवत्थुपुरे निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे अट्ठुत्तरं ब्राह्मणसतं अहतवत्थेहि अच्छादेत्वा अप्पोदकं मधुपायासं पायेत्वा तेसं अन्तरे अट्ठ जने उच्चिनित्वा महातले निसीदापेत्वा अलङ्कतपटियत्तं बोधिसत्तं दुकूलचुम्बटके निपज्जापेत्वा लक्खणपरिग्गहणत्थं तेसं सन्तिकं आनयिंसु। धुरासने निसिन्नब्राह्मणो महापुरिसस्स सरीरसम्पत्तिं ओलोकेत्वा द्वे अङ्गुलियो उक्खिपि। एवं पटिपाटिया सत्त जना उक्खिपिंसु। तेसं पन सब्बनवको कोण्डञ्ञमाणवो, सो बोधिसत्तस्स लक्खणवरनिप्फत्तिं ओलोकेत्वा ‘‘अगारमज्झे ठानकारणं नत्थि, एकन्तेनेस विवट्टच्छदो बुद्धो भविस्सती’’ति एकमेव अङ्गुलिं उक्खिपि। इतरे पन सत्त जना ‘‘सचे अगारं अज्झावसिस्सति, राजा भविस्सति चक्कवत्ती। सचे पब्बजिस्सति, बुद्धो भविस्सती’’ति द्वे गतियो दिस्वा द्वे अङ्गुलियो उक्खिपिंसु। अयं पन कोण्डञ्ञो कताधिकारो पच्छिमभविकसत्तो पञ्ञाय इतरे सत्त जने अभिभवित्वा ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतस्स अगारमज्झे ठानकरणं नाम नत्थि, निस्संसयं बुद्धो भविस्सती’’ति एकमेव गतिं अद्दस, तस्मा एकं अङ्गुलिं उक्खिपि। ततो ब्राह्मणा अत्तनो घरानि गन्त्वा पुत्ते आमन्तयिंसु – ‘‘ताता, अम्हे महल्लका, सुद्धोदनमहाराजस्स पुत्तं सब्बञ्ञुतप्पत्तं मयं सम्भावेय्याम वा नो वा। तुम्हे तस्मिं कुमारे सब्बञ्ञुतं पत्ते तस्स सासने पब्बजेय्याथा’’ति।
Yāva buddhā dharati, yāva ca saṅgho dharati, eteneva niyāmena kalyāṇakammaṃ katvā tato cuto devaloke nibbattitvā devesu ceva manussesu ca saṃsaranto ekanavutikappe sampattiṃ anubhavitvā amhākaṃ satthu loke uppannakāle kapilavatthunagarassa avidūre doṇavatthubrāhmaṇagāme brāhmaṇamahāsālakule nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase koṇḍaññamāṇavoti nāmaṃ akaṃsu. So vuḍḍhimanvāya tayo vede uggahetvā lakkhaṇamantānaṃ pāraṃ agamāsi. Tena samayena amhākaṃ bodhisatto tusitapurā cavitvā kapilavatthupure nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase aṭṭhuttaraṃ brāhmaṇasataṃ ahatavatthehi acchādetvā appodakaṃ madhupāyāsaṃ pāyetvā tesaṃ antare aṭṭha jane uccinitvā mahātale nisīdāpetvā alaṅkatapaṭiyattaṃ bodhisattaṃ dukūlacumbaṭake nipajjāpetvā lakkhaṇapariggahaṇatthaṃ tesaṃ santikaṃ ānayiṃsu. Dhurāsane nisinnabrāhmaṇo mahāpurisassa sarīrasampattiṃ oloketvā dve aṅguliyo ukkhipi. Evaṃ paṭipāṭiyā satta janā ukkhipiṃsu. Tesaṃ pana sabbanavako koṇḍaññamāṇavo, so bodhisattassa lakkhaṇavaranipphattiṃ oloketvā ‘‘agāramajjhe ṭhānakāraṇaṃ natthi, ekantenesa vivaṭṭacchado buddho bhavissatī’’ti ekameva aṅguliṃ ukkhipi. Itare pana satta janā ‘‘sace agāraṃ ajjhāvasissati, rājā bhavissati cakkavattī. Sace pabbajissati, buddho bhavissatī’’ti dve gatiyo disvā dve aṅguliyo ukkhipiṃsu. Ayaṃ pana koṇḍañño katādhikāro pacchimabhavikasatto paññāya itare satta jane abhibhavitvā ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgatassa agāramajjhe ṭhānakaraṇaṃ nāma natthi, nissaṃsayaṃ buddho bhavissatī’’ti ekameva gatiṃ addasa, tasmā ekaṃ aṅguliṃ ukkhipi. Tato brāhmaṇā attano gharāni gantvā putte āmantayiṃsu – ‘‘tātā, amhe mahallakā, suddhodanamahārājassa puttaṃ sabbaññutappattaṃ mayaṃ sambhāveyyāma vā no vā. Tumhe tasmiṃ kumāre sabbaññutaṃ patte tassa sāsane pabbajeyyāthā’’ti.
सुद्धोदनमहाराजापि बोधिसत्तस्स धातियो आदिं कत्वा परिहारं उपट्ठपेन्तो बोधिसत्तं वुद्धिं आपादेसि। महासत्तोपि वुद्धिप्पत्तो देवो विय सम्पत्तिं अनुभवित्वा परिपक्के ञाणे कामेसु आदीनवं नेक्खम्मे च आनिसंसं दिस्वा राहुलकुमारस्स जातदिवसे छन्नसहायो कण्डकं आरुय्ह देवताहि विवटेन द्वारेन महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा तेनेव रत्तिभागेन तीणि रज्जानि अतिक्कमित्वा अनोमानदीतीरे पब्बजित्वा घटिकारमहाब्रह्मुना आभते अरहद्धजे गहितमत्तेयेव वस्ससट्ठिकत्थेरो विय पासादिकेन इरियापथेन राजगहं पत्वा तत्थ पिण्डाय चरित्वा पण्डवपब्बतच्छायाय पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा रञ्ञा मागधेन रज्जसिरिया निमन्तियमानोपि तं पटिक्खिपित्वा अनुक्कमेन उरुवेलं गन्त्वा ‘‘रमणीयो वत अयं भूमिभागो , अलं वतिदं कुलपुत्तस्स पधानत्थिकस्स पधानाया’’ति पधानाभिमुखं चित्तं उप्पादेत्वा तत्थ वासं उपगतो।
Suddhodanamahārājāpi bodhisattassa dhātiyo ādiṃ katvā parihāraṃ upaṭṭhapento bodhisattaṃ vuddhiṃ āpādesi. Mahāsattopi vuddhippatto devo viya sampattiṃ anubhavitvā paripakke ñāṇe kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā rāhulakumārassa jātadivase channasahāyo kaṇḍakaṃ āruyha devatāhi vivaṭena dvārena mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā teneva rattibhāgena tīṇi rajjāni atikkamitvā anomānadītīre pabbajitvā ghaṭikāramahābrahmunā ābhate arahaddhaje gahitamatteyeva vassasaṭṭhikatthero viya pāsādikena iriyāpathena rājagahaṃ patvā tattha piṇḍāya caritvā paṇḍavapabbatacchāyāya piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā raññā māgadhena rajjasiriyā nimantiyamānopi taṃ paṭikkhipitvā anukkamena uruvelaṃ gantvā ‘‘ramaṇīyo vata ayaṃ bhūmibhāgo , alaṃ vatidaṃ kulaputtassa padhānatthikassa padhānāyā’’ti padhānābhimukhaṃ cittaṃ uppādetvā tattha vāsaṃ upagato.
तेन समयेन इतरे सत्त ब्राह्मणा यथाकम्मं गता, सब्बदहरो पन लक्खणपरिग्गाहको कोण्डञ्ञमाणवो अरोगो। सो ‘‘महापुरिसो पब्बजितो’’ति सुत्वा तेसं ब्राह्मणानं पुत्ते उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘‘सिद्धत्थकुमारो किर पब्बजितो। सो हि निस्संसयं बुद्धो भविस्सति। सचे तुम्हाकं पितरो अरोगा अस्सु, अज्ज निक्खमित्वा पब्बजेय्युं। सचे तुम्हेपि इच्छथ, एथ मयं तं महापुरिसमनुपब्बजिस्सामा’’ति। ते सब्बे एकच्छन्दा भवितुं नासक्खिंसु। तयो जना न पब्बजिंसु, कोण्डञ्ञब्राह्मणं जेट्ठकं कत्वा इतरे चत्तारो पब्बजिंसु। इमे पञ्च पब्बजित्वा गामनिगमराजधानीसु भिक्खाय चरन्ता बोधिसत्तस्स सन्तिकं अगमिंसु। ते छब्बस्सानि बोधिसत्ते महापधानं पदहन्ते ‘‘इदानि बुद्धो भविस्सति इदानि बुद्धो भविस्सती’’ति महासत्तं उपट्ठहमाना सन्तिकावचरावस्स अहेसुं। यदा पन बोधिसत्तो एकतिलतण्डुलादीहि वीतिनामेन्तोपि दुक्करकारिकाय अरियधम्मपटिवेधस्स अभावं ञत्वा ओळारिकं आहारं आहरि, तदा ते पक्कमित्वा इसिपतनं अगमंसु।
Tena samayena itare satta brāhmaṇā yathākammaṃ gatā, sabbadaharo pana lakkhaṇapariggāhako koṇḍaññamāṇavo arogo. So ‘‘mahāpuriso pabbajito’’ti sutvā tesaṃ brāhmaṇānaṃ putte upasaṅkamitvā evamāha – ‘‘siddhatthakumāro kira pabbajito. So hi nissaṃsayaṃ buddho bhavissati. Sace tumhākaṃ pitaro arogā assu, ajja nikkhamitvā pabbajeyyuṃ. Sace tumhepi icchatha, etha mayaṃ taṃ mahāpurisamanupabbajissāmā’’ti. Te sabbe ekacchandā bhavituṃ nāsakkhiṃsu. Tayo janā na pabbajiṃsu, koṇḍaññabrāhmaṇaṃ jeṭṭhakaṃ katvā itare cattāro pabbajiṃsu. Ime pañca pabbajitvā gāmanigamarājadhānīsu bhikkhāya carantā bodhisattassa santikaṃ agamiṃsu. Te chabbassāni bodhisatte mahāpadhānaṃ padahante ‘‘idāni buddho bhavissati idāni buddho bhavissatī’’ti mahāsattaṃ upaṭṭhahamānā santikāvacarāvassa ahesuṃ. Yadā pana bodhisatto ekatilataṇḍulādīhi vītināmentopi dukkarakārikāya ariyadhammapaṭivedhassa abhāvaṃ ñatvā oḷārikaṃ āhāraṃ āhari, tadā te pakkamitvā isipatanaṃ agamaṃsu.
अथ बोधिसत्तो ओळारिकाहारपरिभोगेन छविमंसलोहितपारिपूरिं कत्वा विसाखपुण्णमदिवसे सुजाताय दिन्नं वरभोजनं भुञ्जित्वा सुवण्णपातिं नदिया पटिसोतं खिपित्वा ‘‘अज्ज बुद्धो भविस्सामी’’ति कतसन्निट्ठानो सायन्हसमये कालेन नागराजेन अनेकेहि थुतिसतेहि अभित्थवियमानो महाबोधिमण्डं आरुय्ह अचलट्ठाने पाचीनलोकधातुअभिमुखो पल्लङ्केन निसीदित्वा चतुरङ्गसमन्नागतं वीरियं अधिट्ठाय सूरिये धरमानेयेव मारबलं विधमित्वा पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्चूसकालसमनन्तरे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा अनुलोमपटिलोमं पच्चयाकारवट्टं सम्मसन्तो सब्बबुद्धेहि पटिविद्धं असाधारणं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झित्वा निब्बानारम्मणाय फलसमापत्तिया तत्थेव सत्ताहं वीतिनामेसि।
Atha bodhisatto oḷārikāhāraparibhogena chavimaṃsalohitapāripūriṃ katvā visākhapuṇṇamadivase sujātāya dinnaṃ varabhojanaṃ bhuñjitvā suvaṇṇapātiṃ nadiyā paṭisotaṃ khipitvā ‘‘ajja buddho bhavissāmī’’ti katasanniṭṭhāno sāyanhasamaye kālena nāgarājena anekehi thutisatehi abhitthaviyamāno mahābodhimaṇḍaṃ āruyha acalaṭṭhāne pācīnalokadhātuabhimukho pallaṅkena nisīditvā caturaṅgasamannāgataṃ vīriyaṃ adhiṭṭhāya sūriye dharamāneyeva mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā paccūsakālasamanantare paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā anulomapaṭilomaṃ paccayākāravaṭṭaṃ sammasanto sabbabuddhehi paṭividdhaṃ asādhāraṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā nibbānārammaṇāya phalasamāpattiyā tattheva sattāhaṃ vītināmesi.
एतेनेव उपायेन सत्तसत्ताहं बोधिमण्डे विहरित्वा राजायतनमूले मधुपिण्डिकभोजनं परिभुञ्जित्वा पुन अजपालनिग्रोधमूलं आगन्त्वा तत्थ निसिन्नो धम्मगम्भीरतं पच्चवेक्खित्वा अप्पोस्सुक्कताय चित्ते नमन्ते महाब्रह्मुना याचितो बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो तिक्खिन्द्रियादिभेदे सत्ते दिस्वा महाब्रह्मुनो धम्मदेसनाय पटिञ्ञं दत्वा ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेस्सामी’’ति आळारुदकानं कालकतभावं ञत्वा पुन चिन्तेन्तो ‘‘बहूपकारा खो पन मे पञ्चवग्गिया भिक्खू, ये मं पधानपहितत्तं उपट्ठहिंसु। यंनूनाहं पञ्चवग्गियानं भिक्खूनं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति चित्तं उप्पादेसि। इदं पन सब्बमेव बुद्धानं परिवितक्कमत्तमेव, ठपेत्वा पन कोण्डञ्ञब्राह्मणं अञ्ञो कोचि पठमं धम्मं पटिविज्झितुं समत्थो नाम नत्थि। सोपि एतदत्थमेव कप्पसतसहस्सं अधिकारकम्मं अकासि, बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स नव वारे अग्गसस्सदानं अदासि।
Eteneva upāyena sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe viharitvā rājāyatanamūle madhupiṇḍikabhojanaṃ paribhuñjitvā puna ajapālanigrodhamūlaṃ āgantvā tattha nisinno dhammagambhīrataṃ paccavekkhitvā appossukkatāya citte namante mahābrahmunā yācito buddhacakkhunā lokaṃ volokento tikkhindriyādibhede satte disvā mahābrahmuno dhammadesanāya paṭiññaṃ datvā ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ desessāmī’’ti āḷārudakānaṃ kālakatabhāvaṃ ñatvā puna cintento ‘‘bahūpakārā kho pana me pañcavaggiyā bhikkhū, ye maṃ padhānapahitattaṃ upaṭṭhahiṃsu. Yaṃnūnāhaṃ pañcavaggiyānaṃ bhikkhūnaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti cittaṃ uppādesi. Idaṃ pana sabbameva buddhānaṃ parivitakkamattameva, ṭhapetvā pana koṇḍaññabrāhmaṇaṃ añño koci paṭhamaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ samattho nāma natthi. Sopi etadatthameva kappasatasahassaṃ adhikārakammaṃ akāsi, buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa nava vāre aggasassadānaṃ adāsi.
अथ सत्था पत्तचीवरमादाय अनुपुब्बेन इसिपतनं गन्त्वा येन पञ्चवग्गिया भिक्खू, तेनुपसङ्कमि। ते तथागतं आगच्छन्तं दिस्वाव अत्तनो कतिकाय सण्ठातुं नासक्खिंसु। एको पत्तचीवरं पटिग्गहेसि, एको आसनं पञ्ञापेसि, एको पादोदकं पच्चुपट्ठापेसि, एको पादे धोवि, एको तालवण्टं गहेत्वा बीजमानो ठितो। एवं तेसु वत्तं दस्सेत्वा सन्तिके निसिन्नेसु कोण्डञ्ञत्थेरं कायसक्खिं कत्वा सत्था अनुत्तरं तेपरिवट्टं धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं आरभि। मनुस्सपरिसा पञ्च जनाव अहेसुं, देवपरिसा अपरिच्छिन्ना। देसनापरियोसाने कोण्डञ्ञत्थेरो अट्ठारसहि महाब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठितो। अथ सत्था ‘‘मया दुक्करसताभतं धम्मं पठममेव अञ्ञासीति अञ्ञासिकोण्डञ्ञो नाम अय’’न्ति थेरं आलपन्तो ‘‘अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो, अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो’’ति आह। तस्स तदेव नामं जातं। तेन वुत्तं – ‘‘इति हिदं आयस्मतो कोण्डञ्ञस्स अञ्ञासिकोण्डञ्ञोत्वेव नामं अहोसी’’ति।
Atha satthā pattacīvaramādāya anupubbena isipatanaṃ gantvā yena pañcavaggiyā bhikkhū, tenupasaṅkami. Te tathāgataṃ āgacchantaṃ disvāva attano katikāya saṇṭhātuṃ nāsakkhiṃsu. Eko pattacīvaraṃ paṭiggahesi, eko āsanaṃ paññāpesi, eko pādodakaṃ paccupaṭṭhāpesi, eko pāde dhovi, eko tālavaṇṭaṃ gahetvā bījamāno ṭhito. Evaṃ tesu vattaṃ dassetvā santike nisinnesu koṇḍaññattheraṃ kāyasakkhiṃ katvā satthā anuttaraṃ teparivaṭṭaṃ dhammacakkappavattanasuttantaṃ ārabhi. Manussaparisā pañca janāva ahesuṃ, devaparisā aparicchinnā. Desanāpariyosāne koṇḍaññatthero aṭṭhārasahi mahābrahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhito. Atha satthā ‘‘mayā dukkarasatābhataṃ dhammaṃ paṭhamameva aññāsīti aññāsikoṇḍañño nāma aya’’nti theraṃ ālapanto ‘‘aññāsi vata, bho, koṇḍañño, aññāsi vata, bho, koṇḍañño’’ti āha. Tassa tadeva nāmaṃ jātaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘iti hidaṃ āyasmato koṇḍaññassa aññāsikoṇḍaññotveva nāmaṃ ahosī’’ti.
इति थेरो आसाळ्हिपुण्णमायं सोतापत्तिफले पतिट्ठितो, पाटिपददिवसे भद्दियत्थेरो, दुतियपक्खदिवसे वप्पत्थेरो, ततियपक्खदिवसे महानामत्थेरो, पक्खस्स चतुत्थियं अस्सजित्थेरो सोतापत्तिफले पतिट्ठितो। पञ्चमिया पन पक्खस्स अनत्तलक्खणसुत्तन्तदेसनापरियोसाने सब्बेपि अरहत्ते पतिट्ठिता।
Iti thero āsāḷhipuṇṇamāyaṃ sotāpattiphale patiṭṭhito, pāṭipadadivase bhaddiyatthero, dutiyapakkhadivase vappatthero, tatiyapakkhadivase mahānāmatthero, pakkhassa catutthiyaṃ assajitthero sotāpattiphale patiṭṭhito. Pañcamiyā pana pakkhassa anattalakkhaṇasuttantadesanāpariyosāne sabbepi arahatte patiṭṭhitā.
तेन खो पन समयेन छ लोके अरहन्तो होन्ति। ततो पट्ठाय सत्था यसदारकप्पमुखे पञ्चपञ्ञास पुरिसे, कप्पासियवनसण्डे तिंसमत्ते भद्दवग्गिये, गयासीसे पिट्ठिपासाणे सहस्समत्ते पुराणजटिलेति एवं महाजनं अरियभूमिं ओतारेत्वा बिम्बिसारप्पमुखानि एकादसनहुतानि सोतापत्तिफले, एकं नहुतं सरणत्तये पतिट्ठापेत्वा जम्बुदीपतले सासनं पुप्फितफलितं कत्वा सकलजम्बुदीपमण्डलं कासावपज्जोतं इसिवातपटिवातं करोन्तो एकस्मिं समये जेतवनमहाविहारं पत्वा तत्थ वसन्तो भिक्खुसङ्घमज्झे पञ्ञत्तवरबुद्धासनगतो धम्मं देसेन्तो ‘‘पठमं धम्मं पटिविद्धभिक्खूनं अन्तरे मम पुत्तो कोण्डञ्ञो अग्गो’’ति दस्सेतुं एतदग्गट्ठाने ठपेसि।
Tena kho pana samayena cha loke arahanto honti. Tato paṭṭhāya satthā yasadārakappamukhe pañcapaññāsa purise, kappāsiyavanasaṇḍe tiṃsamatte bhaddavaggiye, gayāsīse piṭṭhipāsāṇe sahassamatte purāṇajaṭileti evaṃ mahājanaṃ ariyabhūmiṃ otāretvā bimbisārappamukhāni ekādasanahutāni sotāpattiphale, ekaṃ nahutaṃ saraṇattaye patiṭṭhāpetvā jambudīpatale sāsanaṃ pupphitaphalitaṃ katvā sakalajambudīpamaṇḍalaṃ kāsāvapajjotaṃ isivātapaṭivātaṃ karonto ekasmiṃ samaye jetavanamahāvihāraṃ patvā tattha vasanto bhikkhusaṅghamajjhe paññattavarabuddhāsanagato dhammaṃ desento ‘‘paṭhamaṃ dhammaṃ paṭividdhabhikkhūnaṃ antare mama putto koṇḍañño aggo’’ti dassetuṃ etadaggaṭṭhāne ṭhapesi.
थेरोपि द्वे अग्गसावके अत्तनो निपच्चकारं करोन्ते दिस्वा बुद्धानं सन्तिका अपक्कमितुकामो हुत्वा ‘‘पुण्णमाणवो पब्बजित्वा सासने अग्गधम्मकथिको भविस्सती’’ति दिस्वा दोणवत्थुब्राह्मणगामं गन्त्वा अत्तनो भागिनेय्यं पुण्णमाणवं पब्बाजेत्वा ‘‘अयं बुद्धानं सन्तिके वसिस्सती’’ति तस्स बुद्धानं अन्तेवासिकभावं कत्वा सयं दसबलं उपसङ्कमित्वा ‘‘भगवा मय्हं गामन्तसेनासनं असप्पायं, आकिण्णो विहरितुं न सक्कोमि, छद्दन्तदहं गन्त्वा वसिस्सामी’’ति भगवन्तं अनुजानापेत्वा उट्ठायासना सत्थारं वन्दित्वा छद्दन्तदहं गन्त्वा छद्दन्तहत्थिकुलं निस्साय द्वादस वस्सानि वीतिनामेत्वा तत्थेव अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि।
Theropi dve aggasāvake attano nipaccakāraṃ karonte disvā buddhānaṃ santikā apakkamitukāmo hutvā ‘‘puṇṇamāṇavo pabbajitvā sāsane aggadhammakathiko bhavissatī’’ti disvā doṇavatthubrāhmaṇagāmaṃ gantvā attano bhāgineyyaṃ puṇṇamāṇavaṃ pabbājetvā ‘‘ayaṃ buddhānaṃ santike vasissatī’’ti tassa buddhānaṃ antevāsikabhāvaṃ katvā sayaṃ dasabalaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhagavā mayhaṃ gāmantasenāsanaṃ asappāyaṃ, ākiṇṇo viharituṃ na sakkomi, chaddantadahaṃ gantvā vasissāmī’’ti bhagavantaṃ anujānāpetvā uṭṭhāyāsanā satthāraṃ vanditvā chaddantadahaṃ gantvā chaddantahatthikulaṃ nissāya dvādasa vassāni vītināmetvā tattheva anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.
सारिपुत्त-मोग्गल्लानत्थेरवत्थु
Sāriputta-moggallānattheravatthu
१८९-१९०. दुतियततियेसु महापञ्ञानन्ति महतिया पञ्ञाय समन्नागतानं। इद्धिमन्तानन्ति इद्धिया सम्पन्नानं। सारिपुत्तो मोग्गल्लानोति तेसं थेरानं नामं।
189-190. Dutiyatatiyesu mahāpaññānanti mahatiyā paññāya samannāgatānaṃ. Iddhimantānanti iddhiyā sampannānaṃ. Sāriputto moggallānoti tesaṃ therānaṃ nāmaṃ.
इमेसम्पि पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – इतो सतसहस्सकप्पाधिके असङ्ख्येय्यकप्पमत्थके सारिपुत्तो ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति, नामेन सरदमाणवो नाम अहोसि। मोग्गल्लानो गहपतिमहासालकुले निब्बत्ति , नामेन सिरिवड्ढनकुटुम्बियो नाम अहोसि। ते उभोपि सहपंसुकीळिताव सहायका अहेसुं। सरदमाणवो पितु अच्चयेन कुलसन्तकं महाधनं पटिपज्जित्वा एकदिवसं रहोगतो चिन्तेसि – ‘‘अहं इधलोकत्तभावमेव जानामि, नो परलोकत्तभावं, जातसत्तानञ्च मरणं नाम धुवं, मया एकं पब्बज्जं पब्बजित्वा मोक्खधम्मगवेसनं कातुं वट्टती’’ति। सो सहायकं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘सम्म सिरिवड्ढन, अहं पब्बजित्वा मोक्खधम्मं गवेसिस्सामि, त्वं मया सद्धिं पब्बजितुं सक्खिस्ससी’’ति। न सक्खिस्सामि , सम्म, त्वंयेव पब्बजाहीति। सो चिन्तेसि – ‘‘परलोकं गच्छन्ता सहाये वा ञातिमित्ते वा गहेत्वा गता नाम नत्थि, अत्तना कतं अत्तनोव होती’’ति। ततो रतनकोट्ठागारं विवरापेत्वा कपणद्धिकवणिब्बकयाचकानं महादानं दत्वा पब्बतपादं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजि। तस्स एको द्वे तयोति एवं अनुपब्बज्जं पब्बजिता चतुसत्ततिसहस्समत्ता जटिला अहेसुं। सो पञ्चाभिञ्ञा अट्ठ च समापत्तियो निब्बत्तेत्वा तेसम्पि जटिलानं कसिणपरिकम्मं आचिक्खि। तेपि सब्बे पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ च समापत्तियो निब्बत्तेसुं।
Imesampi pañhakamme ayamanupubbikathā – ito satasahassakappādhike asaṅkhyeyyakappamatthake sāriputto brāhmaṇamahāsālakule nibbatti, nāmena saradamāṇavo nāma ahosi. Moggallāno gahapatimahāsālakule nibbatti , nāmena sirivaḍḍhanakuṭumbiyo nāma ahosi. Te ubhopi sahapaṃsukīḷitāva sahāyakā ahesuṃ. Saradamāṇavo pitu accayena kulasantakaṃ mahādhanaṃ paṭipajjitvā ekadivasaṃ rahogato cintesi – ‘‘ahaṃ idhalokattabhāvameva jānāmi, no paralokattabhāvaṃ, jātasattānañca maraṇaṃ nāma dhuvaṃ, mayā ekaṃ pabbajjaṃ pabbajitvā mokkhadhammagavesanaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. So sahāyakaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘samma sirivaḍḍhana, ahaṃ pabbajitvā mokkhadhammaṃ gavesissāmi, tvaṃ mayā saddhiṃ pabbajituṃ sakkhissasī’’ti. Na sakkhissāmi , samma, tvaṃyeva pabbajāhīti. So cintesi – ‘‘paralokaṃ gacchantā sahāye vā ñātimitte vā gahetvā gatā nāma natthi, attanā kataṃ attanova hotī’’ti. Tato ratanakoṭṭhāgāraṃ vivarāpetvā kapaṇaddhikavaṇibbakayācakānaṃ mahādānaṃ datvā pabbatapādaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbaji. Tassa eko dve tayoti evaṃ anupabbajjaṃ pabbajitā catusattatisahassamattā jaṭilā ahesuṃ. So pañcābhiññā aṭṭha ca samāpattiyo nibbattetvā tesampi jaṭilānaṃ kasiṇaparikammaṃ ācikkhi. Tepi sabbe pañca abhiññā aṭṭha ca samāpattiyo nibbattesuṃ.
तेन समयेन अनोमदस्सी नाम बुद्धो लोके उदपादि। नगरं चन्दवती नाम अहोसि, पिता यसवन्तो नाम खत्तियो, माता यसोधरा नाम देवी, बोधि अज्जुनरुक्खो, निसभत्थेरो च अनोमत्थेरो चाति द्वे अग्गसावका, वरुणत्थेरो नाम उपट्ठाको, सुन्दरा च सुमना चाति द्वे अग्गसाविका, आयु वस्ससतसहस्सं अहोसि, सरीरं अट्ठपञ्ञासहत्थुब्बेधं, सरीरप्पभा द्वादसयोजनं फरि, भिक्खुसतसहस्सपरिवारो अहोसि।
Tena samayena anomadassī nāma buddho loke udapādi. Nagaraṃ candavatī nāma ahosi, pitā yasavanto nāma khattiyo, mātā yasodharā nāma devī, bodhi ajjunarukkho, nisabhatthero ca anomatthero cāti dve aggasāvakā, varuṇatthero nāma upaṭṭhāko, sundarā ca sumanā cāti dve aggasāvikā, āyu vassasatasahassaṃ ahosi, sarīraṃ aṭṭhapaññāsahatthubbedhaṃ, sarīrappabhā dvādasayojanaṃ phari, bhikkhusatasahassaparivāro ahosi.
अथेकदिवसं पच्चूसकाले महाकरुणासमापत्तितो वुट्ठाय लोकं वोलोकेन्तो सरदतापसं दिस्वा ‘‘अज्ज मय्हं सरदतापसस्स सन्तिकं गतपच्चयेन धम्मदेसना च महती भविस्सति, सो च अग्गसावकट्ठानं पत्थेस्सति, तस्स सहायको सिरिवड्ढनकुटुम्बियो दुतियसावकट्ठानं, देसनापरियोसाने चस्स परिवारा चतुसत्ततिसहस्सजटिला अरहत्तं पापुणिस्सन्ति, मया तत्थ गन्तुं वट्टती’’ति अत्तनो पत्तचीवरमादाय अञ्ञं कञ्चि अनामन्तेत्वा सीहो विय एकचरो हुत्वा सरदतापसस्स अन्तेवासिकेसु फलाफलत्थाय गतेसु ‘‘बुद्धभावं मे जानातू’’ति तस्स पस्सन्तस्सेव सरदतापसस्स आकासतो ओतरित्वा पथवियं पतिट्ठासि। सरदतापसो बुद्धानुभावं चेव सरीरसम्पत्तिं चस्स दिस्वा लक्खणमन्ते सम्मसित्वा ‘‘इमेहि लक्खणेहि समन्नागतो नाम अगारमज्झे वसन्तो राजा होति चक्कवत्ती, पब्बज्जन्तो लोके विवट्टच्छदो सब्बञ्ञु बुद्धो होति, अयं पुरिसो निस्संसयं बुद्धो’’ति जानित्वा पच्चुग्गमनं कत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा आसनं पञ्ञापेत्वा अदासि। निसीदि भगवा पञ्ञत्तासने। सरदतापसोपि अत्तनो अनुच्छविकं आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि।
Athekadivasaṃ paccūsakāle mahākaruṇāsamāpattito vuṭṭhāya lokaṃ volokento saradatāpasaṃ disvā ‘‘ajja mayhaṃ saradatāpasassa santikaṃ gatapaccayena dhammadesanā ca mahatī bhavissati, so ca aggasāvakaṭṭhānaṃ patthessati, tassa sahāyako sirivaḍḍhanakuṭumbiyo dutiyasāvakaṭṭhānaṃ, desanāpariyosāne cassa parivārā catusattatisahassajaṭilā arahattaṃ pāpuṇissanti, mayā tattha gantuṃ vaṭṭatī’’ti attano pattacīvaramādāya aññaṃ kañci anāmantetvā sīho viya ekacaro hutvā saradatāpasassa antevāsikesu phalāphalatthāya gatesu ‘‘buddhabhāvaṃ me jānātū’’ti tassa passantasseva saradatāpasassa ākāsato otaritvā pathaviyaṃ patiṭṭhāsi. Saradatāpaso buddhānubhāvaṃ ceva sarīrasampattiṃ cassa disvā lakkhaṇamante sammasitvā ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato nāma agāramajjhe vasanto rājā hoti cakkavattī, pabbajjanto loke vivaṭṭacchado sabbaññu buddho hoti, ayaṃ puriso nissaṃsayaṃ buddho’’ti jānitvā paccuggamanaṃ katvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā āsanaṃ paññāpetvā adāsi. Nisīdi bhagavā paññattāsane. Saradatāpasopi attano anucchavikaṃ āsanaṃ gahetvā ekamantaṃ nisīdi.
तस्मिं समये चतुसत्ततिसहस्सजटिला पणीतपणीतानि ओजवन्तानि फलाफलानि गहेत्वा आचरियस्स सन्तिकं सम्पत्ता बुद्धानञ्चेव आचरियस्स च निसिन्नासनं ओलोकेत्वा आहंसु – ‘‘आचरिय, मयं ‘इमस्मिं लोके तुम्हेहि महन्ततरो नत्थी’ति विचराम, अयं पन पुरिसो तुम्हेहि महन्ततरो मञ्ञे’’ति। ताता, किं वदथ? सासपेन सद्धिं अट्ठसट्ठियोजनसतसहस्सुब्बेधं सिनेरुं समं कातुं इच्छथ, सब्बञ्ञुबुद्धेन सद्धिं मय्हं उपमं मा करित्थ पुत्तकाति। अथ ते तापसा ‘‘सचे अयं इत्तरसत्तो अभविस्स, न अम्हाकं आचरियो एवरूपं उपमं आहरेय्य, याव महा वतायं पुरिसो’’ति सब्बेव पादेसु निपतित्वा सिरसा वन्दिंसु।
Tasmiṃ samaye catusattatisahassajaṭilā paṇītapaṇītāni ojavantāni phalāphalāni gahetvā ācariyassa santikaṃ sampattā buddhānañceva ācariyassa ca nisinnāsanaṃ oloketvā āhaṃsu – ‘‘ācariya, mayaṃ ‘imasmiṃ loke tumhehi mahantataro natthī’ti vicarāma, ayaṃ pana puriso tumhehi mahantataro maññe’’ti. Tātā, kiṃ vadatha? Sāsapena saddhiṃ aṭṭhasaṭṭhiyojanasatasahassubbedhaṃ sineruṃ samaṃ kātuṃ icchatha, sabbaññubuddhena saddhiṃ mayhaṃ upamaṃ mā karittha puttakāti. Atha te tāpasā ‘‘sace ayaṃ ittarasatto abhavissa, na amhākaṃ ācariyo evarūpaṃ upamaṃ āhareyya, yāva mahā vatāyaṃ puriso’’ti sabbeva pādesu nipatitvā sirasā vandiṃsu.
अथ ने आचरियो आह – ‘‘ताता, अम्हाकं बुद्धानं अनुच्छविको देय्यधम्मो नत्थि, सत्था च भिक्खाचारवेलाय इधागतो, मयं यथाबलं देय्यधम्मं दस्साम। तुम्हे यं यं पणीतं फलाफलं, तं तं आहरथा’’ति। आहरापेत्वा हत्थे धोवित्वा सयं तथागतस्स पत्ते पतिट्ठापेसि । सत्थारा च फलाफले पटिग्गहितमत्ते देवता दिब्बोजं पक्खिपिंसु। तापसो उदकम्पि सयमेव परिस्सावेत्वा अदासि। ततो भत्तकिच्चं निट्ठापेत्वा हत्थं धोवित्वा निसिन्ने सत्थरि सब्बे अन्तेवासिके पक्कोसित्वा सत्थु सन्तिके सारणीयं कथं कथेन्तो निसीदि। सत्था ‘‘द्वे अग्गसावका भिक्खुसङ्घेन सद्धिं आगच्छन्तू’’ति चिन्तेसि। ते सत्थु चित्तं ञत्वा सतसहस्सखीणासवपरिवारा आगन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठंसु।
Atha ne ācariyo āha – ‘‘tātā, amhākaṃ buddhānaṃ anucchaviko deyyadhammo natthi, satthā ca bhikkhācāravelāya idhāgato, mayaṃ yathābalaṃ deyyadhammaṃ dassāma. Tumhe yaṃ yaṃ paṇītaṃ phalāphalaṃ, taṃ taṃ āharathā’’ti. Āharāpetvā hatthe dhovitvā sayaṃ tathāgatassa patte patiṭṭhāpesi . Satthārā ca phalāphale paṭiggahitamatte devatā dibbojaṃ pakkhipiṃsu. Tāpaso udakampi sayameva parissāvetvā adāsi. Tato bhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā hatthaṃ dhovitvā nisinne satthari sabbe antevāsike pakkositvā satthu santike sāraṇīyaṃ kathaṃ kathento nisīdi. Satthā ‘‘dve aggasāvakā bhikkhusaṅghena saddhiṃ āgacchantū’’ti cintesi. Te satthu cittaṃ ñatvā satasahassakhīṇāsavaparivārā āgantvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu.
ततो सरदतापसो अन्तेवासिके आमन्तेसि – ‘‘ताता, बुद्धानं निसिन्नासनम्पि नीचं, समणसतसहस्सानम्पि आसनं नत्थि, तुम्हेहि अज्ज उळारं बुद्धसक्कारं कातुं वट्टति, पब्बतपादतो वण्णगन्धसम्पन्नानि पुप्फानि आहरथा’’ति। कथनकालो पपञ्चो विय होति, इद्धिमन्तानं पन विसयो अचिन्तेय्योति मुहुत्तमत्तेनेव ते तापसा वण्णगन्धसम्पन्नानि पुप्फानि आहरित्वा बुद्धानं योजनप्पमाणं पुप्फासनं पञ्ञापेसुं, उभिन्नं अग्गसावकानं तिगावुतं, सेसभिक्खूनं अड्ढयोजनिकादिभेदं, सङ्घनवकस्स उसभमत्तं अहोसि। एवं पञ्ञत्तेसु आसनेसु सरदतापसो तथागतस्स पुरतो अञ्जलिं पग्गहेत्वा ठितो, ‘‘भन्ते, मय्हं दीघरत्तं हितसुखत्थाय इमं पुप्फासनं अभिरुहथा’’ति आह।
Tato saradatāpaso antevāsike āmantesi – ‘‘tātā, buddhānaṃ nisinnāsanampi nīcaṃ, samaṇasatasahassānampi āsanaṃ natthi, tumhehi ajja uḷāraṃ buddhasakkāraṃ kātuṃ vaṭṭati, pabbatapādato vaṇṇagandhasampannāni pupphāni āharathā’’ti. Kathanakālo papañco viya hoti, iddhimantānaṃ pana visayo acinteyyoti muhuttamatteneva te tāpasā vaṇṇagandhasampannāni pupphāni āharitvā buddhānaṃ yojanappamāṇaṃ pupphāsanaṃ paññāpesuṃ, ubhinnaṃ aggasāvakānaṃ tigāvutaṃ, sesabhikkhūnaṃ aḍḍhayojanikādibhedaṃ, saṅghanavakassa usabhamattaṃ ahosi. Evaṃ paññattesu āsanesu saradatāpaso tathāgatassa purato añjaliṃ paggahetvā ṭhito, ‘‘bhante, mayhaṃ dīgharattaṃ hitasukhatthāya imaṃ pupphāsanaṃ abhiruhathā’’ti āha.
‘‘नानापुप्फञ्च गन्धञ्च, सम्पादेत्वान एकतो।
‘‘Nānāpupphañca gandhañca, sampādetvāna ekato;
पुप्फासनं पञ्ञापेत्वा, इदं वचनमब्रविं॥
Pupphāsanaṃ paññāpetvā, idaṃ vacanamabraviṃ.
‘‘इदं ते आसनं वीर, पञ्ञत्तं तवनुच्छविं।
‘‘Idaṃ te āsanaṃ vīra, paññattaṃ tavanucchaviṃ;
मम चित्तं पसादेन्तो, निसीद पुप्फमासने॥
Mama cittaṃ pasādento, nisīda pupphamāsane.
‘‘सत्तरत्तिदिवं बुद्धो, निसीदि पुप्फमासने।
‘‘Sattarattidivaṃ buddho, nisīdi pupphamāsane;
मम चित्तं पसादेत्वा, हासयित्वा सदेवके’’ति॥
Mama cittaṃ pasādetvā, hāsayitvā sadevake’’ti.
एवं निसिन्ने सत्थरि द्वे अग्गसावका च सेसभिक्खू च अत्तनो अत्तनो पत्तासनेसु निसीदिंसु। सरदतापसो महन्तं पुप्फच्छत्तं गहेत्वा तथागतस्स मत्थके धारयन्तो अट्ठासि। सत्था ‘‘जटिलानं अयं सक्कारो महप्फलो होतू’’ति निरोधसमापत्तिं समापज्जि। सत्थु समापन्नभावं ञत्वा द्वे अग्गसावकापि सेसभिक्खूपि समापत्तिं समापज्जिंसु। तथागते सत्ताहं निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा निसिन्ने अन्तेवासिका भिक्खाचारकाले सम्पत्ते वनमूलफलाफलं परिभुञ्जित्वा सेसकाले बुद्धानं अञ्जलिं पग्गय्ह तिट्ठन्ति। सरदतापसो पन भिक्खाचारम्पि अगन्त्वा पुप्फच्छत्तं गहितनियामेनेव सत्ताहं पीतिसुखेन वीतिनामेसि।
Evaṃ nisinne satthari dve aggasāvakā ca sesabhikkhū ca attano attano pattāsanesu nisīdiṃsu. Saradatāpaso mahantaṃ pupphacchattaṃ gahetvā tathāgatassa matthake dhārayanto aṭṭhāsi. Satthā ‘‘jaṭilānaṃ ayaṃ sakkāro mahapphalo hotū’’ti nirodhasamāpattiṃ samāpajji. Satthu samāpannabhāvaṃ ñatvā dve aggasāvakāpi sesabhikkhūpi samāpattiṃ samāpajjiṃsu. Tathāgate sattāhaṃ nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā nisinne antevāsikā bhikkhācārakāle sampatte vanamūlaphalāphalaṃ paribhuñjitvā sesakāle buddhānaṃ añjaliṃ paggayha tiṭṭhanti. Saradatāpaso pana bhikkhācārampi agantvā pupphacchattaṃ gahitaniyāmeneva sattāhaṃ pītisukhena vītināmesi.
सत्था निरोधतो वुट्ठाय दक्खिणपस्से निसिन्नं अग्गसावकं निसभत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘निसभ सक्कारकारकानं तापसानं पुप्फासनानुमोदनं करोही’’ति। थेरो चक्कवत्तिरञ्ञो सन्तिका पटिलद्धमहालाभो महायोधो विय तुट्ठमानसो सावकपारमिञाणे ठत्वा पुप्फासनानुमोदनं आरभि। तस्स देसनावसाने दुतियसावकं आमन्तेसि – ‘‘त्वम्पि धम्मं देसेही’’ति। अनोमत्थेरो तेपिटकं बुद्धवचनं सम्मसित्वा धम्मं कथेसि। द्विन्नं सावकानं देसनाय एकस्सपि अभिसमयो नाहोसि। अथ सत्था अपरिमाणे बुद्धविसये ठत्वा धम्मदेसनं आरभि। देसनापरियोसाने ठपेत्वा सरदतापसं सब्बेपि चतुसत्ततिसहस्सजटिला अरहत्तं पापुणिंसु। सत्था ‘‘एथ भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि। तेसं तावदेव केसमस्सु अन्तरधायि, अट्ठ परिक्खारा काये पटिमुक्काव अहेसुं।
Satthā nirodhato vuṭṭhāya dakkhiṇapasse nisinnaṃ aggasāvakaṃ nisabhattheraṃ āmantesi – ‘‘nisabha sakkārakārakānaṃ tāpasānaṃ pupphāsanānumodanaṃ karohī’’ti. Thero cakkavattirañño santikā paṭiladdhamahālābho mahāyodho viya tuṭṭhamānaso sāvakapāramiñāṇe ṭhatvā pupphāsanānumodanaṃ ārabhi. Tassa desanāvasāne dutiyasāvakaṃ āmantesi – ‘‘tvampi dhammaṃ desehī’’ti. Anomatthero tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ sammasitvā dhammaṃ kathesi. Dvinnaṃ sāvakānaṃ desanāya ekassapi abhisamayo nāhosi. Atha satthā aparimāṇe buddhavisaye ṭhatvā dhammadesanaṃ ārabhi. Desanāpariyosāne ṭhapetvā saradatāpasaṃ sabbepi catusattatisahassajaṭilā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Satthā ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Tesaṃ tāvadeva kesamassu antaradhāyi, aṭṭha parikkhārā kāye paṭimukkāva ahesuṃ.
सरदतापसो कस्मा अरहत्तं न पत्तोति? विक्खित्तचित्तत्ता। तस्स किर बुद्धानं दुतियासने निसीदित्वा सावकपारमिञाणे ठत्वा धम्मं देसयतो अग्गसावकस्स देसनं सोतुं आरद्धकालतो पट्ठाय ‘‘अहो वताहम्पि अनागते उप्पज्जनकस्स बुद्धस्स सासने इमिनाव सावकेन लद्धधुरं लभेय्य’’न्ति चित्तं उदपादि। सो तेन परिवितक्केन मग्गफलपटिवेधं कातुं नासक्खि । तथागतं पन वन्दित्वा सम्मुखे ठत्वा आह – ‘‘भन्ते, तुम्हाकं अनन्तरासने निसिन्नो भिक्खु तुम्हाकं सासने को नाम होती’’ति? मया पवत्तितं धम्मचक्कं अनुप्पवत्तेता सावकपारमिञाणस्स कोटिप्पत्तो सोळस पञ्ञा पटिविज्झित्वा ठितो मय्हं सासने अग्गसावको निसभत्थेरो नाम एसोति। ‘‘भन्ते, य्वायं मया सत्ताहं पुप्फच्छत्तं धारेन्तेन सक्कारो कतो, अहं इमस्स फलेन अञ्ञं सक्कत्तं वा ब्रह्मत्तं वा न पत्थेमि, अनागते पन अयं निसभत्थेरो विय एकस्स बुद्धस्स अग्गसावको भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि।
Saradatāpaso kasmā arahattaṃ na pattoti? Vikkhittacittattā. Tassa kira buddhānaṃ dutiyāsane nisīditvā sāvakapāramiñāṇe ṭhatvā dhammaṃ desayato aggasāvakassa desanaṃ sotuṃ āraddhakālato paṭṭhāya ‘‘aho vatāhampi anāgate uppajjanakassa buddhassa sāsane imināva sāvakena laddhadhuraṃ labheyya’’nti cittaṃ udapādi. So tena parivitakkena maggaphalapaṭivedhaṃ kātuṃ nāsakkhi . Tathāgataṃ pana vanditvā sammukhe ṭhatvā āha – ‘‘bhante, tumhākaṃ anantarāsane nisinno bhikkhu tumhākaṃ sāsane ko nāma hotī’’ti? Mayā pavattitaṃ dhammacakkaṃ anuppavattetā sāvakapāramiñāṇassa koṭippatto soḷasa paññā paṭivijjhitvā ṭhito mayhaṃ sāsane aggasāvako nisabhatthero nāma esoti. ‘‘Bhante, yvāyaṃ mayā sattāhaṃ pupphacchattaṃ dhārentena sakkāro kato, ahaṃ imassa phalena aññaṃ sakkattaṃ vā brahmattaṃ vā na patthemi, anāgate pana ayaṃ nisabhatthero viya ekassa buddhassa aggasāvako bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi.
सत्था ‘‘समिज्झिस्सति नु खो इमस्स पुरिसस्स पत्थना’’ति अनागतंसञाणं पेसेत्वा ओलोकेन्तो कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा समिज्झनभावं अद्दस। दिस्वा सरदतापसं आह – ‘‘न ते अयं पत्थना मोघा भविस्सति, अनागते पन कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा गोतमो नाम बुद्धो लोके उप्पज्जिस्सति। तस्स माता महामाया नाम देवी भविस्सति, पिता सुद्धोदनो नाम राजा, पुत्तो राहुलो नाम, उपट्ठाको आनन्दो नाम, दुतियसावको मोग्गल्लानो नाम, त्वं पन तस्स अग्गसावको धम्मसेनापति सारिपुत्तो नाम भविस्ससी’’ति। एवं तापसं ब्याकरित्वा धम्मकथं कथेत्वा भिक्खुसङ्घपरिवारो आकासं पक्खन्दि।
Satthā ‘‘samijjhissati nu kho imassa purisassa patthanā’’ti anāgataṃsañāṇaṃ pesetvā olokento kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā samijjhanabhāvaṃ addasa. Disvā saradatāpasaṃ āha – ‘‘na te ayaṃ patthanā moghā bhavissati, anāgate pana kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā gotamo nāma buddho loke uppajjissati. Tassa mātā mahāmāyā nāma devī bhavissati, pitā suddhodano nāma rājā, putto rāhulo nāma, upaṭṭhāko ānando nāma, dutiyasāvako moggallāno nāma, tvaṃ pana tassa aggasāvako dhammasenāpati sāriputto nāma bhavissasī’’ti. Evaṃ tāpasaṃ byākaritvā dhammakathaṃ kathetvā bhikkhusaṅghaparivāro ākāsaṃ pakkhandi.
सरदतापसोपि अन्तेवासिकत्थेरानं सन्तिकं गन्त्वा सहायकस्स सिरिवड्ढनकुटुम्बिकस्स सासनं पेसेसि – ‘‘भन्ते, मम सहायकस्स वदेथ ‘सहायकेन ते सरदतापसेन अनोमदस्सिबुद्धस्स पादमूले अनागते उप्पज्जनकस्स गोतमबुद्धस्स सासने अग्गसावकट्ठानं पत्थितं, त्वं दुतियसावकट्ठानं पत्थेही’’’ति। एवञ्च पन वत्वा थेरेहि पुरेतरमेव एकपस्सेन गन्त्वा सिरिवड्ढस्स निवेसनद्वारे अट्ठासि।
Saradatāpasopi antevāsikattherānaṃ santikaṃ gantvā sahāyakassa sirivaḍḍhanakuṭumbikassa sāsanaṃ pesesi – ‘‘bhante, mama sahāyakassa vadetha ‘sahāyakena te saradatāpasena anomadassibuddhassa pādamūle anāgate uppajjanakassa gotamabuddhassa sāsane aggasāvakaṭṭhānaṃ patthitaṃ, tvaṃ dutiyasāvakaṭṭhānaṃ patthehī’’’ti. Evañca pana vatvā therehi puretarameva ekapassena gantvā sirivaḍḍhassa nivesanadvāre aṭṭhāsi.
सिरिवड्ढनो ‘‘चिरस्सं वत मे अय्यो आगतो’’ति आसने निसीदापेत्वा अत्तना नीचासने निसिन्नो ‘‘अन्तेवासिकपरिसा पन वो, भन्ते, न पञ्ञायती’’ति पुच्छि। आम सम्म, अम्हाकं अस्समं अनोमदस्सी नाम बुद्धो आगतो, मयं तस्स अत्तनो बलेन सक्कारं अकरिम्ह। सत्था सब्बेसं धम्मं देसेसि, देसनापरियोसाने ठपेत्वा मं सेसा अरहत्तं पत्वा पब्बजिंसूति। तुम्हे कस्मा न पब्बजिताति? अहं सत्थु अग्गसावकं निसभत्थेरं दिस्वा अनागते उप्पज्जनकस्स गोतमस्स नाम बुद्धस्स सासने अग्गसावकट्ठानं पत्थेसिं, त्वम्पि तस्स सासने दुतियसावकट्ठानं पत्थेहीति। मय्हं बुद्धेहि सद्धिं परिचयो नत्थि, भन्तेति। बुद्धेहि सद्धिं कथनं मय्हं भारो होतु, त्वं महन्तं अधिकारं सज्जेहीति।
Sirivaḍḍhano ‘‘cirassaṃ vata me ayyo āgato’’ti āsane nisīdāpetvā attanā nīcāsane nisinno ‘‘antevāsikaparisā pana vo, bhante, na paññāyatī’’ti pucchi. Āma samma, amhākaṃ assamaṃ anomadassī nāma buddho āgato, mayaṃ tassa attano balena sakkāraṃ akarimha. Satthā sabbesaṃ dhammaṃ desesi, desanāpariyosāne ṭhapetvā maṃ sesā arahattaṃ patvā pabbajiṃsūti. Tumhe kasmā na pabbajitāti? Ahaṃ satthu aggasāvakaṃ nisabhattheraṃ disvā anāgate uppajjanakassa gotamassa nāma buddhassa sāsane aggasāvakaṭṭhānaṃ patthesiṃ, tvampi tassa sāsane dutiyasāvakaṭṭhānaṃ patthehīti. Mayhaṃ buddhehi saddhiṃ paricayo natthi, bhanteti. Buddhehi saddhiṃ kathanaṃ mayhaṃ bhāro hotu, tvaṃ mahantaṃ adhikāraṃ sajjehīti.
सिरिवड्ढनो सरदतापसस्स वचनं सुत्वा अत्तनो निवेसनद्वारे राजमानेन अट्ठकरीसमत्तं ठानं समतलं कारेत्वा वालुकं ओकिरापेत्वा लाजपञ्चमानि पुप्फानि विकिरित्वा नीलुप्पलच्छदनं मण्डपं कारेत्वा बुद्धासनं पञ्ञापेत्वा सेसभिक्खूनम्पि आसनानि पटियादापेत्वा महन्तं सक्कारसम्मानं सज्जेत्वा बुद्धानं निमन्तनत्थाय सरदतापसस्स सञ्ञं अदासि। तापसो तस्स वचनं सुत्वा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं गहेत्वा तस्स निवेसनं अगमासि। सिरिवड्ढनो पच्चुग्गमनं कत्वा तथागतस्स हत्थतो पत्तं गहेत्वा मण्डपं पवेसेत्वा पञ्ञत्तासनेसु निसिन्नस्स बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दक्खिणोदकं दत्वा पणीतेन भोजनेन परिविसित्वा भत्तकिच्चपरियोसाने बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं महारहेहि वत्थेहि अच्छादेत्वा, ‘‘भन्ते, नायं आरम्भो अप्पमत्तकट्ठानत्थाय, इमिनाव नियामेन सत्ताहं अनुकम्पं करोथा’’ति आह। सत्था अधिवासेसि। सो तेनेव नियामेन सत्ताहं महादानं पवत्तेत्वा भगवन्तं वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ठितो आह – ‘‘भन्ते, मम सहायो सरदतापसो यस्स सत्थु अग्गसावको होमीति पत्थेसि, अहम्पि तस्सेव दुतियसावको भवामी’’ति।
Sirivaḍḍhano saradatāpasassa vacanaṃ sutvā attano nivesanadvāre rājamānena aṭṭhakarīsamattaṃ ṭhānaṃ samatalaṃ kāretvā vālukaṃ okirāpetvā lājapañcamāni pupphāni vikiritvā nīluppalacchadanaṃ maṇḍapaṃ kāretvā buddhāsanaṃ paññāpetvā sesabhikkhūnampi āsanāni paṭiyādāpetvā mahantaṃ sakkārasammānaṃ sajjetvā buddhānaṃ nimantanatthāya saradatāpasassa saññaṃ adāsi. Tāpaso tassa vacanaṃ sutvā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ gahetvā tassa nivesanaṃ agamāsi. Sirivaḍḍhano paccuggamanaṃ katvā tathāgatassa hatthato pattaṃ gahetvā maṇḍapaṃ pavesetvā paññattāsanesu nisinnassa buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dakkhiṇodakaṃ datvā paṇītena bhojanena parivisitvā bhattakiccapariyosāne buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ mahārahehi vatthehi acchādetvā, ‘‘bhante, nāyaṃ ārambho appamattakaṭṭhānatthāya, imināva niyāmena sattāhaṃ anukampaṃ karothā’’ti āha. Satthā adhivāsesi. So teneva niyāmena sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā bhagavantaṃ vanditvā añjaliṃ paggahetvā ṭhito āha – ‘‘bhante, mama sahāyo saradatāpaso yassa satthu aggasāvako homīti patthesi, ahampi tasseva dutiyasāvako bhavāmī’’ti.
सत्था अनागतं ओलोकेत्वा तस्स पत्थनाय समिज्झनभावं दिस्वा ब्याकासि – ‘‘त्वं इतो कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं अतिक्कमित्वा गोतमबुद्धस्स दुतियसावको भविस्ससी’’ति। बुद्धानं ब्याकरणं सुत्वा सिरिवड्ढनो हट्ठपहट्ठो अहोसि। सत्थापि भत्तानुमोदनं कत्वा सपरिवारो विहारमेव गतो। सिरिवड्ढनो ततो पट्ठाय यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा दुतियत्तवारे कामावचरदेवलोके निब्बत्तो। सरदतापसो चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्तो।
Satthā anāgataṃ oloketvā tassa patthanāya samijjhanabhāvaṃ disvā byākāsi – ‘‘tvaṃ ito kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā gotamabuddhassa dutiyasāvako bhavissasī’’ti. Buddhānaṃ byākaraṇaṃ sutvā sirivaḍḍhano haṭṭhapahaṭṭho ahosi. Satthāpi bhattānumodanaṃ katvā saparivāro vihārameva gato. Sirivaḍḍhano tato paṭṭhāya yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā dutiyattavāre kāmāvacaradevaloke nibbatto. Saradatāpaso cattāro brahmavihāre bhāvetvā brahmaloke nibbatto.
ततो पट्ठाय इमेसं उभिन्नम्पि अन्तराकम्मं न कथितं। अम्हाकं पन बुद्धस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव सरदतापसो राजगहनगरस्स अविदूरे उपतिस्सगामे सारिब्राह्मणिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि। तंदिवसमेव चस्स सहायोपि राजगहस्सेव अविदूरे कोलितगामे मोग्गल्लिब्राह्मणिया कुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि। तानि किर द्वेपि कुलानि याव सत्तमा कुलपरिवट्टा आबद्धपटिबद्धसहायकानेव। तेसं द्विन्नम्पि एकदिवसमेव गब्भपरिहारं अदंसु। दसमासच्चयेन जातानम्पि तेसं छसट्ठि धातियो उपट्ठहिंसु। नामग्गहणदिवसे सारिब्राह्मणिया पुत्तस्स उपतिस्सगामे जेट्ठकुलस्स पुत्तत्ता उपतिस्सोति नामं अकंसु, इतरस्स कोलितगामे जेट्ठकुलस्स पुत्तत्ता कोलितोति नामं अकंसु। ते उभोपि वुद्धिमन्वाय सब्बसिप्पानं पारं अगमंसु।
Tato paṭṭhāya imesaṃ ubhinnampi antarākammaṃ na kathitaṃ. Amhākaṃ pana buddhassa nibbattito puretarameva saradatāpaso rājagahanagarassa avidūre upatissagāme sāribrāhmaṇiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Taṃdivasameva cassa sahāyopi rājagahasseva avidūre kolitagāme moggallibrāhmaṇiyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Tāni kira dvepi kulāni yāva sattamā kulaparivaṭṭā ābaddhapaṭibaddhasahāyakāneva. Tesaṃ dvinnampi ekadivasameva gabbhaparihāraṃ adaṃsu. Dasamāsaccayena jātānampi tesaṃ chasaṭṭhi dhātiyo upaṭṭhahiṃsu. Nāmaggahaṇadivase sāribrāhmaṇiyā puttassa upatissagāme jeṭṭhakulassa puttattā upatissoti nāmaṃ akaṃsu, itarassa kolitagāme jeṭṭhakulassa puttattā kolitoti nāmaṃ akaṃsu. Te ubhopi vuddhimanvāya sabbasippānaṃ pāraṃ agamaṃsu.
उपतिस्समाणवस्स कीळनत्थाय नदिं वा उय्यानं वा पब्बतं वा गमनकाले पञ्च सुवण्णसिविकासतानि परिवारा होन्ति, कोलितमाणवस्स पञ्च आजञ्ञरथसतानि। द्वेपि जना पञ्चपञ्चमाणवकसतपरिवारा होन्ति। राजगहे च अनुसंवच्छरं गिरग्गसमज्जं नाम होति, तेसं द्विन्नम्पि एकट्ठानेयेव मञ्चं बन्धन्ति। द्वेपि जना एकतोव निसीदित्वा समज्जं पस्सन्ता हसितब्बट्ठाने हसन्ति, संवेगट्ठाने संविज्जन्ति, दायं दातुं युत्तट्ठाने दायं देन्ति। तेसं इमिनाव नियामेन एकदिवसं समज्जं पस्सन्तानं परिपाकगतत्ता ञाणस्स पुरिमदिवसेसु विय हसितब्बट्ठाने हासो वा संवेगट्ठाने संवेजनं वा दायं दातुं युत्तट्ठाने दायदानं वा नाहोसि। द्वेपि पन जना एवं चिन्तयिंसु – ‘‘किं एत्थ ओलोकेतब्बं अत्थि, सब्बेपिमे अप्पत्ते वस्ससते अपण्णत्तिकभावं गमिस्सन्ति। अम्हेहि पन एकं मोक्खधम्मं गवेसितुं वट्टती’’ति आरम्मणं गहेत्वा निसीदिंसु।
Upatissamāṇavassa kīḷanatthāya nadiṃ vā uyyānaṃ vā pabbataṃ vā gamanakāle pañca suvaṇṇasivikāsatāni parivārā honti, kolitamāṇavassa pañca ājaññarathasatāni. Dvepi janā pañcapañcamāṇavakasataparivārā honti. Rājagahe ca anusaṃvaccharaṃ giraggasamajjaṃ nāma hoti, tesaṃ dvinnampi ekaṭṭhāneyeva mañcaṃ bandhanti. Dvepi janā ekatova nisīditvā samajjaṃ passantā hasitabbaṭṭhāne hasanti, saṃvegaṭṭhāne saṃvijjanti, dāyaṃ dātuṃ yuttaṭṭhāne dāyaṃ denti. Tesaṃ imināva niyāmena ekadivasaṃ samajjaṃ passantānaṃ paripākagatattā ñāṇassa purimadivasesu viya hasitabbaṭṭhāne hāso vā saṃvegaṭṭhāne saṃvejanaṃ vā dāyaṃ dātuṃ yuttaṭṭhāne dāyadānaṃ vā nāhosi. Dvepi pana janā evaṃ cintayiṃsu – ‘‘kiṃ ettha oloketabbaṃ atthi, sabbepime appatte vassasate apaṇṇattikabhāvaṃ gamissanti. Amhehi pana ekaṃ mokkhadhammaṃ gavesituṃ vaṭṭatī’’ti ārammaṇaṃ gahetvā nisīdiṃsu.
ततो कोलितो उपतिस्सं आह – ‘‘सम्म उपतिस्स, न त्वं अञ्ञसु दिवसेसु विय हट्ठपहट्ठो, अनत्तमनधातुकोसि, किं ते सल्लक्खित’’न्ति? सम्म कोलित, ‘‘एतेसं ओलोकने सारो नत्थि, निरत्थकमेतं, अत्तनो मोक्खधम्मं गवेसितुं वट्टती’’ति इदं चिन्तयन्तो निसिन्नोम्हीति, त्वं पन कस्मा अनत्तमनोसीति? सोपि तथेव आह। अथस्स अत्तना सद्धिं एकज्झासयतं ञत्वा उपतिस्सो तं एवमाह – ‘‘अम्हाकं उभिन्नम्पि सुचिन्तितं, मोक्खधम्मं गवेसन्तेहि पन एका पब्बज्जा लद्धुं वट्टति, कस्स सन्तिके पब्बजामा’’ति।
Tato kolito upatissaṃ āha – ‘‘samma upatissa, na tvaṃ aññasu divasesu viya haṭṭhapahaṭṭho, anattamanadhātukosi, kiṃ te sallakkhita’’nti? Samma kolita, ‘‘etesaṃ olokane sāro natthi, niratthakametaṃ, attano mokkhadhammaṃ gavesituṃ vaṭṭatī’’ti idaṃ cintayanto nisinnomhīti, tvaṃ pana kasmā anattamanosīti? Sopi tatheva āha. Athassa attanā saddhiṃ ekajjhāsayataṃ ñatvā upatisso taṃ evamāha – ‘‘amhākaṃ ubhinnampi sucintitaṃ, mokkhadhammaṃ gavesantehi pana ekā pabbajjā laddhuṃ vaṭṭati, kassa santike pabbajāmā’’ti.
तेन खो पन समयेन सञ्चयो परिब्बाजको राजगहे पटिवसति महतिया परिब्बाजकपरिसाय सद्धिं। ते ‘‘तस्स सन्तिके पब्बजिस्सामा’’ति पञ्चहि माणवकसतेहि सद्धिं सञ्चयस्स सन्तिके पब्बजिंसु। तेसं पब्बजितकालतो पट्ठाय सञ्चयो अतिरेकलाभग्गयसग्गप्पत्तो अहोसि। ते कतिपाहेनेव सब्बं सञ्चयस्स समयं परिग्गण्हित्वा, ‘‘आचरिय, तुम्हाकं जाननसमयो एत्तकोव, उदाहु उत्तरिपि अत्थी’’ति पुच्छिंसु। सञ्चयो ‘‘एत्तकोव, सब्बं तुम्हेहि ञात’’न्ति आह। ते तस्स कथं सुत्वा चिन्तयिंसु – ‘‘एवं सति इमस्स सन्तिके ब्रह्मचरियवासो निरत्थको, मयं मोक्खधम्मं गवेसितुं निक्खन्ता, सो इमस्स सन्तिके उप्पादेतुं न सक्का। महा खो पन जम्बुदीपो, गामनिगमराजधानियो चरन्ता मयं अवस्सं मोक्खधम्मदेसकं एकं आचरियं लभिस्सामा’’ति। ते ततो पट्ठाय यत्थ यत्थ पण्डिता समणब्राह्मणा अत्थीति सुणन्ति, तत्थ तत्थ गन्त्वा पञ्हसाकच्छं करोन्ति। तेहि पुट्ठं पञ्हं अञ्ञे कथेतुं समत्था नत्थि, ते पन तेसं पञ्हं विस्सज्जेन्ति। एवं सकलजम्बुदीपं परिग्गण्हित्वा निवत्तित्वा सकट्ठानमेव आगन्त्वा, ‘‘सम्म कोलित, यो पठमं अमतं अधिगच्छति, सो आरोचेतू’’ति कतिकं अकंसु।
Tena kho pana samayena sañcayo paribbājako rājagahe paṭivasati mahatiyā paribbājakaparisāya saddhiṃ. Te ‘‘tassa santike pabbajissāmā’’ti pañcahi māṇavakasatehi saddhiṃ sañcayassa santike pabbajiṃsu. Tesaṃ pabbajitakālato paṭṭhāya sañcayo atirekalābhaggayasaggappatto ahosi. Te katipāheneva sabbaṃ sañcayassa samayaṃ pariggaṇhitvā, ‘‘ācariya, tumhākaṃ jānanasamayo ettakova, udāhu uttaripi atthī’’ti pucchiṃsu. Sañcayo ‘‘ettakova, sabbaṃ tumhehi ñāta’’nti āha. Te tassa kathaṃ sutvā cintayiṃsu – ‘‘evaṃ sati imassa santike brahmacariyavāso niratthako, mayaṃ mokkhadhammaṃ gavesituṃ nikkhantā, so imassa santike uppādetuṃ na sakkā. Mahā kho pana jambudīpo, gāmanigamarājadhāniyo carantā mayaṃ avassaṃ mokkhadhammadesakaṃ ekaṃ ācariyaṃ labhissāmā’’ti. Te tato paṭṭhāya yattha yattha paṇḍitā samaṇabrāhmaṇā atthīti suṇanti, tattha tattha gantvā pañhasākacchaṃ karonti. Tehi puṭṭhaṃ pañhaṃ aññe kathetuṃ samatthā natthi, te pana tesaṃ pañhaṃ vissajjenti. Evaṃ sakalajambudīpaṃ pariggaṇhitvā nivattitvā sakaṭṭhānameva āgantvā, ‘‘samma kolita, yo paṭhamaṃ amataṃ adhigacchati, so ārocetū’’ti katikaṃ akaṃsu.
तेन समयेन अम्हाकं सत्था पठमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को अनुपुब्बेन राजगहं सम्पत्तो होति। अथ ‘‘एकसट्ठि अरहन्तो लोके उप्पन्ना होन्ती’’ति वुत्तकाले ‘‘चरथ, भिक्खवे, चारिकं बहुजनहिताया’’ति रतनत्तयगुणप्पकासनत्थं उय्योजितानं भिक्खूनं अन्तरे पञ्चवग्गियब्भन्तरो अस्सजित्थेरो पटिनिवत्तित्वा राजगहमेव आगतो। पुनदिवसे पातोव पत्तचीवरं आदाय राजगहं पिण्डाय पाविसि।
Tena samayena amhākaṃ satthā paṭhamābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko anupubbena rājagahaṃ sampatto hoti. Atha ‘‘ekasaṭṭhi arahanto loke uppannā hontī’’ti vuttakāle ‘‘caratha, bhikkhave, cārikaṃ bahujanahitāyā’’ti ratanattayaguṇappakāsanatthaṃ uyyojitānaṃ bhikkhūnaṃ antare pañcavaggiyabbhantaro assajitthero paṭinivattitvā rājagahameva āgato. Punadivase pātova pattacīvaraṃ ādāya rājagahaṃ piṇḍāya pāvisi.
तस्मिं समये उपतिस्सपरिब्बाजको पातोव भत्तकिच्चं कत्वा परिब्बाजकारामं गच्छन्तो थेरं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘मया एवरूपो पब्बजितो नाम न दिट्ठपुब्बो। ये वत लोके अरहन्तो वा अरहत्तमग्गं वा समापन्ना, अयं तेसं भिक्खूनं अञ्ञतरो, यंनूनाहं इमं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छेय्यं – ‘कंसि त्वं, आवुसो उद्दिस्स, पब्बजितो, को वा ते सत्था, कस्स वा त्वं धम्मं रोचेसी’’’ति। अथस्स एतदहोसि – ‘‘अकालो खो इमं भिक्खुं पञ्हं पुच्छितुं, अन्तरघरं पविट्ठो पिण्डाय चरति, यंनूनाहं इमं भिक्खुं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धेय्यं अत्थिकेहि उपञ्ञातं मग्ग’’न्ति। सो थेरं लद्धपिण्डपातं अञ्ञतरं ओकासं गच्छन्तं दिस्वा निसीदितुकामतञ्चस्स ञत्वा अत्तनो परिब्बाजकपीठकं पञ्ञापेत्वा अदासि। भत्तकिच्चपरियोसानेपिस्स अत्तनो कुण्डिकाय उदकं अदासि।
Tasmiṃ samaye upatissaparibbājako pātova bhattakiccaṃ katvā paribbājakārāmaṃ gacchanto theraṃ disvā cintesi – ‘‘mayā evarūpo pabbajito nāma na diṭṭhapubbo. Ye vata loke arahanto vā arahattamaggaṃ vā samāpannā, ayaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ aññataro, yaṃnūnāhaṃ imaṃ bhikkhuṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ puccheyyaṃ – ‘kaṃsi tvaṃ, āvuso uddissa, pabbajito, ko vā te satthā, kassa vā tvaṃ dhammaṃ rocesī’’’ti. Athassa etadahosi – ‘‘akālo kho imaṃ bhikkhuṃ pañhaṃ pucchituṃ, antaragharaṃ paviṭṭho piṇḍāya carati, yaṃnūnāhaṃ imaṃ bhikkhuṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandheyyaṃ atthikehi upaññātaṃ magga’’nti. So theraṃ laddhapiṇḍapātaṃ aññataraṃ okāsaṃ gacchantaṃ disvā nisīditukāmatañcassa ñatvā attano paribbājakapīṭhakaṃ paññāpetvā adāsi. Bhattakiccapariyosānepissa attano kuṇḍikāya udakaṃ adāsi.
एवं आचरियवत्तं कत्वा कतभत्तकिच्चेन थेरेन सद्धिं मधुरपटिसन्थारं कत्वा ‘‘विप्पसन्नानि खो ते, आवुसो, इन्द्रियानि, परिसुद्धो छविवण्णो परियोदातो, कंसि त्वं, आवुसो उद्दिस्स, पब्बजितो, को वा ते सत्था, कस्स वा त्वं धम्मं रोचेसी’’ति पुच्छि। थेरो ‘‘अत्थावुसो, महासमणो सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो, ताहं भगवन्तं उद्दिस्स पब्बजितो, सो च मे भगवा सत्था, तस्सेवाहं भगवतो धम्मं रोचेमी’’ति आह। अथ नं ‘‘किंवादी पनायस्मतो सत्था, किमक्खायी’’ति पुच्छि। थेरो चिन्तेसि – ‘‘इमे परिब्बाजका नाम सासनस्स पटिपक्खभूता, इमस्स सासनस्स गम्भीरतं दस्सेस्सामी’’ति। अत्तनो नवकभावं दस्सेन्तो आह – ‘‘अहं खो, आवुसो, नवो अचिरपब्बजितो, अधुनागतो इमं धम्मविनयं, न तावाहं सक्कोमि वित्थारेन धम्मं देसेतु’’न्ति। परिब्बाजको ‘‘अहं उपतिस्सो नाम, त्वं यथासत्तिया अप्पं वा बहुं वा वद, एतं नयसतेन नयसहस्सेन पटिविज्झितुं मय्हं भारो’’ति चिन्तेत्वा आह –
Evaṃ ācariyavattaṃ katvā katabhattakiccena therena saddhiṃ madhurapaṭisanthāraṃ katvā ‘‘vippasannāni kho te, āvuso, indriyāni, parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto, kaṃsi tvaṃ, āvuso uddissa, pabbajito, ko vā te satthā, kassa vā tvaṃ dhammaṃ rocesī’’ti pucchi. Thero ‘‘atthāvuso, mahāsamaṇo sakyaputto sakyakulā pabbajito, tāhaṃ bhagavantaṃ uddissa pabbajito, so ca me bhagavā satthā, tassevāhaṃ bhagavato dhammaṃ rocemī’’ti āha. Atha naṃ ‘‘kiṃvādī panāyasmato satthā, kimakkhāyī’’ti pucchi. Thero cintesi – ‘‘ime paribbājakā nāma sāsanassa paṭipakkhabhūtā, imassa sāsanassa gambhīrataṃ dassessāmī’’ti. Attano navakabhāvaṃ dassento āha – ‘‘ahaṃ kho, āvuso, navo acirapabbajito, adhunāgato imaṃ dhammavinayaṃ, na tāvāhaṃ sakkomi vitthārena dhammaṃ desetu’’nti. Paribbājako ‘‘ahaṃ upatisso nāma, tvaṃ yathāsattiyā appaṃ vā bahuṃ vā vada, etaṃ nayasatena nayasahassena paṭivijjhituṃ mayhaṃ bhāro’’ti cintetvā āha –
‘‘अप्पं वा बहुं वा भासस्सु, अत्थंयेव मे ब्रूहि।
‘‘Appaṃ vā bahuṃ vā bhāsassu, atthaṃyeva me brūhi;
अत्थेनेव मे अत्थो, किं काहसि ब्यञ्जनं बहु’’न्ति॥ (महाव॰ ६०)।
Attheneva me attho, kiṃ kāhasi byañjanaṃ bahu’’nti. (mahāva. 60);
एवं वुत्ते थेरो ‘‘ये धम्मा हेतुप्पभवा’’ति (महाव॰ ६०; अप॰ थेर॰ १.१.२८६) गाथं आह। परिब्बाजको पठमपदद्वयमेव सुत्वा सहस्सनयसम्पन्ने सोतापत्तिमग्गे पतिट्ठहि। इतरं पदद्वयं सोतापन्नकाले निट्ठासि।
Evaṃ vutte thero ‘‘ye dhammā hetuppabhavā’’ti (mahāva. 60; apa. thera. 1.1.286) gāthaṃ āha. Paribbājako paṭhamapadadvayameva sutvā sahassanayasampanne sotāpattimagge patiṭṭhahi. Itaraṃ padadvayaṃ sotāpannakāle niṭṭhāsi.
सो सोतापन्नो हुत्वा उपरिविसेसे अप्पवत्तन्ते ‘‘भविस्सति एत्थ कारण’’न्ति सल्लक्खेत्वा थेरं आह – ‘‘भन्ते, मा उपरि धम्मदेसनं वड्ढयित्थ, एत्तकमेव होतु, कहं अम्हाकं सत्था वसती’’ति? वेळुवने परिब्बाजकाति। भन्ते, तुम्हे पुरतो याथ, मय्हं एको सहायको अत्थि। अम्हेहि च अञ्ञमञ्ञं कतिका कता ‘‘यो पठमं अमतं अधिगच्छति, सो आरोचेतू’’ति। अहं तं पटिञ्ञं मोचेत्वा सहायकं गहेत्वा तुम्हाकं गतमग्गेनेव सत्थु सन्तिकं आगमिस्सामीति पञ्चपतिट्ठितेन थेरस्स पादेसु निपतित्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा थेरं उय्योजेत्वा परिब्बाजकारामाभिमुखो अगमासि।
So sotāpanno hutvā uparivisese appavattante ‘‘bhavissati ettha kāraṇa’’nti sallakkhetvā theraṃ āha – ‘‘bhante, mā upari dhammadesanaṃ vaḍḍhayittha, ettakameva hotu, kahaṃ amhākaṃ satthā vasatī’’ti? Veḷuvane paribbājakāti. Bhante, tumhe purato yātha, mayhaṃ eko sahāyako atthi. Amhehi ca aññamaññaṃ katikā katā ‘‘yo paṭhamaṃ amataṃ adhigacchati, so ārocetū’’ti. Ahaṃ taṃ paṭiññaṃ mocetvā sahāyakaṃ gahetvā tumhākaṃ gatamaggeneva satthu santikaṃ āgamissāmīti pañcapatiṭṭhitena therassa pādesu nipatitvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā theraṃ uyyojetvā paribbājakārāmābhimukho agamāsi.
कोलितपरिब्बाजको तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘अज्ज मय्हं सहायकस्स मुखवण्णो न अञ्ञेसु दिवसेसु विय, अद्धा तेन अमतं अधिगतं भविस्सती’’ति अमताधिगमं पुच्छि। सोपिस्स ‘‘आम आवुसो, अमतं अधिगत’’न्ति पटिजानित्वा तमेव गाथं अभासि। गाथापरियोसाने कोलितो सोतापत्तिफले पतिट्ठहित्वा आह – ‘‘कहं किर, सम्म, सत्था वसती’’ति? ‘‘वेळुवने किर, सम्म, वसती’’ति एवं नो आचरियेन अस्सजित्थेरेन कथितन्ति। तेन हि सम्म आयाम, सत्थारं पस्सिस्सामाति। सारिपुत्तत्थेरो च नामेस सदापि आचरियपूजकोव, तस्मा सहायं कोलितमाणवं एवमाह – ‘‘सम्म, अम्हेहि अधिगतं अमतं अम्हाकं आचरियस्स सञ्चयपरिब्बाजकस्सापि कथेस्साम। बुज्झमानो पटिविज्झिस्सति, अप्पटिविज्झन्तो अम्हाकं सद्दहित्वा सत्थु सन्तिकं गमिस्सति, बुद्धानं देसनं सुत्वा मग्गफलपटिवेधं करिस्सती’’ति।
Kolitaparibbājako taṃ dūratova āgacchantaṃ disvā ‘‘ajja mayhaṃ sahāyakassa mukhavaṇṇo na aññesu divasesu viya, addhā tena amataṃ adhigataṃ bhavissatī’’ti amatādhigamaṃ pucchi. Sopissa ‘‘āma āvuso, amataṃ adhigata’’nti paṭijānitvā tameva gāthaṃ abhāsi. Gāthāpariyosāne kolito sotāpattiphale patiṭṭhahitvā āha – ‘‘kahaṃ kira, samma, satthā vasatī’’ti? ‘‘Veḷuvane kira, samma, vasatī’’ti evaṃ no ācariyena assajittherena kathitanti. Tena hi samma āyāma, satthāraṃ passissāmāti. Sāriputtatthero ca nāmesa sadāpi ācariyapūjakova, tasmā sahāyaṃ kolitamāṇavaṃ evamāha – ‘‘samma, amhehi adhigataṃ amataṃ amhākaṃ ācariyassa sañcayaparibbājakassāpi kathessāma. Bujjhamāno paṭivijjhissati, appaṭivijjhanto amhākaṃ saddahitvā satthu santikaṃ gamissati, buddhānaṃ desanaṃ sutvā maggaphalapaṭivedhaṃ karissatī’’ti.
ततो द्वेपि जना सञ्चयस्स सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘आचरिय, त्वं किं करोसि, बुद्धो लोके उप्पन्नो, स्वाक्खातो धम्मो, सुप्पटिपन्नो सङ्घो। आयाम, दसबलं पस्सिस्सामा’’ति। सो ‘‘किं वदेथ, ताता’’ति तेपि वारेत्वा लाभग्गयसग्गप्पत्तिमेव तेसं दीपेसि। ते ‘‘अम्हाकं एवरूपो अन्तेवासिकवासो निच्चमेव होतु, तुम्हाकं पन गमनं वा अगमनं वा जानाथा’’ति आहंसु। सञ्चयो ‘‘इमे एत्तकं जानन्ता मम वचनं न करिस्सन्ती’’ति ञत्वा ‘‘गच्छथ तुम्हे, ताता, अहं महल्लककाले अन्तेवासिकवासं वसितुं न सक्कोमी’’ति आह। ते अनेकेहिपि कारणेहि तं बोधेतुं असक्कोन्ता अत्तनो ओवादे वत्तमानं जनं आदाय वेळुवनं अगमंसु। अथ तेसं पञ्चसु अन्तेवासिकसतेसु अड्ढतेय्यसता निवत्तिंसु, अड्ढतेय्यसता तेहि सद्धिं अगमंसु।
Tato dvepi janā sañcayassa santikaṃ gantvā, ‘‘ācariya, tvaṃ kiṃ karosi, buddho loke uppanno, svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho. Āyāma, dasabalaṃ passissāmā’’ti. So ‘‘kiṃ vadetha, tātā’’ti tepi vāretvā lābhaggayasaggappattimeva tesaṃ dīpesi. Te ‘‘amhākaṃ evarūpo antevāsikavāso niccameva hotu, tumhākaṃ pana gamanaṃ vā agamanaṃ vā jānāthā’’ti āhaṃsu. Sañcayo ‘‘ime ettakaṃ jānantā mama vacanaṃ na karissantī’’ti ñatvā ‘‘gacchatha tumhe, tātā, ahaṃ mahallakakāle antevāsikavāsaṃ vasituṃ na sakkomī’’ti āha. Te anekehipi kāraṇehi taṃ bodhetuṃ asakkontā attano ovāde vattamānaṃ janaṃ ādāya veḷuvanaṃ agamaṃsu. Atha tesaṃ pañcasu antevāsikasatesu aḍḍhateyyasatā nivattiṃsu, aḍḍhateyyasatā tehi saddhiṃ agamaṃsu.
सत्था चतुपरिसमज्झे धम्मं देसेन्तो ते दूरतोव दिस्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एते, भिक्खवे, द्वे सहाया आगच्छन्ति कोलितो च उपतिस्सो च, एतं मे सावकयुगं भविस्सति अग्गं भद्दयुग’’न्ति। अथ तेसं परिसाय चरियवसेन धम्मदेसनं वड्ढेसि। ठपेत्वा द्वे अग्गसावके सब्बेपि ते अड्ढतेय्यसता परिब्बाजका अरहत्तं पापुणिंसु । सत्था ‘‘एथ भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि। सब्बेसं केसमस्सु अन्तरधायि, इद्धिमयं पत्तचीवरं कायप्पटिबद्धं अहोसि। द्विन्नं अग्गसावकानम्पि इद्धिमयपत्तचीवरं आगतं, उपरिमग्गत्तयकिच्चं पन न निट्ठासि। कस्मा? सावकपारमिञाणस्स महन्तताय।
Satthā catuparisamajjhe dhammaṃ desento te dūratova disvā bhikkhū āmantesi – ‘‘ete, bhikkhave, dve sahāyā āgacchanti kolito ca upatisso ca, etaṃ me sāvakayugaṃ bhavissati aggaṃ bhaddayuga’’nti. Atha tesaṃ parisāya cariyavasena dhammadesanaṃ vaḍḍhesi. Ṭhapetvā dve aggasāvake sabbepi te aḍḍhateyyasatā paribbājakā arahattaṃ pāpuṇiṃsu . Satthā ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Sabbesaṃ kesamassu antaradhāyi, iddhimayaṃ pattacīvaraṃ kāyappaṭibaddhaṃ ahosi. Dvinnaṃ aggasāvakānampi iddhimayapattacīvaraṃ āgataṃ, uparimaggattayakiccaṃ pana na niṭṭhāsi. Kasmā? Sāvakapāramiñāṇassa mahantatāya.
अथायस्मा महामोग्गल्लानो पब्बजितदिवसतो सत्तमे दिवसे मगधरट्ठे कल्लवालगामकं उपनिस्साय समणधम्मं करोन्तो थिनमिद्धे ओक्कन्ते सत्थारा संवेजितो थिनमिद्धं विनोदेत्वा तथागतेन दिन्नं धातुकम्मट्ठानं सुणन्तोव उपरिमग्गत्तयकिच्चं निट्ठापेत्वा सावकपारमिञाणस्स मत्थकं पत्तो। सारिपुत्तत्थेरोपि पब्बजितदिवसतो अद्धमासं अतिक्कमित्वा सत्थारा सद्धिं तमेव राजगहं उपनिस्साय सूकरखतलेणे विहरन्तो अत्तनो भागिनेय्यस्स दीघनखपरिब्बाजकस्स वेदनापरिग्गहसुत्तन्ते (म॰ नि॰ २.२०५-२०६) देसियमाने सुत्तानुसारेन ञाणं पेसेत्वा परस्स वड्ढितभत्तं भुञ्जन्तो विय सावकपारमिञाणस्स मत्थकं पत्तो। भागिनेय्यो पनस्स देसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठितो। इति द्विन्नम्पि महासावकानं तथागते राजगहे विहरन्तेयेव सावकपारमिञाणकिच्चं मत्थकं पत्तं। अपरभागे पन सत्था जेतवने विहरन्तो ‘‘महापञ्ञानं यदिदं सारिपुत्तो, इद्धिमन्तानं यदिदं महामोग्गल्लानो’’ति द्वेपि महासावके ठानन्तरे ठपेसीति।
Athāyasmā mahāmoggallāno pabbajitadivasato sattame divase magadharaṭṭhe kallavālagāmakaṃ upanissāya samaṇadhammaṃ karonto thinamiddhe okkante satthārā saṃvejito thinamiddhaṃ vinodetvā tathāgatena dinnaṃ dhātukammaṭṭhānaṃ suṇantova uparimaggattayakiccaṃ niṭṭhāpetvā sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patto. Sāriputtattheropi pabbajitadivasato addhamāsaṃ atikkamitvā satthārā saddhiṃ tameva rājagahaṃ upanissāya sūkarakhataleṇe viharanto attano bhāgineyyassa dīghanakhaparibbājakassa vedanāpariggahasuttante (ma. ni. 2.205-206) desiyamāne suttānusārena ñāṇaṃ pesetvā parassa vaḍḍhitabhattaṃ bhuñjanto viya sāvakapāramiñāṇassa matthakaṃ patto. Bhāgineyyo panassa desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhito. Iti dvinnampi mahāsāvakānaṃ tathāgate rājagahe viharanteyeva sāvakapāramiñāṇakiccaṃ matthakaṃ pattaṃ. Aparabhāge pana satthā jetavane viharanto ‘‘mahāpaññānaṃ yadidaṃ sāriputto, iddhimantānaṃ yadidaṃ mahāmoggallāno’’ti dvepi mahāsāvake ṭhānantare ṭhapesīti.
महाकस्सपत्थेरवत्थु
Mahākassapattheravatthu
१९१. चतुत्थे धुतवादानन्ति एत्थ धुतो वेदितब्बो, धुतवादो वेदितब्बो, धुतधम्मा वेदितब्बा, धुतङ्गानि वेदितब्बानि। तत्थ धुतोति धुतकिलेसो वा पुग्गलो किलेसधुननो वा धम्मो।
191. Catutthe dhutavādānanti ettha dhuto veditabbo, dhutavādo veditabbo, dhutadhammā veditabbā, dhutaṅgāni veditabbāni. Tattha dhutoti dhutakileso vā puggalo kilesadhunano vā dhammo.
धुतवादोति एत्थ पन अत्थि धुतो न धुतवादो, अत्थि न धुतो धुतवादो, अत्थि नेव धुतो न धुतवादो, अत्थि धुतो चेव धुतवादो च। तत्थ यो धुतङ्गेन अत्तनो किलेसे धुनि, परं पन धुतङ्गेन न ओवदति नानुसासति बाकुलत्थेरो विय, अयं धुतो न धुतवादो। यथाह – ‘‘तयिदं आयस्मा बाकुलो धुतो न धुतवादो’’ति। यो पन धुतङ्गेन अत्तनो किलेसे न धुनि, केवलं अञ्ञे धुतङ्गेन ओवदति अनुसासति उपनन्दत्थेरो विय, अयं न धुतो धुतवादो। यथाह – ‘‘तयिदं आयस्मा उपनन्दो न धुतो धुतवादो’’ति। यो पन उभयविपन्नो लाळुदायी विय, अयं नेव धुतो न धुतवादो। यथाह – ‘‘तयिदं आयस्मा लाळुदायी नेव धुतो न धुतवादो’’ति। यो पन उभयसम्पन्नो आयस्मा महाकस्सपत्थेरो विय, अयं धुतो चेव धुतवादो च। यथाह – ‘‘तयिदं आयस्मा महाकस्सपो धुतो चेव धुतवादो चा’’ति।
Dhutavādoti ettha pana atthi dhuto na dhutavādo, atthi na dhuto dhutavādo, atthi neva dhuto na dhutavādo, atthi dhuto ceva dhutavādo ca. Tattha yo dhutaṅgena attano kilese dhuni, paraṃ pana dhutaṅgena na ovadati nānusāsati bākulatthero viya, ayaṃ dhuto na dhutavādo. Yathāha – ‘‘tayidaṃ āyasmā bākulo dhuto na dhutavādo’’ti. Yo pana dhutaṅgena attano kilese na dhuni, kevalaṃ aññe dhutaṅgena ovadati anusāsati upanandatthero viya, ayaṃ na dhuto dhutavādo. Yathāha – ‘‘tayidaṃ āyasmā upanando na dhuto dhutavādo’’ti. Yo pana ubhayavipanno lāḷudāyī viya, ayaṃ neva dhuto na dhutavādo. Yathāha – ‘‘tayidaṃ āyasmā lāḷudāyī neva dhuto na dhutavādo’’ti. Yo pana ubhayasampanno āyasmā mahākassapatthero viya, ayaṃ dhuto ceva dhutavādo ca. Yathāha – ‘‘tayidaṃ āyasmā mahākassapo dhuto ceva dhutavādo cā’’ti.
धुतधम्मा वेदितब्बाति अप्पिच्छता सन्तुट्ठिता सल्लेखता पविवेकता इदमट्ठिकताति इमे धुतङ्गचेतनाय परिवारा पञ्च धम्मा ‘‘अप्पिच्छंयेव निस्साया’’तिआदिवचनतो (अ॰ नि॰ ५.१८१; परि॰ ३२५) धुतधम्मा नाम। तत्थ अप्पिच्छता च सन्तुट्ठिता च अलोभो, सल्लेखता च पविवेकता च द्वीसु धम्मेसु अनुपतन्ति अलोभे चेव अमोहे च, इदमट्ठिता ञाणमेव। तत्थ अलोभेन पटिक्खेपवत्थूसु लोभं, अमोहेन तेस्वेव आदीनवप्पटिच्छादकं मोहं धुनाति। अलोभेन च अनुञ्ञातानं पटिसेवनमुखेन पवत्तं कामसुखल्लिकानुयोगं, अमोहेन धुतङ्गेसु अतिसल्लेखमुखेन पवत्तं अत्तकिलमथानुयोगं धुनाति। तस्मा इमे धम्मा धुतधम्माति वेदितब्बा।
Dhutadhammā veditabbāti appicchatā santuṭṭhitā sallekhatā pavivekatā idamaṭṭhikatāti ime dhutaṅgacetanāya parivārā pañca dhammā ‘‘appicchaṃyeva nissāyā’’tiādivacanato (a. ni. 5.181; pari. 325) dhutadhammā nāma. Tattha appicchatā ca santuṭṭhitā ca alobho, sallekhatā ca pavivekatā ca dvīsu dhammesu anupatanti alobhe ceva amohe ca, idamaṭṭhitā ñāṇameva. Tattha alobhena paṭikkhepavatthūsu lobhaṃ, amohena tesveva ādīnavappaṭicchādakaṃ mohaṃ dhunāti. Alobhena ca anuññātānaṃ paṭisevanamukhena pavattaṃ kāmasukhallikānuyogaṃ, amohena dhutaṅgesu atisallekhamukhena pavattaṃ attakilamathānuyogaṃ dhunāti. Tasmā ime dhammā dhutadhammāti veditabbā.
धुतङ्गानि वेदितब्बानीति तेरस धुतङ्गानि वेदितब्बानि पंसुकूलिकङ्गं…पे॰… नेसज्जिकङ्गन्ति।
Dhutaṅgāni veditabbānīti terasa dhutaṅgāni veditabbāni paṃsukūlikaṅgaṃ…pe… nesajjikaṅganti.
धुतवादानं यदिदं महाकस्सपोति यत्तका धुतवादं वदन्ति, तेसं सब्बेसम्पि अन्तरे अयं महाकस्सपत्थेरो अग्गोति अग्गट्ठाने ठपेसि। महाकस्सपोति उरुवेळकस्सपो नदीकस्सपो गयाकस्सपो कुमारकस्सपोति इमे खुद्दानुखुद्दके थेरे उपादाय अयं महा, तस्मा महाकस्सपोति वुत्तो।
Dhutavādānaṃ yadidaṃ mahākassapoti yattakā dhutavādaṃ vadanti, tesaṃ sabbesampi antare ayaṃ mahākassapatthero aggoti aggaṭṭhāne ṭhapesi. Mahākassapoti uruveḷakassapo nadīkassapo gayākassapo kumārakassapoti ime khuddānukhuddake there upādāya ayaṃ mahā, tasmā mahākassapoti vutto.
इमस्सापि पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अतीते किर कप्पसतसहस्समत्थके पदुमुत्तरो नाम सत्था लोके उदपादि, तस्मिं हंसवतीनगरं उपनिस्साय खेमे मिगदाये विहरन्ते वेदेहो नाम कुटुम्बिको असीतिकोटिधनविभवो पातोव सुभोजनं भुञ्जित्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय गन्धपुप्फादीनि गहेत्वा विहारं गन्त्वा सत्थारं पूजेत्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। तस्मिञ्च खणे सत्था महानिसभत्थेरं नाम ततियसावकं ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं धुतवादानं, यदिदं निसभो’’ति एतदग्गे ठपेसि। उपासको तं सुत्वा पसन्नो धम्मकथावसाने महाजने उट्ठाय गते सत्थारं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, स्वे मय्हं भिक्खं अधिवासेथा’’ति आह। महा खो, उपासक, भिक्खुसङ्घोति। कित्तको भगवाति? अट्ठसट्ठिभिक्खुसतसहस्सन्ति। भन्ते, एकं सामणेरम्पि विहारे असेसेत्वा भिक्खं अधिवासेथाति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन। उपासको सत्थु अधिवासनं विदित्वा गेहं गन्त्वा महादानं सज्जेत्वा पुनदिवसे सत्थु कालं आरोचापेसि। सत्था पत्तचीवरमादाय भिक्खुसङ्घपरिवुतो उपासकस्स घरं गन्त्वा पञ्ञत्ते आसने निसिन्नो दक्खिणोदकावसाने यागुआदीनि सम्पटिच्छन्तो भत्तविस्सग्गं अकासि। उपासकोपि सत्थु सन्तिके निसीदि।
Imassāpi pañhakamme ayamanupubbikathā – atīte kira kappasatasahassamatthake padumuttaro nāma satthā loke udapādi, tasmiṃ haṃsavatīnagaraṃ upanissāya kheme migadāye viharante vedeho nāma kuṭumbiko asītikoṭidhanavibhavo pātova subhojanaṃ bhuñjitvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāya gandhapupphādīni gahetvā vihāraṃ gantvā satthāraṃ pūjetvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tasmiñca khaṇe satthā mahānisabhattheraṃ nāma tatiyasāvakaṃ ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ dhutavādānaṃ, yadidaṃ nisabho’’ti etadagge ṭhapesi. Upāsako taṃ sutvā pasanno dhammakathāvasāne mahājane uṭṭhāya gate satthāraṃ vanditvā, ‘‘bhante, sve mayhaṃ bhikkhaṃ adhivāsethā’’ti āha. Mahā kho, upāsaka, bhikkhusaṅghoti. Kittako bhagavāti? Aṭṭhasaṭṭhibhikkhusatasahassanti. Bhante, ekaṃ sāmaṇerampi vihāre asesetvā bhikkhaṃ adhivāsethāti. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvena. Upāsako satthu adhivāsanaṃ viditvā gehaṃ gantvā mahādānaṃ sajjetvā punadivase satthu kālaṃ ārocāpesi. Satthā pattacīvaramādāya bhikkhusaṅghaparivuto upāsakassa gharaṃ gantvā paññatte āsane nisinno dakkhiṇodakāvasāne yāguādīni sampaṭicchanto bhattavissaggaṃ akāsi. Upāsakopi satthu santike nisīdi.
तस्मिं अन्तरे महानिसभत्थेरो पिण्डाय चरन्तो तमेव वीथि पटिपज्जि। उपासको दिस्वा उट्ठाय गन्त्वा थेरं वन्दित्वा ‘‘पत्तं, भन्ते, देथा’’ति आह। थेरो पत्तं अदासि। ‘‘भन्ते, इधेव पविसथ, सत्थापि गेहे निसिन्नो’’ति। न वट्टिस्सति उपासकाति। उपासको थेरस्स पत्तं गहेत्वा पिण्डपातस्स पूरेत्वा नीहरित्वा अदासि। ततो थेरं अनुगन्त्वा निवत्तो सत्थु सन्तिके निसीदित्वा एवमाह – ‘‘भन्ते, महानिसभत्थेरो ‘सत्था गेहे निसिन्नो’ति वुत्तेपि पविसितुं न इच्छि, अत्थि नु खो एतस्स तुम्हाकं गुणेहि अतिरेको गुणो’’ति। बुद्धानञ्च वण्णमच्छेरं नाम नत्थि। अथ सत्था एवमाह – ‘‘उपासक, मयं भिक्खं आगमयमाना गेहे निसीदाम, सो भिक्खु न एवं निसीदित्वा भिक्खं उदिक्खति। मयं गामन्तसेनासने वसाम, सो अरञ्ञस्मिंयेव वसति। मयं छन्ने वसाम, सो अब्भोकासम्हियेव वसति। इति तस्स अयञ्च अयञ्च गुणो’’ति महासमुद्दं पूरयमानो विय कथेसि। उपासको पकतियापि जलमानदीपो तेलेन आसित्तो विय सुट्ठुतरं पसन्नो हुत्वा चिन्तेसि – ‘‘किं मय्हं अञ्ञाय सम्पत्तिया, अनागते एकस्स बुद्धस्स सन्तिके धुतवादानं अग्गभावत्थाय पत्थनं करिस्सामी’’ति?
Tasmiṃ antare mahānisabhatthero piṇḍāya caranto tameva vīthi paṭipajji. Upāsako disvā uṭṭhāya gantvā theraṃ vanditvā ‘‘pattaṃ, bhante, dethā’’ti āha. Thero pattaṃ adāsi. ‘‘Bhante, idheva pavisatha, satthāpi gehe nisinno’’ti. Na vaṭṭissati upāsakāti. Upāsako therassa pattaṃ gahetvā piṇḍapātassa pūretvā nīharitvā adāsi. Tato theraṃ anugantvā nivatto satthu santike nisīditvā evamāha – ‘‘bhante, mahānisabhatthero ‘satthā gehe nisinno’ti vuttepi pavisituṃ na icchi, atthi nu kho etassa tumhākaṃ guṇehi atireko guṇo’’ti. Buddhānañca vaṇṇamaccheraṃ nāma natthi. Atha satthā evamāha – ‘‘upāsaka, mayaṃ bhikkhaṃ āgamayamānā gehe nisīdāma, so bhikkhu na evaṃ nisīditvā bhikkhaṃ udikkhati. Mayaṃ gāmantasenāsane vasāma, so araññasmiṃyeva vasati. Mayaṃ channe vasāma, so abbhokāsamhiyeva vasati. Iti tassa ayañca ayañca guṇo’’ti mahāsamuddaṃ pūrayamāno viya kathesi. Upāsako pakatiyāpi jalamānadīpo telena āsitto viya suṭṭhutaraṃ pasanno hutvā cintesi – ‘‘kiṃ mayhaṃ aññāya sampattiyā, anāgate ekassa buddhassa santike dhutavādānaṃ aggabhāvatthāya patthanaṃ karissāmī’’ti?
सो पुनपि सत्थारं निमन्तेत्वा तेनेव नियामेन सत्त दिवसानि महादानं दत्वा सत्तमे दिवसे बुद्धप्पमुखस्स महाभिक्खुसङ्घस्स तिचीवरानि दत्वा सत्थु पादमूले निपज्जित्वा एवमाह – ‘‘यं मे, भन्ते, सत्त दिवसानि दानं देन्तस्स मेत्तं कायकम्मं मेत्तं वचीकम्मं मेत्तं मनोकम्मं पच्चुपट्ठितं, इमिनाहं न अञ्ञं देवसम्पत्तिं वा सक्कमारब्रह्मसम्पत्तिं वा पत्थेमि, इदं पन मे कम्मं अनागते एकस्स बुद्धस्स सन्तिके एतस्स महानिसभत्थेरेन पत्तठानन्तरं पापुणनत्थाय तेरसधुतङ्गधरानं अग्गभावस्स सच्चकारो होतू’’ति। सत्था ‘‘महन्तं ठानं इमिना पत्थितं, समिज्झिस्सति नु खो, नो’’ति ओलोकेन्तो समिज्झनभावं दिस्वा आह – ‘‘मनापं ते ठानं पत्थितं , अनागते सतसहस्सकप्पावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, तस्स त्वं ततियसावको महाकस्सपत्थेरो नाम भविस्ससी’’ति। तं सुत्वा उपासको ‘‘बुद्धानं द्वे कथा नाम नत्थी’’ति पुनदिवसे पत्तब्बं विय तं सम्पत्तिं अमञ्ञित्थ। सो यावतायुकं नानप्पकारं दानं दत्वा सीलं रक्खित्वा नानप्पकारं कल्याणकम्मं कत्वा तत्थ कालं कतो सग्गे निब्बत्ति।
So punapi satthāraṃ nimantetvā teneva niyāmena satta divasāni mahādānaṃ datvā sattame divase buddhappamukhassa mahābhikkhusaṅghassa ticīvarāni datvā satthu pādamūle nipajjitvā evamāha – ‘‘yaṃ me, bhante, satta divasāni dānaṃ dentassa mettaṃ kāyakammaṃ mettaṃ vacīkammaṃ mettaṃ manokammaṃ paccupaṭṭhitaṃ, imināhaṃ na aññaṃ devasampattiṃ vā sakkamārabrahmasampattiṃ vā patthemi, idaṃ pana me kammaṃ anāgate ekassa buddhassa santike etassa mahānisabhattherena pattaṭhānantaraṃ pāpuṇanatthāya terasadhutaṅgadharānaṃ aggabhāvassa saccakāro hotū’’ti. Satthā ‘‘mahantaṃ ṭhānaṃ iminā patthitaṃ, samijjhissati nu kho, no’’ti olokento samijjhanabhāvaṃ disvā āha – ‘‘manāpaṃ te ṭhānaṃ patthitaṃ , anāgate satasahassakappāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tassa tvaṃ tatiyasāvako mahākassapatthero nāma bhavissasī’’ti. Taṃ sutvā upāsako ‘‘buddhānaṃ dve kathā nāma natthī’’ti punadivase pattabbaṃ viya taṃ sampattiṃ amaññittha. So yāvatāyukaṃ nānappakāraṃ dānaṃ datvā sīlaṃ rakkhitvā nānappakāraṃ kalyāṇakammaṃ katvā tattha kālaṃ kato sagge nibbatti.
ततो पट्ठाय देवमनुस्सेसु सम्पत्तिं अनुभवन्तो इतो एकनवुतिकप्पे विपस्सिसम्मासम्बुद्धे बन्धुमतिं निस्साय खेमे मिगदाये विहरन्ते देवलोका चवित्वा अञ्ञतरस्मिं परिजिण्णे ब्राह्मणकुले निब्बत्ति। तस्मिञ्च काले विपस्सी भगवा सत्तमे सत्तमे संवच्छरे धम्मं कथेति, महन्तं कोलाहलं अहोसि। सकलजम्बुदीपे देवता ‘‘सत्था धम्मं कथेस्सती’’ति आरोचेन्ति। ब्राह्मणो तं सासनं अस्सोसि। तस्स च निवासनसाटको एकोव होति, तथा ब्राह्मणिया। पारुपनं पन द्विन्नम्पि एकमेव। सकलनगरे एकसाटकब्राह्मणोति पञ्ञायति। ब्राह्मणानं केनचिदेव किच्चेन सन्निपाते सति ब्राह्मणिं गेहे ठपेत्वा सयं गच्छति। ब्राह्मणीनं सन्निपाते सति सयं गेहे तिट्ठति, ब्राह्मणी तं वत्थं पारुपित्वा गच्छति। तस्मिं पन दिवसे ब्राह्मणो ब्राह्मणिं आह – ‘‘भोति, किं रत्तिं धम्मस्सवनं सुणिस्ससि, दिवा’’ति। ‘‘मयं मातुगामजातिका नाम रत्तिं सोतुं न सक्कोम, दिवा सोस्सामी’’ति ब्राह्मणं गेहे ठपेत्वा तं वत्थं पारुपित्वा उपासिकाहि सद्धिं दिवा गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्ते निसिन्ना धम्मं सुत्वा उपासिकाहियेव सद्धिं आगमासि। अथ ब्राह्मणो ब्राह्मणिं गेहे ठपेत्वा तं वत्थं पारुपित्वा विहारं गतो।
Tato paṭṭhāya devamanussesu sampattiṃ anubhavanto ito ekanavutikappe vipassisammāsambuddhe bandhumatiṃ nissāya kheme migadāye viharante devalokā cavitvā aññatarasmiṃ parijiṇṇe brāhmaṇakule nibbatti. Tasmiñca kāle vipassī bhagavā sattame sattame saṃvacchare dhammaṃ katheti, mahantaṃ kolāhalaṃ ahosi. Sakalajambudīpe devatā ‘‘satthā dhammaṃ kathessatī’’ti ārocenti. Brāhmaṇo taṃ sāsanaṃ assosi. Tassa ca nivāsanasāṭako ekova hoti, tathā brāhmaṇiyā. Pārupanaṃ pana dvinnampi ekameva. Sakalanagare ekasāṭakabrāhmaṇoti paññāyati. Brāhmaṇānaṃ kenacideva kiccena sannipāte sati brāhmaṇiṃ gehe ṭhapetvā sayaṃ gacchati. Brāhmaṇīnaṃ sannipāte sati sayaṃ gehe tiṭṭhati, brāhmaṇī taṃ vatthaṃ pārupitvā gacchati. Tasmiṃ pana divase brāhmaṇo brāhmaṇiṃ āha – ‘‘bhoti, kiṃ rattiṃ dhammassavanaṃ suṇissasi, divā’’ti. ‘‘Mayaṃ mātugāmajātikā nāma rattiṃ sotuṃ na sakkoma, divā sossāmī’’ti brāhmaṇaṃ gehe ṭhapetvā taṃ vatthaṃ pārupitvā upāsikāhi saddhiṃ divā gantvā satthāraṃ vanditvā ekamante nisinnā dhammaṃ sutvā upāsikāhiyeva saddhiṃ āgamāsi. Atha brāhmaṇo brāhmaṇiṃ gehe ṭhapetvā taṃ vatthaṃ pārupitvā vihāraṃ gato.
तस्मिञ्च समये सत्था परिसमज्झे अलङ्कतधम्मासने निसिन्नो चित्तबीजनिं आदाय आकासगङ्गं ओतारेन्तो विय सिनेरुं मत्थं कत्वा सागरं निम्मथेन्तो विय धम्मकथं कथेसि। ब्राह्मणस्स परिसन्ते निसिन्नस्स धम्मं सुणन्तस्स पठमयामस्मिंयेव सकलसरीरं पूरयमाना पञ्चवण्णा पीति उप्पज्जि। सो पारुतवत्थं सङ्घरित्वा ‘‘दसबलस्स दस्सामी’’ति चिन्तेसि। अत्थस्स आदीनवसहस्सं दस्सयमानं मच्छेरं उप्पज्जि। सो ‘‘ब्राह्मणिया च मय्हञ्च एकमेव वत्थं, अञ्ञं किञ्चि पारुपनं नत्थि, अपारुपित्वा च नाम बहि चरितुं न सक्का’’ति सब्बथापि अदातुकामो अहोसि। अथस्स निक्खन्ते पठमयामे मज्झिमयामेपि तथेव पीति उप्पज्जि। सो तथेव चिन्तेत्वा तथेव अदातुकामो अहोसि। अथस्स मज्झिमयामे निक्खन्ते पच्छिमयामेपि तथेव पीति उप्पज्जि। सो ‘‘तरणं वा होतु मरणं वा, पच्छापि जानिस्सामी’’ति वत्थं सङ्घरित्वा सत्थु पादमूले ठपेसि। ततो वामहत्थं आभुजित्वा दक्खिणेन हत्थेन तिक्खत्तुं अप्फोटेत्वा ‘‘जितं मे, जितं मे’’ति तयो वारे नदि।
Tasmiñca samaye satthā parisamajjhe alaṅkatadhammāsane nisinno cittabījaniṃ ādāya ākāsagaṅgaṃ otārento viya sineruṃ matthaṃ katvā sāgaraṃ nimmathento viya dhammakathaṃ kathesi. Brāhmaṇassa parisante nisinnassa dhammaṃ suṇantassa paṭhamayāmasmiṃyeva sakalasarīraṃ pūrayamānā pañcavaṇṇā pīti uppajji. So pārutavatthaṃ saṅgharitvā ‘‘dasabalassa dassāmī’’ti cintesi. Atthassa ādīnavasahassaṃ dassayamānaṃ maccheraṃ uppajji. So ‘‘brāhmaṇiyā ca mayhañca ekameva vatthaṃ, aññaṃ kiñci pārupanaṃ natthi, apārupitvā ca nāma bahi carituṃ na sakkā’’ti sabbathāpi adātukāmo ahosi. Athassa nikkhante paṭhamayāme majjhimayāmepi tatheva pīti uppajji. So tatheva cintetvā tatheva adātukāmo ahosi. Athassa majjhimayāme nikkhante pacchimayāmepi tatheva pīti uppajji. So ‘‘taraṇaṃ vā hotu maraṇaṃ vā, pacchāpi jānissāmī’’ti vatthaṃ saṅgharitvā satthu pādamūle ṭhapesi. Tato vāmahatthaṃ ābhujitvā dakkhiṇena hatthena tikkhattuṃ apphoṭetvā ‘‘jitaṃ me, jitaṃ me’’ti tayo vāre nadi.
तस्मिञ्च समये बन्धुमराजा धम्मासनस्स पच्छतो अन्तोसाणियं निसिन्नो धम्मं सुणाति। रञ्ञो च नाम ‘‘जितं मे’’ति सद्दो अमनापो होति। सो पुरिसं पेसेसि – ‘‘गच्छ एतं पुच्छ किं वदसी’’ति। सो तेन गन्त्वा पुच्छितो आह – ‘‘अवसेसा हत्थियानादीनि आरुय्ह असिचम्मादीनि गहेत्वा परसेनं जिनन्ति, न तं जितं अच्छरियं, अहं पन पच्छतो आगच्छन्तस्स दुट्ठगोणस्स मुग्गरेन सीसं भिन्दित्वा तं पलापेन्तो विय मच्छेरचित्तं मद्दित्वा पारुतवत्थं दसबलस्स अदासिं, तं मे मच्छरियं जित’’न्ति आह। सो पुरिसो आगन्त्वा तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसि। राजा आह – ‘‘अम्हे भणे दसबलस्स अनुरूपं न जानिम्ह, ब्राह्मणो जानी’’ति वत्थयुगं पेसेसि। तं दिस्वा ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘अयं मय्हं तुण्ही निसिन्नस्स पठमं किञ्चि अदत्वा सत्थु गुणे कथेन्तस्स अदासि, सत्थु गुणे पटिच्च उप्पन्नेन मय्हं को अत्थो’’ति? तम्पि वत्थयुगं दसबलस्सेव अदासि। राजापि ‘‘किं ब्राह्मणेन कत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘तम्पि तेन वत्थयुगं तथागतस्सेव दिन्न’’न्ति सुत्वा अञ्ञानिपि द्वे वत्थयुगानि पेसेसि। सो तानिपि अदासि। राजा अञ्ञानिपि चत्तारीति एवं याव द्वत्तिंसवत्थयुगानि पेसेसि। अथ ब्राह्मणो ‘‘इदं वड्ढेत्वा गहणं विय होती’’ति अत्तनो अत्थाय एकं, ब्राह्मणिया एकन्ति द्वे वत्थयुगानि गहेत्वा तिंस युगानि तथागतस्सेव अदासि। ततो पट्ठाय चस्स सत्थु विस्सासिको जातो।
Tasmiñca samaye bandhumarājā dhammāsanassa pacchato antosāṇiyaṃ nisinno dhammaṃ suṇāti. Rañño ca nāma ‘‘jitaṃ me’’ti saddo amanāpo hoti. So purisaṃ pesesi – ‘‘gaccha etaṃ puccha kiṃ vadasī’’ti. So tena gantvā pucchito āha – ‘‘avasesā hatthiyānādīni āruyha asicammādīni gahetvā parasenaṃ jinanti, na taṃ jitaṃ acchariyaṃ, ahaṃ pana pacchato āgacchantassa duṭṭhagoṇassa muggarena sīsaṃ bhinditvā taṃ palāpento viya maccheracittaṃ madditvā pārutavatthaṃ dasabalassa adāsiṃ, taṃ me macchariyaṃ jita’’nti āha. So puriso āgantvā taṃ pavattiṃ rañño ārocesi. Rājā āha – ‘‘amhe bhaṇe dasabalassa anurūpaṃ na jānimha, brāhmaṇo jānī’’ti vatthayugaṃ pesesi. Taṃ disvā brāhmaṇo cintesi – ‘‘ayaṃ mayhaṃ tuṇhī nisinnassa paṭhamaṃ kiñci adatvā satthu guṇe kathentassa adāsi, satthu guṇe paṭicca uppannena mayhaṃ ko attho’’ti? Tampi vatthayugaṃ dasabalasseva adāsi. Rājāpi ‘‘kiṃ brāhmaṇena kata’’nti pucchitvā ‘‘tampi tena vatthayugaṃ tathāgatasseva dinna’’nti sutvā aññānipi dve vatthayugāni pesesi. So tānipi adāsi. Rājā aññānipi cattārīti evaṃ yāva dvattiṃsavatthayugāni pesesi. Atha brāhmaṇo ‘‘idaṃ vaḍḍhetvā gahaṇaṃ viya hotī’’ti attano atthāya ekaṃ, brāhmaṇiyā ekanti dve vatthayugāni gahetvā tiṃsa yugāni tathāgatasseva adāsi. Tato paṭṭhāya cassa satthu vissāsiko jāto.
अथ नं राजा एकदिवसं सीतसमये सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तं दिस्वा सतसहस्सग्घनकं अत्तनो पारुतरत्तकम्बलं दत्वा आह – ‘‘इतो पत्थाय इमं पारुपित्वा धम्मं सुणाही’’ति। सो ‘‘किं मे इमिना कम्बलेन इमस्मिं पूतिकाये उपनीतेना’’ति चिन्तेत्वा अन्तोगन्धकुटियं तथागतस्स मञ्चस्स उपरि वितानं कत्वा अगमासि। अथेकदिवसं राजा पातोव विहारं गन्त्वा अन्तोगन्धकुटियं सत्थु सन्तिके निसीदि। तस्मिञ्च समये छब्बण्णा बुद्धरस्मियो कम्बले पटिहञ्ञन्ति, कम्बलो अतिविय विरोचति। राजा ओलोकेन्तो सञ्जानित्वा आह – ‘‘भन्ते, अम्हाकं एस कम्बलो, अम्हेहि एकसाटकब्राह्मणस्स दिन्नो’’ति। तुम्हेहि, महाराज, ब्राह्मणो पूजितो, ब्राह्मणेन मयं पूजिताति। राजा ‘‘ब्राह्मणो युत्तं अञ्ञासि, न मय’’न्ति पसीदित्वा यं मनुस्सानं उपकारभूतं, तं सब्बं अट्ठट्ठकं कत्वा सब्बअट्ठकं नाम दानं दत्वा पुरोहितट्ठाने ठपेसि। सोपि ‘‘अट्ठट्ठकं नाम चतुसट्ठि होती’’ति चतुसट्ठि सलाकाभत्तानि उपनिबन्धापेत्वा यावजीवं दानं दत्वा सीलं रक्खित्वा ततो चुतो सग्गे निब्बत्ति।
Atha naṃ rājā ekadivasaṃ sītasamaye satthu santike dhammaṃ suṇantaṃ disvā satasahassagghanakaṃ attano pārutarattakambalaṃ datvā āha – ‘‘ito patthāya imaṃ pārupitvā dhammaṃ suṇāhī’’ti. So ‘‘kiṃ me iminā kambalena imasmiṃ pūtikāye upanītenā’’ti cintetvā antogandhakuṭiyaṃ tathāgatassa mañcassa upari vitānaṃ katvā agamāsi. Athekadivasaṃ rājā pātova vihāraṃ gantvā antogandhakuṭiyaṃ satthu santike nisīdi. Tasmiñca samaye chabbaṇṇā buddharasmiyo kambale paṭihaññanti, kambalo ativiya virocati. Rājā olokento sañjānitvā āha – ‘‘bhante, amhākaṃ esa kambalo, amhehi ekasāṭakabrāhmaṇassa dinno’’ti. Tumhehi, mahārāja, brāhmaṇo pūjito, brāhmaṇena mayaṃ pūjitāti. Rājā ‘‘brāhmaṇo yuttaṃ aññāsi, na maya’’nti pasīditvā yaṃ manussānaṃ upakārabhūtaṃ, taṃ sabbaṃ aṭṭhaṭṭhakaṃ katvā sabbaaṭṭhakaṃ nāma dānaṃ datvā purohitaṭṭhāne ṭhapesi. Sopi ‘‘aṭṭhaṭṭhakaṃ nāma catusaṭṭhi hotī’’ti catusaṭṭhi salākābhattāni upanibandhāpetvā yāvajīvaṃ dānaṃ datvā sīlaṃ rakkhitvā tato cuto sagge nibbatti.
पुन ततो चुतो इमस्मिं कप्पे कोणागमनस्स च भगवतो कस्सपदसबलस्स चाति द्विन्नं बुद्धानं अन्तरे बाराणसियं कुटुम्बियघरे निब्बत्तो। सो वुद्धिमन्वाय घरावासं वसन्तो एकदिवसं अरञ्ञे जङ्घविहारं चरति, तस्मिं च समये पच्चेकबुद्धो नदीतीरे चीवरकम्मं करोन्तो अनुवाते अप्पहोन्ते सङ्घरित्वा ठपेतुं आरद्धो। सो दिस्वा ‘‘कस्मा, भन्ते, सङ्घरित्वा ठपेथा’’ति आह। अनुवातो नप्पहोतीति । ‘‘इमिना, भन्ते, करोथा’’ति साटकं दत्वा ‘‘निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने मे केनचि परिहानि मा होतू’’ति पत्थनं पट्ठपेसि।
Puna tato cuto imasmiṃ kappe koṇāgamanassa ca bhagavato kassapadasabalassa cāti dvinnaṃ buddhānaṃ antare bārāṇasiyaṃ kuṭumbiyaghare nibbatto. So vuddhimanvāya gharāvāsaṃ vasanto ekadivasaṃ araññe jaṅghavihāraṃ carati, tasmiṃ ca samaye paccekabuddho nadītīre cīvarakammaṃ karonto anuvāte appahonte saṅgharitvā ṭhapetuṃ āraddho. So disvā ‘‘kasmā, bhante, saṅgharitvā ṭhapethā’’ti āha. Anuvāto nappahotīti . ‘‘Iminā, bhante, karothā’’ti sāṭakaṃ datvā ‘‘nibbattanibbattaṭṭhāne me kenaci parihāni mā hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapesi.
अथ घरेपिस्स भगिनिया सद्धिं भरियाय कलहं करोन्तिया पच्चेकबुद्धो पिण्डाय पाविसि। अथस्स भगिनी पच्चेकबुद्धस्स पिण्डपातं दत्वा तस्स भरियं सन्धाय, ‘‘एवरूपं बालं योजनसतेन परिवज्जेय्य’’न्ति पत्थनं पट्ठपेसि। सा गेहद्वारे ठिता सुत्वा ‘‘इमाय दिन्नं भत्तं मा एस भुञ्जतू’’ति पत्तं गहेत्वा पिण्डपातं छड्डेत्वा कललस्स पूरेत्वा अदासि। इतरा दिस्वा ‘‘बाले मं ताव अक्कोस वा पहर वा, एवरूपस्स पन द्वे असङ्ख्येय्यानि पूरितपारमिस्स पत्ततो भत्तं छड्डेत्वा कललं दातुं न युत्त’’न्ति आह। अथस्स भरियाय पटिसङ्खानं उप्पज्जि। सा ‘‘तिट्ठथ, भन्ते’’ति कललं छड्डेत्वा पत्तं धोवित्वा गन्धचुण्णेन उब्बट्टेत्वा चतुमधुरस्स पूरेत्वा उपरि आसित्तेन पदुमगब्भवण्णेन सप्पिना विज्जोतमानं पच्चेकबुद्धस्स हत्थे ठपेत्वा ‘‘यथा अयं पिण्डपातो ओभासजातो, एवं ओभासजातं मे सरीरं होतू’’ति पत्थनं पट्ठपेसि। पच्चेकबुद्धो अनुमोदित्वा आकासं पक्खन्दि। तेपि द्वे जायम्पतिका यावतायुकं कुसलं कत्वा सग्गे निब्बत्तित्वा पुन ततो चवित्वा उपासको कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले बाराणसियं असीतिकोटिविभवस्स सेट्ठिनो पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, इतरापि तादिसस्सेव सेट्ठिनो धीता हुत्वा निब्बत्ति।
Atha gharepissa bhaginiyā saddhiṃ bhariyāya kalahaṃ karontiyā paccekabuddho piṇḍāya pāvisi. Athassa bhaginī paccekabuddhassa piṇḍapātaṃ datvā tassa bhariyaṃ sandhāya, ‘‘evarūpaṃ bālaṃ yojanasatena parivajjeyya’’nti patthanaṃ paṭṭhapesi. Sā gehadvāre ṭhitā sutvā ‘‘imāya dinnaṃ bhattaṃ mā esa bhuñjatū’’ti pattaṃ gahetvā piṇḍapātaṃ chaḍḍetvā kalalassa pūretvā adāsi. Itarā disvā ‘‘bāle maṃ tāva akkosa vā pahara vā, evarūpassa pana dve asaṅkhyeyyāni pūritapāramissa pattato bhattaṃ chaḍḍetvā kalalaṃ dātuṃ na yutta’’nti āha. Athassa bhariyāya paṭisaṅkhānaṃ uppajji. Sā ‘‘tiṭṭhatha, bhante’’ti kalalaṃ chaḍḍetvā pattaṃ dhovitvā gandhacuṇṇena ubbaṭṭetvā catumadhurassa pūretvā upari āsittena padumagabbhavaṇṇena sappinā vijjotamānaṃ paccekabuddhassa hatthe ṭhapetvā ‘‘yathā ayaṃ piṇḍapāto obhāsajāto, evaṃ obhāsajātaṃ me sarīraṃ hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapesi. Paccekabuddho anumoditvā ākāsaṃ pakkhandi. Tepi dve jāyampatikā yāvatāyukaṃ kusalaṃ katvā sagge nibbattitvā puna tato cavitvā upāsako kassapasammāsambuddhakāle bārāṇasiyaṃ asītikoṭivibhavassa seṭṭhino putto hutvā nibbatti, itarāpi tādisasseva seṭṭhino dhītā hutvā nibbatti.
तस्स वुद्धिप्पत्तस्स तमेव सेट्ठिधीतरं आनयिंसु। तस्सा पुब्बे अदिन्नविपाकस्स तस्स कम्मस्स आनुभावेन पतिकूलं पविट्ठमत्ताय उम्मारब्भन्तरे सकलसरीरं उग्घाटितवच्चकुटि विय दुग्गन्धं जातं। सेट्ठिकुमारो ‘‘कस्सायं गन्धो’’ति पुच्छित्वा ‘‘सेट्ठिकञ्ञाया’’ति सुत्वा ‘‘नीहरथा’’ति आभतनियामेनेव कुलघरं पेसेसि। सा एतेनेव नीहारेन सत्तसु ठानेसु पटिनिवत्तिता।
Tassa vuddhippattassa tameva seṭṭhidhītaraṃ ānayiṃsu. Tassā pubbe adinnavipākassa tassa kammassa ānubhāvena patikūlaṃ paviṭṭhamattāya ummārabbhantare sakalasarīraṃ ugghāṭitavaccakuṭi viya duggandhaṃ jātaṃ. Seṭṭhikumāro ‘‘kassāyaṃ gandho’’ti pucchitvā ‘‘seṭṭhikaññāyā’’ti sutvā ‘‘nīharathā’’ti ābhataniyāmeneva kulagharaṃ pesesi. Sā eteneva nīhārena sattasu ṭhānesu paṭinivattitā.
तेन च समयेन कस्सपदसबलो परिनिब्बायि, तस्स घनकोट्टिमाहि सतसहस्सग्घनिकाहि रत्तसुवण्णइट्ठकाहि योजनुब्बेधं चेतियं आरभिंसु। तस्मिं चेतिये करियमाने सा सेट्ठिधीता चिन्तेसि – ‘‘अहं सत्तसु ठानेसु पटिनिवत्तिता, किं मे जीवितेना’’ति अत्तनो सरीराभरणभण्डकं भञ्जापेत्वा सुवण्णइट्ठकं कारेसि रतनायतं विदत्थिवित्थिन्नं चतुरङ्गुलुब्बेधं। ततो हरितालमनोसिलापिण्डं गहेत्वा अट्ठ उप्पलहत्थके आदाय चेतियकरणट्ठानं गता। तस्मिञ्च खणे एका इट्ठकापन्ति परिक्खिपित्वा आगच्छमाना घटनिट्ठकाय ऊना होति। सेट्ठिधीता वड्ढकिं आह – ‘‘इमं इट्ठकं एत्थ ठपेथा’’ति। अम्म, भद्दके काले आगतासि, सयमेव ठपेहीति। सा आरुय्ह तेलेन हरितालमनोसिलं योजेत्वा तेन बन्धनेन इट्ठकं पतिट्ठपेत्वा उपरि अट्ठहि उप्पलहत्थकेहि पूजं कत्वा वन्दित्वा ‘‘निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने मे कायतो चन्दनगन्धो वायतु, मुखतो उप्पलगन्धो’’ति पत्थनं कत्वा चेतियं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा अगमासि।
Tena ca samayena kassapadasabalo parinibbāyi, tassa ghanakoṭṭimāhi satasahassagghanikāhi rattasuvaṇṇaiṭṭhakāhi yojanubbedhaṃ cetiyaṃ ārabhiṃsu. Tasmiṃ cetiye kariyamāne sā seṭṭhidhītā cintesi – ‘‘ahaṃ sattasu ṭhānesu paṭinivattitā, kiṃ me jīvitenā’’ti attano sarīrābharaṇabhaṇḍakaṃ bhañjāpetvā suvaṇṇaiṭṭhakaṃ kāresi ratanāyataṃ vidatthivitthinnaṃ caturaṅgulubbedhaṃ. Tato haritālamanosilāpiṇḍaṃ gahetvā aṭṭha uppalahatthake ādāya cetiyakaraṇaṭṭhānaṃ gatā. Tasmiñca khaṇe ekā iṭṭhakāpanti parikkhipitvā āgacchamānā ghaṭaniṭṭhakāya ūnā hoti. Seṭṭhidhītā vaḍḍhakiṃ āha – ‘‘imaṃ iṭṭhakaṃ ettha ṭhapethā’’ti. Amma, bhaddake kāle āgatāsi, sayameva ṭhapehīti. Sā āruyha telena haritālamanosilaṃ yojetvā tena bandhanena iṭṭhakaṃ patiṭṭhapetvā upari aṭṭhahi uppalahatthakehi pūjaṃ katvā vanditvā ‘‘nibbattanibbattaṭṭhāne me kāyato candanagandho vāyatu, mukhato uppalagandho’’ti patthanaṃ katvā cetiyaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā agamāsi.
अथ तस्मिंयेव खणे यस्स सेट्ठिपुत्तस्स पठमं गेहं नीता, तस्स तं आरब्भ सति उदपादि। नगरेपि नक्खत्तं सङ्घुट्ठं होति। सो उपट्ठाके आह – ‘‘तदा इध आनीता सेट्ठिधीता अत्थि, कहं सा’’ति? कुलगेहे सामीति। आनेथ नं, नक्खत्तं कीळिस्सामाति। ते गन्त्वा तं वन्दित्वा ठिता ‘‘किं, ताता, आगतत्था’’ति ताय पुट्ठा तं पवत्तिं आचिक्खिंसु। ताता, मया आभरणभण्डेन चेतियं पूजितं, आभरणं मे नत्थीति। ते गन्त्वा सेट्ठिपुत्तस्स आरोचेसुं। आनेथ नं, पिळन्धनं लभिस्सामाति। ते आनयिंसु। तस्सा सह घरप्पवेसनेन सकलगेहं चन्दनगन्धञ्चेव नीलुप्पलगन्धञ्च वायि।
Atha tasmiṃyeva khaṇe yassa seṭṭhiputtassa paṭhamaṃ gehaṃ nītā, tassa taṃ ārabbha sati udapādi. Nagarepi nakkhattaṃ saṅghuṭṭhaṃ hoti. So upaṭṭhāke āha – ‘‘tadā idha ānītā seṭṭhidhītā atthi, kahaṃ sā’’ti? Kulagehe sāmīti. Ānetha naṃ, nakkhattaṃ kīḷissāmāti. Te gantvā taṃ vanditvā ṭhitā ‘‘kiṃ, tātā, āgatatthā’’ti tāya puṭṭhā taṃ pavattiṃ ācikkhiṃsu. Tātā, mayā ābharaṇabhaṇḍena cetiyaṃ pūjitaṃ, ābharaṇaṃ me natthīti. Te gantvā seṭṭhiputtassa ārocesuṃ. Ānetha naṃ, piḷandhanaṃ labhissāmāti. Te ānayiṃsu. Tassā saha gharappavesanena sakalagehaṃ candanagandhañceva nīluppalagandhañca vāyi.
सेट्ठिपुत्तो तं पुच्छि ‘‘पठमं तव सरीरतो दुग्गन्धो वायि, इदानि पन ते सरीरतो चन्दनगन्धो, मुखतो उप्पलगन्धो वायति, किं एत’’न्ति? सा आदितो पट्ठाय अत्तना कतकम्मं आरोचेसि। सेट्ठिपुत्तो ‘‘निय्यानिकं वत बुद्धसासन’’न्ति पसीदित्वा योजनिकं सुवण्णचेतियं कम्बलकञ्चुकेन परिक्खिपित्वा तत्थ तत्थ रथचक्कप्पमाणेहि सुवण्णपदुमेहि अलङ्करि। तेसं द्वादसहत्था ओलम्बका होन्ति। सो तत्थ यावतायुकं ठत्वा सग्गे निब्बत्तित्वा ततो चुतो बाराणसितो योजनमत्ते ठाने अञ्ञतरस्मिं अमच्चकुले निब्बत्ति। सेट्ठिकञ्ञापि देवलोकतो चवित्वा राजकुले जेट्ठधीता हुत्वा निब्बत्ति।
Seṭṭhiputto taṃ pucchi ‘‘paṭhamaṃ tava sarīrato duggandho vāyi, idāni pana te sarīrato candanagandho, mukhato uppalagandho vāyati, kiṃ eta’’nti? Sā ādito paṭṭhāya attanā katakammaṃ ārocesi. Seṭṭhiputto ‘‘niyyānikaṃ vata buddhasāsana’’nti pasīditvā yojanikaṃ suvaṇṇacetiyaṃ kambalakañcukena parikkhipitvā tattha tattha rathacakkappamāṇehi suvaṇṇapadumehi alaṅkari. Tesaṃ dvādasahatthā olambakā honti. So tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā sagge nibbattitvā tato cuto bārāṇasito yojanamatte ṭhāne aññatarasmiṃ amaccakule nibbatti. Seṭṭhikaññāpi devalokato cavitvā rājakule jeṭṭhadhītā hutvā nibbatti.
तेसु वयपत्तेसु कुमारस्स वसनगामे नक्खत्तं सङ्घुट्ठं। सो मातरं आह – ‘‘साटकं मे , अम्म, देहि, नक्खत्तं कीळिस्सामी’’ति। सा धोतवत्थं नीहरित्वा अदासि। अम्म, थूलं इदं, अञ्ञं देहीति। अञ्ञं नीहरित्वा अदासि, तम्पि पटिक्खिपि। अञ्ञं नीहरित्वा अदासि, तम्पि पटिक्खिपि। अथ नं माता आह – ‘‘तात, यादिसे गेहे मयं जाता, नत्थि नो इतो सुखुमतरस्स पटिलाभाय पुञ्ञ’’न्ति। तेन हि लभनट्ठानं गच्छामि, अम्माति। पुत्त अहं अज्जेव तुय्हं बाराणसिनगरे रज्जपटिलाभं इच्छामीति। सो मातरं वन्दित्वा आह – ‘‘गच्छामि, अम्मा’’ति। गच्छ, ताताति। एवं किरस्सा चित्तं अहोसि – ‘‘कहं गमिस्सति, इध वा एत्थ वा गेहे निसीदिस्सती’’ति? सो पन पुञ्ञनियामेन निक्खमित्वा बाराणसिं गन्त्वा उय्याने मङ्गलसिलापट्टे ससीसं पारुपित्वा निपज्जि। सो च बाराणसिरञ्ञो कालकतस्स सत्तमो दिवसो होति।
Tesu vayapattesu kumārassa vasanagāme nakkhattaṃ saṅghuṭṭhaṃ. So mātaraṃ āha – ‘‘sāṭakaṃ me , amma, dehi, nakkhattaṃ kīḷissāmī’’ti. Sā dhotavatthaṃ nīharitvā adāsi. Amma, thūlaṃ idaṃ, aññaṃ dehīti. Aññaṃ nīharitvā adāsi, tampi paṭikkhipi. Aññaṃ nīharitvā adāsi, tampi paṭikkhipi. Atha naṃ mātā āha – ‘‘tāta, yādise gehe mayaṃ jātā, natthi no ito sukhumatarassa paṭilābhāya puñña’’nti. Tena hi labhanaṭṭhānaṃ gacchāmi, ammāti. Putta ahaṃ ajjeva tuyhaṃ bārāṇasinagare rajjapaṭilābhaṃ icchāmīti. So mātaraṃ vanditvā āha – ‘‘gacchāmi, ammā’’ti. Gaccha, tātāti. Evaṃ kirassā cittaṃ ahosi – ‘‘kahaṃ gamissati, idha vā ettha vā gehe nisīdissatī’’ti? So pana puññaniyāmena nikkhamitvā bārāṇasiṃ gantvā uyyāne maṅgalasilāpaṭṭe sasīsaṃ pārupitvā nipajji. So ca bārāṇasirañño kālakatassa sattamo divaso hoti.
अमच्चा रञ्ञो सरीरकिच्चं कत्वा राजङ्गणे निसीदित्वा मन्तयिंसु – ‘‘रञ्ञो एका धीताव अत्थि, पुत्तो नत्थि, अराजकं रज्जं न वट्टति, को राजा होती’’ति मन्तेत्वा ‘‘त्वं होहि, त्वं होही’’ति आहंसु। पुरोहितो आह – ‘‘बहुं ओलोकेतुं न वट्टति, फुस्सरथं विस्सज्जेमा’’ति। ते कुमुदवण्णे चत्तारो सिन्धवे योजेत्वा पञ्चविधं राजककुधभण्डं सेतच्छत्तञ्च रथस्मिंयेव ठपेत्वा रथं विस्सज्जेत्वा पच्छतो तूरियानि पग्गण्हापेसुं। रथो पाचीनद्वारेन निक्खमित्वा उय्यानाभिमुखो अहोसि। ‘‘परिचयेन उय्यानाभिमुखो गच्छति, निवत्तेमा’’ति केचि आहंसु। पुरोहितो ‘‘मा निवत्तयित्था’’ति आह। रथो कुमारं पदक्खिणं कत्वा आरोहनसज्जो हुत्वा अट्ठासि। पुरोहितो पारुपनकण्णं अपनेत्वा पादतलानि ओलोकेन्तो ‘‘तिट्ठतु अयं दीपो, द्विसहस्सदीपपरिवारेसु चतूसु दीपेसु एसो रज्जं कारेतुं युत्तो’’ति वत्वा ‘‘पुनपि तूरियानि पग्गण्हथ , पुनपि तूरियानि पग्गण्हथा’’ति तिक्खत्तुं तूरियानि पग्गण्हापेसि।
Amaccā rañño sarīrakiccaṃ katvā rājaṅgaṇe nisīditvā mantayiṃsu – ‘‘rañño ekā dhītāva atthi, putto natthi, arājakaṃ rajjaṃ na vaṭṭati, ko rājā hotī’’ti mantetvā ‘‘tvaṃ hohi, tvaṃ hohī’’ti āhaṃsu. Purohito āha – ‘‘bahuṃ oloketuṃ na vaṭṭati, phussarathaṃ vissajjemā’’ti. Te kumudavaṇṇe cattāro sindhave yojetvā pañcavidhaṃ rājakakudhabhaṇḍaṃ setacchattañca rathasmiṃyeva ṭhapetvā rathaṃ vissajjetvā pacchato tūriyāni paggaṇhāpesuṃ. Ratho pācīnadvārena nikkhamitvā uyyānābhimukho ahosi. ‘‘Paricayena uyyānābhimukho gacchati, nivattemā’’ti keci āhaṃsu. Purohito ‘‘mā nivattayitthā’’ti āha. Ratho kumāraṃ padakkhiṇaṃ katvā ārohanasajjo hutvā aṭṭhāsi. Purohito pārupanakaṇṇaṃ apanetvā pādatalāni olokento ‘‘tiṭṭhatu ayaṃ dīpo, dvisahassadīpaparivāresu catūsu dīpesu eso rajjaṃ kāretuṃ yutto’’ti vatvā ‘‘punapi tūriyāni paggaṇhatha , punapi tūriyāni paggaṇhathā’’ti tikkhattuṃ tūriyāni paggaṇhāpesi.
अथ कुमारो मुखं विवरित्वा ओलोकेत्वा ‘‘केन कम्मेन आगतत्था’’ति आह। देव तुम्हाकं रज्जं पापुणातीति। राजा कहन्ति? देवत्तं गतो सामीति। कति दिवसा अतिक्कन्ताति? अज्ज सत्तमो दिवसोति। पुत्तो वा धीता वा नत्थीति? धीता अत्थि देव, पुत्तो नत्थीति। करिस्सामि रज्जन्ति। ते तावदेव अभिसेकमण्डपं कारेत्वा राजधीतरं सब्बालङ्कारेहि अलङ्करित्वा उय्यानं आनेत्वा कुमारस्स अभिसेकं अकंसु।
Atha kumāro mukhaṃ vivaritvā oloketvā ‘‘kena kammena āgatatthā’’ti āha. Deva tumhākaṃ rajjaṃ pāpuṇātīti. Rājā kahanti? Devattaṃ gato sāmīti. Kati divasā atikkantāti? Ajja sattamo divasoti. Putto vā dhītā vā natthīti? Dhītā atthi deva, putto natthīti. Karissāmi rajjanti. Te tāvadeva abhisekamaṇḍapaṃ kāretvā rājadhītaraṃ sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā uyyānaṃ ānetvā kumārassa abhisekaṃ akaṃsu.
अथस्स कताभिसेकस्स सहस्सग्घनकं वत्थं उपहरिंसु। सो ‘‘किमिदं, ताता’’ति आह। निवासनवत्थं देवाति। ननु, ताता, थूलं, अञ्ञं सुखुमतरं नत्थीति? मनुस्सानं परिभोगवत्थेसु इतो सुखुमतरं नत्थि देवाति। तुम्हाकं राजा एवरूपं निवासेसीति? आम, देवाति। न मञ्ञे पुञ्ञवा तुम्हाकं राजा, सुवण्णभिङ्गारं आहरथ, लभिस्साम वत्थन्ति। ते सुवण्णभिङ्गारं आहरिंसु। सो उट्ठाय हत्थे धोवित्वा मुखं विक्खालेत्वा हत्थेन उदकं आदाय पुरत्थिमाय दिसाय अब्भुक्किरि, तावदेव घनपथविं भिन्दित्वा अट्ठ कप्परुक्खा उट्ठहिंसु। पुन उदकं गहेत्वा दक्खिणं पच्छिमं उत्तरन्ति एवं चतस्सोपि दिसा अब्भुक्किरि, सब्बदिसासु अट्ठट्ठ कत्वा द्वत्तिंस कप्परुक्खा उट्ठहिंसु। सो एकं दिब्बदुस्सं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा ‘‘नन्दरञ्ञो विजिते सुत्तकन्तिका इत्थियो मा सुत्तं कन्तिंसूति एवं भेरिं चरापेथा’’ति वत्वा छत्तं उस्सापेत्वा अलङ्कतपटियत्तो हत्थिक्खन्धवरगतो नगरं पविसित्वा पासादं आरुय्ह महासम्पत्तिं अनुभवि।
Athassa katābhisekassa sahassagghanakaṃ vatthaṃ upahariṃsu. So ‘‘kimidaṃ, tātā’’ti āha. Nivāsanavatthaṃ devāti. Nanu, tātā, thūlaṃ, aññaṃ sukhumataraṃ natthīti? Manussānaṃ paribhogavatthesu ito sukhumataraṃ natthi devāti. Tumhākaṃ rājā evarūpaṃ nivāsesīti? Āma, devāti. Na maññe puññavā tumhākaṃ rājā, suvaṇṇabhiṅgāraṃ āharatha, labhissāma vatthanti. Te suvaṇṇabhiṅgāraṃ āhariṃsu. So uṭṭhāya hatthe dhovitvā mukhaṃ vikkhāletvā hatthena udakaṃ ādāya puratthimāya disāya abbhukkiri, tāvadeva ghanapathaviṃ bhinditvā aṭṭha kapparukkhā uṭṭhahiṃsu. Puna udakaṃ gahetvā dakkhiṇaṃ pacchimaṃ uttaranti evaṃ catassopi disā abbhukkiri, sabbadisāsu aṭṭhaṭṭha katvā dvattiṃsa kapparukkhā uṭṭhahiṃsu. So ekaṃ dibbadussaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā ‘‘nandarañño vijite suttakantikā itthiyo mā suttaṃ kantiṃsūti evaṃ bheriṃ carāpethā’’ti vatvā chattaṃ ussāpetvā alaṅkatapaṭiyatto hatthikkhandhavaragato nagaraṃ pavisitvā pāsādaṃ āruyha mahāsampattiṃ anubhavi.
एवं काले गच्छन्ते एकदिवसं देवी रञ्ञो महासम्पत्तिं दिस्वा ‘‘अहो तपस्सी’’ति कारुञ्ञाकारं दस्सेसि। ‘‘किमिदं देवी’’ति च पुट्ठा ‘‘अतिमहती ते देव सम्पत्ति, अतीते बुद्धानं सद्दहित्वा कल्याणं अकत्थ, इदानि अनागतस्स पच्चयं कुसलं न करोथा’’ति आह। कस्स दस्सामि, सीलवन्तो नत्थीति। ‘‘असुञ्ञो, देव, जम्बुदीपो अरहन्तेहि, तुम्हे दानमेव सज्जेथ, अहं अरहन्ते लच्छामी’’ति आह। राजा पुनदिवसे पाचीनद्वारे दानं सज्जापेसि। देवी पातोव उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय उपरिपासादे पुरत्थाभिमुखा उरेन निपज्जित्वा ‘‘सचे एतिस्सा दिसाय अरहन्तो अत्थि, स्वे आगन्त्वा अम्हाकं भिक्खं गण्हन्तू’’ति आह। तस्सं दिसायं अरहन्तो नाहेसुं, तं सक्कारं कपणयाचकानं अदंसु।
Evaṃ kāle gacchante ekadivasaṃ devī rañño mahāsampattiṃ disvā ‘‘aho tapassī’’ti kāruññākāraṃ dassesi. ‘‘Kimidaṃ devī’’ti ca puṭṭhā ‘‘atimahatī te deva sampatti, atīte buddhānaṃ saddahitvā kalyāṇaṃ akattha, idāni anāgatassa paccayaṃ kusalaṃ na karothā’’ti āha. Kassa dassāmi, sīlavanto natthīti. ‘‘Asuñño, deva, jambudīpo arahantehi, tumhe dānameva sajjetha, ahaṃ arahante lacchāmī’’ti āha. Rājā punadivase pācīnadvāre dānaṃ sajjāpesi. Devī pātova uposathaṅgāni adhiṭṭhāya uparipāsāde puratthābhimukhā urena nipajjitvā ‘‘sace etissā disāya arahanto atthi, sve āgantvā amhākaṃ bhikkhaṃ gaṇhantū’’ti āha. Tassaṃ disāyaṃ arahanto nāhesuṃ, taṃ sakkāraṃ kapaṇayācakānaṃ adaṃsu.
पुनदिवसे दक्खिणद्वारे दानं सज्जेत्वा तथेव अकासि, पुनदिवसे पच्छिमद्वारे। उत्तरद्वारे सज्जनदिवसे पन देविया तथेव निमन्तिते हिमवन्ते वसन्तानं पदुमवतिया पुत्तानं पञ्चसतानं पच्चेकबुद्धानं जेट्ठको महापदुमपच्चेकबुद्धो भातिके आमन्तेसि – ‘‘मारिसा, नन्दराजा तुम्हे निमन्तेति, अधिवासेथ तस्सा’’ति। ते अधिवासेत्वा पुनदिवसे अनोतत्तदहे मुखं धोवित्वा आकासेन आगन्त्वा उत्तरद्वारे ओतरिंसु। मनुस्सा गन्त्वा ‘‘पञ्चसता, देव, पच्चेकबुद्धा आगता’’ति रञ्ञो आरोचेसुं। राजा सद्धिं देविया गन्त्वा वन्दित्वा पत्तं गहेत्वा पच्चेकबुद्धे पासादं आरोपेत्वा तत्र तेसं दानं दत्वा भत्तकिच्चावसाने राजा सङ्घत्थेरस्स, देवी सङ्घनवकस्स पादमूले निपज्जित्वा, ‘‘अय्या, पच्चयेहि न किलमिस्सन्ति, मयं पुञ्ञेन न हायिस्साम, अम्हाकं यावजीवं इध निवासाय पटिञ्ञं देथा’’ति। पटिञ्ञं कारेत्वा उय्याने पञ्च पण्णसालासतानि पञ्च चङ्कमनसतानीति सब्बाकारेन निवासट्ठानं सम्पादेत्वा तत्थ वसापेसुं।
Punadivase dakkhiṇadvāre dānaṃ sajjetvā tatheva akāsi, punadivase pacchimadvāre. Uttaradvāre sajjanadivase pana deviyā tatheva nimantite himavante vasantānaṃ padumavatiyā puttānaṃ pañcasatānaṃ paccekabuddhānaṃ jeṭṭhako mahāpadumapaccekabuddho bhātike āmantesi – ‘‘mārisā, nandarājā tumhe nimanteti, adhivāsetha tassā’’ti. Te adhivāsetvā punadivase anotattadahe mukhaṃ dhovitvā ākāsena āgantvā uttaradvāre otariṃsu. Manussā gantvā ‘‘pañcasatā, deva, paccekabuddhā āgatā’’ti rañño ārocesuṃ. Rājā saddhiṃ deviyā gantvā vanditvā pattaṃ gahetvā paccekabuddhe pāsādaṃ āropetvā tatra tesaṃ dānaṃ datvā bhattakiccāvasāne rājā saṅghattherassa, devī saṅghanavakassa pādamūle nipajjitvā, ‘‘ayyā, paccayehi na kilamissanti, mayaṃ puññena na hāyissāma, amhākaṃ yāvajīvaṃ idha nivāsāya paṭiññaṃ dethā’’ti. Paṭiññaṃ kāretvā uyyāne pañca paṇṇasālāsatāni pañca caṅkamanasatānīti sabbākārena nivāsaṭṭhānaṃ sampādetvā tattha vasāpesuṃ.
एवं काले गच्छन्ते रञ्ञो पच्चन्तो कुपितो। सो ‘‘अहं पच्चन्तं वूपसमेतुं गच्छामि, त्वं पच्चेकबुद्धेसु मा पमज्जी’’ति देविं ओवदित्वा गतो। तस्मिं अनागतेयेव पच्चेकबुद्धानं आयुसङ्खारा खीणा। महापदुमपच्चेकबुद्धो तियामरत्तिं झानकीळं कीळित्वा अरुणुग्गमने आलम्बनफलकं आलम्बित्वा ठितकोव अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। एतेनुपायेन सेसापीति सब्बेव परिनिब्बुता। पुनदिवसे देवी पच्चेकबुद्धानं निसीदनट्ठानं हरितुपलित्तं कारेत्वा पुप्फानि विकिरित्वा धूमं दत्वा तेसं आगमनं ओलोकेन्ती निसिन्ना; आगमनं अपस्सन्ती पुरिसं पेसेसि ‘‘गच्छ, तात, जानाहि, किं अय्यानं किञ्चि अफासुक’’न्ति। सो गन्त्वा महापदुमस्स पण्णसालाद्वारं विवरित्वा तत्थ अपस्सन्तो चङ्कमनं गन्त्वा आलम्बनफलकं निस्साय ठितं दिस्वा वन्दित्वा ‘‘कालो, भन्ते’’ति आह। परिनिब्बुतसरीरं किं कथेस्सति? सो ‘‘निद्दायति मञ्ञे’’ति गन्त्वा पिट्ठिपादे हत्थेन परामसित्वा पादानं सीतलताय चेव थद्धताय च परिनिब्बुतभावं ञत्वा दुतियस्स सन्तिकं अगमासि, एवं ततियस्साति सब्बेसं परिनिब्बुतभावं ञत्वा राजकुलं गतो। ‘‘कहं, तात, पच्चेकबुद्धा’’ति पुट्ठो ‘‘परिनिब्बुता देवी’’ति आह । देवी कन्दन्ती रोदन्ती निक्खमित्वा नागरेहि सद्धिं तत्थ गन्त्वा साधुकीळितं कारेत्वा पच्चेकबुद्धानं सरीरकिच्चं कत्वा धातुयो गहेत्वा चेतियं पतिट्ठापेसि।
Evaṃ kāle gacchante rañño paccanto kupito. So ‘‘ahaṃ paccantaṃ vūpasametuṃ gacchāmi, tvaṃ paccekabuddhesu mā pamajjī’’ti deviṃ ovaditvā gato. Tasmiṃ anāgateyeva paccekabuddhānaṃ āyusaṅkhārā khīṇā. Mahāpadumapaccekabuddho tiyāmarattiṃ jhānakīḷaṃ kīḷitvā aruṇuggamane ālambanaphalakaṃ ālambitvā ṭhitakova anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Etenupāyena sesāpīti sabbeva parinibbutā. Punadivase devī paccekabuddhānaṃ nisīdanaṭṭhānaṃ haritupalittaṃ kāretvā pupphāni vikiritvā dhūmaṃ datvā tesaṃ āgamanaṃ olokentī nisinnā; āgamanaṃ apassantī purisaṃ pesesi ‘‘gaccha, tāta, jānāhi, kiṃ ayyānaṃ kiñci aphāsuka’’nti. So gantvā mahāpadumassa paṇṇasālādvāraṃ vivaritvā tattha apassanto caṅkamanaṃ gantvā ālambanaphalakaṃ nissāya ṭhitaṃ disvā vanditvā ‘‘kālo, bhante’’ti āha. Parinibbutasarīraṃ kiṃ kathessati? So ‘‘niddāyati maññe’’ti gantvā piṭṭhipāde hatthena parāmasitvā pādānaṃ sītalatāya ceva thaddhatāya ca parinibbutabhāvaṃ ñatvā dutiyassa santikaṃ agamāsi, evaṃ tatiyassāti sabbesaṃ parinibbutabhāvaṃ ñatvā rājakulaṃ gato. ‘‘Kahaṃ, tāta, paccekabuddhā’’ti puṭṭho ‘‘parinibbutā devī’’ti āha . Devī kandantī rodantī nikkhamitvā nāgarehi saddhiṃ tattha gantvā sādhukīḷitaṃ kāretvā paccekabuddhānaṃ sarīrakiccaṃ katvā dhātuyo gahetvā cetiyaṃ patiṭṭhāpesi.
राजा पच्चन्तं वूपसमेत्वा आगतो पच्चुग्गमनं आगतं देविं पुच्छि – ‘‘किं, भद्दे, पच्चेकबुद्धेसु नप्पमज्जि, निरोगा अय्या’’ति? परिनिब्बुता देवाति। राजा चिन्तेसि – ‘‘एवरूपानम्पि पण्डितानं मरणं उप्पज्जति, अम्हाकं कुतो मोक्खो’’ति? सो नगरं अगन्त्वा उय्यानमेव पविसित्वा जेट्ठपुत्तं पक्कोसापेत्वा तस्स रज्जं पटियादेत्वा सयं समणकपब्बज्जं पब्बजि। देवीपि ‘‘इमस्मिं पब्बजिते अहं किं करिस्सामी’’ति तत्थेव उय्याने पब्बजिता। द्वेपि झानं भावेत्वा ततो चुता ब्रह्मलोके निब्बत्तिंसु।
Rājā paccantaṃ vūpasametvā āgato paccuggamanaṃ āgataṃ deviṃ pucchi – ‘‘kiṃ, bhadde, paccekabuddhesu nappamajji, nirogā ayyā’’ti? Parinibbutā devāti. Rājā cintesi – ‘‘evarūpānampi paṇḍitānaṃ maraṇaṃ uppajjati, amhākaṃ kuto mokkho’’ti? So nagaraṃ agantvā uyyānameva pavisitvā jeṭṭhaputtaṃ pakkosāpetvā tassa rajjaṃ paṭiyādetvā sayaṃ samaṇakapabbajjaṃ pabbaji. Devīpi ‘‘imasmiṃ pabbajite ahaṃ kiṃ karissāmī’’ti tattheva uyyāne pabbajitā. Dvepi jhānaṃ bhāvetvā tato cutā brahmaloke nibbattiṃsu.
तेसु तत्थेव वसन्तेसु अम्हाकं सत्था लोके उप्पज्जित्वा पवत्तितवरधम्मचक्को अनुपुब्बेन राजगहं पाविसि। सत्थरि तत्थ वसन्ते अयं पिप्पलिमाणवो मगधरट्ठे महातित्थब्राह्मणगामे कपिलब्राह्मणस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तो, अयं भद्दा कापिलानी मद्दरट्ठे सागलनगरे कोसियगोत्तब्राह्मणस्स अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ता। तेसं अनुक्कमेन वड्ढमानानं पिप्पलिमाणवस्स वीसतिमे वस्से भद्दाय सोळसमे वस्से सम्पत्ते मातापितरो पुत्तं ओलोकेत्वा, ‘‘तात, त्वं वयपत्तो, कुलवंसो नाम पतिट्ठापेतब्बो’’ति अतिविय निप्पीळयिंसु। माणवो आह – ‘‘मय्हं सोतपथे एवरूपं कथं मा कथेथ, अहं याव तुम्हे धरथ, ताव पटिजग्गिस्सामि, तुम्हाकं अच्चयेन निक्खमित्वा पब्बजिस्सामी’’ति। ते कतिपाहं अतिक्कमित्वा पुन कथयिंसु, सोपि तथेव पटिक्खिपि। पुनपि कथयिंसु, पुनपि पटिक्खिपि। ततो पट्ठाय माता निरन्तरं कथेसियेव।
Tesu tattheva vasantesu amhākaṃ satthā loke uppajjitvā pavattitavaradhammacakko anupubbena rājagahaṃ pāvisi. Satthari tattha vasante ayaṃ pippalimāṇavo magadharaṭṭhe mahātitthabrāhmaṇagāme kapilabrāhmaṇassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatto, ayaṃ bhaddā kāpilānī maddaraṭṭhe sāgalanagare kosiyagottabrāhmaṇassa aggamahesiyā kucchimhi nibbattā. Tesaṃ anukkamena vaḍḍhamānānaṃ pippalimāṇavassa vīsatime vasse bhaddāya soḷasame vasse sampatte mātāpitaro puttaṃ oloketvā, ‘‘tāta, tvaṃ vayapatto, kulavaṃso nāma patiṭṭhāpetabbo’’ti ativiya nippīḷayiṃsu. Māṇavo āha – ‘‘mayhaṃ sotapathe evarūpaṃ kathaṃ mā kathetha, ahaṃ yāva tumhe dharatha, tāva paṭijaggissāmi, tumhākaṃ accayena nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti. Te katipāhaṃ atikkamitvā puna kathayiṃsu, sopi tatheva paṭikkhipi. Punapi kathayiṃsu, punapi paṭikkhipi. Tato paṭṭhāya mātā nirantaraṃ kathesiyeva.
माणवो ‘‘मम मातरं सञ्ञापेस्सामी’’ति रत्तसुवण्णस्स निक्खसहस्सं दत्वा सुवण्णकारेहि एकं इत्थिरूपं कारापेत्वा तस्स मज्जनघट्टनादिकम्मपरियोसाने तं रत्तवत्थं निवासापेत्वा वण्णसम्पन्नेहि पुप्फेहि चेव नानाअलङ्कारेहि च अलङ्कारापेत्वा मातरं पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘अम्म, एवरूपं आरम्मणं लभन्तो गेहे वसिस्सामि, अलभन्तो न वसिस्सामी’’ति । पण्डिता ब्राह्मणी चिन्तेसि – ‘‘मय्हं पुत्तो पुञ्ञवा दिन्नदानो कताभिनीहारो, पुञ्ञं करोन्तो न एककोव अकासि, अद्धा एतेन सह कतपुञ्ञा सुवण्णरूपकपटिभागाव भविस्सती’’ति अट्ठ ब्राह्मणे पक्कोसापेत्वा सब्बकामेहि सन्तप्पेत्वा सुवण्णरूपकं रथं आरोपेत्वा ‘‘गच्छथ, ताता, यत्थ अम्हाकं जातिगोत्तभोगेहि समानकुले एवरूपं दारिकं पस्सथ, इममेव सुवण्णरूपकं पण्णाकारं कत्वा देथा’’ति उय्योजेसि।
Māṇavo ‘‘mama mātaraṃ saññāpessāmī’’ti rattasuvaṇṇassa nikkhasahassaṃ datvā suvaṇṇakārehi ekaṃ itthirūpaṃ kārāpetvā tassa majjanaghaṭṭanādikammapariyosāne taṃ rattavatthaṃ nivāsāpetvā vaṇṇasampannehi pupphehi ceva nānāalaṅkārehi ca alaṅkārāpetvā mātaraṃ pakkosāpetvā āha – ‘‘amma, evarūpaṃ ārammaṇaṃ labhanto gehe vasissāmi, alabhanto na vasissāmī’’ti . Paṇḍitā brāhmaṇī cintesi – ‘‘mayhaṃ putto puññavā dinnadāno katābhinīhāro, puññaṃ karonto na ekakova akāsi, addhā etena saha katapuññā suvaṇṇarūpakapaṭibhāgāva bhavissatī’’ti aṭṭha brāhmaṇe pakkosāpetvā sabbakāmehi santappetvā suvaṇṇarūpakaṃ rathaṃ āropetvā ‘‘gacchatha, tātā, yattha amhākaṃ jātigottabhogehi samānakule evarūpaṃ dārikaṃ passatha, imameva suvaṇṇarūpakaṃ paṇṇākāraṃ katvā dethā’’ti uyyojesi.
ते ‘‘अम्हाकं नाम एतं कम्म’’न्ति निक्खमित्वा ‘‘कत्थ गमिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मद्दरट्ठं नाम इत्थाकरो, मद्दरट्ठं गमिस्सामा’’ति मद्दरट्ठे सागलनगरं अगमंसु। तत्थ तं सुवण्णरूपकं न्हानतित्थे ठपेत्वा एकमन्ते निसीदिंसु। अथ भद्दाय धाती भद्दं न्हापेत्वा अलङ्करित्वा सिरिगब्भे निसीदापेत्वा न्हायितुं आगच्छन्ती तं रूपकं दिस्वा ‘‘अय्यधीता मे इधागता’’ति सञ्ञाय सन्तज्जेत्वा ‘‘दुब्बिनीते किं त्वं इधागता’’ति तलसत्तिकं उग्गिरित्वा ‘‘गच्छ सीघ’’न्ति गण्डपस्से पहरि। हत्थो पासाणे पटिहतो विय कम्पित्थ। सा पटिक्कमित्वा ‘‘एवं थद्धं नाम महागीवं दिस्वा ‘अय्यधीता मे’ति सञ्ञं उप्पादेसिं, अय्यधीताय हि मे निवासनपटिग्गाहिकायपि अयुत्ता’’ति आह। अथ नं ते मनुस्सा परिवारेत्वा ‘‘एवरूपा ते सामिधीता’’ति पुच्छिंसु। किं एसा, इमाय सतगुणेन सहस्सगुणेन मय्हं अय्याधीता अभिरूपतरा, द्वादसहत्थे गब्भे निसिन्नाय पदीपकिच्चं नत्थि, सरीरोभासेनेव तमं विधमतीति। ‘‘तेन हि आगच्छा’’ति खुज्जं गहेत्वा सुवण्णरूपकं रथं आरोपेत्वा कोसियगोत्तस्स ब्राह्मणस्स घरद्वारे ठत्वा आगमनं निवेदयिंसु।
Te ‘‘amhākaṃ nāma etaṃ kamma’’nti nikkhamitvā ‘‘kattha gamissāmā’’ti cintetvā ‘‘maddaraṭṭhaṃ nāma itthākaro, maddaraṭṭhaṃ gamissāmā’’ti maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ agamaṃsu. Tattha taṃ suvaṇṇarūpakaṃ nhānatitthe ṭhapetvā ekamante nisīdiṃsu. Atha bhaddāya dhātī bhaddaṃ nhāpetvā alaṅkaritvā sirigabbhe nisīdāpetvā nhāyituṃ āgacchantī taṃ rūpakaṃ disvā ‘‘ayyadhītā me idhāgatā’’ti saññāya santajjetvā ‘‘dubbinīte kiṃ tvaṃ idhāgatā’’ti talasattikaṃ uggiritvā ‘‘gaccha sīgha’’nti gaṇḍapasse pahari. Hattho pāsāṇe paṭihato viya kampittha. Sā paṭikkamitvā ‘‘evaṃ thaddhaṃ nāma mahāgīvaṃ disvā ‘ayyadhītā me’ti saññaṃ uppādesiṃ, ayyadhītāya hi me nivāsanapaṭiggāhikāyapi ayuttā’’ti āha. Atha naṃ te manussā parivāretvā ‘‘evarūpā te sāmidhītā’’ti pucchiṃsu. Kiṃ esā, imāya sataguṇena sahassaguṇena mayhaṃ ayyādhītā abhirūpatarā, dvādasahatthe gabbhe nisinnāya padīpakiccaṃ natthi, sarīrobhāseneva tamaṃ vidhamatīti. ‘‘Tena hi āgacchā’’ti khujjaṃ gahetvā suvaṇṇarūpakaṃ rathaṃ āropetvā kosiyagottassa brāhmaṇassa gharadvāre ṭhatvā āgamanaṃ nivedayiṃsu.
ब्राह्मणो पटिसन्थारं कत्वा ‘‘कुतो आगतत्था’’ति पुच्छि। मगधरट्ठे महातित्थगामे कपिलब्राह्मणस्स घरतोति। किं कारणा आगताति? इमिना नाम कारणेनाति। ‘‘कल्याणं, ताता, समजातिगोत्तविभवो अम्हाकं ब्राह्मणो, दस्सामि दारिक’’न्ति पण्णाकारं गण्हि। ते कपिलब्राह्मणस्स सासनं पहिणिंसु ‘‘लद्धा दारिका, कत्तब्बं करोथा’’ति। तं सासनं सुत्वा पिप्पलिमाणवस्स आरोचयिंसु ‘‘लद्धा किर दारिका’’ति। माणवो ‘‘अहं ‘न लभिस्सन्ती’ति चिन्तेसिं, ‘इमे लद्धाति वदन्ति’, अनत्थिको हुत्वा पण्णं पेसेस्सामी’’ति रहोगतो पण्णं लिखि ‘‘भद्दा अत्तनो जातिगोत्तभोगानुरूपं घरावासं लभतु, अहं निक्खमित्वा पब्बजिस्सामि, मा पच्छा विप्पटिसारिनी अहोसी’’ति। भद्दापि ‘‘असुकस्स किर मं दातुकामो’’ति सुत्वा रहोगता पण्णं लिखि ‘‘अय्यपुत्तो अत्तनो जातिगोत्तभोगानुरूपं घरावासं लभतु, अहं निक्खमित्वा पब्बजिस्सामि, मा पच्छा विप्पटिसारी अहोसी’’ति। द्वे पण्णानि अन्तरामग्गे समागच्छिंसु। इदं कस्स पण्णन्ति? पिप्पलिमाणवेन भद्दाय पहितन्ति। इदं कस्साति? भद्दाय पिप्पलिमाणवस्स पहितन्ति च वुत्ते द्वेपि वाचेत्वा ‘‘पस्सथ दारकानं कम्म’’न्ति फालेत्वा अरञ्ञे छड्डेत्वा समानपण्णं लिखित्वा इतो च एत्तो च पेसेसुं। इति तेसं अनिच्छमानानंयेव समागमो अहोसि।
Brāhmaṇo paṭisanthāraṃ katvā ‘‘kuto āgatatthā’’ti pucchi. Magadharaṭṭhe mahātitthagāme kapilabrāhmaṇassa gharatoti. Kiṃ kāraṇā āgatāti? Iminā nāma kāraṇenāti. ‘‘Kalyāṇaṃ, tātā, samajātigottavibhavo amhākaṃ brāhmaṇo, dassāmi dārika’’nti paṇṇākāraṃ gaṇhi. Te kapilabrāhmaṇassa sāsanaṃ pahiṇiṃsu ‘‘laddhā dārikā, kattabbaṃ karothā’’ti. Taṃ sāsanaṃ sutvā pippalimāṇavassa ārocayiṃsu ‘‘laddhā kira dārikā’’ti. Māṇavo ‘‘ahaṃ ‘na labhissantī’ti cintesiṃ, ‘ime laddhāti vadanti’, anatthiko hutvā paṇṇaṃ pesessāmī’’ti rahogato paṇṇaṃ likhi ‘‘bhaddā attano jātigottabhogānurūpaṃ gharāvāsaṃ labhatu, ahaṃ nikkhamitvā pabbajissāmi, mā pacchā vippaṭisārinī ahosī’’ti. Bhaddāpi ‘‘asukassa kira maṃ dātukāmo’’ti sutvā rahogatā paṇṇaṃ likhi ‘‘ayyaputto attano jātigottabhogānurūpaṃ gharāvāsaṃ labhatu, ahaṃ nikkhamitvā pabbajissāmi, mā pacchā vippaṭisārī ahosī’’ti. Dve paṇṇāni antarāmagge samāgacchiṃsu. Idaṃ kassa paṇṇanti? Pippalimāṇavena bhaddāya pahitanti. Idaṃ kassāti? Bhaddāya pippalimāṇavassa pahitanti ca vutte dvepi vācetvā ‘‘passatha dārakānaṃ kamma’’nti phāletvā araññe chaḍḍetvā samānapaṇṇaṃ likhitvā ito ca etto ca pesesuṃ. Iti tesaṃ anicchamānānaṃyeva samāgamo ahosi.
तंदिवसमेव माणवो एकं पुप्फदामं गहेत्वा ठपेसि। भद्दापि, तानि सयनमज्झे ठपेसि। भुत्तसायमासा उभोपि ‘‘सयनं अभिरुहिस्सामा’’ति समागन्त्वा माणवो दक्खिणपस्सेन सयनं अभिरुहि। भद्दा वामपस्सेन अभिरुहित्वा आह – ‘‘यस्स पस्से पुप्फानि मिलायन्ति, तस्स रागचित्तं उप्पन्नन्ति विजानिस्साम, इमं पुप्फदामं न अल्लीयितब्ब’’न्ति। ते पन अञ्ञमञ्ञं सरीरसम्फस्सभयेन तियामरत्तिं निद्दं अनोक्कमन्ताव वीतिनामेन्ति, दिवा पन हासमत्तम्पि नाहोसि। ते लोकामिसेन असंसट्ठा याव मातापितरो धरन्ति, ताव कुटुम्बं अविचारेत्वा तेसु कालङ्कतेसु विचारयिंसु। महती माणवस्स सम्पत्ति सत्तासीतिकोटिधनं, एकदिवसं सरीरं उब्बट्टेत्वा छड्डेतब्बं सुवण्णचुण्णमेव मगधनाळिया द्वादसनाळिमत्तं लद्धुं वट्टति। यन्तबद्धानि सट्ठि महातळाकानि, कम्मन्तो द्वादसयोजनिको, अनुराधपुरप्पमाणा चुद्दस गामा, चुद्दस हत्थानीका, चुद्दस अस्सानीका, चुद्दस रथानीका।
Taṃdivasameva māṇavo ekaṃ pupphadāmaṃ gahetvā ṭhapesi. Bhaddāpi, tāni sayanamajjhe ṭhapesi. Bhuttasāyamāsā ubhopi ‘‘sayanaṃ abhiruhissāmā’’ti samāgantvā māṇavo dakkhiṇapassena sayanaṃ abhiruhi. Bhaddā vāmapassena abhiruhitvā āha – ‘‘yassa passe pupphāni milāyanti, tassa rāgacittaṃ uppannanti vijānissāma, imaṃ pupphadāmaṃ na allīyitabba’’nti. Te pana aññamaññaṃ sarīrasamphassabhayena tiyāmarattiṃ niddaṃ anokkamantāva vītināmenti, divā pana hāsamattampi nāhosi. Te lokāmisena asaṃsaṭṭhā yāva mātāpitaro dharanti, tāva kuṭumbaṃ avicāretvā tesu kālaṅkatesu vicārayiṃsu. Mahatī māṇavassa sampatti sattāsītikoṭidhanaṃ, ekadivasaṃ sarīraṃ ubbaṭṭetvā chaḍḍetabbaṃ suvaṇṇacuṇṇameva magadhanāḷiyā dvādasanāḷimattaṃ laddhuṃ vaṭṭati. Yantabaddhāni saṭṭhi mahātaḷākāni, kammanto dvādasayojaniko, anurādhapurappamāṇā cuddasa gāmā, cuddasa hatthānīkā, cuddasa assānīkā, cuddasa rathānīkā.
सो एकदिवसं अलङ्कतअस्सं आरुय्ह महाजनपरिवुतो कम्मन्तं गन्त्वा खेत्तकोटियं ठितो नङ्गलेहि भिन्नट्ठानतो काकादयो सकुणे गण्डुप्पादादिपाणके उद्धरित्वा खादन्ते दिस्वा, ‘‘ताता, इमे किं खादन्ती’’ति पुच्छि। गण्डुप्पादे, अय्याति। एतेहि कतं पापं कस्स होतीति? तुम्हाकं, अय्याति। सो चिन्तेसि – ‘‘सचे एतेहि कतं पापं मय्हं होति, किं मे करिस्सति सत्तासीतिकोटिधनं, किं द्वादसयोजनिको कम्मन्तो, किं सट्ठियन्तबद्धानि तळाकानि, किं चुद्दस गामा? सब्बमेतं भद्दाय कापिलानिया निय्यातेत्वा निक्खम्म पब्बजिस्सामी’’ति।
So ekadivasaṃ alaṅkataassaṃ āruyha mahājanaparivuto kammantaṃ gantvā khettakoṭiyaṃ ṭhito naṅgalehi bhinnaṭṭhānato kākādayo sakuṇe gaṇḍuppādādipāṇake uddharitvā khādante disvā, ‘‘tātā, ime kiṃ khādantī’’ti pucchi. Gaṇḍuppāde, ayyāti. Etehi kataṃ pāpaṃ kassa hotīti? Tumhākaṃ, ayyāti. So cintesi – ‘‘sace etehi kataṃ pāpaṃ mayhaṃ hoti, kiṃ me karissati sattāsītikoṭidhanaṃ, kiṃ dvādasayojaniko kammanto, kiṃ saṭṭhiyantabaddhāni taḷākāni, kiṃ cuddasa gāmā? Sabbametaṃ bhaddāya kāpilāniyā niyyātetvā nikkhamma pabbajissāmī’’ti.
भद्दापि कापिलानी तस्मिं खणे अन्तरवत्थुम्हि तयो तिलकुम्भे पत्थरापेत्वा धातीहि परिवुता निसिन्ना काके तिलपाणके खादन्ते दिस्वा, ‘‘अम्मा, किं इमे खादन्ती’’ति पुच्छि। पाणके, अय्येति। अकुसलं कस्स होतीति? तुम्हाकं, अय्येति। सा चिन्तेसि – ‘‘मय्हं चतुहत्थवत्थं नाळिकोदनमत्तञ्च लद्धुं वट्टति, यदि पनेतं एत्तकेन जनेन कतं अकुसलं मय्हं होति, अद्धा भवसहस्सेनपि वट्टतो सीसं उक्खिपितुं न सक्का, अय्यपुत्ते आगतमत्तेयेव सब्बं तस्स निय्यातेत्वा निक्खम्म पब्बजिस्सामी’’ति।
Bhaddāpi kāpilānī tasmiṃ khaṇe antaravatthumhi tayo tilakumbhe pattharāpetvā dhātīhi parivutā nisinnā kāke tilapāṇake khādante disvā, ‘‘ammā, kiṃ ime khādantī’’ti pucchi. Pāṇake, ayyeti. Akusalaṃ kassa hotīti? Tumhākaṃ, ayyeti. Sā cintesi – ‘‘mayhaṃ catuhatthavatthaṃ nāḷikodanamattañca laddhuṃ vaṭṭati, yadi panetaṃ ettakena janena kataṃ akusalaṃ mayhaṃ hoti, addhā bhavasahassenapi vaṭṭato sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkā, ayyaputte āgatamatteyeva sabbaṃ tassa niyyātetvā nikkhamma pabbajissāmī’’ti.
माणवो आगन्त्वा न्हायित्वा पासादं आरुय्ह महारहे पल्लङ्के निसीदि। अथस्स चक्कवत्तिनो अनुच्छविकं भोजनं सज्जयिंसु। द्वेपि भुञ्जित्वा परिजने निक्खन्ते रहोगता फासुकट्ठाने निसीदिंसु। ततो माणवो भद्दं आह – ‘‘भद्दे इमं घरं आगच्छन्ती कित्तकं धनं आहरी’’ति? पञ्चपण्णास सकटसहस्सानि, अय्याति। एतं सब्बं, या च इमस्मिं घरे सत्तासीति कोटियो यन्तबद्धा सट्ठितळाकादिभेदा सम्पत्ति अत्थि, सब्बं तुय्हंयेव निय्यातेमीति। तुम्हे पन कहं गच्छथ, अय्याति? अहं पब्बजिस्सामीति। अय्य, अहम्पि तुम्हाकंयेव आगमनं ओलोकयमाना निसिन्ना, अहम्पि पब्बजिस्सामीति। तेसं आदित्तपण्णकुटि विय तयो भवा उपट्ठहिंसु। ते अन्तरापणतो कसावरसपीतानि वत्थानि मत्तिकापत्ते च आहरापेत्वा अञ्ञमञ्ञं केसे ओहारापेत्वा ‘‘ये लोके अरहन्तो, ते उद्दिस्स अम्हाकं पब्बज्जा’’ति वत्वा थविकाय पत्ते ओसारेत्वा अंसे लग्गेत्वा पासादतो ओतरिंसु। गेहे दासेसु वा कम्मकारेसु वा न कोचि सञ्जानि।
Māṇavo āgantvā nhāyitvā pāsādaṃ āruyha mahārahe pallaṅke nisīdi. Athassa cakkavattino anucchavikaṃ bhojanaṃ sajjayiṃsu. Dvepi bhuñjitvā parijane nikkhante rahogatā phāsukaṭṭhāne nisīdiṃsu. Tato māṇavo bhaddaṃ āha – ‘‘bhadde imaṃ gharaṃ āgacchantī kittakaṃ dhanaṃ āharī’’ti? Pañcapaṇṇāsa sakaṭasahassāni, ayyāti. Etaṃ sabbaṃ, yā ca imasmiṃ ghare sattāsīti koṭiyo yantabaddhā saṭṭhitaḷākādibhedā sampatti atthi, sabbaṃ tuyhaṃyeva niyyātemīti. Tumhe pana kahaṃ gacchatha, ayyāti? Ahaṃ pabbajissāmīti. Ayya, ahampi tumhākaṃyeva āgamanaṃ olokayamānā nisinnā, ahampi pabbajissāmīti. Tesaṃ ādittapaṇṇakuṭi viya tayo bhavā upaṭṭhahiṃsu. Te antarāpaṇato kasāvarasapītāni vatthāni mattikāpatte ca āharāpetvā aññamaññaṃ kese ohārāpetvā ‘‘ye loke arahanto, te uddissa amhākaṃ pabbajjā’’ti vatvā thavikāya patte osāretvā aṃse laggetvā pāsādato otariṃsu. Gehe dāsesu vā kammakāresu vā na koci sañjāni.
अथ ने ब्राह्मणगामतो निक्खम्म दासगामद्वारेन गच्छन्ते आकप्पकुत्तवसेन दासगामवासिनो सञ्जानिंसु। ते रोदन्ता पादेसु निपतित्वा ‘‘किं अम्हे अनाथे करोथ, अय्या’’ति आहंसु। ‘‘मयं भणे आदित्तपण्णसाला विय तयो भवाति पब्बजिम्हा, सचे तुम्हेसु एकेकं भुजिस्सं करोम, वस्ससतम्पि नप्पहोति। तुम्हेव तुम्हाकं सीसं धोवित्वा भुजिस्सा हुत्वा जीवथा’’ति वत्वा तेसं रोदन्तानंयेव पक्कमिंसु। थेरो पुरतो गच्छन्तो निवत्तित्वा ओलोकेन्तो चिन्तेसि – ‘‘अयं भद्दा कापिलानी सकलजम्बुदीपग्घनिका इत्थी मय्हं पच्छतो आगच्छति। ठानं खो पनेतं विज्जति, यं कोचिदेव एवं चिन्तेय्य ‘इमे पब्बजित्वापि विना भवितुं न सक्कोन्ति, अननुच्छविकं करोन्ती’ति। कोचि वा पन अम्हेसु मनं पदूसेत्वा अपायपूरको भवेय्य। इमं पहाय मया गन्तुं वट्टती’’ति चित्तं उप्पादेसि।
Atha ne brāhmaṇagāmato nikkhamma dāsagāmadvārena gacchante ākappakuttavasena dāsagāmavāsino sañjāniṃsu. Te rodantā pādesu nipatitvā ‘‘kiṃ amhe anāthe karotha, ayyā’’ti āhaṃsu. ‘‘Mayaṃ bhaṇe ādittapaṇṇasālā viya tayo bhavāti pabbajimhā, sace tumhesu ekekaṃ bhujissaṃ karoma, vassasatampi nappahoti. Tumheva tumhākaṃ sīsaṃ dhovitvā bhujissā hutvā jīvathā’’ti vatvā tesaṃ rodantānaṃyeva pakkamiṃsu. Thero purato gacchanto nivattitvā olokento cintesi – ‘‘ayaṃ bhaddā kāpilānī sakalajambudīpagghanikā itthī mayhaṃ pacchato āgacchati. Ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati, yaṃ kocideva evaṃ cinteyya ‘ime pabbajitvāpi vinā bhavituṃ na sakkonti, ananucchavikaṃ karontī’ti. Koci vā pana amhesu manaṃ padūsetvā apāyapūrako bhaveyya. Imaṃ pahāya mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cittaṃ uppādesi.
सो पुरतो गच्छन्तो द्वेधापथं दिस्वा तस्स मत्थके अट्ठासि। भद्दापि आगन्त्वा वन्दित्वा अट्ठासि। अथ नं आह – ‘‘भद्दे तादिसिं इत्थिं मम पच्छतो आगच्छन्तिं दिस्वा ‘इमे पब्बजित्वापि विना भवितुं न सक्कोन्ती’ति चिन्तेत्वा अम्हेसु पदुट्ठचित्तो महाजनो अपायपूरको भवेय्य। इमस्मिं द्वेधापथे त्वं एकं गण्ह, अहं एकेन गमिस्सामी’’ति। ‘‘आम, अय्य, पब्बजितानं मातुगामो नाम मलं, ‘पब्बजित्वापि विना न भवन्ती’ति अम्हाकं दोसं दस्सन्ति, तुम्हे एकं मग्गं गण्हथ, अहं एकं गण्हित्वा विना भविस्सामा’’ति तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘सतसहस्सकप्पप्पमाणे अद्धाने कतो मित्तसन्थवो अज्ज भिज्जती’’ति वत्वा ‘‘तुम्हे दक्खिणजातिका नाम, तुम्हाकं दक्खिणमग्गो वट्टति। मयं मातुगामा नाम वामजातिका, अम्हाकं वाममग्गो वट्टती’’ति वन्दित्वा मग्गं पटिपन्ना। तेसं द्वेधाभूतकाले अयं महापथवी ‘‘अहं चक्कवाळगिरिसिनेरुपब्बते धारेतुं सक्कोन्तीपि तुम्हाकं गुणे धारेतुं न सक्कोमी’’ति वदन्ती विय विरवमाना अकम्पि, आकासे असनिसद्दो विय पवत्ति, चक्कवाळपब्बतो उन्नदि।
So purato gacchanto dvedhāpathaṃ disvā tassa matthake aṭṭhāsi. Bhaddāpi āgantvā vanditvā aṭṭhāsi. Atha naṃ āha – ‘‘bhadde tādisiṃ itthiṃ mama pacchato āgacchantiṃ disvā ‘ime pabbajitvāpi vinā bhavituṃ na sakkontī’ti cintetvā amhesu paduṭṭhacitto mahājano apāyapūrako bhaveyya. Imasmiṃ dvedhāpathe tvaṃ ekaṃ gaṇha, ahaṃ ekena gamissāmī’’ti. ‘‘Āma, ayya, pabbajitānaṃ mātugāmo nāma malaṃ, ‘pabbajitvāpi vinā na bhavantī’ti amhākaṃ dosaṃ dassanti, tumhe ekaṃ maggaṃ gaṇhatha, ahaṃ ekaṃ gaṇhitvā vinā bhavissāmā’’ti tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu pañcapatiṭṭhitena vanditvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ paggayha ‘‘satasahassakappappamāṇe addhāne kato mittasanthavo ajja bhijjatī’’ti vatvā ‘‘tumhe dakkhiṇajātikā nāma, tumhākaṃ dakkhiṇamaggo vaṭṭati. Mayaṃ mātugāmā nāma vāmajātikā, amhākaṃ vāmamaggo vaṭṭatī’’ti vanditvā maggaṃ paṭipannā. Tesaṃ dvedhābhūtakāle ayaṃ mahāpathavī ‘‘ahaṃ cakkavāḷagirisinerupabbate dhāretuṃ sakkontīpi tumhākaṃ guṇe dhāretuṃ na sakkomī’’ti vadantī viya viravamānā akampi, ākāse asanisaddo viya pavatti, cakkavāḷapabbato unnadi.
सम्मासम्बुद्धो वेळुवनमहाविहारे गन्धकुटियं निसिन्नो पथवीकम्पनसद्दं सुत्वा ‘‘कस्स नु खो पथवी कम्पती’’ति आवज्जेन्तो ‘‘पिप्पलिमाणवो च भद्दा च कापिलानी मं उद्दिस्स अप्पमेय्यं सम्पत्तिं पहाय पब्बजिता, तेसं वियोगट्ठाने उभिन्नम्पि गुणबलेन अयं पथवीकम्पो जातो, मयापि एतेसं सङ्गहं कातुं वट्टती’’ति गन्धकुटितो निक्खम्म सयमेव पत्तचीवरमादाय असीतिमहाथेरेसु कञ्चि अनामन्तेत्वा तिगावुतं मग्गं पच्चुग्गमनं कत्वा राजगहस्स च नालन्दाय च अन्तरे बहुपुत्तकनिग्रोधरुक्खमूले पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि। निसीदन्तो पन अञ्ञतरपंसुकूलिको विय अनिसीदित्वा बुद्धवेसं गहेत्वा असीतिहत्था घनबुद्धरस्मियो विस्सज्जेन्तो निसीदि। इति तस्मिं खणे पण्णच्छत्तसकटचक्ककूटागारादिप्पमाणा बुद्धरस्मियो इतो चितो च विप्फन्दन्तियो विधावन्तियो चन्दसहस्स-सूरियसहस्स-उग्गमनकालो विय कुरुमाना तं वनन्तं एकोभासं अकंसु। द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणसिरिया समुज्जलतारागणं विय गगनं, सुपुप्फितकमलकुवलयं विय सलिलं वनन्तं विरोचित्थ। निग्रोधरुक्खस्स खन्धो नाम सेतो होति, पत्तानि नाम नीलानि, पक्कानि रत्तानि। तस्मिं पन दिवसे सतसाखो निग्रोधो सुवण्णवण्णोव अहोसि।
Sammāsambuddho veḷuvanamahāvihāre gandhakuṭiyaṃ nisinno pathavīkampanasaddaṃ sutvā ‘‘kassa nu kho pathavī kampatī’’ti āvajjento ‘‘pippalimāṇavo ca bhaddā ca kāpilānī maṃ uddissa appameyyaṃ sampattiṃ pahāya pabbajitā, tesaṃ viyogaṭṭhāne ubhinnampi guṇabalena ayaṃ pathavīkampo jāto, mayāpi etesaṃ saṅgahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti gandhakuṭito nikkhamma sayameva pattacīvaramādāya asītimahātheresu kañci anāmantetvā tigāvutaṃ maggaṃ paccuggamanaṃ katvā rājagahassa ca nālandāya ca antare bahuputtakanigrodharukkhamūle pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Nisīdanto pana aññatarapaṃsukūliko viya anisīditvā buddhavesaṃ gahetvā asītihatthā ghanabuddharasmiyo vissajjento nisīdi. Iti tasmiṃ khaṇe paṇṇacchattasakaṭacakkakūṭāgārādippamāṇā buddharasmiyo ito cito ca vipphandantiyo vidhāvantiyo candasahassa-sūriyasahassa-uggamanakālo viya kurumānā taṃ vanantaṃ ekobhāsaṃ akaṃsu. Dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇasiriyā samujjalatārāgaṇaṃ viya gaganaṃ, supupphitakamalakuvalayaṃ viya salilaṃ vanantaṃ virocittha. Nigrodharukkhassa khandho nāma seto hoti, pattāni nāma nīlāni, pakkāni rattāni. Tasmiṃ pana divase satasākho nigrodho suvaṇṇavaṇṇova ahosi.
महाकस्सपत्थेरो ‘‘अयं मय्हं सत्था भविस्सति, इमाहं उद्दिस्स पब्बजितो’’ति दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय ओणतोणतो गन्त्वा तीसु ठानेसु वन्दित्वा ‘‘सत्था मे, भन्ते भगवा, सावकोहमस्मि, सत्था मे, भन्ते भगवा, सावकोहमस्मी’’ति आह। अथ नं भगवा अवोच – ‘‘कस्सप, सचे त्वं इमं निपच्चकारं महापथविया करेय्यासि, सापि धारेतुं न सक्कुणेय्य। तथागतस्स एवं गुणमहन्ततं जानता तया कतो निपच्चकारो मय्हं लोमम्पि चालेतुं न सक्कोति। निसीद, कस्सप, दायज्जं ते दस्सामी’’ति। अथस्स भगवा तीहि ओवादेहि उपसम्पदं अदासि। दत्वा बहुपुत्तकनिग्रोधमूलतो निक्खमित्वा थेरं पच्छासमणं कत्वा मग्गं पटिपज्जि। सत्थु सरीरं द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणविचित्तं, महाकस्सपस्स सत्तमहापुरिसलक्खणपटिमण्डितं। सो कञ्चनमहानावाय पच्छाबन्धो विय सत्थु पदानुपदिकं अनुगञ्छि। सत्था थोकं मग्गं गन्त्वा मग्गा ओक्कम्म अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसज्जाकारं दस्सेसि, थेरो ‘‘निसीदितुकामो सत्था’’ति ञत्वा अत्तनो पारुपनपिलोतिकसङ्घाटिं चतुग्गुणं कत्वा पञ्ञापेसि।
Mahākassapatthero ‘‘ayaṃ mayhaṃ satthā bhavissati, imāhaṃ uddissa pabbajito’’ti diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya oṇatoṇato gantvā tīsu ṭhānesu vanditvā ‘‘satthā me, bhante bhagavā, sāvakohamasmi, satthā me, bhante bhagavā, sāvakohamasmī’’ti āha. Atha naṃ bhagavā avoca – ‘‘kassapa, sace tvaṃ imaṃ nipaccakāraṃ mahāpathaviyā kareyyāsi, sāpi dhāretuṃ na sakkuṇeyya. Tathāgatassa evaṃ guṇamahantataṃ jānatā tayā kato nipaccakāro mayhaṃ lomampi cāletuṃ na sakkoti. Nisīda, kassapa, dāyajjaṃ te dassāmī’’ti. Athassa bhagavā tīhi ovādehi upasampadaṃ adāsi. Datvā bahuputtakanigrodhamūlato nikkhamitvā theraṃ pacchāsamaṇaṃ katvā maggaṃ paṭipajji. Satthu sarīraṃ dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇavicittaṃ, mahākassapassa sattamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ. So kañcanamahānāvāya pacchābandho viya satthu padānupadikaṃ anugañchi. Satthā thokaṃ maggaṃ gantvā maggā okkamma aññatarasmiṃ rukkhamūle nisajjākāraṃ dassesi, thero ‘‘nisīditukāmo satthā’’ti ñatvā attano pārupanapilotikasaṅghāṭiṃ catugguṇaṃ katvā paññāpesi.
सत्था तस्मिं निसीदित्वा हत्थेन चीवरं परामसित्वा ‘‘मुदुका खो त्यायं, कस्सप, पिलोतिकसङ्घाटी’’ति आह। थेरो ‘‘सत्था मे सङ्घाटिया मुदुकभावं कथेति, पारुपितुकामो भविस्सती’’ति ञत्वा ‘‘पारुपतु, भन्ते, भगवा सङ्घाटि’’न्ति आह। किं त्वं पारुपिस्ससि कस्सपाति? तुम्हाकं निवासनं लभन्तो पारुपिस्सामि, भन्तेति। ‘‘किं पन त्वं, कस्सप, इमं परिभोगजिण्णं पंसुकूलं धारेतुं सक्खिस्ससि? मया हि इमस्स पंसुकूलस्स गहितदिवसे उदकपरियन्तं कत्वा महापथवी कम्पि, इमं बुद्धानं परिभोगजिण्णं चीवरं नाम न सक्का परित्तगुणेन धारेतुं, पटिबलेनेविदं पटिपत्तिपूरणसमत्थेन जातिपंसुकूलिकेन गहेतुं वट्टती’’ति वत्वा थेरेन सद्धिं चीवरं परिवत्तेसि।
Satthā tasmiṃ nisīditvā hatthena cīvaraṃ parāmasitvā ‘‘mudukā kho tyāyaṃ, kassapa, pilotikasaṅghāṭī’’ti āha. Thero ‘‘satthā me saṅghāṭiyā mudukabhāvaṃ katheti, pārupitukāmo bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘pārupatu, bhante, bhagavā saṅghāṭi’’nti āha. Kiṃ tvaṃ pārupissasi kassapāti? Tumhākaṃ nivāsanaṃ labhanto pārupissāmi, bhanteti. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ, kassapa, imaṃ paribhogajiṇṇaṃ paṃsukūlaṃ dhāretuṃ sakkhissasi? Mayā hi imassa paṃsukūlassa gahitadivase udakapariyantaṃ katvā mahāpathavī kampi, imaṃ buddhānaṃ paribhogajiṇṇaṃ cīvaraṃ nāma na sakkā parittaguṇena dhāretuṃ, paṭibalenevidaṃ paṭipattipūraṇasamatthena jātipaṃsukūlikena gahetuṃ vaṭṭatī’’ti vatvā therena saddhiṃ cīvaraṃ parivattesi.
एवं पन चीवरपरिवत्तं कत्वा थेरेन पारुतचीवरं भगवा पारुपि, सत्थु चीवरं थेरो पारुपि। तस्मिं समये अचेतनापि अयं महापथवी ‘‘दुक्करं, भन्ते, अकत्थ, अत्तना पारुतचीवरं सावकस्स दिन्नपुब्बं नाम नत्थि, अहं तुम्हाकं गुणं धारेतुं न सक्कोमी’’ति वदन्ती विय उदकपरियन्तं कत्वा कम्पि। थेरोपि ‘‘लद्धं दानि मया बुद्धानं परिभोगचीवरं, किं मे इदानि उत्तरि कत्तब्बं अत्थी’’ति उन्नतिं अकत्वा बुद्धानं सन्तिकेयेव तेरस धुतगुणे समादाय सत्तदिवसमत्तं पुथुज्जनो हुत्वा अट्ठमे अरुणे सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। सत्थापि ‘‘कस्सपो, भिक्खवे, चन्दूपमो कुलानि उपसङ्कमति, अपकस्सेव कायं अपकस्स चित्तं निच्चनवको कुलेसु अप्पगब्भो’’ति (सं॰ नि॰ २.१४६) एवमादीहि सुत्तेहि थेरं थोमेत्वा अपरभागे एतदेव कस्सपसंयुत्तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा ‘‘मम सासने धुतवादानं भिक्खूनं महाकस्सपो अग्गो’’ति थेरं ठानन्तरे ठपेसीति।
Evaṃ pana cīvaraparivattaṃ katvā therena pārutacīvaraṃ bhagavā pārupi, satthu cīvaraṃ thero pārupi. Tasmiṃ samaye acetanāpi ayaṃ mahāpathavī ‘‘dukkaraṃ, bhante, akattha, attanā pārutacīvaraṃ sāvakassa dinnapubbaṃ nāma natthi, ahaṃ tumhākaṃ guṇaṃ dhāretuṃ na sakkomī’’ti vadantī viya udakapariyantaṃ katvā kampi. Theropi ‘‘laddhaṃ dāni mayā buddhānaṃ paribhogacīvaraṃ, kiṃ me idāni uttari kattabbaṃ atthī’’ti unnatiṃ akatvā buddhānaṃ santikeyeva terasa dhutaguṇe samādāya sattadivasamattaṃ puthujjano hutvā aṭṭhame aruṇe saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Satthāpi ‘‘kassapo, bhikkhave, candūpamo kulāni upasaṅkamati, apakasseva kāyaṃ apakassa cittaṃ niccanavako kulesu appagabbho’’ti (saṃ. ni. 2.146) evamādīhi suttehi theraṃ thometvā aparabhāge etadeva kassapasaṃyuttaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā ‘‘mama sāsane dhutavādānaṃ bhikkhūnaṃ mahākassapo aggo’’ti theraṃ ṭhānantare ṭhapesīti.
अनुरुद्धत्थेरवत्थु
Anuruddhattheravatthu
१९२. पञ्चमे दिब्बचक्खुकानं यदिदं अनुरुद्धोति दिब्बचक्खुकभिक्खूनं अनुरुद्धत्थेरो अग्गोति वदति। तस्स चिण्णवसिताय अग्गभावो वेदितब्बो। थेरो किर भोजनपपञ्चमत्तं ठपेत्वा सेसकालं आलोकं वड्ढेत्वा दिब्बचक्खुना सत्ते ओलोकेन्तोव विहरति। इति अहोरत्तं चिण्णवसिताय एस दिब्बचक्खुकानं अग्गो नाम जातो। अपिच कप्पसतसहस्सं पत्थितभावेनपेस दिब्बचक्खुकानं अग्गोव जातो।
192. Pañcame dibbacakkhukānaṃ yadidaṃ anuruddhoti dibbacakkhukabhikkhūnaṃ anuruddhatthero aggoti vadati. Tassa ciṇṇavasitāya aggabhāvo veditabbo. Thero kira bhojanapapañcamattaṃ ṭhapetvā sesakālaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbacakkhunā satte olokentova viharati. Iti ahorattaṃ ciṇṇavasitāya esa dibbacakkhukānaṃ aggo nāma jāto. Apica kappasatasahassaṃ patthitabhāvenapesa dibbacakkhukānaṃ aggova jāto.
तत्रस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि कुलपुत्तो पदुमुत्तरस्सेव भगवतो काले पच्छाभत्तं धम्मस्सवनत्थं विहारं गच्छन्तेन महाजनेन सद्धिं अगमासि। अयं हि तदा अञ्ञतरो अपाकटनामो इस्सरकुटुम्बिको अहोसि। सो दसबलं वन्दित्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मकथं सुणाति। सत्था देसनं यथानुसन्धिकं घटेत्वा एकं दिब्बचक्खुकं भिक्खुं एतदग्गट्ठाने ठपेसि।
Tatrassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi kulaputto padumuttarasseva bhagavato kāle pacchābhattaṃ dhammassavanatthaṃ vihāraṃ gacchantena mahājanena saddhiṃ agamāsi. Ayaṃ hi tadā aññataro apākaṭanāmo issarakuṭumbiko ahosi. So dasabalaṃ vanditvā parisapariyante ṭhito dhammakathaṃ suṇāti. Satthā desanaṃ yathānusandhikaṃ ghaṭetvā ekaṃ dibbacakkhukaṃ bhikkhuṃ etadaggaṭṭhāne ṭhapesi.
ततो कुटुम्बिकस्स एतदहोसि – ‘‘महा वतायं भिक्खु, यं एवं सत्था सयं दिब्बचक्खुकानं अग्गट्ठाने ठपेसि। अहो वताहम्पि अनागते उप्पज्जनकबुद्धस्स सासने दिब्बचक्खुकानं अग्गो भवेय्य’’न्ति चित्तं उप्पादेत्वा परिसन्तरेन गन्त्वा स्वातनाय भगवन्तं भिक्खुसङ्घेन सद्धिं निमन्तेत्वा पुनदिवसे बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा ‘‘महन्तं ठानन्तरं मया पत्थित’’न्ति तेनेव नियामेन अज्जतनाय स्वातनायाति निमन्तेत्वा सत्त दिवसानि महादानं पवत्तेत्वा सपरिवारस्स भगवतो उत्तमवत्थानि दत्वा ‘‘भगवा नाहं इमं सक्कारं दिब्बसम्पत्तिया न मनुस्ससम्पत्तिया अत्थाय करोमि। यं पन तुम्हे इतो सत्तदिवसमत्थके भिक्खुं दिब्बचक्खुकानं अग्गट्ठाने ठपयित्थ, अहम्पि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने सो भिक्खु विय दिब्बचक्खुकानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा पादमूले निपज्जि। सत्था अनागतं ओलोकेत्वा तस्स पत्थनाय समिज्झनभावं ञत्वा एवमाह – ‘‘अम्भो पुरिस, अनागते कप्पसतसहस्सपरियोसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, तस्स सासने त्वं दिब्बचक्खुकानं अग्गो अनुरुद्धो नाम भविस्ससी’’ति। एवञ्च पन वत्वा भत्तानुमोदनं कत्वा विहारमेव अगमासि।
Tato kuṭumbikassa etadahosi – ‘‘mahā vatāyaṃ bhikkhu, yaṃ evaṃ satthā sayaṃ dibbacakkhukānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Aho vatāhampi anāgate uppajjanakabuddhassa sāsane dibbacakkhukānaṃ aggo bhaveyya’’nti cittaṃ uppādetvā parisantarena gantvā svātanāya bhagavantaṃ bhikkhusaṅghena saddhiṃ nimantetvā punadivase buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā ‘‘mahantaṃ ṭhānantaraṃ mayā patthita’’nti teneva niyāmena ajjatanāya svātanāyāti nimantetvā satta divasāni mahādānaṃ pavattetvā saparivārassa bhagavato uttamavatthāni datvā ‘‘bhagavā nāhaṃ imaṃ sakkāraṃ dibbasampattiyā na manussasampattiyā atthāya karomi. Yaṃ pana tumhe ito sattadivasamatthake bhikkhuṃ dibbacakkhukānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapayittha, ahampi anāgate ekassa buddhassa sāsane so bhikkhu viya dibbacakkhukānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā pādamūle nipajji. Satthā anāgataṃ oloketvā tassa patthanāya samijjhanabhāvaṃ ñatvā evamāha – ‘‘ambho purisa, anāgate kappasatasahassapariyosāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tassa sāsane tvaṃ dibbacakkhukānaṃ aggo anuruddho nāma bhavissasī’’ti. Evañca pana vatvā bhattānumodanaṃ katvā vihārameva agamāsi.
कुटुम्बिकोपि याव बुद्धो धरति, ताव अविजहितमेव कल्याणकम्मं कत्वा परिनिब्बुते सत्थरि निट्ठिते सत्तयोजनिके सुवण्णचेतिये भिक्खुसङ्घं उपसङ्कमित्वा, ‘‘भन्ते, किं दिब्बचक्खुस्स परिकम्म’’न्ति पुच्छि। पदीपदानं नाम दातुं वट्टति उपासकाति। साधु, भन्ते, करिस्सामीति सहस्सदीपानंयेव ताव दीपरुक्खानं सहस्सं कारेसि, तदनन्तरं ततो परित्ततरे, तदनन्तरं ततो परियत्ततरेति अनेकसहस्से दीपरुक्खे कारेसि। सेसपदीपा पन अपरिमाणा अहेसुं।
Kuṭumbikopi yāva buddho dharati, tāva avijahitameva kalyāṇakammaṃ katvā parinibbute satthari niṭṭhite sattayojanike suvaṇṇacetiye bhikkhusaṅghaṃ upasaṅkamitvā, ‘‘bhante, kiṃ dibbacakkhussa parikamma’’nti pucchi. Padīpadānaṃ nāma dātuṃ vaṭṭati upāsakāti. Sādhu, bhante, karissāmīti sahassadīpānaṃyeva tāva dīparukkhānaṃ sahassaṃ kāresi, tadanantaraṃ tato parittatare, tadanantaraṃ tato pariyattatareti anekasahasse dīparukkhe kāresi. Sesapadīpā pana aparimāṇā ahesuṃ.
एवं यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तो कप्पसतसहस्सं अतिक्कमित्वा कस्सपसम्मासम्बुद्धस्स काले बाराणसियं कुटुम्बियगेहे निब्बत्तित्वा परिनिब्बुते सत्थरि निट्ठिते योजनिके चेतिये बहु कंसपातियो कारापेत्वा सप्पिमण्डस्स पूरेत्वा मज्झे एकेकं गुळपिण्डं ठपेत्वा उज्जालेत्वा मुखवट्टिया मुखवट्टिं फुसापेन्तो चेतियं परिक्खिपापेत्वा अत्तनो सब्बमहन्तं कंसपातिं कारेत्वा सप्पिमण्डस्स पूरेत्वा तस्सा मुखवट्टियं समन्ततो वट्टिसहस्सं जालापेत्वा मज्झट्ठाने थूपिकं पिलोतिकाय वेठेत्वा जालापेत्वा कंसपातिं सीसेनादाय सब्बरत्तिं योजनिकं चेतियं अनुपरियायि। एवं तेनापि अत्तभावेन यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा देवलोके निब्बत्तो।
Evaṃ yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā devesu ca manussesu ca saṃsaranto kappasatasahassaṃ atikkamitvā kassapasammāsambuddhassa kāle bārāṇasiyaṃ kuṭumbiyagehe nibbattitvā parinibbute satthari niṭṭhite yojanike cetiye bahu kaṃsapātiyo kārāpetvā sappimaṇḍassa pūretvā majjhe ekekaṃ guḷapiṇḍaṃ ṭhapetvā ujjāletvā mukhavaṭṭiyā mukhavaṭṭiṃ phusāpento cetiyaṃ parikkhipāpetvā attano sabbamahantaṃ kaṃsapātiṃ kāretvā sappimaṇḍassa pūretvā tassā mukhavaṭṭiyaṃ samantato vaṭṭisahassaṃ jālāpetvā majjhaṭṭhāne thūpikaṃ pilotikāya veṭhetvā jālāpetvā kaṃsapātiṃ sīsenādāya sabbarattiṃ yojanikaṃ cetiyaṃ anupariyāyi. Evaṃ tenāpi attabhāvena yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā devaloke nibbatto.
पुन अनुप्पन्ने बुद्धे तस्मिंयेव नगरे दुग्गतकुलस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा सुमनसेट्ठिं नाम निस्साय वसि, अन्नभारोतिस्स नामं अहोसि। सो पन सुमनसेट्ठि देवसिकं कपणद्धिकवणिब्बकयाचकानं गेहद्वारे महादानं देति। अथेकदिवसं उपरिट्ठो नाम पच्चेकबुद्धो गन्धमादनपब्बते निरोधसमापत्तिं समापन्नो। ततो वुट्ठाय ‘‘अज्ज कस्स अनुग्गहं कातुं वट्टती’’ति वीमंसि। पच्चेकबुद्धा च नाम दुग्गतानुकम्पका होन्ति। सो ‘‘अज्ज मया अन्नभारस्स अनुग्गहं कातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘इदानि अन्नभारो अटवितो अत्तनो गेहं आगमिस्सती’’ति ञत्वा पत्तचीवरमादाय गन्धमादनपब्बता वेहासं अब्भुग्गन्त्वा गामद्वारे अन्नभारस्स सम्मुखे पच्चुट्ठासि।
Puna anuppanne buddhe tasmiṃyeva nagare duggatakulassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā sumanaseṭṭhiṃ nāma nissāya vasi, annabhārotissa nāmaṃ ahosi. So pana sumanaseṭṭhi devasikaṃ kapaṇaddhikavaṇibbakayācakānaṃ gehadvāre mahādānaṃ deti. Athekadivasaṃ upariṭṭho nāma paccekabuddho gandhamādanapabbate nirodhasamāpattiṃ samāpanno. Tato vuṭṭhāya ‘‘ajja kassa anuggahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vīmaṃsi. Paccekabuddhā ca nāma duggatānukampakā honti. So ‘‘ajja mayā annabhārassa anuggahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘idāni annabhāro aṭavito attano gehaṃ āgamissatī’’ti ñatvā pattacīvaramādāya gandhamādanapabbatā vehāsaṃ abbhuggantvā gāmadvāre annabhārassa sammukhe paccuṭṭhāsi.
अन्नभारो पच्चेकबुद्धं तुच्छपत्तहत्थं दिस्वा पच्चेकबुद्धं अभिवादेत्वा ‘‘अपि, भन्ते, भिक्खं लभित्था’’ति पुच्छि। लभिस्साम महापुञ्ञाति। ‘‘भन्ते, थोकं इधेव होथा’’ति वेगेन गन्त्वा अत्तनो गेहे मातुगामं पुच्छि – ‘‘भद्दे, मय्हं ठपितं भागभत्तं अत्थि, नत्थी’’ति? अत्थि सामीति। सो ततोव गन्त्वा पच्चेकबुद्धस्स हत्थतो पत्तमादाय आगन्त्वा ‘‘भद्दे, मयं पुरिमभवे कल्याणकम्मस्स अकतत्ता भत्तं पच्चासीसमाना विहराम , अम्हाकं दातुकामताय सति देय्यधम्मो न होति, देय्यधम्मे सति पटिग्गाहकं न लभाम, अज्ज मे उपरिट्ठपच्चेकबुद्धो दिट्ठो, भागभत्तञ्च अत्थि, मय्हं भागभत्तं इमस्मिं पत्ते पक्खिपाही’’ति।
Annabhāro paccekabuddhaṃ tucchapattahatthaṃ disvā paccekabuddhaṃ abhivādetvā ‘‘api, bhante, bhikkhaṃ labhitthā’’ti pucchi. Labhissāma mahāpuññāti. ‘‘Bhante, thokaṃ idheva hothā’’ti vegena gantvā attano gehe mātugāmaṃ pucchi – ‘‘bhadde, mayhaṃ ṭhapitaṃ bhāgabhattaṃ atthi, natthī’’ti? Atthi sāmīti. So tatova gantvā paccekabuddhassa hatthato pattamādāya āgantvā ‘‘bhadde, mayaṃ purimabhave kalyāṇakammassa akatattā bhattaṃ paccāsīsamānā viharāma , amhākaṃ dātukāmatāya sati deyyadhammo na hoti, deyyadhamme sati paṭiggāhakaṃ na labhāma, ajja me upariṭṭhapaccekabuddho diṭṭho, bhāgabhattañca atthi, mayhaṃ bhāgabhattaṃ imasmiṃ patte pakkhipāhī’’ti.
ब्यत्ता इत्थी ‘‘यतो मय्हं सामिको भागभत्तं देति, मयापि इमस्मिं दाने भागिनिया भवितब्ब’’न्ति अत्तनो भागभत्तम्पि उपरिट्ठस्स पच्चेकबुद्धस्स पत्ते पतिट्ठपेत्वा अदासि। अन्नभारो पत्तं आहरित्वा पच्चेकबुद्धस्स हत्थे ठपेत्वा, ‘‘भन्ते, एवरूपा दुज्जीविता मुच्चामा’’ति आह। एवं होतु, महापुञ्ञाति। सो अत्तनो उत्तरसाटकं एकस्मिं पदेसे अत्थरित्वा , ‘‘भन्ते, इध निसीदित्वा परिभुञ्जथा’’ति आह। पच्चेकबुद्धो तत्थ निसीदित्वा नवविधं पाटिकूल्यं पच्चवेक्खन्तो परिभुञ्जि। परिभुत्तकाले अन्नभारो पत्तधोवनउदकं अदासि। पच्चेकबुद्धो निट्ठितभत्तकिच्चो –
Byattā itthī ‘‘yato mayhaṃ sāmiko bhāgabhattaṃ deti, mayāpi imasmiṃ dāne bhāginiyā bhavitabba’’nti attano bhāgabhattampi upariṭṭhassa paccekabuddhassa patte patiṭṭhapetvā adāsi. Annabhāro pattaṃ āharitvā paccekabuddhassa hatthe ṭhapetvā, ‘‘bhante, evarūpā dujjīvitā muccāmā’’ti āha. Evaṃ hotu, mahāpuññāti. So attano uttarasāṭakaṃ ekasmiṃ padese attharitvā , ‘‘bhante, idha nisīditvā paribhuñjathā’’ti āha. Paccekabuddho tattha nisīditvā navavidhaṃ pāṭikūlyaṃ paccavekkhanto paribhuñji. Paribhuttakāle annabhāro pattadhovanaudakaṃ adāsi. Paccekabuddho niṭṭhitabhattakicco –
‘‘इच्छितं पत्थितं तुय्हं, सब्बमेव समिज्झतु।
‘‘Icchitaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, sabbameva samijjhatu;
सब्बे पूरेन्तु सङ्कप्पा, चन्दो पन्नरसो यथा’’ति॥ –
Sabbe pūrentu saṅkappā, cando pannaraso yathā’’ti. –
अनुमोदनं कत्वा मग्गं पटिपज्जि। सुमनसेट्ठिस्स छत्ते अधिवत्था देवता ‘‘अहो दानं परमदानं उपरिट्ठे सुप्पतिट्ठित’’न्ति तिक्खत्तुं वत्वा साधुकारं अदासि। सुमनसेट्ठि ‘‘किं त्वं मं एत्तकं कालं दानं ददमानं न पस्ससी’’ति आह। नाहं तव दाने साधुकारं देमि, अन्नभारेन उपरिट्ठपच्चेकबुद्धस्स दिन्नपिण्डपाते पसीदित्वा साधुकारं देमीति।
Anumodanaṃ katvā maggaṃ paṭipajji. Sumanaseṭṭhissa chatte adhivatthā devatā ‘‘aho dānaṃ paramadānaṃ upariṭṭhe suppatiṭṭhita’’nti tikkhattuṃ vatvā sādhukāraṃ adāsi. Sumanaseṭṭhi ‘‘kiṃ tvaṃ maṃ ettakaṃ kālaṃ dānaṃ dadamānaṃ na passasī’’ti āha. Nāhaṃ tava dāne sādhukāraṃ demi, annabhārena upariṭṭhapaccekabuddhassa dinnapiṇḍapāte pasīditvā sādhukāraṃ demīti.
सुमनसेट्ठि चिन्तेसि – ‘‘अच्छरियं वतिदं, अहं एत्तकं कालं दानं देन्तो देवतं साधुकारं दापेतुं नासक्खिं। अयं अन्नभारो मं निस्साय वसन्तो अनुरूपस्स पटिग्गाहकपुग्गलस्स लद्धत्ता एकपिण्डपातदानेनेव साधुकारं दापेसि, एतस्स अनुच्छविकं दत्वा एतं पिण्डपातं मम सन्तकं कातुं वट्टती’’ति अन्नभारं पक्कोसापेत्वा ‘‘अज्ज तया कस्सचि किञ्चि दानं दिन्न’’न्ति पुच्छि। आम, अय्य, उपरिट्ठपच्चेकबुद्धस्स मे अत्तनो भागभत्तं दिन्नन्ति। हन्द, भो, कहापणं गण्हित्वा एतं पिण्डपातं मय्हं देहीति। न देमि अय्याति। सो याव सहस्सं वड्ढेसि, अन्नभारो ‘‘सहस्सेनापि न देमी’’ति आह। होतु, भो, यदि पिण्डपातं न देसि, सहस्सं गण्हित्वा पत्तिं मे देहीति। ‘‘एतम्पि दातुं युत्तं वा अयुत्तं वा न जानामि, अय्यं पन उपरिट्ठपच्चेकबुद्धं पुच्छित्वा सचे दातुं युत्तं भविस्सति, दस्सामी’’ति गन्त्वा पच्चेकबुद्धं सम्पापुणित्वा, ‘‘भन्ते, सुमनसेट्ठि मय्हं सहस्सं दत्वा तुम्हाकं दिन्नपिण्डपाते पत्तिं याचति, दम्मि वा न दम्मि वा’’ति । उपमं ते पण्डित करिस्सामि। सेय्यथापि कुलसतिके गामे एकस्मिंयेव घरे दीपं जालेय्य, सेसा अत्तनो अत्तनो तेलेन वट्टिं तेमेत्वा जालापेत्वा गण्हेय्युं, पुरिमदीपस्स पभा अत्थि, नत्थीति। अतिरेकतरा, भन्ते, पभा होतीति। एवमेव पण्डित उळुङ्कयागु वा होतु कटच्छुभिक्खा वा, अत्तनो पिण्डपाते परेसं पत्तिं देन्तस्स सतस्स वा देतु सहस्सस्स वा, यत्तकानं देति, तत्तकानं पुञ्ञं वड्ढति। त्वं देन्तो एकमेव पिण्डपातं अदासि, सुमनसेट्ठिस्स पन पत्तिया दिन्नाय द्वे पिण्डपाता होन्ति एको तव, एको च तस्साति।
Sumanaseṭṭhi cintesi – ‘‘acchariyaṃ vatidaṃ, ahaṃ ettakaṃ kālaṃ dānaṃ dento devataṃ sādhukāraṃ dāpetuṃ nāsakkhiṃ. Ayaṃ annabhāro maṃ nissāya vasanto anurūpassa paṭiggāhakapuggalassa laddhattā ekapiṇḍapātadāneneva sādhukāraṃ dāpesi, etassa anucchavikaṃ datvā etaṃ piṇḍapātaṃ mama santakaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti annabhāraṃ pakkosāpetvā ‘‘ajja tayā kassaci kiñci dānaṃ dinna’’nti pucchi. Āma, ayya, upariṭṭhapaccekabuddhassa me attano bhāgabhattaṃ dinnanti. Handa, bho, kahāpaṇaṃ gaṇhitvā etaṃ piṇḍapātaṃ mayhaṃ dehīti. Na demi ayyāti. So yāva sahassaṃ vaḍḍhesi, annabhāro ‘‘sahassenāpi na demī’’ti āha. Hotu, bho, yadi piṇḍapātaṃ na desi, sahassaṃ gaṇhitvā pattiṃ me dehīti. ‘‘Etampi dātuṃ yuttaṃ vā ayuttaṃ vā na jānāmi, ayyaṃ pana upariṭṭhapaccekabuddhaṃ pucchitvā sace dātuṃ yuttaṃ bhavissati, dassāmī’’ti gantvā paccekabuddhaṃ sampāpuṇitvā, ‘‘bhante, sumanaseṭṭhi mayhaṃ sahassaṃ datvā tumhākaṃ dinnapiṇḍapāte pattiṃ yācati, dammi vā na dammi vā’’ti . Upamaṃ te paṇḍita karissāmi. Seyyathāpi kulasatike gāme ekasmiṃyeva ghare dīpaṃ jāleyya, sesā attano attano telena vaṭṭiṃ temetvā jālāpetvā gaṇheyyuṃ, purimadīpassa pabhā atthi, natthīti. Atirekatarā, bhante, pabhā hotīti. Evameva paṇḍita uḷuṅkayāgu vā hotu kaṭacchubhikkhā vā, attano piṇḍapāte paresaṃ pattiṃ dentassa satassa vā detu sahassassa vā, yattakānaṃ deti, tattakānaṃ puññaṃ vaḍḍhati. Tvaṃ dento ekameva piṇḍapātaṃ adāsi, sumanaseṭṭhissa pana pattiyā dinnāya dve piṇḍapātā honti eko tava, eko ca tassāti.
सो पच्चेकबुद्धं अभिवादेत्वा सुमनसेट्ठिस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘पिण्डपाते पत्तिं गण्ह सामी’’ति आह। हन्द, कहापणसहस्सं गण्हाति। नाहं पिण्डपातं विक्किणामि, सद्धाय पन तुम्हाकं पत्तिं देमीति। तात, त्वं मय्हं सद्धाय पत्तिं देसि, अहं पन तुय्हं गुणं पूजेन्तो सहस्सं देमि, गण्ह, ताताति। सो ‘‘एवं होतू’’ति सहस्सं गण्हि। तात, तुय्हं सहस्सं लद्धकालतो पट्ठाय सहत्था कम्मकरणकिच्चं नत्थि, वीथियं घरं मापेत्वा वस। येन तुय्हं अत्थो, तं मं आहरापेत्वा गण्हाहीति। निरोधसमापत्तितो वुट्ठितपच्चेकबुद्धस्स दिन्नपिण्डपातो नाम तंदिवसमेव विपाकं देति। तस्मा सुमनसेट्ठि अञ्ञं दिवसं अन्नभारं गहेत्वा राजकुलं अगच्छन्तोपि तंदिवसं गहेत्वाव गतो।
So paccekabuddhaṃ abhivādetvā sumanaseṭṭhissa santikaṃ gantvā ‘‘piṇḍapāte pattiṃ gaṇha sāmī’’ti āha. Handa, kahāpaṇasahassaṃ gaṇhāti. Nāhaṃ piṇḍapātaṃ vikkiṇāmi, saddhāya pana tumhākaṃ pattiṃ demīti. Tāta, tvaṃ mayhaṃ saddhāya pattiṃ desi, ahaṃ pana tuyhaṃ guṇaṃ pūjento sahassaṃ demi, gaṇha, tātāti. So ‘‘evaṃ hotū’’ti sahassaṃ gaṇhi. Tāta, tuyhaṃ sahassaṃ laddhakālato paṭṭhāya sahatthā kammakaraṇakiccaṃ natthi, vīthiyaṃ gharaṃ māpetvā vasa. Yena tuyhaṃ attho, taṃ maṃ āharāpetvā gaṇhāhīti. Nirodhasamāpattito vuṭṭhitapaccekabuddhassa dinnapiṇḍapāto nāma taṃdivasameva vipākaṃ deti. Tasmā sumanaseṭṭhi aññaṃ divasaṃ annabhāraṃ gahetvā rājakulaṃ agacchantopi taṃdivasaṃ gahetvāva gato.
अन्नभारस्स पुञ्ञं आगम्म राजा सेट्ठिं अनोलोकेत्वा अन्नभारमेव ओलोकेसि । किं, देव, इमं पुरिसं अतिविय ओलोकेसीति? अञ्ञं दिवसं अदिट्ठपुब्बत्ता ओलोकेमीति। ओलोकेतब्बयुत्तको एस देवाति। को पनस्स ओलोकेतब्बयुत्तको गुणोति? अज्ज अत्तनो भागभत्तं सयं अभुञ्जित्वा उपरिट्ठपच्चेकबुद्धस्स दिन्नत्ता मम हत्थतो सहस्सं लभि देवाति। कोनामो एसोति? अन्नभारो नाम देवाति। ‘‘तव हत्थतो लद्धत्ता ममपि हत्थतो लद्धुं अरहति, अहम्पिस्स पूजं करिस्सामी’’ति वत्वा सहस्सं अदासि। एतस्स वसनगेहं जानाथ भणेति? साधु देवाति एकं गेहट्ठानं सोधेन्ता कुद्दालेन आहताहतट्ठाने निधिकुम्भियो गीवाय गीवं आहच्च ठिता दिस्वा रञ्ञो आरोचयिंसु। राजा ‘‘तेन हि गन्त्वा खनथा’’ति आह। तेसं खनन्तानं खनन्तानं हेट्ठा गच्छन्ति। पुन गन्त्वा रञ्ञो आरोचयिंसु। राजा ‘‘अन्नभारस्स वचनेन खनथा’’ति आह। ते गन्त्वा ‘‘अन्नभारस्सेव वचन’’न्ति खनिंसु। कुद्दालेन आहताहतट्ठाने अहिच्छत्तकमकुळानि विय कुम्भियो उट्ठहिंसु। ते धनं आहरित्वा रञ्ञो सन्तिके रासिं अकंसु। राजा अमच्चे सन्निपातेत्वा ‘‘इमस्मिं नगरे कस्स अञ्ञस्स एत्तकं धनं अत्थी’’ति पुच्छि। नत्थि कस्सचि देवाति। तेन हि अयं अन्नभारो इमस्मिं नगरे धनसेट्ठि नाम होतूति। तंदिवसमेव सेट्ठिच्छत्तं लभि।
Annabhārassa puññaṃ āgamma rājā seṭṭhiṃ anoloketvā annabhārameva olokesi . Kiṃ, deva, imaṃ purisaṃ ativiya olokesīti? Aññaṃ divasaṃ adiṭṭhapubbattā olokemīti. Oloketabbayuttako esa devāti. Ko panassa oloketabbayuttako guṇoti? Ajja attano bhāgabhattaṃ sayaṃ abhuñjitvā upariṭṭhapaccekabuddhassa dinnattā mama hatthato sahassaṃ labhi devāti. Konāmo esoti? Annabhāro nāma devāti. ‘‘Tava hatthato laddhattā mamapi hatthato laddhuṃ arahati, ahampissa pūjaṃ karissāmī’’ti vatvā sahassaṃ adāsi. Etassa vasanagehaṃ jānātha bhaṇeti? Sādhu devāti ekaṃ gehaṭṭhānaṃ sodhentā kuddālena āhatāhataṭṭhāne nidhikumbhiyo gīvāya gīvaṃ āhacca ṭhitā disvā rañño ārocayiṃsu. Rājā ‘‘tena hi gantvā khanathā’’ti āha. Tesaṃ khanantānaṃ khanantānaṃ heṭṭhā gacchanti. Puna gantvā rañño ārocayiṃsu. Rājā ‘‘annabhārassa vacanena khanathā’’ti āha. Te gantvā ‘‘annabhārasseva vacana’’nti khaniṃsu. Kuddālena āhatāhataṭṭhāne ahicchattakamakuḷāni viya kumbhiyo uṭṭhahiṃsu. Te dhanaṃ āharitvā rañño santike rāsiṃ akaṃsu. Rājā amacce sannipātetvā ‘‘imasmiṃ nagare kassa aññassa ettakaṃ dhanaṃ atthī’’ti pucchi. Natthi kassaci devāti. Tena hi ayaṃ annabhāro imasmiṃ nagare dhanaseṭṭhi nāma hotūti. Taṃdivasameva seṭṭhicchattaṃ labhi.
सो ततो पट्ठाय यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा ततो चुतो देवलोके निब्बत्तो। दीघरत्तं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं सत्थु उप्पज्जनकाले कपिलवत्थुनगरे अमित्तोदनसक्कस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि। नामग्गहणदिवसे पनस्स अनुरुद्धोति नामं अकंसु। महानामसक्कस्स कनिट्ठभाता सत्थु चूळपितुपुत्तो परमसुखुमालो महापुञ्ञो अहोसि। सुवण्णपातियंयेवस्स भत्तं उप्पज्जि। अथस्स माता एकदिवसं ‘‘मम पुत्तं नत्थीति पदं जानापेस्सामी’’ति एकं सुवण्णपातिं अञ्ञाय सुवण्णपातिया पिदहित्वा तुच्छकंयेव पेसेसि। अन्तरामग्गे देवता दिब्बपूवेहि पूरेसुं। एवं महापुञ्ञो अहोसि। तिण्णं उतूनं अनुच्छविकेसु तीसु पासादेसु अलङ्कतनाटकित्थीहि परिवुतो देवो विय सम्पत्तिं अनुभवि।
So tato paṭṭhāya yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā tato cuto devaloke nibbatto. Dīgharattaṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ satthu uppajjanakāle kapilavatthunagare amittodanasakkassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Nāmaggahaṇadivase panassa anuruddhoti nāmaṃ akaṃsu. Mahānāmasakkassa kaniṭṭhabhātā satthu cūḷapituputto paramasukhumālo mahāpuñño ahosi. Suvaṇṇapātiyaṃyevassa bhattaṃ uppajji. Athassa mātā ekadivasaṃ ‘‘mama puttaṃ natthīti padaṃ jānāpessāmī’’ti ekaṃ suvaṇṇapātiṃ aññāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā tucchakaṃyeva pesesi. Antarāmagge devatā dibbapūvehi pūresuṃ. Evaṃ mahāpuñño ahosi. Tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikesu tīsu pāsādesu alaṅkatanāṭakitthīhi parivuto devo viya sampattiṃ anubhavi.
अम्हाकम्पि बोधिसत्तो तस्मिं समये तुसितपुरा चवित्वा सुद्धोदनमहाराजस्स अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गहेत्वा अनुक्कमेन वुद्धिप्पत्तो एकूनतिंस वस्सानि अगारमज्झे वसित्वा महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा अनुक्कमेन पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणो बोधिमण्डे सत्तसत्ताहं वीतिनामेत्वा इसिपतने मिगदाये धम्मचक्कप्पत्तनं पवत्तेत्वा लोकानुग्गहं करोन्तो राजगहं आगम्म ‘‘पुत्तो मे राजगहं आगतो’’ति सुत्वा ‘‘गच्छथ भणे मम पुत्तं आनेथा’’ति पितरा पहिते सहस्ससहस्सपरिवारे दस अमच्चे एहिभिक्खुपब्बज्जाय पब्बाजेत्वा काळुदायित्थेरेन चारिकागमनं आयाचितो राजगहतो वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारो निक्खमित्वा कपिलवत्थुपुरं गन्त्वा ञातिसमागमे अनेकेहि इद्धिपाटिहारियेहि सप्पाटिहारियं विचित्रधम्मदेसनं कत्वा महाजनं अमतपानं पायेत्वा दुतियदिवसे पत्तचीवरमादाय नगरद्वारे ठत्वा ‘‘किं नु खो कुलनगरं आगतानं सब्बञ्ञुबुद्धानं आचिण्ण’’न्ति आवज्जमानो ‘‘सपदानं पिण्डाय चरणं आचिण्ण’’न्ति ञत्वा सपदानं पिण्डाय चरन्तो ‘‘पुत्तो मे पिण्डाय चरती’’ति सुत्वा आगतस्स रञ्ञो धम्मं कथेत्वा तेन सकनिवेसनं पवेसेत्वा कतसक्कारसम्मानो तत्थ कातब्बं ञातिजनानुग्गहं कत्वा राहुलकुमारं पब्बाजेत्वा नचिरस्सेव कपिलवत्थुपुरतो मल्लरट्ठे चारिकं चरमानो अनुपियअम्बवनं अगमासि।
Amhākampi bodhisatto tasmiṃ samaye tusitapurā cavitvā suddhodanamahārājassa aggamahesiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gahetvā anukkamena vuddhippatto ekūnatiṃsa vassāni agāramajjhe vasitvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā anukkamena paṭividdhasabbaññutaññāṇo bodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā isipatane migadāye dhammacakkappattanaṃ pavattetvā lokānuggahaṃ karonto rājagahaṃ āgamma ‘‘putto me rājagahaṃ āgato’’ti sutvā ‘‘gacchatha bhaṇe mama puttaṃ ānethā’’ti pitarā pahite sahassasahassaparivāre dasa amacce ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā kāḷudāyittherena cārikāgamanaṃ āyācito rājagahato vīsatisahassabhikkhuparivāro nikkhamitvā kapilavatthupuraṃ gantvā ñātisamāgame anekehi iddhipāṭihāriyehi sappāṭihāriyaṃ vicitradhammadesanaṃ katvā mahājanaṃ amatapānaṃ pāyetvā dutiyadivase pattacīvaramādāya nagaradvāre ṭhatvā ‘‘kiṃ nu kho kulanagaraṃ āgatānaṃ sabbaññubuddhānaṃ āciṇṇa’’nti āvajjamāno ‘‘sapadānaṃ piṇḍāya caraṇaṃ āciṇṇa’’nti ñatvā sapadānaṃ piṇḍāya caranto ‘‘putto me piṇḍāya caratī’’ti sutvā āgatassa rañño dhammaṃ kathetvā tena sakanivesanaṃ pavesetvā katasakkārasammāno tattha kātabbaṃ ñātijanānuggahaṃ katvā rāhulakumāraṃ pabbājetvā nacirasseva kapilavatthupurato mallaraṭṭhe cārikaṃ caramāno anupiyaambavanaṃ agamāsi.
तस्मिं समये सुद्धोदनमहाराजा साकियजनं सन्निपातेत्वा आह – ‘‘सचे मम पुत्तो अगारं अज्झावसिस्स, राजा अभविस्स चक्कवत्ती सत्तरतनसमन्नागतो। नत्तापि मे राहुलकुमारो खत्तियगणेन सद्धिं तं परिवारेत्वा अचरिस्स, तुम्हेपि एतमत्थं जानाथ। इदानि पन मे पुत्तो बुद्धो जातो, खत्तियावस्स परिवारा होन्तु। तुम्हे एकेककुलतो एकेकं दारकं देथा’’ति। एवं वुत्ते एकप्पहारेनेव सहस्सखत्तियकुमारा पब्बजिंसु। तस्मिं समये महानामो कुटुम्बसामिको होति। सो अनुरुद्धसक्कं उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘‘एतरहि, तात अनुरुद्ध, अभिञ्ञाता अभिञ्ञाता सक्यकुमारा भगवन्तं पब्बजितं अनुपब्बजन्ति, अम्हाकं कुले नत्थि कोचि अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो। तेन हि त्वं वा पब्बज, अहं वा पब्बजिस्सामी’’ति। सो तस्स वचनं सुत्वा घरावासे रुचिं अकत्वा अत्तसत्तमो अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो। तस्स पब्बज्जानुक्कमो सङ्घभेदकक्खन्धके (चूळव॰ ३३० आदयो) आगतोव।
Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājā sākiyajanaṃ sannipātetvā āha – ‘‘sace mama putto agāraṃ ajjhāvasissa, rājā abhavissa cakkavattī sattaratanasamannāgato. Nattāpi me rāhulakumāro khattiyagaṇena saddhiṃ taṃ parivāretvā acarissa, tumhepi etamatthaṃ jānātha. Idāni pana me putto buddho jāto, khattiyāvassa parivārā hontu. Tumhe ekekakulato ekekaṃ dārakaṃ dethā’’ti. Evaṃ vutte ekappahāreneva sahassakhattiyakumārā pabbajiṃsu. Tasmiṃ samaye mahānāmo kuṭumbasāmiko hoti. So anuruddhasakkaṃ upasaṅkamitvā etadavoca – ‘‘etarahi, tāta anuruddha, abhiññātā abhiññātā sakyakumārā bhagavantaṃ pabbajitaṃ anupabbajanti, amhākaṃ kule natthi koci agārasmā anagāriyaṃ pabbajito. Tena hi tvaṃ vā pabbaja, ahaṃ vā pabbajissāmī’’ti. So tassa vacanaṃ sutvā gharāvāse ruciṃ akatvā attasattamo agārasmā anagāriyaṃ pabbajito. Tassa pabbajjānukkamo saṅghabhedakakkhandhake (cūḷava. 330 ādayo) āgatova.
एवं अनुपियअम्बवनं गन्त्वा पब्बजितेसु पन तेसु तस्मिंयेव अन्तोवस्से भद्दियत्थेरो अरहत्तं पापुणि। अनुरुद्धत्थेरो दिब्बचक्खुं निब्बत्तेसि, देवदत्तो अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेसि, आनन्दत्थेरो सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, भगुत्थेरो च किमिलत्थेरो च पच्छा अरहत्तं पापुणिंसु। तेसं पन सब्बेसम्पि थेरानं अत्तनो अत्तनो आगतट्ठाने पुब्बपत्थनाभिनीहारो आगमिस्सति। अयं पन अनुरुद्धत्थेरो धम्मसेनापतिस्स सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा चेतियरट्ठे पाचीनवंसमिगदायं गन्त्वा समणधम्मं करोन्तो सत्त महापुरिसवितक्के वितक्केसि, अट्ठमे किलमति। सत्था ‘‘अनुरुद्धो अट्ठमे महापुरिसवितक्के किलमती’’ति ञत्वा ‘‘तस्स सङ्कप्पं पूरेस्सामी’’ति तत्थ गन्त्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो अट्ठमं महापुरिसवितक्कं पूरेत्वा चतुपच्चयसन्तोसभावनारामपटिमण्डितं महाअरियवंसपटिपदं (अ॰ नि॰ ८.३०) कथेत्वा आकासे उप्पतित्वा भेसकलावनमेव गतो।
Evaṃ anupiyaambavanaṃ gantvā pabbajitesu pana tesu tasmiṃyeva antovasse bhaddiyatthero arahattaṃ pāpuṇi. Anuruddhatthero dibbacakkhuṃ nibbattesi, devadatto aṭṭha samāpattiyo nibbattesi, ānandatthero sotāpattiphale patiṭṭhāsi, bhagutthero ca kimilatthero ca pacchā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tesaṃ pana sabbesampi therānaṃ attano attano āgataṭṭhāne pubbapatthanābhinīhāro āgamissati. Ayaṃ pana anuruddhatthero dhammasenāpatissa santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā cetiyaraṭṭhe pācīnavaṃsamigadāyaṃ gantvā samaṇadhammaṃ karonto satta mahāpurisavitakke vitakkesi, aṭṭhame kilamati. Satthā ‘‘anuruddho aṭṭhame mahāpurisavitakke kilamatī’’ti ñatvā ‘‘tassa saṅkappaṃ pūressāmī’’ti tattha gantvā paññattavarabuddhāsane nisinno aṭṭhamaṃ mahāpurisavitakkaṃ pūretvā catupaccayasantosabhāvanārāmapaṭimaṇḍitaṃ mahāariyavaṃsapaṭipadaṃ (a. ni. 8.30) kathetvā ākāse uppatitvā bhesakalāvanameva gato.
थेरो तथागते गतमत्तेयेव तेविज्जो महाखीणासवो हुत्वा ‘‘सत्था मय्हं मनं जानित्वा आगन्त्वा अट्ठमं महापुरिसवितक्कं पूरेत्वा अदासि। सो च मे मनोरथो मत्थकं पत्तो’’ति बुद्धानं धम्मदेसनं अत्तनो च पटिविद्धधम्मं आरब्भ इमा गाथा अभासि –
Thero tathāgate gatamatteyeva tevijjo mahākhīṇāsavo hutvā ‘‘satthā mayhaṃ manaṃ jānitvā āgantvā aṭṭhamaṃ mahāpurisavitakkaṃ pūretvā adāsi. So ca me manoratho matthakaṃ patto’’ti buddhānaṃ dhammadesanaṃ attano ca paṭividdhadhammaṃ ārabbha imā gāthā abhāsi –
‘‘मम सङ्कप्पमञ्ञाय, सत्था लोके अनुत्तरो।
‘‘Mama saṅkappamaññāya, satthā loke anuttaro;
मनोमयेन कायेन, इद्धिया उपसङ्कमि॥
Manomayena kāyena, iddhiyā upasaṅkami.
‘‘यथा मे अहु सङ्कप्पो, ततो उत्तरि देसयि।
‘‘Yathā me ahu saṅkappo, tato uttari desayi;
निप्पपञ्चरतो बुद्धो, निप्पपञ्चमदेसयि॥
Nippapañcarato buddho, nippapañcamadesayi.
‘‘तस्साहं धम्ममञ्ञाय, विहासिं सासने रतो।
‘‘Tassāhaṃ dhammamaññāya, vihāsiṃ sāsane rato;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्तो, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥ (थेरगा॰ ९०१-९०३)।
Tisso vijjā anuppatto, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. (theragā. 901-903);
अथ नं अपरभागे सत्था जेतवनमहाविहारे विहरन्तो ‘‘मम सासने दिब्बचक्खुकानं अनुरुद्धो अग्गो’’ति अग्गट्ठाने ठपेसि।
Atha naṃ aparabhāge satthā jetavanamahāvihāre viharanto ‘‘mama sāsane dibbacakkhukānaṃ anuruddho aggo’’ti aggaṭṭhāne ṭhapesi.
भद्दियत्थेरवत्थु
Bhaddiyattheravatthu
१९३. छट्ठे उच्चाकुलिकानन्ति उच्चे कुले जातानं। भद्दियोति अनुरुद्धत्थेरेन सद्धिं निक्खमन्तो सक्यराजा। काळिगोधाय पुत्तोति काळवण्णा सा देवी, गोधाति पनस्सा नामं । तस्मा काळिगोधाति वुच्चति , तस्सा पुत्तोति अत्थो। कस्मा पनायं उच्चाकुलिकानं अग्गोति वुत्तो, किं ततो उच्चाकुलिकतरा नत्थीति? आम नत्थि। तस्स हि माता साकियानीनं अन्तरे वयेन सब्बजेट्ठिका, सोयेव च साकियकुले सम्पत्तं रज्जं पहाय पब्बजितो। तस्मा उच्चाकुलिकानं अग्गोति वुत्तो। अपिच पुब्बपत्थनानुभावेन चेस अनुपटिपाटिया पञ्च जातिसतानि राजकुले निब्बत्तित्वा रज्जं कारेसियेव। इमिनापि कारणेन उच्चाकुलिकानं अग्गोति वुत्तो।
193. Chaṭṭhe uccākulikānanti ucce kule jātānaṃ. Bhaddiyoti anuruddhattherena saddhiṃ nikkhamanto sakyarājā. Kāḷigodhāya puttoti kāḷavaṇṇā sā devī, godhāti panassā nāmaṃ . Tasmā kāḷigodhāti vuccati , tassā puttoti attho. Kasmā panāyaṃ uccākulikānaṃ aggoti vutto, kiṃ tato uccākulikatarā natthīti? Āma natthi. Tassa hi mātā sākiyānīnaṃ antare vayena sabbajeṭṭhikā, soyeva ca sākiyakule sampattaṃ rajjaṃ pahāya pabbajito. Tasmā uccākulikānaṃ aggoti vutto. Apica pubbapatthanānubhāvena cesa anupaṭipāṭiyā pañca jātisatāni rājakule nibbattitvā rajjaṃ kāresiyeva. Imināpi kāraṇena uccākulikānaṃ aggoti vutto.
पञ्हकम्मे पनस्स अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि अतीते पदुमुत्तरबुद्धकाले महाभोगकुले निब्बत्तो वुत्तनयेनेव धम्मस्सवनत्थाय गतो। तंदिवसं सत्थारं एकं भिक्खुं उच्चाकुलिकानं भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने उच्चाकुलिकानं भिक्खूनं अग्गेन भवितुं वट्टती’’ति तथागतं निमन्तेत्वा सत्त दिवसानि बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा, ‘‘भन्ते, अहं इमस्स दानस्स फलेन नाञ्ञं सम्पत्तिं आकङ्खामि, अनागते पन एकस्स बुद्धस्स सासने उच्चाकुलिकानं भिक्खूनं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थयित्वा पादमूले निपज्जि।
Pañhakamme panassa ayamanupubbikathā – ayampi hi atīte padumuttarabuddhakāle mahābhogakule nibbatto vuttanayeneva dhammassavanatthāya gato. Taṃdivasaṃ satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ uccākulikānaṃ bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate ekassa buddhassa sāsane uccākulikānaṃ bhikkhūnaṃ aggena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti tathāgataṃ nimantetvā satta divasāni buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā, ‘‘bhante, ahaṃ imassa dānassa phalena nāññaṃ sampattiṃ ākaṅkhāmi, anāgate pana ekassa buddhassa sāsane uccākulikānaṃ bhikkhūnaṃ aggo bhaveyya’’nti patthayitvā pādamūle nipajji.
सत्था अनागतं ओलोकेन्तो समिज्झनभावं दिस्वा ‘‘समिज्झिस्सति ते इदं कम्मं, इतो कप्पसतसहस्सावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, त्वं तस्स सासने उच्चाकुलिकानं भिक्खूनं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा भत्तानुमोदनं कत्वा विहारं अगमासि। सोपि तं ब्याकरणं लभित्वा उच्चाकुलिकसंवत्तनिककम्मं पुच्छित्वा धम्मासनानि कारेत्वा तेसु पच्चत्थरणानि सन्थरापेत्वा धम्मबीजनियो धम्मकथिकवट्टं उपोसथागारे पदीपतेलदानन्ति एवं यावजीवं बहुविधं कल्याणकम्मं कत्वा तत्थ कालकतो देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तो कस्सपदसबलस्स च अम्हाकञ्च भगवतो अन्तरे बाराणसियं कुटुम्बियघरे निब्बत्तो।
Satthā anāgataṃ olokento samijjhanabhāvaṃ disvā ‘‘samijjhissati te idaṃ kammaṃ, ito kappasatasahassāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tvaṃ tassa sāsane uccākulikānaṃ bhikkhūnaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā bhattānumodanaṃ katvā vihāraṃ agamāsi. Sopi taṃ byākaraṇaṃ labhitvā uccākulikasaṃvattanikakammaṃ pucchitvā dhammāsanāni kāretvā tesu paccattharaṇāni santharāpetvā dhammabījaniyo dhammakathikavaṭṭaṃ uposathāgāre padīpateladānanti evaṃ yāvajīvaṃ bahuvidhaṃ kalyāṇakammaṃ katvā tattha kālakato devesu ca manussesu ca saṃsaranto kassapadasabalassa ca amhākañca bhagavato antare bārāṇasiyaṃ kuṭumbiyaghare nibbatto.
तेन च समयेन सम्बहुला पच्चेकबुद्धा गन्धमादनपब्बता आगम्म बाराणसियं गङ्गाय तीरे फासुकट्ठाने निसीदित्वा पिण्डपातं परिभुञ्जन्ति। सो कुटुम्बियो तेसं निबद्धमेव तस्मिं ठाने भत्तविस्सग्गकरणं ञत्वा अट्ठ पासाणफलकानि अत्थरित्वा यावजीवं पच्चेकबुद्धे उपट्ठहि। अथेकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे कपिलवत्थुनगरे खत्तियकुले निब्बत्ति। नामग्गहणदिवसे चस्स भद्दियकुमारोति नामं अकंसु। सो वयं आगम्म हेट्ठा अनुरुद्धसुत्ते वुत्तनयेनेव छन्नं खत्तियानं अब्भन्तरो हुत्वा सत्थरि अनुपियअम्बवने विहरन्ते सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणि। अथ सत्था अपरभागे जेतवनमहाविहारे विहरन्तो ‘‘मम सासने उच्चाकुलिकानं काळिगोधाय पुत्तो भद्दियत्थेरो अग्गो’’ति अग्गट्ठाने ठपेसि।
Tena ca samayena sambahulā paccekabuddhā gandhamādanapabbatā āgamma bārāṇasiyaṃ gaṅgāya tīre phāsukaṭṭhāne nisīditvā piṇḍapātaṃ paribhuñjanti. So kuṭumbiyo tesaṃ nibaddhameva tasmiṃ ṭhāne bhattavissaggakaraṇaṃ ñatvā aṭṭha pāsāṇaphalakāni attharitvā yāvajīvaṃ paccekabuddhe upaṭṭhahi. Athekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthunagare khattiyakule nibbatti. Nāmaggahaṇadivase cassa bhaddiyakumāroti nāmaṃ akaṃsu. So vayaṃ āgamma heṭṭhā anuruddhasutte vuttanayeneva channaṃ khattiyānaṃ abbhantaro hutvā satthari anupiyaambavane viharante satthu santike pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇi. Atha satthā aparabhāge jetavanamahāvihāre viharanto ‘‘mama sāsane uccākulikānaṃ kāḷigodhāya putto bhaddiyatthero aggo’’ti aggaṭṭhāne ṭhapesi.
लकुण्डकभद्दियत्थेरवत्थु
Lakuṇḍakabhaddiyattheravatthu
१९४. सत्तमे मञ्जुस्सरानन्ति मधुरस्सरानं। लकुण्डकभद्दियोति उब्बेधेन रस्सो, नामेन भद्दियो। तस्सापि पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे महाभोगकुले निब्बत्तो वुत्तनयेनेव धम्मस्सवनत्थाय विहारं गतो। तस्मिं समये सत्थारं एकं मञ्जुस्सरं भिक्खुं एतदग्गे ठपेन्तं दिस्वा ‘‘अहो वताहम्पि अनागते अयं भिक्खु विय एकस्स बुद्धस्स सासने मञ्जुस्सरानं भिक्खूनं अग्गो भवेय्य’’न्ति चित्तं उप्पादेत्वा सत्थारं निमन्तेत्वा सत्त दिवसानि बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा, ‘‘भन्ते, अहं इमस्स दानस्स फलेन न अञ्ञं सम्पत्तिं आकङ्खामि, अनागते पन एकस्स बुद्धस्स सासने मञ्जुस्सरानं भिक्खूनं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थयित्वा सत्थुपादमूले निपज्जि। सत्था अनागतं ओलोकेन्तो समिज्झनभावं दिस्वा ‘‘समिज्झिस्सति ते इदं कम्मं, इतो कप्पसतसहस्सावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, त्वं तस्स सासने मञ्जुस्सरानं भिक्खूनं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा विहारं अगमासि।
194. Sattame mañjussarānanti madhurassarānaṃ. Lakuṇḍakabhaddiyoti ubbedhena rasso, nāmena bhaddiyo. Tassāpi pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto vuttanayeneva dhammassavanatthāya vihāraṃ gato. Tasmiṃ samaye satthāraṃ ekaṃ mañjussaraṃ bhikkhuṃ etadagge ṭhapentaṃ disvā ‘‘aho vatāhampi anāgate ayaṃ bhikkhu viya ekassa buddhassa sāsane mañjussarānaṃ bhikkhūnaṃ aggo bhaveyya’’nti cittaṃ uppādetvā satthāraṃ nimantetvā satta divasāni buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā, ‘‘bhante, ahaṃ imassa dānassa phalena na aññaṃ sampattiṃ ākaṅkhāmi, anāgate pana ekassa buddhassa sāsane mañjussarānaṃ bhikkhūnaṃ aggo bhaveyya’’nti patthayitvā satthupādamūle nipajji. Satthā anāgataṃ olokento samijjhanabhāvaṃ disvā ‘‘samijjhissati te idaṃ kammaṃ, ito kappasatasahassāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tvaṃ tassa sāsane mañjussarānaṃ bhikkhūnaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā vihāraṃ agamāsi.
सोपि तं ब्याकरणं लभित्वा यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा ततो कालकतो देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तो विपस्सीसम्मासम्बुद्धकाले चित्तपत्तकोकिलो नाम हुत्वा खेमे मिगदाये वसन्तो एकदिवसं हिमवन्तं गन्त्वा मधुरं अम्बफलं तुण्डेन गहेत्वा आगच्छन्तो भिक्खुसङ्घपरिवुतं सत्थारं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं अञ्ञेसु दिवसेसु रित्तको तथागतं पस्सामि, अज्ज पन मे इमं अम्बपक्कं पुत्तकानं अत्थाय आगतं। तेसं अञ्ञम्पि आहरित्वा दस्सामि, इमं पन दसबलस्स दातुं वट्टती’’ति ओतरित्वा आकासे चरति। सत्था तस्स चित्तं ञत्वा असोकत्थेरं नाम उपट्ठाकं ओलोकेसि। सो पत्तं नीहरित्वा सत्थु हत्थे ठपेसि। सो कोकिलो दसबलस्स पत्ते अम्बपक्कं पतिट्ठापेसि। सत्था तत्थेव निसीदित्वा तं परिभुञ्जि। कोकिलो पसन्नचित्तो पुनप्पुनं दसबलस्स गुणे आवज्जेत्वा दसबलं वन्दित्वा अत्तनो कुलावकं गन्त्वा सत्ताहं पीतिसुखेन वीतिनामेसि। एत्तकं तस्मिं अत्तभावे कल्याणकम्मं, इमिनास्स कम्मेन सरो मधुरो अहोसि।
Sopi taṃ byākaraṇaṃ labhitvā yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā tato kālakato devesu ca manussesu ca saṃsaranto vipassīsammāsambuddhakāle cittapattakokilo nāma hutvā kheme migadāye vasanto ekadivasaṃ himavantaṃ gantvā madhuraṃ ambaphalaṃ tuṇḍena gahetvā āgacchanto bhikkhusaṅghaparivutaṃ satthāraṃ disvā cintesi – ‘‘ahaṃ aññesu divasesu rittako tathāgataṃ passāmi, ajja pana me imaṃ ambapakkaṃ puttakānaṃ atthāya āgataṃ. Tesaṃ aññampi āharitvā dassāmi, imaṃ pana dasabalassa dātuṃ vaṭṭatī’’ti otaritvā ākāse carati. Satthā tassa cittaṃ ñatvā asokattheraṃ nāma upaṭṭhākaṃ olokesi. So pattaṃ nīharitvā satthu hatthe ṭhapesi. So kokilo dasabalassa patte ambapakkaṃ patiṭṭhāpesi. Satthā tattheva nisīditvā taṃ paribhuñji. Kokilo pasannacitto punappunaṃ dasabalassa guṇe āvajjetvā dasabalaṃ vanditvā attano kulāvakaṃ gantvā sattāhaṃ pītisukhena vītināmesi. Ettakaṃ tasmiṃ attabhāve kalyāṇakammaṃ, imināssa kammena saro madhuro ahosi.
कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले पन चेतिये आरद्धे ‘‘किंपमाणं करोम? सत्तयोजनप्पमाणं। अतिमहन्तं एतं, छयोजनं करोम। इदम्पि अतिमहन्तं, पञ्चयोजनं करोम, चतुयोजनं, तियोजनं, द्वियोजन’’न्ति वुत्ते अयं तदा जेट्ठवड्ढकी हुत्वा ‘‘एथ, भो, अनागते सुखपटिजग्गियं कातुं वट्टती’’ति वत्वा रज्जुं आदाय परिक्खिपन्तो गावुतमत्तके ठत्वा ‘‘एकेकं मुखं गावुतं गावुतं होतु, चेतियं योजनावट्टं योजनुब्बेधं भविस्सती’’ति आह। ते तस्स वचने अट्ठंसु। इति अप्पमाणस्स बुद्धस्स पमाणं अकासीति। तेन कम्मेन निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने अञ्ञेहि हीनतरप्पमाणो अहोसि। सो अम्हाकं सत्थु काले सावत्थियं महाभोगकुले निब्बत्ति। ‘‘भद्दियो’’तिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो सत्थरि जेतवनमहाविहारे पटिवसन्ते विहारं गन्त्वा धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो अरहत्तं पापुणि। अथ नं सत्था अपरभागे अरियवरगणमज्झे निसिन्नो मञ्जुस्सरानं भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेसि।
Kassapasammāsambuddhakāle pana cetiye āraddhe ‘‘kiṃpamāṇaṃ karoma? Sattayojanappamāṇaṃ. Atimahantaṃ etaṃ, chayojanaṃ karoma. Idampi atimahantaṃ, pañcayojanaṃ karoma, catuyojanaṃ, tiyojanaṃ, dviyojana’’nti vutte ayaṃ tadā jeṭṭhavaḍḍhakī hutvā ‘‘etha, bho, anāgate sukhapaṭijaggiyaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vatvā rajjuṃ ādāya parikkhipanto gāvutamattake ṭhatvā ‘‘ekekaṃ mukhaṃ gāvutaṃ gāvutaṃ hotu, cetiyaṃ yojanāvaṭṭaṃ yojanubbedhaṃ bhavissatī’’ti āha. Te tassa vacane aṭṭhaṃsu. Iti appamāṇassa buddhassa pamāṇaṃ akāsīti. Tena kammena nibbattanibbattaṭṭhāne aññehi hīnatarappamāṇo ahosi. So amhākaṃ satthu kāle sāvatthiyaṃ mahābhogakule nibbatti. ‘‘Bhaddiyo’’tissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto satthari jetavanamahāvihāre paṭivasante vihāraṃ gantvā dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanāya kammaṃ karonto arahattaṃ pāpuṇi. Atha naṃ satthā aparabhāge ariyavaragaṇamajjhe nisinno mañjussarānaṃ bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi.
पिण्डोलभारद्वाजत्थेरवत्थु
Piṇḍolabhāradvājattheravatthu
१९५. अट्ठमे सीहनादिकानन्ति सीहनादं नदन्तानं। पिण्डोलभारद्वाजोति सो किर अरहत्तं पत्तदिवसे अवापुरणं आदाय विहारेन विहारं परिवेणेन परिवेणं गन्त्वा ‘‘यस्स मग्गे वा फले वा कङ्खा अत्थि, सो मं पुच्छतू’’ति सीहनादं नदन्तो विचरि। बुद्धानम्पि पुरतो ठत्वा ‘‘इमस्मिं , भन्ते, सासने कतब्बकिच्चं मय्हं मत्थकं पत्त’’न्ति सीहनादं नदि। तस्मा सीहनादिकानं अग्गो नाम जातो।
195. Aṭṭhame sīhanādikānanti sīhanādaṃ nadantānaṃ. Piṇḍolabhāradvājoti so kira arahattaṃ pattadivase avāpuraṇaṃ ādāya vihārena vihāraṃ pariveṇena pariveṇaṃ gantvā ‘‘yassa magge vā phale vā kaṅkhā atthi, so maṃ pucchatū’’ti sīhanādaṃ nadanto vicari. Buddhānampi purato ṭhatvā ‘‘imasmiṃ , bhante, sāsane katabbakiccaṃ mayhaṃ matthakaṃ patta’’nti sīhanādaṃ nadi. Tasmā sīhanādikānaṃ aggo nāma jāto.
पञ्हकम्मे पनस्स अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले पब्बतपादे सीहयोनियं निब्बत्तो। सत्था पच्चूससमये लोकं वोलोकेन्तो तस्स हेतुसम्पत्तिं दिस्वा हंसवतियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं सीहे गोचराय पक्कन्ते तस्स वसनगुहं पविसित्वा आकासे पल्लङ्कं आभुजित्वा निरोधं समापज्जित्वा निसीदि। सीहो गोचरं लभित्वा निवत्तो गुहाद्वारे ठितो अन्तोगुहायं दसबलं निसिन्नं दिस्वा ‘‘मम वसनट्ठानं आगन्त्वा अञ्ञो सत्तो निसीदितुं समत्थो नाम नत्थि, महन्तो वतायं पुरिसो, यो अन्तोगुहायं पल्लङ्कं आभुजित्वा निसिन्नो। सरीरप्पभापिस्स समन्ता फरित्वा गता, मया एवरूपं अच्छरियं नदिट्ठपुब्बं। अयं पुरिसो इमस्मिं लोके पूजनेय्यानं अग्गो भविस्सति, मयापिस्स यथासत्ति यथाबलं सक्कारं कातुं वट्टती’’ति जलजथलजानि नानाकुसुमानि आहरित्वा भूमितो याव निसिन्नपल्लङ्कट्ठाना पुप्फासनं सन्थरित्वा सब्बरत्तिं सम्मुखट्ठाने तथागतं नमस्समानो अट्ठासि। पुनदिवसे पुराणपुप्फानि अपनेत्वा नवपुप्फेहि आसनं सन्थरि।
Pañhakamme panassa ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle pabbatapāde sīhayoniyaṃ nibbatto. Satthā paccūsasamaye lokaṃ volokento tassa hetusampattiṃ disvā haṃsavatiyaṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ sīhe gocarāya pakkante tassa vasanaguhaṃ pavisitvā ākāse pallaṅkaṃ ābhujitvā nirodhaṃ samāpajjitvā nisīdi. Sīho gocaraṃ labhitvā nivatto guhādvāre ṭhito antoguhāyaṃ dasabalaṃ nisinnaṃ disvā ‘‘mama vasanaṭṭhānaṃ āgantvā añño satto nisīdituṃ samattho nāma natthi, mahanto vatāyaṃ puriso, yo antoguhāyaṃ pallaṅkaṃ ābhujitvā nisinno. Sarīrappabhāpissa samantā pharitvā gatā, mayā evarūpaṃ acchariyaṃ nadiṭṭhapubbaṃ. Ayaṃ puriso imasmiṃ loke pūjaneyyānaṃ aggo bhavissati, mayāpissa yathāsatti yathābalaṃ sakkāraṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti jalajathalajāni nānākusumāni āharitvā bhūmito yāva nisinnapallaṅkaṭṭhānā pupphāsanaṃ santharitvā sabbarattiṃ sammukhaṭṭhāne tathāgataṃ namassamāno aṭṭhāsi. Punadivase purāṇapupphāni apanetvā navapupphehi āsanaṃ santhari.
एतेनेव नियामेन सत्त दिवसानि पुप्फासनं पञ्ञापेत्वा बलवपीतिसोमनस्सं निब्बत्तेत्वा गुहाद्वारे आरक्खं गण्हि। सत्तमे दिवसे सत्था निरोधतो वुट्ठाय गुहाद्वारे अट्ठासि। सीहोपि मिगराजा तथागतं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु वन्दित्वा पटिक्कमित्वा अट्ठासि। सत्था ‘‘वट्टिस्सति एत्तको उपनिस्सयो एतस्सा’’ति वेहासं अब्भुग्गन्त्वा विहारमेव गतो।
Eteneva niyāmena satta divasāni pupphāsanaṃ paññāpetvā balavapītisomanassaṃ nibbattetvā guhādvāre ārakkhaṃ gaṇhi. Sattame divase satthā nirodhato vuṭṭhāya guhādvāre aṭṭhāsi. Sīhopi migarājā tathāgataṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā paṭikkamitvā aṭṭhāsi. Satthā ‘‘vaṭṭissati ettako upanissayo etassā’’ti vehāsaṃ abbhuggantvā vihārameva gato.
सोपि सीहो बुद्धवियोगेन दुक्खितो कालं कत्वा हंसवतीनगरे महासालकुले पटिसन्धिं गण्हित्वा वयप्पत्तो एकदिवसं नगरवासीहि सद्धिं विहारं गन्त्वा धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं सीहनादिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा वुत्तनयेनेव सत्ताहं महादानं पवत्तेत्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा सत्थारा समिज्झनभावं दिस्वा ब्याकतो यावजीवं कुसलं कत्वा तत्थ कालकतो देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति। नामेन भारद्वाजो नाम अहोसि। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गहेत्वा पञ्च माणवसतानि मन्ते वाचेन्तो विचरति। सो अत्तनो जेट्ठकभावेन निमन्तनट्ठानेसु सब्बेसं भिक्खं सयमेव सम्पटिच्छि। एसो किर ईसकं लोलधातुको अहोसि। सो तेहि माणवेहि सद्धिं ‘‘कुहिं यागु कुहिं भत्त’’न्ति यागुभत्तखज्जकानेव परियेसमानो चरति। सो गतगतट्ठाने पिण्डमेव पटिमानेन्तो चरतीति पिण्डोलभारद्वाजोतेव पञ्ञायि।
Sopi sīho buddhaviyogena dukkhito kālaṃ katvā haṃsavatīnagare mahāsālakule paṭisandhiṃ gaṇhitvā vayappatto ekadivasaṃ nagaravāsīhi saddhiṃ vihāraṃ gantvā dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ sīhanādikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā vuttanayeneva sattāhaṃ mahādānaṃ pavattetvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā satthārā samijjhanabhāvaṃ disvā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā tattha kālakato devesu ca manussesu ca saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare brāhmaṇamahāsālakule nibbatti. Nāmena bhāradvājo nāma ahosi. So vayappatto tayo vede uggahetvā pañca māṇavasatāni mante vācento vicarati. So attano jeṭṭhakabhāvena nimantanaṭṭhānesu sabbesaṃ bhikkhaṃ sayameva sampaṭicchi. Eso kira īsakaṃ loladhātuko ahosi. So tehi māṇavehi saddhiṃ ‘‘kuhiṃ yāgu kuhiṃ bhatta’’nti yāgubhattakhajjakāneva pariyesamāno carati. So gatagataṭṭhāne piṇḍameva paṭimānento caratīti piṇḍolabhāradvājoteva paññāyi.
सो एकदिवसं सत्थरि राजगहमनुप्पत्ते धम्मकथं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो अरहत्तं पापुणि। अरहत्तं पत्तवेलायमेव अवापुरणं आदाय विहारेन विहारं परिवेणेन परिवेणं गन्त्वा ‘‘यस्स मग्गे वा फले वा कङ्खा अत्थि, सो मं पुच्छतू’’ति सीहनादं नदन्तो विचरि। सो एकदिवसं राजगहसेट्ठिना वेळुपरम्पराय उस्सापेत्वा आकासे लग्गितं जयसुमनवण्णं चन्दनसारपत्तं इद्धिया आदाय साधुकारं ददन्तेन महाजनेन परिवुतो विहारं आगन्त्वा तथागतस्स हत्थे ठपेसि। सत्था जानन्तोव पटिपुच्छि – ‘‘कुतो ते, भारद्वाज, अयं पत्तो लद्धो’’ति? सो लद्धकारणं कथेसि। सत्था ‘‘त्वं एवरूपं उत्तरिमनुस्सधम्मं महाजनस्स दस्सेसि, अकत्तब्बं तया कत’’न्ति अनेकपरियायेन विगरहित्वा ‘‘न, भिक्खवे, गिहीनं उत्तरिमनुस्सधम्मं इद्धिपाटिहारियं दस्सेतब्बं, यो दस्सेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (चूळव॰ २५२) सिक्खापदं पञ्ञापेसि।
So ekadivasaṃ satthari rājagahamanuppatte dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto arahattaṃ pāpuṇi. Arahattaṃ pattavelāyameva avāpuraṇaṃ ādāya vihārena vihāraṃ pariveṇena pariveṇaṃ gantvā ‘‘yassa magge vā phale vā kaṅkhā atthi, so maṃ pucchatū’’ti sīhanādaṃ nadanto vicari. So ekadivasaṃ rājagahaseṭṭhinā veḷuparamparāya ussāpetvā ākāse laggitaṃ jayasumanavaṇṇaṃ candanasārapattaṃ iddhiyā ādāya sādhukāraṃ dadantena mahājanena parivuto vihāraṃ āgantvā tathāgatassa hatthe ṭhapesi. Satthā jānantova paṭipucchi – ‘‘kuto te, bhāradvāja, ayaṃ patto laddho’’ti? So laddhakāraṇaṃ kathesi. Satthā ‘‘tvaṃ evarūpaṃ uttarimanussadhammaṃ mahājanassa dassesi, akattabbaṃ tayā kata’’nti anekapariyāyena vigarahitvā ‘‘na, bhikkhave, gihīnaṃ uttarimanussadhammaṃ iddhipāṭihāriyaṃ dassetabbaṃ, yo dasseyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (cūḷava. 252) sikkhāpadaṃ paññāpesi.
अथ भिक्खुसङ्घमज्झे कथा उदपादि – ‘‘सीहनादियत्थेरो अरहत्तं पत्तदिवसे भिक्खुसङ्घमज्झे ‘यस्स मग्गे वा फले वा कङ्खा अत्थि, सो मं पुच्छतू’ति कथेसि। बुद्धानम्पि सम्मुखे अत्तनो अरहत्तप्पत्तिं कथेसि, अञ्ञे सावका तुण्ही अहेसुं। अत्तनो सीहनादियभावेनेव महाजनस्स पसादं जनेत्वा वेहासं अब्भुग्गन्त्वा चन्दनसारपत्तञ्च गण्ही’’ति। ते भिक्खू इमे तयोपि गुणे एकतो कत्वा सत्थु कथयिंसु। बुद्धा च नाम गरहितब्बयुत्तकं गरहन्ति, पसंसितब्बयुत्तकं पसंसन्तीति इमस्मिं ठाने थेरस्स पसंसितब्बयुत्तमेव अङ्गं गहेत्वा ‘‘तिण्णं खो पन, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भारद्वाजो भिक्खु अञ्ञं ब्याकासि – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं , नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति। कतमेसं तिण्णं? सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स। इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भारद्वाजो भिक्खु अञ्ञं ब्याकासि – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’’’ति (सं॰ नि॰ ५.५१९) थेरं पसंसित्वा सीहनादिकानं भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेसि।
Atha bhikkhusaṅghamajjhe kathā udapādi – ‘‘sīhanādiyatthero arahattaṃ pattadivase bhikkhusaṅghamajjhe ‘yassa magge vā phale vā kaṅkhā atthi, so maṃ pucchatū’ti kathesi. Buddhānampi sammukhe attano arahattappattiṃ kathesi, aññe sāvakā tuṇhī ahesuṃ. Attano sīhanādiyabhāveneva mahājanassa pasādaṃ janetvā vehāsaṃ abbhuggantvā candanasārapattañca gaṇhī’’ti. Te bhikkhū ime tayopi guṇe ekato katvā satthu kathayiṃsu. Buddhā ca nāma garahitabbayuttakaṃ garahanti, pasaṃsitabbayuttakaṃ pasaṃsantīti imasmiṃ ṭhāne therassa pasaṃsitabbayuttameva aṅgaṃ gahetvā ‘‘tiṇṇaṃ kho pana, bhikkhave, indriyānaṃ bhāvitattā bahulīkatattā bhāradvājo bhikkhu aññaṃ byākāsi – ‘khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ , nāparaṃ itthattāyāti pajānāmī’ti. Katamesaṃ tiṇṇaṃ? Satindriyassa, samādhindriyassa, paññindriyassa. Imesaṃ kho, bhikkhave, tiṇṇaṃ indriyānaṃ bhāvitattā bahulīkatattā bhāradvājo bhikkhu aññaṃ byākāsi – ‘khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ, nāparaṃ itthattāyāti pajānāmī’’’ti (saṃ. ni. 5.519) theraṃ pasaṃsitvā sīhanādikānaṃ bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi.
मन्ताणिपुत्तपुण्णत्थेरवत्थु
Mantāṇiputtapuṇṇattheravatthu
१९६. नवमे पुण्णो मन्ताणिपुत्तोति नामेन पुण्णो, मन्ताणिब्राह्मणिया पन सो पुत्तोति मन्ताणिपुत्तो। तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरदसबलस्स उप्पत्तितो पुरेतरमेव हंसवतीनगरे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे गोतमोति नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा सब्बसिप्पेसु कोविदो हुत्वा पञ्चमाणवकसतपरिवारो विचरन्तो तयोपि वेदे ओलोकेत्वा मोक्खधम्मं अदिस्वा ‘‘इदं वेदत्तयं नाम कदलिक्खन्धो विय बहि मट्ठं अन्तो निस्सारं, इमं गहेत्वा विचरणं थुसकोट्टनसदिसं होति। किं मे इमिना’’ति इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा ब्रह्मविहारे निब्बत्तेत्वा ‘‘अपरिहीनज्झानो ब्रह्मलोकोकूपपन्नो भविस्सामी’’ति पञ्चहि माणवकसतेहि सद्धिं पब्बतपादं गन्त्वा इसिपब्बज्जं पब्बजि। तस्स परिवारानि अट्ठारस्स जटिलसहस्सानि अहेसुं। सो पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा तेसम्पि कसिणपरिकम्मं आचिक्खि। ते तस्स ओवादे ठत्वा सब्बेपि पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेसुं।
196. Navame puṇṇo mantāṇiputtoti nāmena puṇṇo, mantāṇibrāhmaṇiyā pana so puttoti mantāṇiputto. Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttaradasabalassa uppattito puretarameva haṃsavatīnagare brāhmaṇamahāsālakule nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase gotamoti nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto tayo vede uggaṇhitvā sabbasippesu kovido hutvā pañcamāṇavakasataparivāro vicaranto tayopi vede oloketvā mokkhadhammaṃ adisvā ‘‘idaṃ vedattayaṃ nāma kadalikkhandho viya bahi maṭṭhaṃ anto nissāraṃ, imaṃ gahetvā vicaraṇaṃ thusakoṭṭanasadisaṃ hoti. Kiṃ me iminā’’ti isipabbajjaṃ pabbajitvā brahmavihāre nibbattetvā ‘‘aparihīnajjhāno brahmalokokūpapanno bhavissāmī’’ti pañcahi māṇavakasatehi saddhiṃ pabbatapādaṃ gantvā isipabbajjaṃ pabbaji. Tassa parivārāni aṭṭhārassa jaṭilasahassāni ahesuṃ. So pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā tesampi kasiṇaparikammaṃ ācikkhi. Te tassa ovāde ṭhatvā sabbepi pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo nibbattesuṃ.
अद्धाने अतिक्कन्ते तस्स गोतमतापसस्स महल्लककाले पदुमुत्तरदसबलो पठमाभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को भिक्खुसतसहस्सपरिवारो हंसवतीनगरं उपनिस्साय विहासि। सो एकदिवसं पच्चूससमये लोकं ओलोकेन्तो गोतमतापसस्स परिसाय अरहत्तूपनिस्सयं गोतमतापसस्स च ‘‘अहं अनागते उप्पज्जमानकबुद्धस्स सासने धम्मकथिकभिक्खूनं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनभावञ्च दिस्वा पातोव सरीरपटिजग्गनं कत्वा अत्तनो पत्तचीवरं सयमेव गहेत्वा अञ्ञातकवेसेन गोतमतापसस्स अन्तेवासिकेसु वनमूलफलाफलत्थाय गतेसु गन्त्वा गोतमस्स पण्णसालाद्वारे अट्ठासि। गोतमो बुद्धानं उप्पन्नभावं अजानन्तोपि दूरतोव दसबलं दिस्वा ‘‘अयं पुरिसो लोकतो मुत्तो हुत्वा पञ्ञायति, यथा अस्स सरीरनिप्फत्ति येहि च लक्खणेहि समन्नागतो अगारमज्झे वा तिट्ठन्तो चक्कवत्ती राजा होति, पब्बजन्तो वा विवट्टच्छदो सब्बञ्ञुबुद्धो होती’’ति ञत्वा पठमदस्सनेनेव दसबलं अभिवादेत्वा ‘‘इतो एथ भगवा’’ति बुद्धासनं पञ्ञापेत्वा अदासि। तथागतो तापसस्स धम्मं देसयमानो निसीदि।
Addhāne atikkante tassa gotamatāpasassa mahallakakāle padumuttaradasabalo paṭhamābhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko bhikkhusatasahassaparivāro haṃsavatīnagaraṃ upanissāya vihāsi. So ekadivasaṃ paccūsasamaye lokaṃ olokento gotamatāpasassa parisāya arahattūpanissayaṃ gotamatāpasassa ca ‘‘ahaṃ anāgate uppajjamānakabuddhassa sāsane dhammakathikabhikkhūnaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanabhāvañca disvā pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā attano pattacīvaraṃ sayameva gahetvā aññātakavesena gotamatāpasassa antevāsikesu vanamūlaphalāphalatthāya gatesu gantvā gotamassa paṇṇasālādvāre aṭṭhāsi. Gotamo buddhānaṃ uppannabhāvaṃ ajānantopi dūratova dasabalaṃ disvā ‘‘ayaṃ puriso lokato mutto hutvā paññāyati, yathā assa sarīranipphatti yehi ca lakkhaṇehi samannāgato agāramajjhe vā tiṭṭhanto cakkavattī rājā hoti, pabbajanto vā vivaṭṭacchado sabbaññubuddho hotī’’ti ñatvā paṭhamadassaneneva dasabalaṃ abhivādetvā ‘‘ito etha bhagavā’’ti buddhāsanaṃ paññāpetvā adāsi. Tathāgato tāpasassa dhammaṃ desayamāno nisīdi.
तस्मिं समये ते जटिला ‘‘पणीतपणीतं वनमूलफलाफलं आचरियस्स दत्वा सेसकं परिभुञ्जिस्सामा’’ति आगच्छन्ता दसबलं उच्चासने, आचरियं पन नीचासने निसिन्नं दिस्वा ‘‘पस्सथ, मयं ‘इमस्मिं लोके अम्हाकं आचरियेन उत्तरितरो नत्थी’ति विचराम। इदानि पन नो आचरियं नीचासने निसीदापेत्वा उच्चासने निसिन्नको एको पञ्ञायति, महन्तो वतायं पुरिसो भविस्सती’’ति पिटकानि गहेत्वा आगच्छन्ति। गोतमतापसो ‘‘इमे मं दसबलस्स सन्तिके वन्देय्यु’’न्ति भीतो दूरतो आह – ‘‘ताता, मा मं वन्दित्थ, सदेवके लोके अग्गपुग्गलो सब्बेसं वन्दनारहो पुरिसो इध निसिन्नो, एतं वन्दथा’’ति। तापसा ‘‘न अजानित्वा आचरियो कथेस्सती’’ति सब्बेव तथागतस्स पादे वन्दिंसु। ‘‘ताता, अम्हाकं अञ्ञं दसबलस्स दातब्बयुत्तकं भोजनं नत्थि, इमं वनमूलफलाफलं दस्सामा’’ति पणीतपणीतं बुद्धानं पत्ते पतिट्ठापेसि। सत्था वनमूलफलाफलं परिभुञ्जि। तदनन्तरं तापसोपि सद्धिं अन्तेवासिकेहि परिभुञ्जि। सत्था भत्तकिच्चं कत्वा ‘‘द्वे अग्गसावका भिक्खुसतसहस्सं गहेत्वा आगच्छन्तू’’ति चिन्तेसि। तस्मिं खणे अग्गसावको महादेवलत्थेरो ‘‘कहं नु खो सत्था गतो’’ति आवज्जेन्तो ‘‘सत्था अम्हाकं आगमनं पच्चासीसती’’ति भिक्खुसतसहस्सं गहेत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा नमस्समानो अट्ठासि।
Tasmiṃ samaye te jaṭilā ‘‘paṇītapaṇītaṃ vanamūlaphalāphalaṃ ācariyassa datvā sesakaṃ paribhuñjissāmā’’ti āgacchantā dasabalaṃ uccāsane, ācariyaṃ pana nīcāsane nisinnaṃ disvā ‘‘passatha, mayaṃ ‘imasmiṃ loke amhākaṃ ācariyena uttaritaro natthī’ti vicarāma. Idāni pana no ācariyaṃ nīcāsane nisīdāpetvā uccāsane nisinnako eko paññāyati, mahanto vatāyaṃ puriso bhavissatī’’ti piṭakāni gahetvā āgacchanti. Gotamatāpaso ‘‘ime maṃ dasabalassa santike vandeyyu’’nti bhīto dūrato āha – ‘‘tātā, mā maṃ vandittha, sadevake loke aggapuggalo sabbesaṃ vandanāraho puriso idha nisinno, etaṃ vandathā’’ti. Tāpasā ‘‘na ajānitvā ācariyo kathessatī’’ti sabbeva tathāgatassa pāde vandiṃsu. ‘‘Tātā, amhākaṃ aññaṃ dasabalassa dātabbayuttakaṃ bhojanaṃ natthi, imaṃ vanamūlaphalāphalaṃ dassāmā’’ti paṇītapaṇītaṃ buddhānaṃ patte patiṭṭhāpesi. Satthā vanamūlaphalāphalaṃ paribhuñji. Tadanantaraṃ tāpasopi saddhiṃ antevāsikehi paribhuñji. Satthā bhattakiccaṃ katvā ‘‘dve aggasāvakā bhikkhusatasahassaṃ gahetvā āgacchantū’’ti cintesi. Tasmiṃ khaṇe aggasāvako mahādevalatthero ‘‘kahaṃ nu kho satthā gato’’ti āvajjento ‘‘satthā amhākaṃ āgamanaṃ paccāsīsatī’’ti bhikkhusatasahassaṃ gahetvā satthu santikaṃ gantvā vanditvā namassamāno aṭṭhāsi.
गोतमो अन्तेवासिके आह – ‘‘ताता, अम्हाकं अञ्ञो सक्कारो नत्थि, भिक्खुसङ्घो दुक्खेन ठितो। बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स पुप्फासनं पञ्ञापेस्साम, जलजथलजपुप्फानि आहरथा’’ति। ते तावदेव पब्बतपादतो वण्णगन्धसम्पन्नानि पुप्फानि इद्धिया आहरित्वा सारिपुत्तत्थेरस्स वत्थुम्हि वुत्तनयेनेव आसनानि पञ्ञापयिंसु। निरोधसमापत्तिसमापज्जनम्पि छत्तधारणम्पि सब्बं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Gotamo antevāsike āha – ‘‘tātā, amhākaṃ añño sakkāro natthi, bhikkhusaṅgho dukkhena ṭhito. Buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa pupphāsanaṃ paññāpessāma, jalajathalajapupphāni āharathā’’ti. Te tāvadeva pabbatapādato vaṇṇagandhasampannāni pupphāni iddhiyā āharitvā sāriputtattherassa vatthumhi vuttanayeneva āsanāni paññāpayiṃsu. Nirodhasamāpattisamāpajjanampi chattadhāraṇampi sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
सत्था सत्तमे दिवसे निरोधतो वुट्ठाय परिवारेत्वा ठिते तापसे दिस्वा धम्मकथिकभावे एतदग्गप्पत्तं सावकं आमन्तेसि – ‘‘इमिना भिक्खु इसिगणेन महासक्कारो कतो, एतेसं पुप्फासनानुमोदनं करोही’’ति। सो सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा तीणि पिटकानि सम्मसित्वा अनुमोदनं अकासि। तस्स देसनापरियोसाने सत्था सयं ब्रह्मघोसं निच्छारेत्वा धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने ठपेत्वा गोतमतापसं सेसा अट्ठारस सहस्सजटिला अरहत्तं पापुणिंसु।
Satthā sattame divase nirodhato vuṭṭhāya parivāretvā ṭhite tāpase disvā dhammakathikabhāve etadaggappattaṃ sāvakaṃ āmantesi – ‘‘iminā bhikkhu isigaṇena mahāsakkāro kato, etesaṃ pupphāsanānumodanaṃ karohī’’ti. So satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā tīṇi piṭakāni sammasitvā anumodanaṃ akāsi. Tassa desanāpariyosāne satthā sayaṃ brahmaghosaṃ nicchāretvā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne ṭhapetvā gotamatāpasaṃ sesā aṭṭhārasa sahassajaṭilā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
गोतमो पन तेनत्तभावेन पटिवेधं कातुं असक्कोन्तो भगवन्तं आह – ‘‘भगवा येन भिक्खुना पठमं धम्मो देसितो, को नाम अयं तुम्हाकं सासने’’ति? अयं गोतम मय्हं सासने धम्मकथिकानं अग्गोति। ‘‘अहम्पि, भन्ते, इमस्स सत्त दिवसानि कतस्स अधिकारस्स फलेन अयं भिक्खु विय अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने धम्मकथिकानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा पादमूले निपज्जि।
Gotamo pana tenattabhāvena paṭivedhaṃ kātuṃ asakkonto bhagavantaṃ āha – ‘‘bhagavā yena bhikkhunā paṭhamaṃ dhammo desito, ko nāma ayaṃ tumhākaṃ sāsane’’ti? Ayaṃ gotama mayhaṃ sāsane dhammakathikānaṃ aggoti. ‘‘Ahampi, bhante, imassa satta divasāni katassa adhikārassa phalena ayaṃ bhikkhu viya anāgate ekassa buddhassa sāsane dhammakathikānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā pādamūle nipajji.
सत्था अनागतं ओलोकेत्वा अनन्तरायेनस्स पत्थनाय समिज्झनभावं ञत्वा ‘‘अनागते कप्पसतसहस्सावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, त्वं तस्स सासने धम्मकथिकानं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा ते अरहत्तप्पत्ते तापसे ‘‘एथ भिक्खवो’’ति आह। सब्बे अन्तरहितकेसमस्सू इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरसदिसा अहेसुं। सत्था भिक्खुसङ्घमादाय विहारं गतो।
Satthā anāgataṃ oloketvā anantarāyenassa patthanāya samijjhanabhāvaṃ ñatvā ‘‘anāgate kappasatasahassāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tvaṃ tassa sāsane dhammakathikānaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā te arahattappatte tāpase ‘‘etha bhikkhavo’’ti āha. Sabbe antarahitakesamassū iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherasadisā ahesuṃ. Satthā bhikkhusaṅghamādāya vihāraṃ gato.
गोतमोपि यावजीवं तथागतं परिचरित्वा यथाबलं कल्याणकम्मं कत्वा कप्पसतसहस्सं देवेसु च मनुस्सेसु च संसरित्वा अम्हाकं भगवतो काले कपिलवत्थुनगरस्स अविदूरे दोणवत्थुब्राह्मणगामे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे पुण्णमाणवोति नामं अकंसु। सत्थरि अभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के अनुपुब्बेन आगन्त्वा राजगहं उपनिस्साय विहरन्ते अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरो कपिलवत्थुं गन्त्वा अत्तनो भागिनेय्यं पुण्णमाणवं पब्बाजेत्वा पुनदिवसे दसबलस्स सन्तिकं आगन्त्वा भगवन्तं वन्दित्वा आपुच्छित्वा निवासत्थाय छद्दन्तदहं गतो। पुण्णोपि मन्ताणिपुत्तो मातुलेन अञ्ञासिकोण्डञ्ञत्थेरेन सद्धिं दसबलस्स सन्तिकं अगन्त्वा ‘‘मय्हं पब्बजितकिच्चं मत्थकं पापेत्वाव दसबलस्स सन्तिकं गमिस्सामी’’ति कपिलवत्थुस्मिंयेव ओहीनो योनिसोमनसिकारे कम्मं करोन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। तस्स सन्तिके पब्बजितकुलपुत्तापि पञ्चसता अहेसुं। थेरो सयं दसकथावत्थुलाभिताय तेपि दसहि कथावत्थूहि ओवदति। ते तस्स ओवादे ठत्वा सब्बेव अरहत्तं पत्ता।
Gotamopi yāvajīvaṃ tathāgataṃ paricaritvā yathābalaṃ kalyāṇakammaṃ katvā kappasatasahassaṃ devesu ca manussesu ca saṃsaritvā amhākaṃ bhagavato kāle kapilavatthunagarassa avidūre doṇavatthubrāhmaṇagāme brāhmaṇamahāsālakule nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase puṇṇamāṇavoti nāmaṃ akaṃsu. Satthari abhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakke anupubbena āgantvā rājagahaṃ upanissāya viharante aññāsikoṇḍaññatthero kapilavatthuṃ gantvā attano bhāgineyyaṃ puṇṇamāṇavaṃ pabbājetvā punadivase dasabalassa santikaṃ āgantvā bhagavantaṃ vanditvā āpucchitvā nivāsatthāya chaddantadahaṃ gato. Puṇṇopi mantāṇiputto mātulena aññāsikoṇḍaññattherena saddhiṃ dasabalassa santikaṃ agantvā ‘‘mayhaṃ pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pāpetvāva dasabalassa santikaṃ gamissāmī’’ti kapilavatthusmiṃyeva ohīno yonisomanasikāre kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tassa santike pabbajitakulaputtāpi pañcasatā ahesuṃ. Thero sayaṃ dasakathāvatthulābhitāya tepi dasahi kathāvatthūhi ovadati. Te tassa ovāde ṭhatvā sabbeva arahattaṃ pattā.
ते अत्तनो पब्बजितकिच्चं मत्थकं पत्तं ञत्वा उपज्झायं उपसङ्कमित्वा आहंसु – ‘‘भन्ते, अम्हाकं किच्चं मत्थकं पत्तं, दसन्नञ्च महाकथावत्थूनं लाभिनो, समयो नो दसबलं पस्सितु’’न्ति। थेरो तेसं कथं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘मम दसकथावत्थुलाभितं सत्था जानाति, अहं धम्मं देसेन्तो दस कथावत्थूनि अमुञ्चन्तोव देसेमि। मयि गच्छन्ते सब्बेपिमे भिक्खू परिवारेत्वा गच्छिस्सन्ति, एवं गणसङ्गणिकाय गन्त्वा पन अयुत्तं मय्हं दसबलं पस्सितुं, इमे ताव गन्त्वा पस्सन्तू’’ति ते भिक्खू आह – ‘‘आवुसो, तुम्हे पुरतो गन्त्वा तथागतं पस्सथ, मम वचनेन दसबलस्स पादे वन्दथ, अहम्पि तुम्हाकं गतमग्गेन गमिस्सामी’’ति।
Te attano pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattaṃ ñatvā upajjhāyaṃ upasaṅkamitvā āhaṃsu – ‘‘bhante, amhākaṃ kiccaṃ matthakaṃ pattaṃ, dasannañca mahākathāvatthūnaṃ lābhino, samayo no dasabalaṃ passitu’’nti. Thero tesaṃ kathaṃ sutvā cintesi – ‘‘mama dasakathāvatthulābhitaṃ satthā jānāti, ahaṃ dhammaṃ desento dasa kathāvatthūni amuñcantova desemi. Mayi gacchante sabbepime bhikkhū parivāretvā gacchissanti, evaṃ gaṇasaṅgaṇikāya gantvā pana ayuttaṃ mayhaṃ dasabalaṃ passituṃ, ime tāva gantvā passantū’’ti te bhikkhū āha – ‘‘āvuso, tumhe purato gantvā tathāgataṃ passatha, mama vacanena dasabalassa pāde vandatha, ahampi tumhākaṃ gatamaggena gamissāmī’’ti.
ते थेरा सब्बेपि दसबलस्स जातिभूमिरट्ठवासिनो सब्बे खीणासवा सब्बे दसकथावत्थुलाभिनो अत्तनो उपज्झायस्स ओवादं अभिन्दित्वा अनुपुब्बेन चारिकं चरन्ता सट्ठियोजनमग्गं अतिक्कम्म राजगहे वेळुवनमहाविहारं गन्त्वा दसबलस्स पादे वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। आचिण्णं खो पनेतं बुद्धानं भगवन्तानं आगन्तुकेहि भिक्खूहि सद्धिं पटिसम्मोदितुन्ति भगवा तेहि सद्धिं ‘‘कच्चि, भिक्खवे, खमनीय’’न्तिआदिना नयेन मधुरपटिसन्थारं कत्वा ‘‘कुतो च तुम्हे, भिक्खवे, आगच्छथा’’ति पुच्छि। तेहि ‘‘जातिभूमितो’’ति वुत्ते ‘‘को नु खो, भिक्खवे, जातिभूमियं जातिभूमकानं भिक्खूनं सब्रह्मचारीहि एवं सम्भावितो अत्तना च अप्पिच्छो अप्पिच्छकथञ्च भिक्खूनं कत्ता’’ति दसकथावत्थुलाभिं भिक्खुं पुच्छि। तेपि ‘‘पुण्णो नाम, भन्ते, आयस्मा मन्ताणिपुत्तो’’ति आरोचयिंसु। तं कथं सुत्वा आयस्मा सारिपुत्तो थेरस्स दस्सनकामो अहोसि।
Te therā sabbepi dasabalassa jātibhūmiraṭṭhavāsino sabbe khīṇāsavā sabbe dasakathāvatthulābhino attano upajjhāyassa ovādaṃ abhinditvā anupubbena cārikaṃ carantā saṭṭhiyojanamaggaṃ atikkamma rājagahe veḷuvanamahāvihāraṃ gantvā dasabalassa pāde vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Āciṇṇaṃ kho panetaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ āgantukehi bhikkhūhi saddhiṃ paṭisammoditunti bhagavā tehi saddhiṃ ‘‘kacci, bhikkhave, khamanīya’’ntiādinā nayena madhurapaṭisanthāraṃ katvā ‘‘kuto ca tumhe, bhikkhave, āgacchathā’’ti pucchi. Tehi ‘‘jātibhūmito’’ti vutte ‘‘ko nu kho, bhikkhave, jātibhūmiyaṃ jātibhūmakānaṃ bhikkhūnaṃ sabrahmacārīhi evaṃ sambhāvito attanā ca appiccho appicchakathañca bhikkhūnaṃ kattā’’ti dasakathāvatthulābhiṃ bhikkhuṃ pucchi. Tepi ‘‘puṇṇo nāma, bhante, āyasmā mantāṇiputto’’ti ārocayiṃsu. Taṃ kathaṃ sutvā āyasmā sāriputto therassa dassanakāmo ahosi.
अथ सत्था राजगहतो सावत्थिं अगमासि। पुण्णत्थेरो दसबलस्स तत्थ आगतभावं सुत्वा ‘‘सत्थारं पस्सिस्सामी’’ति गन्त्वा अन्तोगन्धकुटियंयेव तथागतं सम्पापुणि। सत्था तस्स धम्मं देसेसि। थेरो धम्मं सुत्वा दसबलं वन्दित्वा पटिसल्लानत्थाय अन्धवनं गन्त्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि। सारिपुत्तत्थेरोपि तस्स गमनं सुत्वा सीसानुलोकिको गन्त्वा ओकासं सल्लक्खेत्वा तं रुक्खमूलं उपसङ्कमित्वा थेरेन सद्धिं सम्मोदित्वा सत्तविसुद्धिक्कमं पुच्छि। थेरोपिस्स पुच्छितं पुच्छितं ब्याकासि। ते अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं समनुमोदिंसु। अथ सत्था अपरभागे भिक्खुसङ्घमज्झे निसिन्नो थेरं धम्मकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Atha satthā rājagahato sāvatthiṃ agamāsi. Puṇṇatthero dasabalassa tattha āgatabhāvaṃ sutvā ‘‘satthāraṃ passissāmī’’ti gantvā antogandhakuṭiyaṃyeva tathāgataṃ sampāpuṇi. Satthā tassa dhammaṃ desesi. Thero dhammaṃ sutvā dasabalaṃ vanditvā paṭisallānatthāya andhavanaṃ gantvā aññatarasmiṃ rukkhamūle divāvihāraṃ nisīdi. Sāriputtattheropi tassa gamanaṃ sutvā sīsānulokiko gantvā okāsaṃ sallakkhetvā taṃ rukkhamūlaṃ upasaṅkamitvā therena saddhiṃ sammoditvā sattavisuddhikkamaṃ pucchi. Theropissa pucchitaṃ pucchitaṃ byākāsi. Te aññamaññassa subhāsitaṃ samanumodiṃsu. Atha satthā aparabhāge bhikkhusaṅghamajjhe nisinno theraṃ dhammakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
महाकच्चानत्थेरवत्थु
Mahākaccānattheravatthu
१९७. दसमे संखित्तेन भासितस्साति संखित्तेन कथितधम्मस्स। वित्थारेन अत्थं विभजन्तानन्ति तं देसनं वित्थारेत्वा अत्थं विभजमानानं। अञ्ञे किर तथागतस्स सङ्खेपवचनं अत्थवसेन वा पूरेतुं सक्कोन्ति ब्यञ्जनवसेन वा, अयं पन थेरो उभयवसेनपि सक्कोति। तस्मा अग्गोति वुत्तो। पुब्बपत्थनापि चस्स एवरूपाव।
197. Dasame saṃkhittena bhāsitassāti saṃkhittena kathitadhammassa. Vitthārena atthaṃ vibhajantānanti taṃ desanaṃ vitthāretvā atthaṃ vibhajamānānaṃ. Aññe kira tathāgatassa saṅkhepavacanaṃ atthavasena vā pūretuṃ sakkonti byañjanavasena vā, ayaṃ pana thero ubhayavasenapi sakkoti. Tasmā aggoti vutto. Pubbapatthanāpi cassa evarūpāva.
अयं पनस्स पञ्हकम्मे अनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरसम्मासम्बुद्धकाले गहपतिमहासालकुले निब्बत्तित्वा वुद्धिप्पत्तो एकदिवसं वुत्तनयेनेव विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो सत्थारं अत्तना संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं विभजन्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं एकं भिक्खुं दिस्वा ‘‘महन्तो वतायं भिक्खु, यं सत्था एवं वण्णेति, मयापि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति सत्थारं निमन्तेत्वा वुत्तनयेनेव सत्ताहं महादानं दत्वा, ‘‘भन्ते, अहं इमस्स सक्कारस्स फलेन न अञ्ञं सम्पत्तिं पत्थेमि, अनागते पन एकस्स बुद्धस्स सासने इतो सत्तदिवसमत्थके तुम्हेहि ठानन्तरे ठपितभिक्खु विय अहम्पि तं ठानन्तरं लभेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा पादमूले निपज्जि। सत्था अनागतं ओलोकेन्तो ‘‘समिज्झिस्सति इमस्स कुलपुत्तस्स पत्थना’’ति दिस्वा ‘‘अम्भो, कुलपुत्त, अनागते कप्पसतसहस्सावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, त्वं तस्स सासने संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं विभजन्तानं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा अनुमोदनं कत्वा पक्कामि।
Ayaṃ panassa pañhakamme anupubbikathā – ayaṃ kira padumuttarasammāsambuddhakāle gahapatimahāsālakule nibbattitvā vuddhippatto ekadivasaṃ vuttanayeneva vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto satthāraṃ attanā saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ ekaṃ bhikkhuṃ disvā ‘‘mahanto vatāyaṃ bhikkhu, yaṃ satthā evaṃ vaṇṇeti, mayāpi anāgate ekassa buddhassa sāsane evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti satthāraṃ nimantetvā vuttanayeneva sattāhaṃ mahādānaṃ datvā, ‘‘bhante, ahaṃ imassa sakkārassa phalena na aññaṃ sampattiṃ patthemi, anāgate pana ekassa buddhassa sāsane ito sattadivasamatthake tumhehi ṭhānantare ṭhapitabhikkhu viya ahampi taṃ ṭhānantaraṃ labheyya’’nti patthanaṃ katvā pādamūle nipajji. Satthā anāgataṃ olokento ‘‘samijjhissati imassa kulaputtassa patthanā’’ti disvā ‘‘ambho, kulaputta, anāgate kappasatasahassāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tvaṃ tassa sāsane saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā anumodanaṃ katvā pakkāmi.
सोपि कुलपुत्तो यावजीवं कुसलं कत्वा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा कस्सपबुद्धकाले बाराणसियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा सत्थरि परिनिब्बुते सुवण्णचेतियकरणट्ठानं गन्त्वा सतसहस्सग्घनिकाय सुवण्णिट्ठकाय पूजं कत्वा ‘‘भगवा मय्हं निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने सरीरं सुवण्णवण्णं होतू’’ति पत्थनं अकासि। ततो यावजीवं कुसलकम्मं कत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं दसबलस्स उप्पत्तिकाले उज्जेनिनगरे पुरोहितस्स गेहे निब्बत्ति। तस्स नामग्गहणदिवसे ‘‘मय्हं पुत्तो सुवण्णवण्णसरीरो अत्तनाव अत्तनो नामं गहेत्वा आगतो’’ति कञ्चनमाणवोतेवस्स नामं अकंसु । सो वुद्धिमन्वाय तयो वेदे उग्गण्हित्वा पितु अच्चयेन पुरोहितट्ठानं लभि। सो गोत्तवसेन कच्चानो नाम जातो।
Sopi kulaputto yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā kassapabuddhakāle bārāṇasiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā satthari parinibbute suvaṇṇacetiyakaraṇaṭṭhānaṃ gantvā satasahassagghanikāya suvaṇṇiṭṭhakāya pūjaṃ katvā ‘‘bhagavā mayhaṃ nibbattanibbattaṭṭhāne sarīraṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ hotū’’ti patthanaṃ akāsi. Tato yāvajīvaṃ kusalakammaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ dasabalassa uppattikāle ujjeninagare purohitassa gehe nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase ‘‘mayhaṃ putto suvaṇṇavaṇṇasarīro attanāva attano nāmaṃ gahetvā āgato’’ti kañcanamāṇavotevassa nāmaṃ akaṃsu . So vuddhimanvāya tayo vede uggaṇhitvā pitu accayena purohitaṭṭhānaṃ labhi. So gottavasena kaccāno nāma jāto.
चण्डपज्जोतराजा अमच्चे सन्निपातेत्वा आह – ‘‘बुद्धो लोके निब्बत्तो, तं आनेतुं समत्था गन्त्वा आनेथ ताता’’ति। देव, अञ्ञो दसबलं आनेतुं समत्थो नाम नत्थि, आचरियो कच्चानब्राह्मणोव समत्थो, तं पहिणथाति। राजा तं पक्कोसापेत्वा, ‘‘तात, दसबलस्स सन्तिकं गच्छाही’’ति आह। गन्त्वा पब्बजितुं लभन्तो गमिस्सामि, महाराजाति। यंकिञ्चि कत्वा तथागतं आनेहि, ताताति। सो ‘‘बुद्धानं सन्तिकं गच्छन्तस्स महापरिसाय कम्मं नत्थी’’ति अत्तट्ठमो अगमासि। अथस्स सत्था धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने सद्धिं सत्तहि जनेहि सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। सत्था ‘‘एथ भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि। तंखणंयेव सब्बेव अन्तरहितकेसमस्सू इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय जाता।
Caṇḍapajjotarājā amacce sannipātetvā āha – ‘‘buddho loke nibbatto, taṃ ānetuṃ samatthā gantvā ānetha tātā’’ti. Deva, añño dasabalaṃ ānetuṃ samattho nāma natthi, ācariyo kaccānabrāhmaṇova samattho, taṃ pahiṇathāti. Rājā taṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, dasabalassa santikaṃ gacchāhī’’ti āha. Gantvā pabbajituṃ labhanto gamissāmi, mahārājāti. Yaṃkiñci katvā tathāgataṃ ānehi, tātāti. So ‘‘buddhānaṃ santikaṃ gacchantassa mahāparisāya kammaṃ natthī’’ti attaṭṭhamo agamāsi. Athassa satthā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne saddhiṃ sattahi janehi saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Satthā ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Taṃkhaṇaṃyeva sabbeva antarahitakesamassū iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya jātā.
थेरो अत्तनो किच्चे मत्थकं पत्ते तुण्हीभावेन अनिसीदित्वा काळुदायित्थेरो विय सत्थु उज्जेनिगमनत्थाय गमनवण्णं कथेसि। सत्था तस्स वचनं सुत्वा ‘‘कच्चानो अत्तनो जातिभूमियं मम गमनं पच्चासीसती’’ति अञ्ञासि। बुद्धा च नाम एकं कारणं पटिच्च गन्तुं अयुत्तट्ठानं न गच्छन्ति। तस्मा थेरं आह – ‘‘त्वंयेव भिक्खु गच्छ, तयि गतेपि राजा पसीदिस्सती’’ति। थेरो ‘‘बुद्धानं द्वे कथा नाम नत्थी’’ति तथागतं वन्दित्वा अत्तना सद्धिं आगतेहि सत्तहि भिक्खूहि सद्धिं उज्जेनिं गच्छन्तो अन्तरामग्गे तेलपनाळि नाम निगमो, तत्थ पिण्डाय चरि। तस्मिं च निगमे द्वे सेट्ठिधीतरो। तासु एका परिजिण्णकुले निब्बत्ता दुग्गता मातापितूनं अच्चयेन धातिं निस्साय जीवति। अत्तभावो पनस्सा समिद्धो, केसा अञ्ञाहि अतिविय दीघा। तस्मिंयेव निगमे अञ्ञा इस्सरसेट्ठिकुलस्स धीता निक्केसिका। सा ततो पुब्बे तस्सा समीपं पेसेत्वा ‘‘सतं वा सहस्सं वा दस्सामी’’ति वत्वापि केसे आहरापेतुं नासक्खि।
Thero attano kicce matthakaṃ patte tuṇhībhāvena anisīditvā kāḷudāyitthero viya satthu ujjenigamanatthāya gamanavaṇṇaṃ kathesi. Satthā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘kaccāno attano jātibhūmiyaṃ mama gamanaṃ paccāsīsatī’’ti aññāsi. Buddhā ca nāma ekaṃ kāraṇaṃ paṭicca gantuṃ ayuttaṭṭhānaṃ na gacchanti. Tasmā theraṃ āha – ‘‘tvaṃyeva bhikkhu gaccha, tayi gatepi rājā pasīdissatī’’ti. Thero ‘‘buddhānaṃ dve kathā nāma natthī’’ti tathāgataṃ vanditvā attanā saddhiṃ āgatehi sattahi bhikkhūhi saddhiṃ ujjeniṃ gacchanto antarāmagge telapanāḷi nāma nigamo, tattha piṇḍāya cari. Tasmiṃ ca nigame dve seṭṭhidhītaro. Tāsu ekā parijiṇṇakule nibbattā duggatā mātāpitūnaṃ accayena dhātiṃ nissāya jīvati. Attabhāvo panassā samiddho, kesā aññāhi ativiya dīghā. Tasmiṃyeva nigame aññā issaraseṭṭhikulassa dhītā nikkesikā. Sā tato pubbe tassā samīpaṃ pesetvā ‘‘sataṃ vā sahassaṃ vā dassāmī’’ti vatvāpi kese āharāpetuṃ nāsakkhi.
तस्मिं पन दिवसे सा सेट्ठिधीता महाकच्चानत्थेरं सत्तहि भिक्खूहि परिवुतं तुच्छपत्तं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘अयं सुवण्णवण्णो एको ब्रह्मबन्धुभिक्खु यथाधोतेनेव पत्तेन आगच्छति, मय्हञ्च अञ्ञं धनं नत्थि। असुकसेट्ठिधीता पन इमेसं केसानं अत्थाय पेसेसि। इदानि इतो लद्धउप्पादेन सक्का थेरस्स देय्यधम्मं दातु’’न्ति धातिं पेसेत्वा थेरे निमन्तेत्वा अन्तोगेहे निसीदापेसि। थेरानं निसिन्नकाले गब्भं पविसित्वा धातिया अत्तनो केसे कप्पापेत्वा, ‘‘अम्म , इमे केसे असुकाय नाम सेट्ठिधीताय दत्वा यं सा देति, तं आहर, अय्यानं पिण्डपातं दस्सामा’’ति। धाति पिट्ठिहत्थेन अस्सूनि पुञ्छित्वा एकेन हत्थेन हदयमंसं सन्धारेत्वा थेरानं सन्तिके पटिच्छादेत्वा ते केसे आदाय तस्सा सेट्ठिधीताय सन्तिकं गता।
Tasmiṃ pana divase sā seṭṭhidhītā mahākaccānattheraṃ sattahi bhikkhūhi parivutaṃ tucchapattaṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘ayaṃ suvaṇṇavaṇṇo eko brahmabandhubhikkhu yathādhoteneva pattena āgacchati, mayhañca aññaṃ dhanaṃ natthi. Asukaseṭṭhidhītā pana imesaṃ kesānaṃ atthāya pesesi. Idāni ito laddhauppādena sakkā therassa deyyadhammaṃ dātu’’nti dhātiṃ pesetvā there nimantetvā antogehe nisīdāpesi. Therānaṃ nisinnakāle gabbhaṃ pavisitvā dhātiyā attano kese kappāpetvā, ‘‘amma , ime kese asukāya nāma seṭṭhidhītāya datvā yaṃ sā deti, taṃ āhara, ayyānaṃ piṇḍapātaṃ dassāmā’’ti. Dhāti piṭṭhihatthena assūni puñchitvā ekena hatthena hadayamaṃsaṃ sandhāretvā therānaṃ santike paṭicchādetvā te kese ādāya tassā seṭṭhidhītāya santikaṃ gatā.
पणियं नाम सारवन्तम्पि सयं उपनीतं गारवं न जनेति, तस्मा सा सेट्ठिधीता चिन्तेसि – ‘‘अहं पुब्बे बहुनापि धनेन इमे केसे आहरापेतुं नासक्खिं, इदानि पन छिन्नकालतो पट्ठाय न यथामूलमेव लभिस्सती’’ति । धातिं आह – ‘‘अहं पुब्बे तव सामिनिं बहुनापि धनेन केसे आहरापेतुं नासक्खिं, यत्थ कत्थचि विनिपाता पन निज्जीवकेसा नाम अट्ठ कहापणे अग्घन्ती’’ति अट्ठेव कहापणे अदासि। धाति कहापणे आहरित्वा सेट्ठिधीताय अदासि। सेट्ठिधीता एकेकं पिण्डपातं एकेककहापणग्घनकं कत्वा थेरानं दापेसि। थेरो आवज्जित्वा सेट्ठिधीताय उपनिस्सयं दिस्वा ‘‘कहं सेट्ठिधीता’’ति पुच्छि। गब्भे, अय्याति। पक्कोसथ नन्ति। सा च थेरेसु गारवेन एकवचनेनेव आगन्त्वा थेरे वन्दित्वा बलवसद्धं उप्पादेसि। सुखेत्ते पतिट्ठितपिण्डपातो दिट्ठेव धम्मे विपाकं देतीति सह थेरानं वन्दनेन केसा पकतिभावेयेव अट्ठंसु। थेरापि तं पिण्डपातं गहेत्वा पस्सन्तियायेव सेट्ठिधीताय वेहासं अब्भुग्गन्त्वा कञ्चनवनुय्याने ओतरिंसु।
Paṇiyaṃ nāma sāravantampi sayaṃ upanītaṃ gāravaṃ na janeti, tasmā sā seṭṭhidhītā cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe bahunāpi dhanena ime kese āharāpetuṃ nāsakkhiṃ, idāni pana chinnakālato paṭṭhāya na yathāmūlameva labhissatī’’ti . Dhātiṃ āha – ‘‘ahaṃ pubbe tava sāminiṃ bahunāpi dhanena kese āharāpetuṃ nāsakkhiṃ, yattha katthaci vinipātā pana nijjīvakesā nāma aṭṭha kahāpaṇe agghantī’’ti aṭṭheva kahāpaṇe adāsi. Dhāti kahāpaṇe āharitvā seṭṭhidhītāya adāsi. Seṭṭhidhītā ekekaṃ piṇḍapātaṃ ekekakahāpaṇagghanakaṃ katvā therānaṃ dāpesi. Thero āvajjitvā seṭṭhidhītāya upanissayaṃ disvā ‘‘kahaṃ seṭṭhidhītā’’ti pucchi. Gabbhe, ayyāti. Pakkosatha nanti. Sā ca theresu gāravena ekavacaneneva āgantvā there vanditvā balavasaddhaṃ uppādesi. Sukhette patiṭṭhitapiṇḍapāto diṭṭheva dhamme vipākaṃ detīti saha therānaṃ vandanena kesā pakatibhāveyeva aṭṭhaṃsu. Therāpi taṃ piṇḍapātaṃ gahetvā passantiyāyeva seṭṭhidhītāya vehāsaṃ abbhuggantvā kañcanavanuyyāne otariṃsu.
उय्यानपालो थेरं दिस्वा रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देव, मे अय्यो पुरोहितो कच्चानो पब्बजित्वा उय्यानमागतो’’ति आह। राजा चण्डपज्जोतो उय्यानं गन्त्वा कतभत्तकिच्चं थेरं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो ‘‘कहं, भन्ते, भगवा’’ति पुच्छि। सत्था सयं अनागन्त्वा मं पेसेसि महाराजाति। कहं, भन्ते, अज्ज भिक्खं अलत्थाति? थेरो रञ्ञो पुच्छासभागेन सब्बं सेट्ठिधीताय कतं दुक्करं आरोचेसि। राजा थेरस्स वसनट्ठानं पटियादेत्वा थेरं निमन्तेत्वा निवेसनं गन्त्वा सेट्ठिधीतरं आणापेत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। इमिस्सा इत्थिया दिट्ठधम्मिकोव यसपटिलाभो अहोसि।
Uyyānapālo theraṃ disvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘deva, me ayyo purohito kaccāno pabbajitvā uyyānamāgato’’ti āha. Rājā caṇḍapajjoto uyyānaṃ gantvā katabhattakiccaṃ theraṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘kahaṃ, bhante, bhagavā’’ti pucchi. Satthā sayaṃ anāgantvā maṃ pesesi mahārājāti. Kahaṃ, bhante, ajja bhikkhaṃ alatthāti? Thero rañño pucchāsabhāgena sabbaṃ seṭṭhidhītāya kataṃ dukkaraṃ ārocesi. Rājā therassa vasanaṭṭhānaṃ paṭiyādetvā theraṃ nimantetvā nivesanaṃ gantvā seṭṭhidhītaraṃ āṇāpetvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Imissā itthiyā diṭṭhadhammikova yasapaṭilābho ahosi.
ततो पट्ठाय राजा थेरस्स महासक्कारं करोति। थेरस्स धम्मकथाय पसीदित्वा महाजनो थेरस्स सन्तिके पब्बजि। ततो पट्ठाय सकलनगरं एककासावपज्जोतं इसिवातपटिवातं अहोसि। सापि देवी गब्भं लभित्वा दसमासच्चयेन पुत्तं विजायि। तस्स नामग्गहणदिवसे गोपालकुमारोति मातामहसेट्ठिनो नामं अकंसु। सा पुत्तस्स नामवसेन गोपालमाता नाम देवी जाता। सा देवी थेरे अतिविय पसीदित्वा राजानं सम्पटिच्छापेत्वा कञ्चनवनुय्याने थेरस्स विहारं कारेसि। थेरो उज्जेनिनगरं पसादेत्वा पुन सत्थु सन्तिकं गतो। अथ सत्था अपरभागे जेतवने विहरन्तो मधुपिण्डिकसुत्तं (म॰ नि॰ १.१९९ आदयो) कच्चानपेय्यालं (म॰ नि॰ ३.२७९ आदयो) पारायनसुत्तन्ति इमे तयो सुत्तन्ते अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं विभजन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tato paṭṭhāya rājā therassa mahāsakkāraṃ karoti. Therassa dhammakathāya pasīditvā mahājano therassa santike pabbaji. Tato paṭṭhāya sakalanagaraṃ ekakāsāvapajjotaṃ isivātapaṭivātaṃ ahosi. Sāpi devī gabbhaṃ labhitvā dasamāsaccayena puttaṃ vijāyi. Tassa nāmaggahaṇadivase gopālakumāroti mātāmahaseṭṭhino nāmaṃ akaṃsu. Sā puttassa nāmavasena gopālamātā nāma devī jātā. Sā devī there ativiya pasīditvā rājānaṃ sampaṭicchāpetvā kañcanavanuyyāne therassa vihāraṃ kāresi. Thero ujjeninagaraṃ pasādetvā puna satthu santikaṃ gato. Atha satthā aparabhāge jetavane viharanto madhupiṇḍikasuttaṃ (ma. ni. 1.199 ādayo) kaccānapeyyālaṃ (ma. ni. 3.279 ādayo) pārāyanasuttanti ime tayo suttante aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
पठमवग्गवण्णना।
Paṭhamavaggavaṇṇanā.
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) २. दुतियएतदग्गवग्गो
(14) 2. Dutiyaetadaggavaggo
चूळपन्थकत्थेरवत्थु
Cūḷapanthakattheravatthu
१९८-२००. दुतियस्स पठमे मनोमयन्ति मनेन निब्बत्तितं। ‘‘मनोमयेन कायेन, इद्धिया उपसङ्कमी’’ति (थेरगा॰ ९०१) वुत्तट्ठानस्मिञ्हि मनेन कतकायो मनोमयकायो नाम जातो। ‘‘अञ्ञतरं मनोमयं कायं उपपज्जती’’ति (चूळव॰ ३३३) वुत्तट्ठाने मनेन निब्बत्तितकायो मनोमयकायो नाम जातो। अयमिध अधिप्पेतो। तत्थ अञ्ञे भिक्खू मनोमयं कायं निब्बत्तेन्ता तयो वा चत्तारो वा निब्बत्तेन्ति, न बहुके। एकसदिसेयेव च कत्वा निब्बत्तेन्ति एकविधमेव कम्मं कुरुमाने। चूळपन्थकत्थेरो पन एकावज्जनेन समणसहस्सं मापेसि। द्वेपि च जने न एकसदिसे अकासि न एकविधं कम्मं कुरुमाने। तस्मा मनोमयं कायं अभिनिम्मिनन्तानं अग्गो नाम जातो।
198-200. Dutiyassa paṭhame manomayanti manena nibbattitaṃ. ‘‘Manomayena kāyena, iddhiyā upasaṅkamī’’ti (theragā. 901) vuttaṭṭhānasmiñhi manena katakāyo manomayakāyo nāma jāto. ‘‘Aññataraṃ manomayaṃ kāyaṃ upapajjatī’’ti (cūḷava. 333) vuttaṭṭhāne manena nibbattitakāyo manomayakāyo nāma jāto. Ayamidha adhippeto. Tattha aññe bhikkhū manomayaṃ kāyaṃ nibbattentā tayo vā cattāro vā nibbattenti, na bahuke. Ekasadiseyeva ca katvā nibbattenti ekavidhameva kammaṃ kurumāne. Cūḷapanthakatthero pana ekāvajjanena samaṇasahassaṃ māpesi. Dvepi ca jane na ekasadise akāsi na ekavidhaṃ kammaṃ kurumāne. Tasmā manomayaṃ kāyaṃ abhinimminantānaṃ aggo nāma jāto.
चेतोविवट्टकुसलानम्पि चूळपन्थकोव अग्गो, सञ्ञाविवट्टकुसलानं पन महापन्थकत्थेरो अग्गोति वुत्तो। तत्थ चूळपन्थकत्थेरो चतुन्नं रूपावचरज्झानानं लाभिताय ‘‘चेतोविवट्टकुसलो’’ति वुत्तो, महापन्थकत्थेरो चतुन्नं अरूपावचरज्झानानं लाभिताय ‘‘सञ्ञाविवट्टकुसलो’’ति वुत्तो। चूळपन्थको च समाधिकुसलताय चेतोविवट्टकुसलो नाम, महापन्थको विपस्सनाकुसलताय सञ्ञाविवट्टकुसलो नाम। एको चेत्थ समाधिलक्खणे छेको, एको विपस्सनालक्खणे। तथा एको समाधिगाळ्हो, एको विपस्सनागाळ्हो। एको चेत्थ अङ्गसंखित्ते छेको, एको आरम्मणसंखित्ते। तथा एको अङ्गववत्थाने छेको, एको आरम्मणववत्थानेति एवमेत्थ योजना कातब्बा।
Cetovivaṭṭakusalānampi cūḷapanthakova aggo, saññāvivaṭṭakusalānaṃ pana mahāpanthakatthero aggoti vutto. Tattha cūḷapanthakatthero catunnaṃ rūpāvacarajjhānānaṃ lābhitāya ‘‘cetovivaṭṭakusalo’’ti vutto, mahāpanthakatthero catunnaṃ arūpāvacarajjhānānaṃ lābhitāya ‘‘saññāvivaṭṭakusalo’’ti vutto. Cūḷapanthako ca samādhikusalatāya cetovivaṭṭakusalo nāma, mahāpanthako vipassanākusalatāya saññāvivaṭṭakusalo nāma. Eko cettha samādhilakkhaṇe cheko, eko vipassanālakkhaṇe. Tathā eko samādhigāḷho, eko vipassanāgāḷho. Eko cettha aṅgasaṃkhitte cheko, eko ārammaṇasaṃkhitte. Tathā eko aṅgavavatthāne cheko, eko ārammaṇavavatthāneti evamettha yojanā kātabbā.
अपिच चूळपन्थकत्थेरो रूपावचरज्झानलाभी हुत्वा झानङ्गेहि वुट्ठाय अरहत्तं पत्तोति चेतोविवट्टकुसलो, महापन्थको अरूपावचरज्झानलाभी हुत्वा झानङ्गेहि वुट्ठाय अरहत्तं पत्तोति सञ्ञाविवट्टकुसलो। उभोपि पन्थे जातत्ता पन्थका नाम जाता। तेसं पठमजातो महापन्थको नाम, पच्छाजातो चूळपन्थको नाम।
Apica cūḷapanthakatthero rūpāvacarajjhānalābhī hutvā jhānaṅgehi vuṭṭhāya arahattaṃ pattoti cetovivaṭṭakusalo, mahāpanthako arūpāvacarajjhānalābhī hutvā jhānaṅgehi vuṭṭhāya arahattaṃ pattoti saññāvivaṭṭakusalo. Ubhopi panthe jātattā panthakā nāma jātā. Tesaṃ paṭhamajāto mahāpanthako nāma, pacchājāto cūḷapanthako nāma.
इमेसं पन उभिन्नम्पि पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अतीते किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरवासिनो द्वे भातिका कुटुम्बिका सद्धा पसन्ना निबद्धं सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुणन्ति। तेसु एकदिवसं कनिट्ठो सत्थारं द्वीहङ्गेहि समन्नागतं एकं भिक्खुं ‘‘मम सासने मनोमयं कायं अभिनिम्मिनन्तानं चेतोविवट्टकुसलानञ्च अयं भिक्खु अग्गो’’ति एतदग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘महा वतायं भिक्खु एको हुत्वा द्वे अङ्गानि परिपूरेत्वा चरति, मयापि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने अङ्गद्वयपूरकेन हुत्वा विचरितुं वट्टती’’ति। सो पुरिमनयेनेव सत्थारं निमन्तेत्वा सत्ताहं महादानं दत्वा एवमाह – ‘‘यं, भन्ते, भिक्खुं तुम्हे इतो सत्तदिवसमत्थके मनोमयङ्गेन च चेतोविवट्टकुसलङ्गेन च ‘अयं मम सासने अग्गो’ति एतदग्गे ठपयित्थ, अहम्पि इमस्स अधिकारकम्मस्स फलेन सो भिक्खु विय अङ्गद्वयपूरको भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि।
Imesaṃ pana ubhinnampi pañhakamme ayamanupubbikathā – atīte kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagaravāsino dve bhātikā kuṭumbikā saddhā pasannā nibaddhaṃ satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ suṇanti. Tesu ekadivasaṃ kaniṭṭho satthāraṃ dvīhaṅgehi samannāgataṃ ekaṃ bhikkhuṃ ‘‘mama sāsane manomayaṃ kāyaṃ abhinimminantānaṃ cetovivaṭṭakusalānañca ayaṃ bhikkhu aggo’’ti etadaggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā cintesi – ‘‘mahā vatāyaṃ bhikkhu eko hutvā dve aṅgāni paripūretvā carati, mayāpi anāgate ekassa buddhassa sāsane aṅgadvayapūrakena hutvā vicarituṃ vaṭṭatī’’ti. So purimanayeneva satthāraṃ nimantetvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā evamāha – ‘‘yaṃ, bhante, bhikkhuṃ tumhe ito sattadivasamatthake manomayaṅgena ca cetovivaṭṭakusalaṅgena ca ‘ayaṃ mama sāsane aggo’ti etadagge ṭhapayittha, ahampi imassa adhikārakammassa phalena so bhikkhu viya aṅgadvayapūrako bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi.
सत्था अनागतं ओलोकेत्वा अनन्तरायेनस्स पत्थनाय समिज्झनभावं दिस्वा ‘‘अनागते कप्पसतसहस्सावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, सो तं इमस्मिं ठानद्वये ठपेस्सती’’ति ब्याकरित्वा अनुमोदनं कत्वा पक्कामि। भातापिस्स एकदिवसं सत्थारं सञ्ञाविवट्टकुसलं भिक्खुं एतदग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तथेव अधिकारं कत्वा पत्थनं अकासि, सत्थापि तं ब्याकासि।
Satthā anāgataṃ oloketvā anantarāyenassa patthanāya samijjhanabhāvaṃ disvā ‘‘anāgate kappasatasahassāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, so taṃ imasmiṃ ṭhānadvaye ṭhapessatī’’ti byākaritvā anumodanaṃ katvā pakkāmi. Bhātāpissa ekadivasaṃ satthāraṃ saññāvivaṭṭakusalaṃ bhikkhuṃ etadaggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā tatheva adhikāraṃ katvā patthanaṃ akāsi, satthāpi taṃ byākāsi.
ते उभोपि जना सत्थरि धरमाने कुसलकम्मं करित्वा सत्थु परिनिब्बुतकाले सरीरचेतिये सुवण्णपूजं कत्वा ततो चुता देवलोके निब्बत्ता। तेसं देवमनुस्सेसु संसरन्तानंयेव कप्पसतसहस्सं अतिक्कन्तं। तत्थ महापन्थकस्स अन्तरा कतकल्याणकम्मं न कथियति, चूळपन्थको पन कस्सपभगवतो सासने पब्बजित्वा वीसति वस्ससहस्सानि ओदातकसिणकम्मं कत्वा देवपुरे निब्बत्ति। अथ अम्हाकं सत्था अभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को राजगहं उपनिस्साय वेळुवनमहाविहारे पटिवसति।
Te ubhopi janā satthari dharamāne kusalakammaṃ karitvā satthu parinibbutakāle sarīracetiye suvaṇṇapūjaṃ katvā tato cutā devaloke nibbattā. Tesaṃ devamanussesu saṃsarantānaṃyeva kappasatasahassaṃ atikkantaṃ. Tattha mahāpanthakassa antarā katakalyāṇakammaṃ na kathiyati, cūḷapanthako pana kassapabhagavato sāsane pabbajitvā vīsati vassasahassāni odātakasiṇakammaṃ katvā devapure nibbatti. Atha amhākaṃ satthā abhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko rājagahaṃ upanissāya veḷuvanamahāvihāre paṭivasati.
इमस्मिं ठाने ठत्वा इमेसं द्विन्नं निब्बत्तिं कथेतुं वट्टति। राजगहे किर धनसेट्ठिकुलस्स धीता अत्तनो दासेनेव सद्धिं सन्थवं कत्वा ‘‘अञ्ञेपि मे इमं कम्मं जानेय्यु’’न्ति चिन्तेत्वा एवमाह – ‘‘अम्हेहि इमस्मिं ठाने वसितुं न सक्का, सचे मे मातापितरो इमं दोसं जानिस्सन्ति, खण्डाखण्डं करिस्सन्ति, विदेसं गन्त्वा वसिस्सामा’’ति हत्थसारं गहेत्वा अग्गद्वारेन निक्खमित्वा ‘‘यत्थ वा तत्थ वा अञ्ञेहि अजाननट्ठानं गन्त्वा वसिस्सामा’’ति उभोपि अगमंसु।
Imasmiṃ ṭhāne ṭhatvā imesaṃ dvinnaṃ nibbattiṃ kathetuṃ vaṭṭati. Rājagahe kira dhanaseṭṭhikulassa dhītā attano dāseneva saddhiṃ santhavaṃ katvā ‘‘aññepi me imaṃ kammaṃ jāneyyu’’nti cintetvā evamāha – ‘‘amhehi imasmiṃ ṭhāne vasituṃ na sakkā, sace me mātāpitaro imaṃ dosaṃ jānissanti, khaṇḍākhaṇḍaṃ karissanti, videsaṃ gantvā vasissāmā’’ti hatthasāraṃ gahetvā aggadvārena nikkhamitvā ‘‘yattha vā tattha vā aññehi ajānanaṭṭhānaṃ gantvā vasissāmā’’ti ubhopi agamaṃsu.
तेसं एकस्मिं ठाने वसन्तानं संवासमन्वाय तस्सा कुच्छियं गब्भो पतिट्ठासि। सा गब्भस्स परिपाकं आगम्म सामिकेन सद्धिं मन्तेसि – ‘‘गब्भो मे परिपाकं गतो, ञातिमित्तादिविरहिते ठाने गब्भवुट्ठानं नाम उभिन्नम्पि अम्हाकं दुक्खमेव, कुलगेहमेव गच्छामा’’ति। सो ‘‘अज्ज गच्छाम, स्वे गच्छामा’’ति दिवसे अतिक्कमापेसि। सा चिन्तेसि – ‘‘अयं बालो अत्तनो दोसमहन्ताय गन्तुं न उस्सहति, मातापितरो च नाम एकन्तहिता, अयं गच्छतु वा मा वा, मया गन्तुं वट्टती’’ति। तस्मिं गेहा निक्खन्ते सा गेहे परिक्खारं पटिसामेत्वा अत्तनो कुलघरं गतभावं अनन्तरगेहवासीनं आरोचेत्वा मग्गं पटिपज्जि।
Tesaṃ ekasmiṃ ṭhāne vasantānaṃ saṃvāsamanvāya tassā kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhāsi. Sā gabbhassa paripākaṃ āgamma sāmikena saddhiṃ mantesi – ‘‘gabbho me paripākaṃ gato, ñātimittādivirahite ṭhāne gabbhavuṭṭhānaṃ nāma ubhinnampi amhākaṃ dukkhameva, kulagehameva gacchāmā’’ti. So ‘‘ajja gacchāma, sve gacchāmā’’ti divase atikkamāpesi. Sā cintesi – ‘‘ayaṃ bālo attano dosamahantāya gantuṃ na ussahati, mātāpitaro ca nāma ekantahitā, ayaṃ gacchatu vā mā vā, mayā gantuṃ vaṭṭatī’’ti. Tasmiṃ gehā nikkhante sā gehe parikkhāraṃ paṭisāmetvā attano kulagharaṃ gatabhāvaṃ anantaragehavāsīnaṃ ārocetvā maggaṃ paṭipajji.
अथ सो पुरिसो घरं आगतो तं अदिस्वा पटिविस्सके पुच्छित्वा ‘‘कुलघरं गता’’ति सुत्वा वेगेन अनुबन्धित्वा अन्तरामग्गे सम्पापुणि। तस्सापि तत्थेव गब्भवुट्ठानं अहोसि। सो ‘‘किं इदं भद्दे’’ति पुच्छि। सामि एको पुत्तो जातोति। इदानि किं करिस्सामाति? यस्स अत्थाय मयं कुलघरं गच्छाम, तं कम्मं अन्तराव निप्फन्नं, तत्थ गन्त्वा किं करिस्साम, निवत्तामाति द्वेपि एकचित्ता हुत्वा निवत्तिंसु। तस्स दारकस्स च पन्थे जातत्ता पन्थकोति नामं अकंसु। तस्सा नचिरस्सेव अपरोपि गब्भो पतिट्ठहि। सब्बं पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं। तस्सपि दारकस्स पन्थे जातत्ता पठमजातस्स महापन्थकोति नामं कत्वा पच्छाजातस्स चूळपन्थकोति नामं अकंसु।
Atha so puriso gharaṃ āgato taṃ adisvā paṭivissake pucchitvā ‘‘kulagharaṃ gatā’’ti sutvā vegena anubandhitvā antarāmagge sampāpuṇi. Tassāpi tattheva gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. So ‘‘kiṃ idaṃ bhadde’’ti pucchi. Sāmi eko putto jātoti. Idāni kiṃ karissāmāti? Yassa atthāya mayaṃ kulagharaṃ gacchāma, taṃ kammaṃ antarāva nipphannaṃ, tattha gantvā kiṃ karissāma, nivattāmāti dvepi ekacittā hutvā nivattiṃsu. Tassa dārakassa ca panthe jātattā panthakoti nāmaṃ akaṃsu. Tassā nacirasseva aparopi gabbho patiṭṭhahi. Sabbaṃ purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Tassapi dārakassa panthe jātattā paṭhamajātassa mahāpanthakoti nāmaṃ katvā pacchājātassa cūḷapanthakoti nāmaṃ akaṃsu.
ते द्वेपि दारके गहेत्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव गता। तेसं तत्थ वसन्तानं अयं महापन्थकदारको अञ्ञे दारकजने ‘‘चूळपिता महापिता अय्यको अय्यिका’’ति वदन्ते सुत्वा मातरं पटिपुच्छि – ‘‘अम्म, अञ्ञे दारका कथेन्ति ‘अय्यको अय्यिका’ति, किं अम्हाकं ञातका नत्थी’’ति? आम, तात, तुम्हाकं एत्थ ञातका नत्थि, राजगहनगरे पन वो धनसेट्ठि नाम अय्यको, तत्थ तुम्हाकं बहू ञातकाति। कस्मा तत्थ न गच्छथ अम्माति? सा अत्तनो अगमनकारणं पुत्तस्स अकथेत्वा पुत्तेसु पुनप्पुनं कथेन्तेसु सामिकमाह – ‘‘इमे दारका अतिविय मं किलमेन्ति, किं नो मातापितरो दिस्वा मंसं खादिस्सन्ति, एहि दारकानं अय्यककुलं दस्सेमा’’ति। अहं सम्मुखा भवितुं न सक्खिस्सामि, तं पन नयिस्सामीति। ‘‘साधु सामि, येन केनचि उपायेन दारकानं अय्यककुलमेव दट्ठुं वट्टती’’ति द्वेपि जना दारके आदाय अनुपुब्बेन राजगहं पत्वा नगरद्वारे एकिस्सा सालाय निवासं कत्वा दारकमाता द्वे दारके गहेत्वा आगतभावं मातापितूनं आरोचापेसि।
Te dvepi dārake gahetvā attano vasanaṭṭhānameva gatā. Tesaṃ tattha vasantānaṃ ayaṃ mahāpanthakadārako aññe dārakajane ‘‘cūḷapitā mahāpitā ayyako ayyikā’’ti vadante sutvā mātaraṃ paṭipucchi – ‘‘amma, aññe dārakā kathenti ‘ayyako ayyikā’ti, kiṃ amhākaṃ ñātakā natthī’’ti? Āma, tāta, tumhākaṃ ettha ñātakā natthi, rājagahanagare pana vo dhanaseṭṭhi nāma ayyako, tattha tumhākaṃ bahū ñātakāti. Kasmā tattha na gacchatha ammāti? Sā attano agamanakāraṇaṃ puttassa akathetvā puttesu punappunaṃ kathentesu sāmikamāha – ‘‘ime dārakā ativiya maṃ kilamenti, kiṃ no mātāpitaro disvā maṃsaṃ khādissanti, ehi dārakānaṃ ayyakakulaṃ dassemā’’ti. Ahaṃ sammukhā bhavituṃ na sakkhissāmi, taṃ pana nayissāmīti. ‘‘Sādhu sāmi, yena kenaci upāyena dārakānaṃ ayyakakulameva daṭṭhuṃ vaṭṭatī’’ti dvepi janā dārake ādāya anupubbena rājagahaṃ patvā nagaradvāre ekissā sālāya nivāsaṃ katvā dārakamātā dve dārake gahetvā āgatabhāvaṃ mātāpitūnaṃ ārocāpesi.
ते तं सासनं सुत्वा संसारे संसरन्तानं न पुत्तो न धीता नाम नत्थि, ते अम्हाकं महापराधिका, न सक्का तेहि अम्हाकं चक्खुपथे ठातुं। एत्तकं पन धनं गहेत्वा द्वेपि जना फासुकट्ठानं गन्त्वा जीवन्तु, दारके पन इध पेसेन्तूति। सेट्ठिधीता मातापितूहि पेसितं धनं गहेत्वा दारके आगतदूतानं हत्थेयेव दत्वा पेसेसि । दारका अय्यककुले वड्ढन्ति। तेसु चूळपन्थको अतिदहरो, महापन्थको पन अय्यकेन सद्धिं दसबलस्स धम्मकथं सोतुं गच्छति। तस्स निच्चं सत्थु सम्मुखे धम्मं सुणन्तस्स पब्बज्जाय चित्तं नमि। सो अय्यकं आह – ‘‘सचे तुम्हे अनुजानेय्याथ, अहं पब्बज्जेय्य’’न्ति। ‘‘किं वदेसि, तात, मय्हं सकललोकस्सपि पब्बज्जतो तवेव पब्बज्जा भद्दिका। सचे सक्कोसि, पब्बज, ताता’’ति सम्पटिच्छित्वा सत्थु सन्तिकं गतो। सत्था ‘‘किं, महासेट्ठि, दारको ते लद्धो’’ति? ‘‘आम, भन्ते, अयं दारको मय्हं नत्ता, तुम्हाकं सन्तिके पब्बजामीति वदती’’ति आह।
Te taṃ sāsanaṃ sutvā saṃsāre saṃsarantānaṃ na putto na dhītā nāma natthi, te amhākaṃ mahāparādhikā, na sakkā tehi amhākaṃ cakkhupathe ṭhātuṃ. Ettakaṃ pana dhanaṃ gahetvā dvepi janā phāsukaṭṭhānaṃ gantvā jīvantu, dārake pana idha pesentūti. Seṭṭhidhītā mātāpitūhi pesitaṃ dhanaṃ gahetvā dārake āgatadūtānaṃ hattheyeva datvā pesesi . Dārakā ayyakakule vaḍḍhanti. Tesu cūḷapanthako atidaharo, mahāpanthako pana ayyakena saddhiṃ dasabalassa dhammakathaṃ sotuṃ gacchati. Tassa niccaṃ satthu sammukhe dhammaṃ suṇantassa pabbajjāya cittaṃ nami. So ayyakaṃ āha – ‘‘sace tumhe anujāneyyātha, ahaṃ pabbajjeyya’’nti. ‘‘Kiṃ vadesi, tāta, mayhaṃ sakalalokassapi pabbajjato taveva pabbajjā bhaddikā. Sace sakkosi, pabbaja, tātā’’ti sampaṭicchitvā satthu santikaṃ gato. Satthā ‘‘kiṃ, mahāseṭṭhi, dārako te laddho’’ti? ‘‘Āma, bhante, ayaṃ dārako mayhaṃ nattā, tumhākaṃ santike pabbajāmīti vadatī’’ti āha.
सत्था अञ्ञतरं पिण्डचारिकं ‘‘इमं दारकं पब्बाजेही’’ति आणापेसि। थेरो तस्स तचपञ्चककम्मट्ठानं आचिक्खित्वा पब्बाजेसि। सो बहुं बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा परिपुण्णवस्सो उपसम्पदं लभि। उपसम्पन्नो हुत्वा योनिसोमनसिकारे कम्मं करोन्तो चतुन्नं अरूपावचरज्झानानं लाभी हुत्वा झानङ्गेहि वुट्ठाय अरहत्तं पापुणि। इति सो सञ्ञाविवट्टकुसलानं अग्गो जातो। सो झानसुखेन फलसुखेन वीतिनामेन्तो चिन्तेसि – ‘‘सक्का नु खो इमं सुखं चूळपन्थकस्स दातु’’न्ति। ततो अय्यकसेट्ठिस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘महासेट्ठि सचे तुम्हे सम्पटिच्छथ, अहं चूळपन्थकं पब्बाजेय्य’’न्ति आह। पब्बाजेथ, भन्तेति । थेरो चूळपन्थकदारकं पब्बाजेत्वा दससु सीलेसु पतिट्ठापेसि। चूळपन्थकसामणेरो भातिकस्स सन्तिके।
Satthā aññataraṃ piṇḍacārikaṃ ‘‘imaṃ dārakaṃ pabbājehī’’ti āṇāpesi. Thero tassa tacapañcakakammaṭṭhānaṃ ācikkhitvā pabbājesi. So bahuṃ buddhavacanaṃ uggaṇhitvā paripuṇṇavasso upasampadaṃ labhi. Upasampanno hutvā yonisomanasikāre kammaṃ karonto catunnaṃ arūpāvacarajjhānānaṃ lābhī hutvā jhānaṅgehi vuṭṭhāya arahattaṃ pāpuṇi. Iti so saññāvivaṭṭakusalānaṃ aggo jāto. So jhānasukhena phalasukhena vītināmento cintesi – ‘‘sakkā nu kho imaṃ sukhaṃ cūḷapanthakassa dātu’’nti. Tato ayyakaseṭṭhissa santikaṃ gantvā ‘‘mahāseṭṭhi sace tumhe sampaṭicchatha, ahaṃ cūḷapanthakaṃ pabbājeyya’’nti āha. Pabbājetha, bhanteti . Thero cūḷapanthakadārakaṃ pabbājetvā dasasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Cūḷapanthakasāmaṇero bhātikassa santike.
‘‘पदुमं यथा कोकनदं सुगन्धं,
‘‘Padumaṃ yathā kokanadaṃ sugandhaṃ,
पातो सिया फुल्लमवीतगन्धं।
Pāto siyā phullamavītagandhaṃ;
अङ्गीरसं पस्स विरोचमानं,
Aṅgīrasaṃ passa virocamānaṃ,
तपन्तमादिच्चमिवन्तलिक्खे’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१२३; अ॰ नि॰ ५.१९५) –
Tapantamādiccamivantalikkhe’’ti. (saṃ. ni. 1.123; a. ni. 5.195) –
इमं गाथं गण्हाति। गहितगहितपदं उपरूपरिपदं गण्हन्तस्स नस्सति। तस्स इमं गाथं गहेतुं वायमन्तस्सेव चत्तारो मासा अतिक्कन्ता। अथ नं महापन्थको आह – ‘‘चूळपन्थक, त्वं इमस्मिं सासने अभब्बो, चतूहि मासेहि एकगाथम्पि गहेतुं न सक्कोसि, पब्बजितकिच्चं पन त्वं कथं मत्थकं पापेस्ससि, निक्खम इतो’’ति। सो थेरेन पणामितो विहारपच्चन्ते रोदमानो अट्ठासि।
Imaṃ gāthaṃ gaṇhāti. Gahitagahitapadaṃ uparūparipadaṃ gaṇhantassa nassati. Tassa imaṃ gāthaṃ gahetuṃ vāyamantasseva cattāro māsā atikkantā. Atha naṃ mahāpanthako āha – ‘‘cūḷapanthaka, tvaṃ imasmiṃ sāsane abhabbo, catūhi māsehi ekagāthampi gahetuṃ na sakkosi, pabbajitakiccaṃ pana tvaṃ kathaṃ matthakaṃ pāpessasi, nikkhama ito’’ti. So therena paṇāmito vihārapaccante rodamāno aṭṭhāsi.
तेन समयेन सत्था राजगहं उपनिस्साय जीवकम्बवने विहरति। तस्मिं समये जीवको पुरिसं पेसेसि ‘‘पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं सत्थारं निमन्तेही’’ति। तेन खो पन समयेन महापन्थको भत्तुद्देसको होति। सो ‘‘पञ्चन्नं भिक्खुसतानं भिक्खं सम्पटिच्छथ, भन्ते’’ति वुत्तो ‘‘चूळपन्थकं ठपेत्वा सेसानं सम्पटिच्छामी’’ति आह। चूळपन्थको तं कथं सुत्वा भिय्योसोमत्ताय दोमनस्सप्पत्तो अहोसि। सत्था चूळपन्थकस्स खेदं दिस्वा ‘‘चूळपन्थको मयि गते बुज्झिस्सती’’ति गन्त्वा अविदूरे ठाने अत्तानं दस्सेत्वा ‘‘किं त्वं, पन्थक, रोदसी’’ति आह। भाता मं, भन्ते, पणामेतीति। पन्थक, तुय्हं भातिकस्स परपुग्गलानं आसयानुसयञाणं नत्थि, त्वं बुद्धवेनेय्यपुग्गलो नामाति इद्धिया अभिसङ्खरित्वा सुद्धं चोळखण्डं अदासि ‘‘इमं गहेत्वा ‘रजोहरणं रजोहरण’न्ति वत्वा भावेहि पन्थका’’ति।
Tena samayena satthā rājagahaṃ upanissāya jīvakambavane viharati. Tasmiṃ samaye jīvako purisaṃ pesesi ‘‘pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ satthāraṃ nimantehī’’ti. Tena kho pana samayena mahāpanthako bhattuddesako hoti. So ‘‘pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ bhikkhaṃ sampaṭicchatha, bhante’’ti vutto ‘‘cūḷapanthakaṃ ṭhapetvā sesānaṃ sampaṭicchāmī’’ti āha. Cūḷapanthako taṃ kathaṃ sutvā bhiyyosomattāya domanassappatto ahosi. Satthā cūḷapanthakassa khedaṃ disvā ‘‘cūḷapanthako mayi gate bujjhissatī’’ti gantvā avidūre ṭhāne attānaṃ dassetvā ‘‘kiṃ tvaṃ, panthaka, rodasī’’ti āha. Bhātā maṃ, bhante, paṇāmetīti. Panthaka, tuyhaṃ bhātikassa parapuggalānaṃ āsayānusayañāṇaṃ natthi, tvaṃ buddhaveneyyapuggalo nāmāti iddhiyā abhisaṅkharitvā suddhaṃ coḷakhaṇḍaṃ adāsi ‘‘imaṃ gahetvā ‘rajoharaṇaṃ rajoharaṇa’nti vatvā bhāvehi panthakā’’ti.
सो सत्थारा दिन्नं चोळखण्डं ‘‘रजोहरणं रजोहरण’’न्ति हत्थेन परिमज्जन्तो निसीदि। तस्स परिमज्जन्तस्स लोमानि किलिट्ठधातुकानि जातानि। पुन परिमज्जन्तस्स उक्खलिपरिपुञ्छनसदिसं जातं। सो ञाणपरिपाकं आगम्म तत्थ खयवयं पट्ठपेत्वा चिन्तेसि – ‘‘इदं चोळखण्डं पकतिया पण्डरं परिसुद्धं, उपादिन्नकसरीरं निस्साय किलिट्ठं जातं, इदं चित्तम्पि एवंगतिकमेवा’’ति। समाधिं भावेत्वा चत्तारि रूपावचरज्झानानि पादकानि कत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। सो मनोमयज्झानलाभी हुत्वा एको हुत्वा बहुधा, बहुधा हुत्वा एको भवितुं समत्थो अहोसि। अरहत्तमग्गेनेव चस्स तेपिटकञ्च छ अभिञ्ञा च आगमिंसु।
So satthārā dinnaṃ coḷakhaṇḍaṃ ‘‘rajoharaṇaṃ rajoharaṇa’’nti hatthena parimajjanto nisīdi. Tassa parimajjantassa lomāni kiliṭṭhadhātukāni jātāni. Puna parimajjantassa ukkhaliparipuñchanasadisaṃ jātaṃ. So ñāṇaparipākaṃ āgamma tattha khayavayaṃ paṭṭhapetvā cintesi – ‘‘idaṃ coḷakhaṇḍaṃ pakatiyā paṇḍaraṃ parisuddhaṃ, upādinnakasarīraṃ nissāya kiliṭṭhaṃ jātaṃ, idaṃ cittampi evaṃgatikamevā’’ti. Samādhiṃ bhāvetvā cattāri rūpāvacarajjhānāni pādakāni katvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. So manomayajjhānalābhī hutvā eko hutvā bahudhā, bahudhā hutvā eko bhavituṃ samattho ahosi. Arahattamaggeneva cassa tepiṭakañca cha abhiññā ca āgamiṃsu.
पुनदिवसे सत्था एकूनेहि पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं गन्त्वा जीवकस्स निवेसने निसीदि। चूळपन्थको पन अत्तनो भिक्खाय असम्पटिच्छितत्तायेव न गतो। जीवको यागुं दातुं आरभि, सत्था हत्थेन पत्तं पिदहि। कस्मा, भन्ते, न गण्हथाति? विहारे एको भिक्खु अत्थि जीवकाति । सो पुरिसं पहिणि ‘‘गच्छ, भणे, विहारे निसिन्नं अय्यं गहेत्वा एही’’ति। चूळपन्थकत्थेरोपि तस्स पुरिसस्स पुरे आगमनायेव भिक्खुसहस्सं निम्मिनित्वा एकम्पि एकेन असदिसं, एकस्सपि च चीवरविचारणादिसमणकम्मं अञ्ञेन असदिसं अकासि। सो पुरिसो विहारे भिक्खूनं बहुभावं दिस्वा गन्त्वा जीवकस्स कथेसि – ‘‘भन्ते, इमस्मिं विहारे भिक्खुसङ्घो बहुतरो, ततो पक्कोसितब्बं भदन्तं न जानामी’’ति। जीवको सत्थारं पटिपुच्छि – ‘‘कोनामो, भन्ते, विहारे निसिन्नभिक्खू’’ति? चूळपन्थको नाम जीवकाति। गच्छ भो ‘‘चूळपन्थको नाम कतरो’’ति पुच्छित्वा आनेहीति। सो विहारं गन्त्वा ‘‘चूळपन्थको नाम, भन्ते, कतरो’’ति पुच्छि। ‘‘अहं चूळपन्थको अहं चूळपन्थको’’ति भिक्खुसहस्सम्पि कथेसि। सो पुनागन्त्वा जीवकस्स कथेसि ‘‘सहस्समत्ता भिक्खू सब्बेपि ‘अहं चूळपन्थको अहं चूळपन्थको’ति कथेन्ति, अहं ‘असुको नाम पक्कोसितब्बो’ति न जानामी’’ति। जीवकोपि पटिविद्धसच्चताय ‘‘इद्धिमा भिक्खू’’ति नयतो ञत्वा ‘‘पठमं कथनभिक्खुमेव ‘तुम्हे सत्था पक्कोसती’ति वत्वा चीवरकण्णे गण्ह ताता’’ति आह। सो विहारं गन्त्वा तथा अकासि, तावदेव सहस्समत्ता भिक्खू अन्तरधायिंसु। सो थेरं गहेत्वा अगमासि। सत्था तस्मिं खणे यागुं गण्हि।
Punadivase satthā ekūnehi pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ gantvā jīvakassa nivesane nisīdi. Cūḷapanthako pana attano bhikkhāya asampaṭicchitattāyeva na gato. Jīvako yāguṃ dātuṃ ārabhi, satthā hatthena pattaṃ pidahi. Kasmā, bhante, na gaṇhathāti? Vihāre eko bhikkhu atthi jīvakāti . So purisaṃ pahiṇi ‘‘gaccha, bhaṇe, vihāre nisinnaṃ ayyaṃ gahetvā ehī’’ti. Cūḷapanthakattheropi tassa purisassa pure āgamanāyeva bhikkhusahassaṃ nimminitvā ekampi ekena asadisaṃ, ekassapi ca cīvaravicāraṇādisamaṇakammaṃ aññena asadisaṃ akāsi. So puriso vihāre bhikkhūnaṃ bahubhāvaṃ disvā gantvā jīvakassa kathesi – ‘‘bhante, imasmiṃ vihāre bhikkhusaṅgho bahutaro, tato pakkositabbaṃ bhadantaṃ na jānāmī’’ti. Jīvako satthāraṃ paṭipucchi – ‘‘konāmo, bhante, vihāre nisinnabhikkhū’’ti? Cūḷapanthako nāma jīvakāti. Gaccha bho ‘‘cūḷapanthako nāma kataro’’ti pucchitvā ānehīti. So vihāraṃ gantvā ‘‘cūḷapanthako nāma, bhante, kataro’’ti pucchi. ‘‘Ahaṃ cūḷapanthako ahaṃ cūḷapanthako’’ti bhikkhusahassampi kathesi. So punāgantvā jīvakassa kathesi ‘‘sahassamattā bhikkhū sabbepi ‘ahaṃ cūḷapanthako ahaṃ cūḷapanthako’ti kathenti, ahaṃ ‘asuko nāma pakkositabbo’ti na jānāmī’’ti. Jīvakopi paṭividdhasaccatāya ‘‘iddhimā bhikkhū’’ti nayato ñatvā ‘‘paṭhamaṃ kathanabhikkhumeva ‘tumhe satthā pakkosatī’ti vatvā cīvarakaṇṇe gaṇha tātā’’ti āha. So vihāraṃ gantvā tathā akāsi, tāvadeva sahassamattā bhikkhū antaradhāyiṃsu. So theraṃ gahetvā agamāsi. Satthā tasmiṃ khaṇe yāguṃ gaṇhi.
दसबले भत्तकिच्चं कत्वा विहारं गते धम्मसभायं कथा उदपादि ‘‘याव महन्ता वत बुद्धा नाम चत्तारो मासे एकगाथं गण्हितुं असक्कोन्तं भिक्खुं एवंमहिद्धिकं अकंसू’’ति। सत्था तेसं भिक्खूनं चित्ताचारं ञत्वा गन्त्वा पञ्ञत्तासने निसज्ज ‘‘किं वदेथ, भिक्खवे’’ति पुच्छि। न भगवा अञ्ञं किञ्चि कथेम, चूळपन्थकेन तुम्हाकं सन्तिका महालाभो लद्धोति तुम्हाकंयेव गुणं कथेमाति। अनच्छरियं, भिक्खवे, इदानि मय्हं ओवादं कत्वा लोकुत्तरदायज्जलाभो, अयं अतीतेपि अपरिपक्कञाणे ठितस्स मय्हं ओवादं कत्वा लोकियदायज्जं लभीति। भिक्खू ‘‘कदा, भन्ते’’ति आयाचिंसु। सत्था तेसं भिक्खूनं अतीतं आहरित्वा दस्सेसि।
Dasabale bhattakiccaṃ katvā vihāraṃ gate dhammasabhāyaṃ kathā udapādi ‘‘yāva mahantā vata buddhā nāma cattāro māse ekagāthaṃ gaṇhituṃ asakkontaṃ bhikkhuṃ evaṃmahiddhikaṃ akaṃsū’’ti. Satthā tesaṃ bhikkhūnaṃ cittācāraṃ ñatvā gantvā paññattāsane nisajja ‘‘kiṃ vadetha, bhikkhave’’ti pucchi. Na bhagavā aññaṃ kiñci kathema, cūḷapanthakena tumhākaṃ santikā mahālābho laddhoti tumhākaṃyeva guṇaṃ kathemāti. Anacchariyaṃ, bhikkhave, idāni mayhaṃ ovādaṃ katvā lokuttaradāyajjalābho, ayaṃ atītepi aparipakkañāṇe ṭhitassa mayhaṃ ovādaṃ katvā lokiyadāyajjaṃ labhīti. Bhikkhū ‘‘kadā, bhante’’ti āyāciṃsu. Satthā tesaṃ bhikkhūnaṃ atītaṃ āharitvā dassesi.
भिक्खवे, अतीते बाराणसीनगरे ब्रह्मदत्तो नाम राजा रज्जं कारेसि। तस्मिं समये चूळकसेट्ठि नाम पण्डितो ब्यत्तो सब्बनिमित्तानि जानाति। सो एकदिवसं राजूपट्ठानं गच्छन्तो अन्तरवीथियं मतमूसिकं दिस्वा तस्मिं खणे नक्खत्तं समानेत्वा इदमाह – ‘‘सक्का चक्खुमता कुलपुत्तेन इमं उन्दूरं गहेत्वा दारभरणञ्च कातुं कम्मन्ते च पयोजेतु’’न्ति। अञ्ञतरो दुग्गतकुलपुत्तो तं सेट्ठिस्स वचनं सुत्वा ‘‘नायं अजानित्वा कथेस्सती’’ति मूसिकं गहेत्वा एकस्मिं आपणे बिळारस्सत्थाय दत्वा काकणिकं लभि। ताय काकणिकाय फाणितं किणित्वा एकेन कुटेन पानीयं गण्हित्वा अरञ्ञतो आगच्छन्ते मालाकारे दिस्वा थोकं थोकं फाणितखण्डं दत्वा उळुङ्केन पानीयं अदासि। ते तस्स एकेकं पुप्फमुट्ठिं अदंसु। सो तेन पुप्फमूलेन पुनदिवसेपि फाणितञ्च पानीयघटञ्च गहेत्वा पुप्फाराममेव गतो। तस्स तंदिवसं मालाकारा अड्ढओचितके पुप्फगच्छे दत्वा अगमंसु। सो नचिरस्सेव इमिना उपायेन अट्ठ कहापणे लभि।
Bhikkhave, atīte bārāṇasīnagare brahmadatto nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tasmiṃ samaye cūḷakaseṭṭhi nāma paṇḍito byatto sabbanimittāni jānāti. So ekadivasaṃ rājūpaṭṭhānaṃ gacchanto antaravīthiyaṃ matamūsikaṃ disvā tasmiṃ khaṇe nakkhattaṃ samānetvā idamāha – ‘‘sakkā cakkhumatā kulaputtena imaṃ undūraṃ gahetvā dārabharaṇañca kātuṃ kammante ca payojetu’’nti. Aññataro duggatakulaputto taṃ seṭṭhissa vacanaṃ sutvā ‘‘nāyaṃ ajānitvā kathessatī’’ti mūsikaṃ gahetvā ekasmiṃ āpaṇe biḷārassatthāya datvā kākaṇikaṃ labhi. Tāya kākaṇikāya phāṇitaṃ kiṇitvā ekena kuṭena pānīyaṃ gaṇhitvā araññato āgacchante mālākāre disvā thokaṃ thokaṃ phāṇitakhaṇḍaṃ datvā uḷuṅkena pānīyaṃ adāsi. Te tassa ekekaṃ pupphamuṭṭhiṃ adaṃsu. So tena pupphamūlena punadivasepi phāṇitañca pānīyaghaṭañca gahetvā pupphārāmameva gato. Tassa taṃdivasaṃ mālākārā aḍḍhaocitake pupphagacche datvā agamaṃsu. So nacirasseva iminā upāyena aṭṭha kahāpaṇe labhi.
पुन एकस्मिं वातवुट्ठिदिवसे छड्डितउय्यानं गन्त्वा पतितदारूनं रासिं कत्वा निसिन्नो राजकुम्भकारस्स सन्तिका सोळस कहापणे लभि। सो चतुवीसतिया कहापणेसु जातेसु ‘‘अत्थि अयं उपायो मय्ह’’न्ति नगरद्वारतो अविदूरे ठाने एकं पानीयचाटिं ठपेत्वा पञ्चसते तिणहारके पानीयेन उपट्ठहि। ते आहंसु – ‘‘त्वं, सम्म, अम्हाकं बहुपकारो, किं ते करोमा’’ति? सोपि ‘‘मय्हं किच्चे उप्पन्ने करिस्सथा’’ति वत्वा इतो चितो च विचरन्तो थलपथकम्मिकेन च जलपथकम्मिकेन च सद्धिं मित्तसन्थवं अकासि। तस्स थलपथकम्मिको ‘‘स्वे इमं नगरं अस्सवाणिजको पञ्च अस्ससतानि गहेत्वा आगमिस्सती’’ति आचिक्खि। सो तस्स वचनं सुत्वा तिणहारकानं सञ्ञं दत्वा एकेकं तिणकलापं दिगुणं कत्वा आहरापेसि। अथ सो अस्सानं नगरं पविट्ठवेलाय तिणकलापसहस्सं अन्तरद्वारे रासिं कत्वा निसीदि। अस्सवाणिजो सकलनगरे अस्सानं चारिं अलभित्वा तस्स सहस्सं दत्वा तं तिणं गण्हि।
Puna ekasmiṃ vātavuṭṭhidivase chaḍḍitauyyānaṃ gantvā patitadārūnaṃ rāsiṃ katvā nisinno rājakumbhakārassa santikā soḷasa kahāpaṇe labhi. So catuvīsatiyā kahāpaṇesu jātesu ‘‘atthi ayaṃ upāyo mayha’’nti nagaradvārato avidūre ṭhāne ekaṃ pānīyacāṭiṃ ṭhapetvā pañcasate tiṇahārake pānīyena upaṭṭhahi. Te āhaṃsu – ‘‘tvaṃ, samma, amhākaṃ bahupakāro, kiṃ te karomā’’ti? Sopi ‘‘mayhaṃ kicce uppanne karissathā’’ti vatvā ito cito ca vicaranto thalapathakammikena ca jalapathakammikena ca saddhiṃ mittasanthavaṃ akāsi. Tassa thalapathakammiko ‘‘sve imaṃ nagaraṃ assavāṇijako pañca assasatāni gahetvā āgamissatī’’ti ācikkhi. So tassa vacanaṃ sutvā tiṇahārakānaṃ saññaṃ datvā ekekaṃ tiṇakalāpaṃ diguṇaṃ katvā āharāpesi. Atha so assānaṃ nagaraṃ paviṭṭhavelāya tiṇakalāpasahassaṃ antaradvāre rāsiṃ katvā nisīdi. Assavāṇijo sakalanagare assānaṃ cāriṃ alabhitvā tassa sahassaṃ datvā taṃ tiṇaṃ gaṇhi.
ततो कतिपाहच्चयेनस्स समुद्दकम्मिकसहायको आरोचेसि ‘‘पट्टनं महानावा आगता’’ति। सो ‘‘अत्थि अयं उपायो’’ति अट्ठहि कहापणेहि सब्बपरिवारसम्पन्नं तावकालिकं रथं गहेत्वा नावापट्टनं गन्त्वा एकं अङ्गुलिमुद्दिकं नाविकस्स सच्चकारं दत्वा अविदूरे ठाने साणिं परिक्खिपापेत्वा तत्थ निसिन्नो पुरिसे आणापेसि ‘‘बाहिरकेसु वाणिजेसु आगतेसु ततियेन पटिहारेन आरोचेथा’’ति। ‘‘नावा आगता’’ति सुत्वा बाराणसितो सतमत्ता वाणिजा ‘‘भण्डं गण्हामा’’ति आगमंसु। भण्डं तुम्हे न लभिस्सथ, असुकट्ठाने नाम महावाणिजेन सच्चकारो दिन्नोति। ते तेसं सुत्वा तस्स सन्तिकं आगता, पादमूलिकपुरिसा पुरिमसञ्ञावसेन ततियेन पाटिहारेन तेसं आगतभावं आरोचेसुं। ते सतमत्तापि वाणिजा एकेकं सहस्सं दत्वा तेन सद्धिं नावाय पत्तिका हुत्वा पुन एकेकं सहस्सं दत्वा पत्तिं विस्सज्जापेत्वा भण्डं अत्तनो सन्तकं अकंसु। सो पुरिसो द्वे सतसहस्सानि गहेत्वा बाराणसिं आगन्त्वा ‘‘कतञ्ञुना भवितुं वट्टती’’ति एकं सतसहस्सं गहेत्वा चूळसेट्ठिस्स सन्तिकं गतो।
Tato katipāhaccayenassa samuddakammikasahāyako ārocesi ‘‘paṭṭanaṃ mahānāvā āgatā’’ti. So ‘‘atthi ayaṃ upāyo’’ti aṭṭhahi kahāpaṇehi sabbaparivārasampannaṃ tāvakālikaṃ rathaṃ gahetvā nāvāpaṭṭanaṃ gantvā ekaṃ aṅgulimuddikaṃ nāvikassa saccakāraṃ datvā avidūre ṭhāne sāṇiṃ parikkhipāpetvā tattha nisinno purise āṇāpesi ‘‘bāhirakesu vāṇijesu āgatesu tatiyena paṭihārena ārocethā’’ti. ‘‘Nāvā āgatā’’ti sutvā bārāṇasito satamattā vāṇijā ‘‘bhaṇḍaṃ gaṇhāmā’’ti āgamaṃsu. Bhaṇḍaṃ tumhe na labhissatha, asukaṭṭhāne nāma mahāvāṇijena saccakāro dinnoti. Te tesaṃ sutvā tassa santikaṃ āgatā, pādamūlikapurisā purimasaññāvasena tatiyena pāṭihārena tesaṃ āgatabhāvaṃ ārocesuṃ. Te satamattāpi vāṇijā ekekaṃ sahassaṃ datvā tena saddhiṃ nāvāya pattikā hutvā puna ekekaṃ sahassaṃ datvā pattiṃ vissajjāpetvā bhaṇḍaṃ attano santakaṃ akaṃsu. So puriso dve satasahassāni gahetvā bārāṇasiṃ āgantvā ‘‘kataññunā bhavituṃ vaṭṭatī’’ti ekaṃ satasahassaṃ gahetvā cūḷaseṭṭhissa santikaṃ gato.
अथ तं चूळसेट्ठि ‘‘किं ते, तात, कत्वा इदं धनं लद्ध’’न्ति पुच्छि। सो ‘‘तुम्हेहि कथितउपाये ठत्वा चतुमासब्भन्तरेयेव लद्ध’’न्ति आह। सेट्ठि तस्स वचनं सुत्वा ‘‘इदानि एवरूपं दारकं परसन्तकं कातुं न वट्टती’’ति वयप्पत्तं धीतरं दत्वा सकलकुटुम्बस्स सामिकं अकासि। सोपि कुलपुत्तो सेट्ठिनो अच्चयेन तस्मिं नगरे सेट्ठिट्ठानं गहेत्वा यावतायुकं ठत्वा यथाकम्मं गतो। सत्था द्वे वत्थूनि कथेत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा अभिसम्बुद्धकाले इमं गाथमाह –
Atha taṃ cūḷaseṭṭhi ‘‘kiṃ te, tāta, katvā idaṃ dhanaṃ laddha’’nti pucchi. So ‘‘tumhehi kathitaupāye ṭhatvā catumāsabbhantareyeva laddha’’nti āha. Seṭṭhi tassa vacanaṃ sutvā ‘‘idāni evarūpaṃ dārakaṃ parasantakaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti vayappattaṃ dhītaraṃ datvā sakalakuṭumbassa sāmikaṃ akāsi. Sopi kulaputto seṭṭhino accayena tasmiṃ nagare seṭṭhiṭṭhānaṃ gahetvā yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gato. Satthā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā abhisambuddhakāle imaṃ gāthamāha –
‘‘अप्पकेनपि मेधावी, पाभतेन विचक्खणो।
‘‘Appakenapi medhāvī, pābhatena vicakkhaṇo;
समुट्ठापेति अत्तानं, अणुं अग्गिंव सन्धम’’न्ति॥ (जा॰ १.१.४)।
Samuṭṭhāpeti attānaṃ, aṇuṃ aggiṃva sandhama’’nti. (jā. 1.1.4);
इति सत्था धम्मसभायं सन्निसिन्नानं इमं कारणं दस्सेसि। अयं द्विन्नम्पि महासावकानं पुब्बपत्थनतो पट्ठाय अनुपुब्बिकथा। अपरभागे पन सत्था अरियगणपरिवुतो धम्मासने निसिन्नो मनोमयं कायं अभिनिम्मिनन्तानं चेतोविवट्टकुसलानञ्च चूळपन्थकत्थेरं अग्गट्ठाने ठपेसि, सञ्ञाविवट्टकुसलानं महापन्थकन्ति।
Iti satthā dhammasabhāyaṃ sannisinnānaṃ imaṃ kāraṇaṃ dassesi. Ayaṃ dvinnampi mahāsāvakānaṃ pubbapatthanato paṭṭhāya anupubbikathā. Aparabhāge pana satthā ariyagaṇaparivuto dhammāsane nisinno manomayaṃ kāyaṃ abhinimminantānaṃ cetovivaṭṭakusalānañca cūḷapanthakattheraṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi, saññāvivaṭṭakusalānaṃ mahāpanthakanti.
सुभूतित्थेरवत्थु
Subhūtittheravatthu
२०१. ततिये अरणविहारीनन्ति निक्किलेसविहारीनं। रणन्ति हि रागादयो किलेसा वुच्चन्ति, तेसं अभावेन निक्किलेसविहारो अरणविहारो नाम। सो येसं अत्थि, ते अरणविहारिनो। तेसं अरणविहारीनं सुभूतित्थेरो अग्गोति। किञ्चापि हि अञ्ञेपि खीणासवा अरणविहारिनोव, थेरेन पन धम्मदेसनाय एतं नामं लद्धं। अञ्ञे हि भिक्खू धम्मं देसेन्तो उद्दिस्सकं कत्वा वण्णं वा अवण्णं वा कथेन्ति, थेरो पन धम्मं देसेन्तो सत्थारा देसितनियामतो अनोक्कमित्वा देसेति, तस्मा अरणविहारीनं अग्गो नाम जातो।
201. Tatiye araṇavihārīnanti nikkilesavihārīnaṃ. Raṇanti hi rāgādayo kilesā vuccanti, tesaṃ abhāvena nikkilesavihāro araṇavihāro nāma. So yesaṃ atthi, te araṇavihārino. Tesaṃ araṇavihārīnaṃ subhūtitthero aggoti. Kiñcāpi hi aññepi khīṇāsavā araṇavihārinova, therena pana dhammadesanāya etaṃ nāmaṃ laddhaṃ. Aññe hi bhikkhū dhammaṃ desento uddissakaṃ katvā vaṇṇaṃ vā avaṇṇaṃ vā kathenti, thero pana dhammaṃ desento satthārā desitaniyāmato anokkamitvā deseti, tasmā araṇavihārīnaṃ aggo nāma jāto.
२०२. चतुत्थे दक्खिणेय्यानन्ति दक्खिणारहानं। तत्थ किञ्चापि अञ्ञेपि खीणासवा अग्गदक्खिणेय्या, थेरो पन पिण्डाय चरन्तो घरे घरे मेत्ताझानं समापज्जित्वा समापत्तितो वुट्ठाय भिक्खं गण्हाति ‘‘एवं भिक्खादायकानं महप्फलं भविस्सती’’ति। तस्मा दक्खिणेय्यानं अग्गोति वुत्तो। अत्तभावो पनस्स सुसमिद्धो, अलङ्कततोरणं विय चित्तपटो विय च अतिविय विरोचति। तस्मा सुभूतीति वुच्चति।
202. Catutthe dakkhiṇeyyānanti dakkhiṇārahānaṃ. Tattha kiñcāpi aññepi khīṇāsavā aggadakkhiṇeyyā, thero pana piṇḍāya caranto ghare ghare mettājhānaṃ samāpajjitvā samāpattito vuṭṭhāya bhikkhaṃ gaṇhāti ‘‘evaṃ bhikkhādāyakānaṃ mahapphalaṃ bhavissatī’’ti. Tasmā dakkhiṇeyyānaṃ aggoti vutto. Attabhāvo panassa susamiddho, alaṅkatatoraṇaṃ viya cittapaṭo viya ca ativiya virocati. Tasmā subhūtīti vuccati.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरे भगवति अनुप्पन्नेयेव हंसवतीनगरे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति, नन्दमाणवोतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा तत्थ सारं अपस्सन्तो अत्तनो परिवारेहि चतुचत्तालीसाय माणवकसहस्सेहि सद्धिं पब्बतपादे इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेसि, अन्तेवासिकेपि झानलाभिनो अकासि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttare bhagavati anuppanneyeva haṃsavatīnagare brāhmaṇamahāsālakule nibbatti, nandamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto tayo vede uggaṇhitvā tattha sāraṃ apassanto attano parivārehi catucattālīsāya māṇavakasahassehi saddhiṃ pabbatapāde isipabbajjaṃ pabbajitvā pañca abhiññā aṭṭha samāpattiyo nibbattesi, antevāsikepi jhānalābhino akāsi.
तस्मिं समये पदुमुत्तरो भगवा लोके निब्बत्तित्वा हंसवतीनगरं उपनिस्साय विहरन्तो एकदिवसं पच्चूससमये लोकं ओलोकेन्तो नन्दतापसस्स अन्तेवासिकानं जटिलानं अरहत्तूपनिस्सयं नन्दतापसस्स च द्वीहङ्गेहि समन्नागतस्स सावकस्स ठानन्तरपत्थनं दिस्वा पातोव सरीरपटिजग्गनं कत्वा पुब्बण्हसमयं पत्तचीवरमादाय सारिपुत्तत्थेरस्स वत्थुम्हि वुत्तनयेनेव नन्दतापसस्स अस्समं अगमासि। तत्थ फलाफलदानञ्च पुप्फासनपञ्ञापनञ्च निरोधसमापत्तिसमापज्जनञ्च वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Tasmiṃ samaye padumuttaro bhagavā loke nibbattitvā haṃsavatīnagaraṃ upanissāya viharanto ekadivasaṃ paccūsasamaye lokaṃ olokento nandatāpasassa antevāsikānaṃ jaṭilānaṃ arahattūpanissayaṃ nandatāpasassa ca dvīhaṅgehi samannāgatassa sāvakassa ṭhānantarapatthanaṃ disvā pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā pubbaṇhasamayaṃ pattacīvaramādāya sāriputtattherassa vatthumhi vuttanayeneva nandatāpasassa assamaṃ agamāsi. Tattha phalāphaladānañca pupphāsanapaññāpanañca nirodhasamāpattisamāpajjanañca vuttanayeneva veditabbaṃ.
सत्था पन निरोधा वुट्ठितो अरणविहारिअङ्गेन च दक्खिणेय्यङ्गेन चाति द्वीहङ्गेहि समन्नागतं एकं सावकं ‘‘इसिगणस्स पुप्फासनानुमोदनं करोही’’ति आणापेसि। सो अत्तनो विसये ठत्वा तेपिटकं सम्मसित्वा अनुमोदनं अकासि। तस्स देसनावसाने सत्था सयं धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने सब्बे चतुचत्तालीससहस्सापि तापसा अरहत्तं पापुणिंसु। नन्दतापसो पन अनुमोदकस्स भिक्खुनो निमित्तं गण्हित्वा सत्थु देसनानुसारेन ञाणं पेसेतुं नासक्खि। सत्था ‘‘एथ, भिक्खवो’’ति सेसभिक्खूनं हत्थं पसारेसि। सब्बेपि अन्तरहितकेसमस्सू इद्धिमयपरिक्खारा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय अहेसुं।
Satthā pana nirodhā vuṭṭhito araṇavihāriaṅgena ca dakkhiṇeyyaṅgena cāti dvīhaṅgehi samannāgataṃ ekaṃ sāvakaṃ ‘‘isigaṇassa pupphāsanānumodanaṃ karohī’’ti āṇāpesi. So attano visaye ṭhatvā tepiṭakaṃ sammasitvā anumodanaṃ akāsi. Tassa desanāvasāne satthā sayaṃ dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne sabbe catucattālīsasahassāpi tāpasā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Nandatāpaso pana anumodakassa bhikkhuno nimittaṃ gaṇhitvā satthu desanānusārena ñāṇaṃ pesetuṃ nāsakkhi. Satthā ‘‘etha, bhikkhavo’’ti sesabhikkhūnaṃ hatthaṃ pasāresi. Sabbepi antarahitakesamassū iddhimayaparikkhārā vassasaṭṭhikattherā viya ahesuṃ.
नन्दतापसो तथागतं वन्दित्वा सम्मुखे ठितो आह – ‘‘भन्ते, येन भिक्खुना इसिगणस्स पुप्फासनानुमोदना कता, को नामोयं तुम्हाकं सासने’’ति? अरणविहारिअङ्गेन च दक्खिणेय्यङ्गेन च एतदग्गं पत्तो एसोति। ‘‘भन्ते, अहम्पि इमिना सत्ताहकतेन अधिकारकम्मेन अञ्ञं सम्पत्तिं न पत्थेमि, अनागते पनाहं एकस्स बुद्धस्स सासने अयं थेरो विय द्वीहङ्गेहि समन्नागतो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था अनन्तरायं दिस्वा ब्याकरित्वा पक्कामि। नन्दतापसोपि कालेन कालं दसबलस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा अपरिहीनज्झानो ब्रह्मलोके निब्बत्तो। इदमस्स कल्याणकम्मं। अन्तरा पन कम्मं न कथियति।
Nandatāpaso tathāgataṃ vanditvā sammukhe ṭhito āha – ‘‘bhante, yena bhikkhunā isigaṇassa pupphāsanānumodanā katā, ko nāmoyaṃ tumhākaṃ sāsane’’ti? Araṇavihāriaṅgena ca dakkhiṇeyyaṅgena ca etadaggaṃ patto esoti. ‘‘Bhante, ahampi iminā sattāhakatena adhikārakammena aññaṃ sampattiṃ na patthemi, anāgate panāhaṃ ekassa buddhassa sāsane ayaṃ thero viya dvīhaṅgehi samannāgato bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā anantarāyaṃ disvā byākaritvā pakkāmi. Nandatāpasopi kālena kālaṃ dasabalassa santike dhammaṃ sutvā aparihīnajjhāno brahmaloke nibbatto. Idamassa kalyāṇakammaṃ. Antarā pana kammaṃ na kathiyati.
सो कप्पसतसहस्सं अतिक्कमित्वा सावत्थियं सुमनसेट्ठिस्स गेहे निब्बत्ति, सुभूतीतिस्स नामं अकंसु। अपरभागे अम्हाकं सत्था लोके निब्बत्तो राजगहं उपनिस्साय विहरति। तदा अनाथपिण्डिको सेट्ठि सावत्थियं उट्ठानकभण्डं गहेत्वा अत्तनो सहायकस्स राजगहसेट्ठिनो घरं गतो सत्थु उप्पन्नभावं ञत्वा सत्थारं सीतवने विहरन्तं उपसङ्कमित्वा पठमदस्सनेनेव सोतापत्तिफले पतिट्ठाय सत्थारं सावत्थिं आगमनत्थाय याचित्वा पञ्चचत्तालीसयोजने मग्गे योजने योजने सतसहस्सपरिच्चागेन विहारे पतिट्ठापेत्वा सावत्थियं राजमानेन अट्ठकरीसप्पमाणं जेतराजकुमारस्स उय्यानभूमिं कोटिसन्थारेन किणित्वा तत्थ भगवतो विहारं कारेत्वा अदासि। विहारमहदिवसे अयं सुभूतिकुटिम्बिको अनाथपिण्डिकसेट्ठिना सद्धिं गन्त्वा धम्मं सुणन्तो सद्धं पटिलभित्वा पब्बजि। सो उपसम्पन्नो द्वे मातिका पगुणं कत्वा कम्मट्ठानं कथापेत्वा अरञ्ञे समणधम्मं करोन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा मेत्ताझानं पादकं कत्वा अरहत्तं पापुणि। धम्मं देसेन्तो वुत्तनयेनेव धम्मं कथेति, पिण्डाय चरन्तो वुत्तनयेनेव मेत्ताझानतो वुट्ठाय भिक्खं गण्हाति। अथ नं सत्था इमं कारणद्वयं पटिच्च अरणविहारीनञ्च दक्खिणेय्यानञ्च भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
So kappasatasahassaṃ atikkamitvā sāvatthiyaṃ sumanaseṭṭhissa gehe nibbatti, subhūtītissa nāmaṃ akaṃsu. Aparabhāge amhākaṃ satthā loke nibbatto rājagahaṃ upanissāya viharati. Tadā anāthapiṇḍiko seṭṭhi sāvatthiyaṃ uṭṭhānakabhaṇḍaṃ gahetvā attano sahāyakassa rājagahaseṭṭhino gharaṃ gato satthu uppannabhāvaṃ ñatvā satthāraṃ sītavane viharantaṃ upasaṅkamitvā paṭhamadassaneneva sotāpattiphale patiṭṭhāya satthāraṃ sāvatthiṃ āgamanatthāya yācitvā pañcacattālīsayojane magge yojane yojane satasahassapariccāgena vihāre patiṭṭhāpetvā sāvatthiyaṃ rājamānena aṭṭhakarīsappamāṇaṃ jetarājakumārassa uyyānabhūmiṃ koṭisanthārena kiṇitvā tattha bhagavato vihāraṃ kāretvā adāsi. Vihāramahadivase ayaṃ subhūtikuṭimbiko anāthapiṇḍikaseṭṭhinā saddhiṃ gantvā dhammaṃ suṇanto saddhaṃ paṭilabhitvā pabbaji. So upasampanno dve mātikā paguṇaṃ katvā kammaṭṭhānaṃ kathāpetvā araññe samaṇadhammaṃ karonto vipassanaṃ vaḍḍhetvā mettājhānaṃ pādakaṃ katvā arahattaṃ pāpuṇi. Dhammaṃ desento vuttanayeneva dhammaṃ katheti, piṇḍāya caranto vuttanayeneva mettājhānato vuṭṭhāya bhikkhaṃ gaṇhāti. Atha naṃ satthā imaṃ kāraṇadvayaṃ paṭicca araṇavihārīnañca dakkhiṇeyyānañca bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
खदिरवनियरेवतत्थेरवत्थु
Khadiravaniyarevatattheravatthu
२०३. पञ्चमे आरञ्ञकानन्ति अरञ्ञवासीनं। रेवतो खदिरवनियोति धम्मसेनापतित्थेरस्स कनिट्ठभातिको। सो यथा अञ्ञे थेरा अरञ्ञे वसमाना वनसभागं उदकसभागं भिक्खाचारसभागञ्च सल्लक्खेत्वा अरञ्ञे वसन्ति, न एवं वसि। एतानि पन सभागानि अनादियित्वा उज्जङ्गलसक्खरपासाणविसमे खदिरवने पटिवसति। तस्मा आरञ्ञकानं अग्गोति वुत्तो।
203. Pañcame āraññakānanti araññavāsīnaṃ. Revato khadiravaniyoti dhammasenāpatittherassa kaniṭṭhabhātiko. So yathā aññe therā araññe vasamānā vanasabhāgaṃ udakasabhāgaṃ bhikkhācārasabhāgañca sallakkhetvā araññe vasanti, na evaṃ vasi. Etāni pana sabhāgāni anādiyitvā ujjaṅgalasakkharapāsāṇavisame khadiravane paṭivasati. Tasmā āraññakānaṃ aggoti vutto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर अतीते पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे निब्बत्तो महागङ्गाय पयागपतिट्ठानतित्थे नावाकम्मं करोन्तो पटिवसति। तस्मिं समये सत्था सतसहस्सभिक्खुपरिवारो चारिकं चरन्तो पयागपतिट्ठानतित्थं सम्पापुणि। सो दसबलं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘मय्हं कालेन कालं बुद्धदस्सनं नाम नत्थि, अयं मे कल्याणकम्मायूहनक्खणो’’ति नावासङ्घाटं बन्धापेत्वा उपरि चेलवितानं कारेत्वा गन्धमालादामानि ओसारेत्वा हेट्ठा वरपोत्थकं चित्तत्थरणं अत्थरापेत्वा सपरिवारं सत्थारं परतीरं तारेसि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira atīte padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare nibbatto mahāgaṅgāya payāgapatiṭṭhānatitthe nāvākammaṃ karonto paṭivasati. Tasmiṃ samaye satthā satasahassabhikkhuparivāro cārikaṃ caranto payāgapatiṭṭhānatitthaṃ sampāpuṇi. So dasabalaṃ disvā cintesi – ‘‘mayhaṃ kālena kālaṃ buddhadassanaṃ nāma natthi, ayaṃ me kalyāṇakammāyūhanakkhaṇo’’ti nāvāsaṅghāṭaṃ bandhāpetvā upari celavitānaṃ kāretvā gandhamālādāmāni osāretvā heṭṭhā varapotthakaṃ cittattharaṇaṃ attharāpetvā saparivāraṃ satthāraṃ paratīraṃ tāresi.
तस्मिं समये सत्था एकं आरञ्ञकं भिक्खुं एतदग्गे ठपेसि। सो नाविको तं दिस्वा ‘‘मयापि एवमेवं अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने आरञ्ञकानं अग्गेन भवितुं वट्टती’’ति सत्थारं निमन्तेत्वा सत्ताहं महादानं दत्वा सत्थु पादमूले निपज्जित्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हेहि एतदग्गे ठपितो सो भिक्खु विय अहम्पि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने आरञ्ञकानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था अनन्तरायं दिस्वा ‘‘अनागते गोतमबुद्धस्स सासने त्वं आरञ्ञकानं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि। अन्तरा पन अञ्ञं कम्मं न कथियति।
Tasmiṃ samaye satthā ekaṃ āraññakaṃ bhikkhuṃ etadagge ṭhapesi. So nāviko taṃ disvā ‘‘mayāpi evamevaṃ anāgate ekassa buddhassa sāsane āraññakānaṃ aggena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti satthāraṃ nimantetvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā satthu pādamūle nipajjitvā, ‘‘bhante, tumhehi etadagge ṭhapito so bhikkhu viya ahampi anāgate ekassa buddhassa sāsane āraññakānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā anantarāyaṃ disvā ‘‘anāgate gotamabuddhassa sāsane tvaṃ āraññakānaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā pakkāmi. Antarā pana aññaṃ kammaṃ na kathiyati.
सो यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे मगधक्खेत्ते नालकब्राह्मणगामे सारीब्राह्मणिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गहेत्वा तिण्णं भातिकानं तिस्सन्नञ्च भगिनीनं सब्बकनिट्ठो हुत्वा निब्बत्ति, रेवतोतिस्स नामं अकंसु। अथस्स मातापितरो चिन्तेसुं – ‘‘वड्ढितवड्ढिते दारके समणा सक्यपुत्तिया नेत्वा पब्बाजेन्ति, अम्हाकं पुत्तं रेवतं दहरमेव घरबन्धनेन बन्धिस्सामा’’ति समानकुलतो दारिकं आनेत्वा रेवतस्स अय्यिकं वन्दापेत्वा, ‘‘अम्म, तव अय्यिकाय महल्लकतरा होही’’ति आहंसु। रेवतो तेसं कथं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं दारिका दहरा पठमवये ठिता, इमिस्सा किर एवंविधं रूपं मम अय्यिकाय रूपसदिसं भविस्सति, पुच्छिस्सामि ताव नेसं अधिप्पाय’’न्ति चिन्तेत्वा आह – ‘‘तुम्हे किं कथेथा’’ति? तात, ‘‘अयं दारिका अय्यिका विय ते जरं पापुणातू’’ति वदामाति। सो ‘‘इमिस्सा रूपं एवंविधं भविस्सती’’ति पुच्छि। तात, किं वदेसि, महापुञ्ञा एवंविधा होन्तीति।
So yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadhakkhette nālakabrāhmaṇagāme sārībrāhmaṇiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gahetvā tiṇṇaṃ bhātikānaṃ tissannañca bhaginīnaṃ sabbakaniṭṭho hutvā nibbatti, revatotissa nāmaṃ akaṃsu. Athassa mātāpitaro cintesuṃ – ‘‘vaḍḍhitavaḍḍhite dārake samaṇā sakyaputtiyā netvā pabbājenti, amhākaṃ puttaṃ revataṃ daharameva gharabandhanena bandhissāmā’’ti samānakulato dārikaṃ ānetvā revatassa ayyikaṃ vandāpetvā, ‘‘amma, tava ayyikāya mahallakatarā hohī’’ti āhaṃsu. Revato tesaṃ kathaṃ sutvā cintesi – ‘‘ayaṃ dārikā daharā paṭhamavaye ṭhitā, imissā kira evaṃvidhaṃ rūpaṃ mama ayyikāya rūpasadisaṃ bhavissati, pucchissāmi tāva nesaṃ adhippāya’’nti cintetvā āha – ‘‘tumhe kiṃ kathethā’’ti? Tāta, ‘‘ayaṃ dārikā ayyikā viya te jaraṃ pāpuṇātū’’ti vadāmāti. So ‘‘imissā rūpaṃ evaṃvidhaṃ bhavissatī’’ti pucchi. Tāta, kiṃ vadesi, mahāpuññā evaṃvidhā hontīti.
सो चिन्तेसि – ‘‘इदं किर रूपं इमिना नियामेन वलित्तचं भविस्सति पलितकेसं खण्डदन्तं, अहं एवरूपे रूपे रज्जित्वा किं करिस्सामि, मम भातिकानं गतमग्गमेव गमिस्सामी’’ति कीळन्तो विय हुत्वा समवये तरुणदारके आह – ‘‘एथ, भो, विधावनिकं करिस्सामा’’ति निक्खमि। तात, मङ्गलदिवसे मा बहि गच्छाति। सो दारकेहि सद्धिं कीळन्तो विय अत्तनो धावनवारे सम्पत्ते थोकं गन्त्वा पपञ्चेत्वा आगच्छति । पुन दुतियवारे सम्पत्ते ततो तुरितं विय गन्त्वा आगतो, ततियवारे सम्पत्ते ‘‘अयं मे कालो’’ति ञत्वा सम्मुखट्ठानेनेव पलायित्वा पंसुकूलिकभिक्खूनं निवासट्ठानं अरञ्ञं गन्त्वा थेरे अभिवादेत्वा पब्बज्जं याचि। सप्पुरिस मयं तं न जानाम ‘‘कस्सासि पुत्तो’’ति, त्वञ्च अलङ्कतनियामेनेव आगतो, को तं पब्बाजेतुं उस्सहिस्सतीति। सो उभो बाहा पग्गय्ह ‘‘विलुम्पन्ति मं विलुम्पन्ति म’’न्ति महारवं विरवि। इतो चितो च भिक्खू सन्निपतित्वा ‘‘सप्पुरिस, इमस्मिं ठाने तव वत्थं वा पिळन्धनं वा कोचि गण्हन्तो नाम नत्थि, त्वञ्च ‘विलुम्पन्ती’ति वदसि, किं सन्धाय वदसी’’ति? भन्ते, नाहं वत्थालङ्कारं सन्धाय वदामि, तिस्सन्नं पन मे सम्पत्तीनं विलोपो वत्तति, तं सन्धाय वदामि। मं ताव तुम्हे मा पब्बाजयित्थ, भातरं पन मे जानाथाति। कोनामो पन ते भाताति? गिहिकाले उपतिस्सो नाम, इदानि पन सारिपुत्तो नाम जातोति वदन्तीति। ‘‘आवुसो, एवं सन्ते अयं कुलपुत्तो अम्हाकं कनिट्ठभातिको नाम होति, जेट्ठभातिको नो धम्मसेनापति पुरेतरंयेव आह – ‘अम्हाकं ञातका सब्बेव मिच्छादिट्ठिका, यो कोचि अम्हाकं ञातीति आगच्छति, तं येन तेनुपायेन पब्बाजेय्यथा’ति। अयं पन थेरस्स अज्झत्तभातिको, पब्बाजेथ न’’न्ति वत्वा तचपञ्चककम्मट्ठानं आचिक्खित्वा पब्बाजयिंसु। अथ नं परिपुण्णवस्सं उपसम्पादेत्वा कम्मट्ठाने योजयिंसु।
So cintesi – ‘‘idaṃ kira rūpaṃ iminā niyāmena valittacaṃ bhavissati palitakesaṃ khaṇḍadantaṃ, ahaṃ evarūpe rūpe rajjitvā kiṃ karissāmi, mama bhātikānaṃ gatamaggameva gamissāmī’’ti kīḷanto viya hutvā samavaye taruṇadārake āha – ‘‘etha, bho, vidhāvanikaṃ karissāmā’’ti nikkhami. Tāta, maṅgaladivase mā bahi gacchāti. So dārakehi saddhiṃ kīḷanto viya attano dhāvanavāre sampatte thokaṃ gantvā papañcetvā āgacchati . Puna dutiyavāre sampatte tato turitaṃ viya gantvā āgato, tatiyavāre sampatte ‘‘ayaṃ me kālo’’ti ñatvā sammukhaṭṭhāneneva palāyitvā paṃsukūlikabhikkhūnaṃ nivāsaṭṭhānaṃ araññaṃ gantvā there abhivādetvā pabbajjaṃ yāci. Sappurisa mayaṃ taṃ na jānāma ‘‘kassāsi putto’’ti, tvañca alaṅkataniyāmeneva āgato, ko taṃ pabbājetuṃ ussahissatīti. So ubho bāhā paggayha ‘‘vilumpanti maṃ vilumpanti ma’’nti mahāravaṃ viravi. Ito cito ca bhikkhū sannipatitvā ‘‘sappurisa, imasmiṃ ṭhāne tava vatthaṃ vā piḷandhanaṃ vā koci gaṇhanto nāma natthi, tvañca ‘vilumpantī’ti vadasi, kiṃ sandhāya vadasī’’ti? Bhante, nāhaṃ vatthālaṅkāraṃ sandhāya vadāmi, tissannaṃ pana me sampattīnaṃ vilopo vattati, taṃ sandhāya vadāmi. Maṃ tāva tumhe mā pabbājayittha, bhātaraṃ pana me jānāthāti. Konāmo pana te bhātāti? Gihikāle upatisso nāma, idāni pana sāriputto nāma jātoti vadantīti. ‘‘Āvuso, evaṃ sante ayaṃ kulaputto amhākaṃ kaniṭṭhabhātiko nāma hoti, jeṭṭhabhātiko no dhammasenāpati puretaraṃyeva āha – ‘amhākaṃ ñātakā sabbeva micchādiṭṭhikā, yo koci amhākaṃ ñātīti āgacchati, taṃ yena tenupāyena pabbājeyyathā’ti. Ayaṃ pana therassa ajjhattabhātiko, pabbājetha na’’nti vatvā tacapañcakakammaṭṭhānaṃ ācikkhitvā pabbājayiṃsu. Atha naṃ paripuṇṇavassaṃ upasampādetvā kammaṭṭhāne yojayiṃsu.
थेरो कम्मट्ठानं गहेत्वा आचरियुपज्झायानं अविदूरे ठाने वुत्तप्पकारं खदिरवनं पविसित्वा समणधम्मं करोति। तस्स ‘‘अरहत्तं अप्पत्वा दसबलं वा भातिकत्थेरं वा न पस्सिस्सामी’’ति वायमन्तस्सेव तयो मासा अतिक्कन्ता, सुखुमालकुलपुत्तस्स लूखभोजनं भुञ्जन्तस्स चित्तं वलीतं नाम होति, कम्मट्ठानं विमोक्खं न गतं। सो तेमासच्चयेन पवारेत्वा वुत्थवस्सो हुत्वा तस्मिंयेव ठाने समणधम्मं करोति। तस्स समणधम्मं करोन्तस्स चित्तं एकग्गं अहोसि, सो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि।
Thero kammaṭṭhānaṃ gahetvā ācariyupajjhāyānaṃ avidūre ṭhāne vuttappakāraṃ khadiravanaṃ pavisitvā samaṇadhammaṃ karoti. Tassa ‘‘arahattaṃ appatvā dasabalaṃ vā bhātikattheraṃ vā na passissāmī’’ti vāyamantasseva tayo māsā atikkantā, sukhumālakulaputtassa lūkhabhojanaṃ bhuñjantassa cittaṃ valītaṃ nāma hoti, kammaṭṭhānaṃ vimokkhaṃ na gataṃ. So temāsaccayena pavāretvā vutthavasso hutvā tasmiṃyeva ṭhāne samaṇadhammaṃ karoti. Tassa samaṇadhammaṃ karontassa cittaṃ ekaggaṃ ahosi, so vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi.
अथायस्मा सारिपुत्तो सत्थारं आह – ‘‘भन्ते, मय्हं किर कनिट्ठभाता रेवतो पब्बजितो, सो अभिरमेय्य वा न वा, गन्त्वा नं पस्सिस्सामी’’ति। भगवा रेवतस्स आरद्धविपस्सकभावं ञत्वा द्वे वारे पटिक्खिपित्वा ततियवारे याचितो अरहत्तं पत्तभावं ञत्वा, ‘‘सारिपुत्त, अहम्पि गमिस्सामि, भिक्खूनं आरोचेही’’ति। थेरो भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वा, ‘‘आवुसो, सत्था चारिकं चरितुकामो, गन्तुकामा आगच्छन्तू’’ति सब्बेसंयेव आरोचेसि। दसबलस्स चारिकत्थाय गमनकाले ओहीनकभिक्खू नाम अप्पका होन्ति, ‘‘सत्थु सुवण्णवण्णं सरीरं पस्सिस्साम, मधुरधम्मकथं वा सुणिस्सामा’’ति येभुय्येन गन्तुकामाव बहुका होन्ति। इति सत्था महाभिक्खुसङ्घपरिवारो ‘‘रेवतं पस्सिस्सामी’’ति निक्खन्तो।
Athāyasmā sāriputto satthāraṃ āha – ‘‘bhante, mayhaṃ kira kaniṭṭhabhātā revato pabbajito, so abhirameyya vā na vā, gantvā naṃ passissāmī’’ti. Bhagavā revatassa āraddhavipassakabhāvaṃ ñatvā dve vāre paṭikkhipitvā tatiyavāre yācito arahattaṃ pattabhāvaṃ ñatvā, ‘‘sāriputta, ahampi gamissāmi, bhikkhūnaṃ ārocehī’’ti. Thero bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvā, ‘‘āvuso, satthā cārikaṃ caritukāmo, gantukāmā āgacchantū’’ti sabbesaṃyeva ārocesi. Dasabalassa cārikatthāya gamanakāle ohīnakabhikkhū nāma appakā honti, ‘‘satthu suvaṇṇavaṇṇaṃ sarīraṃ passissāma, madhuradhammakathaṃ vā suṇissāmā’’ti yebhuyyena gantukāmāva bahukā honti. Iti satthā mahābhikkhusaṅghaparivāro ‘‘revataṃ passissāmī’’ti nikkhanto.
अथेकस्मिं पदेसे आनन्दत्थेरो द्वेधापथं पत्वा भगवन्तं पुच्छि – ‘‘भन्ते, इमस्मिं ठाने द्वे मग्गा, कतरमग्गेन सङ्घो गच्छतू’’ति। कतरमग्गो, आनन्द, उजुकोति? भन्ते, उजुमग्गो तिंसयोजनो अमनुस्सपथो, परिहारमग्गो पन सट्ठियोजनिको खेमो सुभिक्खोति। आनन्द , सीवलि अम्हेहि सद्धिं आगतोति? आम, भन्ते, आगतोति। तेन हि सङ्घो उजुमग्गमेव गण्हतु, सीवलिस्स पुञ्ञं वीमंसिस्सामाति। सत्था भिक्खुसङ्घपरिवारो सीवलित्थेरस्स पुञ्ञवीमंसनत्थं अटविमग्गं अभिरुहि। मग्गं अभिरुहनट्ठानतो पट्ठाय देवसङ्घो योजने योजने ठाने नगरं मापेत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स वसनत्थाय विहारे पटियादेसि। देवपुत्ता रञ्ञा पेसितकम्मकारा विय हुत्वा यागुखज्जकादीनि गहेत्वा ‘‘कहं अय्यो सीवलि, कहं अय्यो सीवली’’ति पुच्छन्ता गच्छन्ति। थेरो तं सक्कारसम्मानं गण्हापेत्वा सत्थु सन्तिकं गच्छति। सत्था भिक्खुसङ्घेन सद्धिं परिभुञ्जि।
Athekasmiṃ padese ānandatthero dvedhāpathaṃ patvā bhagavantaṃ pucchi – ‘‘bhante, imasmiṃ ṭhāne dve maggā, kataramaggena saṅgho gacchatū’’ti. Kataramaggo, ānanda, ujukoti? Bhante, ujumaggo tiṃsayojano amanussapatho, parihāramaggo pana saṭṭhiyojaniko khemo subhikkhoti. Ānanda , sīvali amhehi saddhiṃ āgatoti? Āma, bhante, āgatoti. Tena hi saṅgho ujumaggameva gaṇhatu, sīvalissa puññaṃ vīmaṃsissāmāti. Satthā bhikkhusaṅghaparivāro sīvalittherassa puññavīmaṃsanatthaṃ aṭavimaggaṃ abhiruhi. Maggaṃ abhiruhanaṭṭhānato paṭṭhāya devasaṅgho yojane yojane ṭhāne nagaraṃ māpetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa vasanatthāya vihāre paṭiyādesi. Devaputtā raññā pesitakammakārā viya hutvā yāgukhajjakādīni gahetvā ‘‘kahaṃ ayyo sīvali, kahaṃ ayyo sīvalī’’ti pucchantā gacchanti. Thero taṃ sakkārasammānaṃ gaṇhāpetvā satthu santikaṃ gacchati. Satthā bhikkhusaṅghena saddhiṃ paribhuñji.
इमिनाव नियामेन सत्था सक्कारसम्मानं अनुभवन्तो देवसिकं योजनपरमं गन्त्वा तिंसयोजनिकं कन्तारं अतिक्कम्म खदिरवनियत्थेरस्स सभागट्ठानं पत्तो। थेरो सत्थु आगमनं ञत्वा अत्तनो वसनट्ठाने बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स पहोनकविहारे दसबलस्स गन्धकुटिं रत्तिट्ठानदिवाट्ठानादीनि च इद्धिया मापेत्वा तथागतस्स पच्चुग्गमनं गतो। सत्था अलङ्कतपटियत्तेन मग्गेन विहारं पाविसि। अथ तथागते गन्धकुटिं पविट्ठे भिक्खू वस्सग्गेन पत्तसेनासनानि पविसिंसु। देवता ‘‘अकालो आहारस्सा’’ति अट्ठविधं पानकं आहरिंसु। सत्था सङ्घेन सद्धिं पानकं पिवि। इमिनाव नियामेन तथागतस्स सक्कारसम्मानं अनुभवन्तस्सेव अद्धमासो अतिक्कन्तो।
Imināva niyāmena satthā sakkārasammānaṃ anubhavanto devasikaṃ yojanaparamaṃ gantvā tiṃsayojanikaṃ kantāraṃ atikkamma khadiravaniyattherassa sabhāgaṭṭhānaṃ patto. Thero satthu āgamanaṃ ñatvā attano vasanaṭṭhāne buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa pahonakavihāre dasabalassa gandhakuṭiṃ rattiṭṭhānadivāṭṭhānādīni ca iddhiyā māpetvā tathāgatassa paccuggamanaṃ gato. Satthā alaṅkatapaṭiyattena maggena vihāraṃ pāvisi. Atha tathāgate gandhakuṭiṃ paviṭṭhe bhikkhū vassaggena pattasenāsanāni pavisiṃsu. Devatā ‘‘akālo āhārassā’’ti aṭṭhavidhaṃ pānakaṃ āhariṃsu. Satthā saṅghena saddhiṃ pānakaṃ pivi. Imināva niyāmena tathāgatassa sakkārasammānaṃ anubhavantasseva addhamāso atikkanto.
अथेकच्चे उक्कण्ठितभिक्खू एकस्मिं ठाने निसीदित्वा कथं उप्पादयिंसु ‘‘सत्था दसबलो ‘मय्हं अग्गसावकस्स कनिट्ठभाता’ति वत्वा एवरूपं नवकम्मिकभिक्खुं पस्सितुं आगतो, इमस्स विहारस्स सन्तिके जेतवनमहाविहारो वा वेळुवनविहारादयो वा किं करिस्सन्ति। अयम्पि भिक्खु एवरूपस्स नवकम्मस्स कारको, किं नाम समणधम्मं करिस्सती’’ति? अथ सत्था चिन्तेसि – ‘‘मयि चिरं वसन्ते इदं ठानं आकिण्णं भविस्सति, आरञ्ञका भिक्खू नाम पविवेकत्थिका होन्ति, रेवतस्स अफासुविहारो भविस्सती’’ति ततो रेवतस्स दिवाट्ठानं गतो। थेरो एककोव चङ्कमनकोटियं आलम्बनफलकं निस्साय पासाणफलके निसिन्नो सत्थारं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा पच्चुग्गन्त्वा वन्दि।
Athekacce ukkaṇṭhitabhikkhū ekasmiṃ ṭhāne nisīditvā kathaṃ uppādayiṃsu ‘‘satthā dasabalo ‘mayhaṃ aggasāvakassa kaniṭṭhabhātā’ti vatvā evarūpaṃ navakammikabhikkhuṃ passituṃ āgato, imassa vihārassa santike jetavanamahāvihāro vā veḷuvanavihārādayo vā kiṃ karissanti. Ayampi bhikkhu evarūpassa navakammassa kārako, kiṃ nāma samaṇadhammaṃ karissatī’’ti? Atha satthā cintesi – ‘‘mayi ciraṃ vasante idaṃ ṭhānaṃ ākiṇṇaṃ bhavissati, āraññakā bhikkhū nāma pavivekatthikā honti, revatassa aphāsuvihāro bhavissatī’’ti tato revatassa divāṭṭhānaṃ gato. Thero ekakova caṅkamanakoṭiyaṃ ālambanaphalakaṃ nissāya pāsāṇaphalake nisinno satthāraṃ dūratova āgacchantaṃ disvā paccuggantvā vandi.
अथ नं सत्था पुच्छि – ‘‘रेवत, इमं वाळमिगट्ठानं , चण्डानं हत्थिअस्सादीनं सद्दं सुत्वा किन्ति करोसी’’ति? तेसं मे, भन्ते, सद्दं सुणतो अरञ्ञरति नाम उप्पज्जतीति। सत्था तस्मिं ठाने रेवतत्थेरस्स पञ्चहि गाथासतेहि अरञ्ञे निवासानिसंसं नाम कथेत्वा पुनदिवसे अविदूरे ठाने पिण्डाय चरित्वा रेवतत्थेरं निवत्तेत्वा येहि भिक्खूहि थेरस्स अवण्णो कथितो, तेसं कत्तरयट्ठिउपाहनातेलनाळिछत्तानं पमुस्सनभावं अकासि। ते अत्तनो परिक्खारत्थाय निवत्ता आगतमग्गेनेव गच्छन्तापि तं ठानं सल्लक्खेतुं न सक्कोन्ति। पठमं हि ते अलङ्कतपटियत्तेन मग्गेन गन्त्वा तंदिवसं पन विसममग्गेन गच्छन्ता तस्मिं तस्मिं ठाने उक्कुटिकं निसीदन्ति, जाणुकेन गच्छन्ति। ते गुम्बे च गच्छे च कण्टके च मद्दन्ता अत्तनो वसितसभागट्ठानं गन्त्वा तस्मिं तस्मिं खदिरखाणुके अत्तनो छत्तं सञ्जानन्ति, उपाहनं कत्तरयट्ठिं तेलनाळिं सञ्जानन्ति। ते तस्मिं समये ‘‘इद्धिमा अयं भिक्खू’’ति ञत्वा अत्तनो परिक्खारे आदाय ‘‘दसबलस्स पटियत्तसक्कारो नाम एवरूपो होती’’ति वदन्ता आगमंसु।
Atha naṃ satthā pucchi – ‘‘revata, imaṃ vāḷamigaṭṭhānaṃ , caṇḍānaṃ hatthiassādīnaṃ saddaṃ sutvā kinti karosī’’ti? Tesaṃ me, bhante, saddaṃ suṇato araññarati nāma uppajjatīti. Satthā tasmiṃ ṭhāne revatattherassa pañcahi gāthāsatehi araññe nivāsānisaṃsaṃ nāma kathetvā punadivase avidūre ṭhāne piṇḍāya caritvā revatattheraṃ nivattetvā yehi bhikkhūhi therassa avaṇṇo kathito, tesaṃ kattarayaṭṭhiupāhanātelanāḷichattānaṃ pamussanabhāvaṃ akāsi. Te attano parikkhāratthāya nivattā āgatamaggeneva gacchantāpi taṃ ṭhānaṃ sallakkhetuṃ na sakkonti. Paṭhamaṃ hi te alaṅkatapaṭiyattena maggena gantvā taṃdivasaṃ pana visamamaggena gacchantā tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne ukkuṭikaṃ nisīdanti, jāṇukena gacchanti. Te gumbe ca gacche ca kaṇṭake ca maddantā attano vasitasabhāgaṭṭhānaṃ gantvā tasmiṃ tasmiṃ khadirakhāṇuke attano chattaṃ sañjānanti, upāhanaṃ kattarayaṭṭhiṃ telanāḷiṃ sañjānanti. Te tasmiṃ samaye ‘‘iddhimā ayaṃ bhikkhū’’ti ñatvā attano parikkhāre ādāya ‘‘dasabalassa paṭiyattasakkāro nāma evarūpo hotī’’ti vadantā āgamaṃsu.
पुरतो गतभिक्खू, विसाखा उपासिका, अत्तनो गेहे निसिन्नकाले पुच्छति – ‘‘मनापं नु खो, भन्ते, रेवतत्थेरस्स वसनट्ठान’’न्ति? मनापं उपासिके नन्दनवनचित्तलतादिपटिभागं तं सेनासनन्ति। अथ नेसं सब्बपच्छतो आगतभिक्खू पुच्छि – ‘‘मनापं, अय्या, रेवतत्थेरस्स वसनट्ठान’’न्ति। मा पुच्छ उपासिके, कथेतुं अयुत्तट्ठानमेतं, उज्जङ्गलं सक्खरपासाणविसमं खदिरवनं एतं, तत्थ सो भिक्खु विहरतीति। विसाखा, पुरिमानञ्च पच्छिमानञ्च भिक्खूनं कथं सुत्वा ‘‘केसं नु खो कथा सच्चा’’ति पच्छाभत्ते गन्धमालं आदाय दसबलस्स उपट्ठानं गन्त्वा, वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्ना सत्थारं पुच्छि – ‘‘भन्ते, रेवतत्थेरस्स वसनट्ठानं एकच्चे, अय्या, वण्णेन्ति, एकच्चे निन्दन्ति, किं नामेतं, भन्ते’’ति? विसाखे रमणीयं वा होतु मा वा, यस्मिं ठाने अरियानं चित्तं रमति, तदेव ठानं रमणीयं नामाति वत्वा इमं गाथमाह –
Purato gatabhikkhū, visākhā upāsikā, attano gehe nisinnakāle pucchati – ‘‘manāpaṃ nu kho, bhante, revatattherassa vasanaṭṭhāna’’nti? Manāpaṃ upāsike nandanavanacittalatādipaṭibhāgaṃ taṃ senāsananti. Atha nesaṃ sabbapacchato āgatabhikkhū pucchi – ‘‘manāpaṃ, ayyā, revatattherassa vasanaṭṭhāna’’nti. Mā puccha upāsike, kathetuṃ ayuttaṭṭhānametaṃ, ujjaṅgalaṃ sakkharapāsāṇavisamaṃ khadiravanaṃ etaṃ, tattha so bhikkhu viharatīti. Visākhā, purimānañca pacchimānañca bhikkhūnaṃ kathaṃ sutvā ‘‘kesaṃ nu kho kathā saccā’’ti pacchābhatte gandhamālaṃ ādāya dasabalassa upaṭṭhānaṃ gantvā, vanditvā ekamantaṃ nisinnā satthāraṃ pucchi – ‘‘bhante, revatattherassa vasanaṭṭhānaṃ ekacce, ayyā, vaṇṇenti, ekacce nindanti, kiṃ nāmetaṃ, bhante’’ti? Visākhe ramaṇīyaṃ vā hotu mā vā, yasmiṃ ṭhāne ariyānaṃ cittaṃ ramati, tadeva ṭhānaṃ ramaṇīyaṃ nāmāti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘गामे वा यदि वारञ्ञे, निन्ने वा यदि वा थले।
‘‘Gāme vā yadi vāraññe, ninne vā yadi vā thale;
यत्थ अरहन्तो विहरन्ति, तं भूमिरामणेय्यक’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ९८; सं॰ नि॰ १.२६१)।
Yattha arahanto viharanti, taṃ bhūmirāmaṇeyyaka’’nti. (dha. pa. 98; saṃ. ni. 1.261);
अथ सत्था अपरभागे जेतवनमहाविहारे अरियगणमज्झे निसिन्नो थेरं आरञ्ञकानं भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Atha satthā aparabhāge jetavanamahāvihāre ariyagaṇamajjhe nisinno theraṃ āraññakānaṃ bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
कङ्खारेवतत्थेरवत्थु
Kaṅkhārevatattheravatthu
२०४. छट्ठे झायीनन्ति झानलाभीनं झानाभिरतानं। सो किर थेरो या झानसमापत्तियो दसबलो समापज्जति, ततो अप्पतरं ठपेत्वा बहुतरा समापज्जति। तस्मा झायीनं अग्गो नाम जातो। कङ्खायनभावेन कङ्खारेवतोति वुच्चति। कङ्खा नाम कुक्कुच्चं, कुक्कुच्चकोति अत्थो। किं पन अञ्ञे कुक्कुच्चका नत्थीति? अत्थि, अयं पन थेरो कप्पियेपि कुक्कुच्चं उप्पादेसि। तेनस्स कुक्कुच्चकता अतिपाकटा जाताति कङ्खारेवतोत्वेव सङ्खं गतो।
204. Chaṭṭhe jhāyīnanti jhānalābhīnaṃ jhānābhiratānaṃ. So kira thero yā jhānasamāpattiyo dasabalo samāpajjati, tato appataraṃ ṭhapetvā bahutarā samāpajjati. Tasmā jhāyīnaṃ aggo nāma jāto. Kaṅkhāyanabhāvena kaṅkhārevatoti vuccati. Kaṅkhā nāma kukkuccaṃ, kukkuccakoti attho. Kiṃ pana aññe kukkuccakā natthīti? Atthi, ayaṃ pana thero kappiyepi kukkuccaṃ uppādesi. Tenassa kukkuccakatā atipākaṭā jātāti kaṅkhārevatotveva saṅkhaṃ gato.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले पुरिमनयेनेव महाजनेन सद्धिं विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं झानाभिरतानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति देसनावसाने सत्थारं निमन्तेत्वा पुरिमनयेनेव सत्ताहं महासक्कारं कत्वा भगवन्तं आह – ‘‘भन्ते, अहं इमिना अधिकारकम्मेन न अञ्ञं सम्पत्तिं पत्थेमि, यथा पन सो तुम्हेहि इतो सत्तदिवसमत्थके भिक्खु झायीनं अग्गट्ठाने ठपितो, एवं अहम्पि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने झायीनं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था अनागतं ओलोकेत्वा समिज्झनभावं दिस्वा ‘‘अनागते कप्पसतसहस्सावसाने गोतमो नाम बुद्धो उप्पज्जिस्सति, तस्स सासने त्वं झायीनं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle purimanayeneva mahājanena saddhiṃ vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ jhānābhiratānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti desanāvasāne satthāraṃ nimantetvā purimanayeneva sattāhaṃ mahāsakkāraṃ katvā bhagavantaṃ āha – ‘‘bhante, ahaṃ iminā adhikārakammena na aññaṃ sampattiṃ patthemi, yathā pana so tumhehi ito sattadivasamatthake bhikkhu jhāyīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapito, evaṃ ahampi anāgate ekassa buddhassa sāsane jhāyīnaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā anāgataṃ oloketvā samijjhanabhāvaṃ disvā ‘‘anāgate kappasatasahassāvasāne gotamo nāma buddho uppajjissati, tassa sāsane tvaṃ jhāyīnaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā pakkāmi.
सो यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं भगवतो काले सावत्थिनगरे महाभोगकुले निब्बत्तो पच्छाभत्तं धम्मस्सवनत्थं गच्छन्तेन महाजनेन सद्धिं विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो दसबलस्स धम्मकथं सुत्वा सद्धं पटिलभित्वा पब्बजितो उपसम्पदं लभित्वा कम्मट्ठानं कथापेत्वा झानपरिकम्मं करोन्तो झानलाभी हुत्वा झानमेव पादकं कत्वा अरहत्तफलं पापुणि। सो दसबलेन समापज्जितब्बसमापत्तीनं अप्पतरा ठपेत्वा बहुतरा समापज्जन्तो अहोरत्तं झानेसु चिण्णवसी अहोसि। अथ नं अपरभागे सत्था इमं गुणं गहेत्वा झायीनं अग्गट्ठाने ठपेसि। ‘‘अकप्पियो, आवुसो गुळो, अकप्पिया मुग्गा’’ति (महाव॰ २७२) एवं पन कप्पियेस्वेव वत्थूसु कुक्कुच्चस्स उप्पादितताय कुक्कुच्चसङ्खाताय कङ्खाय भावेन कङ्खारेवतोति सङ्खं गतोति।
So yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ bhagavato kāle sāvatthinagare mahābhogakule nibbatto pacchābhattaṃ dhammassavanatthaṃ gacchantena mahājanena saddhiṃ vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dasabalassa dhammakathaṃ sutvā saddhaṃ paṭilabhitvā pabbajito upasampadaṃ labhitvā kammaṭṭhānaṃ kathāpetvā jhānaparikammaṃ karonto jhānalābhī hutvā jhānameva pādakaṃ katvā arahattaphalaṃ pāpuṇi. So dasabalena samāpajjitabbasamāpattīnaṃ appatarā ṭhapetvā bahutarā samāpajjanto ahorattaṃ jhānesu ciṇṇavasī ahosi. Atha naṃ aparabhāge satthā imaṃ guṇaṃ gahetvā jhāyīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. ‘‘Akappiyo, āvuso guḷo, akappiyā muggā’’ti (mahāva. 272) evaṃ pana kappiyesveva vatthūsu kukkuccassa uppāditatāya kukkuccasaṅkhātāya kaṅkhāya bhāvena kaṅkhārevatoti saṅkhaṃ gatoti.
सोणकोळिविसत्थेरवत्थु
Soṇakoḷivisattheravatthu
२०५. सत्तमे आरद्धवीरियानन्ति पग्गहितवीरियानं परिपुण्णवीरियानं। सोणो कोळिविसोति सोणोति तस्स नामं, कोळिविसोति गोत्तं। कोटिवेस्सोति वा अत्थो, इस्सरियेन कोटिप्पत्तस्स वेस्सकुलस्स दारकोति अधिप्पायो। यस्मा पन अञ्ञेसं भिक्खूनं वीरियं नाम वड्ढेतब्बं होति, थेरस्स पन हापेतब्बमेव अहोसि। तस्मा एस आरद्धवीरियानं अग्गो नाम जातो।
205. Sattame āraddhavīriyānanti paggahitavīriyānaṃ paripuṇṇavīriyānaṃ. Soṇo koḷivisoti soṇoti tassa nāmaṃ, koḷivisoti gottaṃ. Koṭivessoti vā attho, issariyena koṭippattassa vessakulassa dārakoti adhippāyo. Yasmā pana aññesaṃ bhikkhūnaṃ vīriyaṃ nāma vaḍḍhetabbaṃ hoti, therassa pana hāpetabbameva ahosi. Tasmā esa āraddhavīriyānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर अतीते पदुमुत्तरबुद्धकाले सेट्ठिकुले निब्बत्ति, सिरिवड्ढकुमारोतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो पुरिमनयेनेव विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं आरद्धवीरियानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति देसनापरियोसाने दसबलं निमन्तेत्वा सत्ताहं महादानं दत्वा वुत्तनयेनेव पत्थनं अकासि। सत्था तस्स पत्थनाय समिज्झनभावं दिस्वा पुरिमनयेनेव ब्याकरित्वा विहारं गतो।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira atīte padumuttarabuddhakāle seṭṭhikule nibbatti, sirivaḍḍhakumārotissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto purimanayeneva vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ āraddhavīriyānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti desanāpariyosāne dasabalaṃ nimantetvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā vuttanayeneva patthanaṃ akāsi. Satthā tassa patthanāya samijjhanabhāvaṃ disvā purimanayeneva byākaritvā vihāraṃ gato.
सोपि सिरिवड्ढसेट्ठि यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कप्पसतसहस्सं अतिक्कमित्वा इमस्मिं कप्पे परिनिब्बुते कस्सपदसबले अनुप्पन्ने अम्हाकं भगवति बाराणसियं कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हि। सो अत्तनो सहायकेहि सद्धिं गङ्गायं कीळति। तस्मिं समये एको जिण्णचीवरिको पच्चेकबुद्धो ‘‘बाराणसिं उपनिस्साय गङ्गातीरे पण्णसालं कत्वा वस्सं उपगच्छिस्सामी’’ति उदकेन समुपब्यूळ्हे दण्डके च वल्लियो च संकड्ढति। अयं कुमारो सहायकेहि सद्धिं गन्त्वा अभिवादेत्वा ठितो, ‘‘भन्ते, किं करोथा’’ति पुच्छि। कुमार उपकट्ठे अन्तोवस्से पब्बजितानं वसनट्ठानं नाम लद्धुं वट्टतीति। ‘‘भन्ते, अज्जेव एकदिवसं अय्यो यथा तथा आगमेतु, अहं स्वे अय्यस्स वसनट्ठानं करिस्सामी’’ति आह। पच्चेकबुद्धो ‘‘तस्सेव कुमारस्स सङ्गहं करिस्सामी’’ति आगतत्ता अधिवासेसि। सो तस्स अधिवासनं विदित्वा गतो पुनदिवसे सक्कारसम्मानं सज्जेत्वा पच्चेकबुद्धस्स आगमनं ओलोकेन्तो अट्ठासि। पच्चेकबुद्धोपि ‘‘कहं नु खो अज्ज भिक्खाचारं लभिस्सामी’’ति आवज्जेन्तो ञत्वा तस्सेव गेहद्वारं अगमासि।
Sopi sirivaḍḍhaseṭṭhi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto kappasatasahassaṃ atikkamitvā imasmiṃ kappe parinibbute kassapadasabale anuppanne amhākaṃ bhagavati bārāṇasiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhi. So attano sahāyakehi saddhiṃ gaṅgāyaṃ kīḷati. Tasmiṃ samaye eko jiṇṇacīvariko paccekabuddho ‘‘bārāṇasiṃ upanissāya gaṅgātīre paṇṇasālaṃ katvā vassaṃ upagacchissāmī’’ti udakena samupabyūḷhe daṇḍake ca valliyo ca saṃkaḍḍhati. Ayaṃ kumāro sahāyakehi saddhiṃ gantvā abhivādetvā ṭhito, ‘‘bhante, kiṃ karothā’’ti pucchi. Kumāra upakaṭṭhe antovasse pabbajitānaṃ vasanaṭṭhānaṃ nāma laddhuṃ vaṭṭatīti. ‘‘Bhante, ajjeva ekadivasaṃ ayyo yathā tathā āgametu, ahaṃ sve ayyassa vasanaṭṭhānaṃ karissāmī’’ti āha. Paccekabuddho ‘‘tasseva kumārassa saṅgahaṃ karissāmī’’ti āgatattā adhivāsesi. So tassa adhivāsanaṃ viditvā gato punadivase sakkārasammānaṃ sajjetvā paccekabuddhassa āgamanaṃ olokento aṭṭhāsi. Paccekabuddhopi ‘‘kahaṃ nu kho ajja bhikkhācāraṃ labhissāmī’’ti āvajjento ñatvā tasseva gehadvāraṃ agamāsi.
कुमारो पच्चेकबुद्धं दिस्वा सम्पियायमानो पत्तं आदाय भिक्खं दत्वा ‘‘इमं अन्तोवस्सं मय्हं गेहद्वारमेव आगच्छथ, भन्ते’’ति पटिञ्ञं गहेत्वा पच्चेकबुद्धे भत्तकिच्चं कत्वा पक्कन्ते अत्तनो सहायकेहि सद्धिं गन्त्वा एकदिवसेनेव पच्चेकबुद्धस्स वसनपण्णसालञ्च चङ्कमनञ्च रत्तिट्ठानदिवाट्ठानानि च कारापेत्वा अदासि। तस्सेव पण्णसालं पविसनवेलाय हरितूपलित्ताय भूमिया ‘‘पादेसु कललं मा लग्गी’’ति अत्तनो पारुपनं सतसहस्सग्घनकं रत्तकम्बलं भूमत्थरणं सन्थरित्वा कम्बलस्स वण्णेन सद्धिं पच्चेकबुद्धस्स सरीरप्पभं एकसदिसं दिस्वा अतिविय पसन्नो हुत्वा आह – ‘‘यथा तुम्हेहि अक्कन्तकालतो पट्ठाय इमस्स कम्बलस्स अतिविय पभा विरोचति, एवमेव मय्हम्पि निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने हत्थपादानं वण्णो बन्धुजीवकपुप्फवण्णो होतु, सतक्खत्तुं विहतकप्पासपटलफस्ससदिसोव फस्सो होतू’’ति। सो तेमासं पच्चेकबुद्धं उपट्ठहित्वा पवारितकाले तिचीवरं अदासि। पच्चेकबुद्धो परिपुण्णपत्तचीवरो गन्धमादनमेव गतो।
Kumāro paccekabuddhaṃ disvā sampiyāyamāno pattaṃ ādāya bhikkhaṃ datvā ‘‘imaṃ antovassaṃ mayhaṃ gehadvārameva āgacchatha, bhante’’ti paṭiññaṃ gahetvā paccekabuddhe bhattakiccaṃ katvā pakkante attano sahāyakehi saddhiṃ gantvā ekadivaseneva paccekabuddhassa vasanapaṇṇasālañca caṅkamanañca rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni ca kārāpetvā adāsi. Tasseva paṇṇasālaṃ pavisanavelāya haritūpalittāya bhūmiyā ‘‘pādesu kalalaṃ mā laggī’’ti attano pārupanaṃ satasahassagghanakaṃ rattakambalaṃ bhūmattharaṇaṃ santharitvā kambalassa vaṇṇena saddhiṃ paccekabuddhassa sarīrappabhaṃ ekasadisaṃ disvā ativiya pasanno hutvā āha – ‘‘yathā tumhehi akkantakālato paṭṭhāya imassa kambalassa ativiya pabhā virocati, evameva mayhampi nibbattanibbattaṭṭhāne hatthapādānaṃ vaṇṇo bandhujīvakapupphavaṇṇo hotu, satakkhattuṃ vihatakappāsapaṭalaphassasadisova phasso hotū’’ti. So temāsaṃ paccekabuddhaṃ upaṭṭhahitvā pavāritakāle ticīvaraṃ adāsi. Paccekabuddho paripuṇṇapattacīvaro gandhamādanameva gato.
सोपि कुलपुत्तो देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं भगवतो काले काळचम्पानगरे उपसेट्ठिस्स घरे पटिसन्धिं गण्हि। तस्स पटिसन्धिग्गहणकालतो पट्ठाय सेट्ठिकुलं अनेकानि पण्णाकारसहस्सानि आगच्छन्ति। जातदिवसे च सकलनगरं एकसक्कारसम्मानं अहोसि। अथस्स नामग्गहणदिवसे मातापितरो ‘‘अम्हाकं पुत्तो अत्तनो नामं गण्हित्वाव आगतो, रत्तसुवण्णरसपरिसित्ता वियस्स सरीरच्छवी’’ति सोणकुमारोत्वेवस्स नामं अकंसु।
Sopi kulaputto devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bhagavato kāle kāḷacampānagare upaseṭṭhissa ghare paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa paṭisandhiggahaṇakālato paṭṭhāya seṭṭhikulaṃ anekāni paṇṇākārasahassāni āgacchanti. Jātadivase ca sakalanagaraṃ ekasakkārasammānaṃ ahosi. Athassa nāmaggahaṇadivase mātāpitaro ‘‘amhākaṃ putto attano nāmaṃ gaṇhitvāva āgato, rattasuvaṇṇarasaparisittā viyassa sarīracchavī’’ti soṇakumārotvevassa nāmaṃ akaṃsu.
अथस्स सट्ठि धातियो उपनेत्वा देवकुमारं विय नं सुखेन वड्ढेसुं। तस्स एवरूपं आहारविधानं अहोसि – सट्ठिकरीसमत्तं ठानं कसित्वा तिविधेन उदकेन पोसेन्ति। केदारे पविसन्तीसु उदकमातिकासु खीरोदकस्स च गन्धोदकस्स च अनेकानि चाटिसहस्सानि आसिञ्चन्ति। सालिसीसानं खीरग्गहणकाले सुकादीनं पाणानं उच्छिट्ठकरणनिवारणत्थं वीहिगब्भानं सुखुमालभावत्थञ्च परियन्तपरिक्खेपे च अन्तरन्तरा च थम्भे निखनित्वा उपरि दण्डके दत्वा किलञ्जेहि छादेत्वा समन्ता साणिया परिक्खिपित्वा सब्बपरियन्ते आरक्खं गण्हन्ति। सस्से निप्फन्ने कोट्ठे चतुजातिगन्धेहि परिभण्डं कत्वा उपरि उत्तमगन्धेहि परिभावेन्ति । अनेकसहस्सपुरिसा खेत्तं ओरुय्ह सालिसीसानि वण्टेसु छिन्दित्वा मुट्ठिमुट्ठियो कत्वा रज्जुकेहि बन्धित्वा सुक्खापेन्ति। ततो कोट्ठकस्स हेट्ठिमतले गन्धे सन्थरित्वा उपरि सालिसीसानि सन्थरन्ति। एवं एकन्तरिकं कत्वा सन्थरन्ता कोट्ठकं पूरेत्वा द्वारं पिदहन्ति , तिवस्ससम्पत्तकाले कोट्ठकं विवरन्ति। विवटकाले सकलनगरं सुगन्धगन्धिकं होति। सालिम्हि पहते धुत्ता थुसे किणित्वा गण्हन्ति, कुण्डकं पन चूळुपट्ठाका लभन्ति। मुसलघट्टितके सालितण्डुले विचिनित्वा गण्हन्ति । ते सुवण्णहीरकपच्छियं पक्खिपित्वा सतकालं परिस्सावेत्वा गहिते पक्कुथितजातिरसे एकवारं पक्खिपित्वा उद्धरन्ति, पमुखट्ठानं सुमनपुप्फसदिसं होति। तं भोजनं सुवण्णसरके पक्खिपित्वा पक्कुथितअप्पोदकमधुपायासपूरितस्स रजतथालस्स उपरि कत्वा आदाय गन्त्वा सेट्ठिपुत्तस्स पुरतो ठपेन्ति।
Athassa saṭṭhi dhātiyo upanetvā devakumāraṃ viya naṃ sukhena vaḍḍhesuṃ. Tassa evarūpaṃ āhāravidhānaṃ ahosi – saṭṭhikarīsamattaṃ ṭhānaṃ kasitvā tividhena udakena posenti. Kedāre pavisantīsu udakamātikāsu khīrodakassa ca gandhodakassa ca anekāni cāṭisahassāni āsiñcanti. Sālisīsānaṃ khīraggahaṇakāle sukādīnaṃ pāṇānaṃ ucchiṭṭhakaraṇanivāraṇatthaṃ vīhigabbhānaṃ sukhumālabhāvatthañca pariyantaparikkhepe ca antarantarā ca thambhe nikhanitvā upari daṇḍake datvā kilañjehi chādetvā samantā sāṇiyā parikkhipitvā sabbapariyante ārakkhaṃ gaṇhanti. Sasse nipphanne koṭṭhe catujātigandhehi paribhaṇḍaṃ katvā upari uttamagandhehi paribhāventi . Anekasahassapurisā khettaṃ oruyha sālisīsāni vaṇṭesu chinditvā muṭṭhimuṭṭhiyo katvā rajjukehi bandhitvā sukkhāpenti. Tato koṭṭhakassa heṭṭhimatale gandhe santharitvā upari sālisīsāni santharanti. Evaṃ ekantarikaṃ katvā santharantā koṭṭhakaṃ pūretvā dvāraṃ pidahanti , tivassasampattakāle koṭṭhakaṃ vivaranti. Vivaṭakāle sakalanagaraṃ sugandhagandhikaṃ hoti. Sālimhi pahate dhuttā thuse kiṇitvā gaṇhanti, kuṇḍakaṃ pana cūḷupaṭṭhākā labhanti. Musalaghaṭṭitake sālitaṇḍule vicinitvā gaṇhanti . Te suvaṇṇahīrakapacchiyaṃ pakkhipitvā satakālaṃ parissāvetvā gahite pakkuthitajātirase ekavāraṃ pakkhipitvā uddharanti, pamukhaṭṭhānaṃ sumanapupphasadisaṃ hoti. Taṃ bhojanaṃ suvaṇṇasarake pakkhipitvā pakkuthitaappodakamadhupāyāsapūritassa rajatathālassa upari katvā ādāya gantvā seṭṭhiputtassa purato ṭhapenti.
सो अत्तनो यापनमत्तं भुञ्जित्वा गन्धवासितेन उदकेन मुखं विक्खालेत्वा हत्थपादे धोवति। अथस्स धोतहत्थपादस्स नानप्पकारं मुखवासं उपनेन्ति। तस्स अक्कमनट्ठाने वरपोत्थकचित्तत्थरणं अत्थरन्ति। हत्थपादतलानिस्स बन्धुजीवकपुप्फवण्णानि होन्ति, सतकालविहतकप्पासस्स विय फस्सो, पादतलेसु मणिकुण्डलावत्तवण्णानि लोमानि जायिंसु। सो कस्सचिदेव कुज्झित्वा ‘‘आजानाहि भूमिं अक्कमिस्सामी’’ति वदति। तस्स वयप्पत्तस्स तिण्णं उतूनं अनुच्छविके तयो पासादे कारेत्वा नाटकानि च उपट्ठापेसुं। सो महासम्पत्तिं अनुभवन्तो देवो मञ्ञे पटिवसति।
So attano yāpanamattaṃ bhuñjitvā gandhavāsitena udakena mukhaṃ vikkhāletvā hatthapāde dhovati. Athassa dhotahatthapādassa nānappakāraṃ mukhavāsaṃ upanenti. Tassa akkamanaṭṭhāne varapotthakacittattharaṇaṃ attharanti. Hatthapādatalānissa bandhujīvakapupphavaṇṇāni honti, satakālavihatakappāsassa viya phasso, pādatalesu maṇikuṇḍalāvattavaṇṇāni lomāni jāyiṃsu. So kassacideva kujjhitvā ‘‘ājānāhi bhūmiṃ akkamissāmī’’ti vadati. Tassa vayappattassa tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavike tayo pāsāde kāretvā nāṭakāni ca upaṭṭhāpesuṃ. So mahāsampattiṃ anubhavanto devo maññe paṭivasati.
अथ अम्हाकं सत्थरि सब्बञ्ञुतं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्के राजगहं उपनिस्साय विहरन्ते पादलोमदस्सनत्थं रञ्ञा मागधेन पक्कोसापेत्वा असीतिया गामियसहस्सेहि सद्धिं सत्थु सन्तिकं पहितो धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो सत्थारं पब्बज्जं याचि। अथ नं भगवा ‘‘अनुञ्ञातोसि मातापितूही’’ति पुच्छित्वा अननुञ्ञातभावं सुत्वा ‘‘न खो, सोण, तथागता मातापितूहि अननुञ्ञातं पुत्तं पब्बाजेन्ती’’ति पटिक्खिपि। सो ‘‘साधु भगवा’’ति तथागतस्स वचनं सिरसा सम्पटिच्छित्वा मातापितूनं सन्तिकं गन्त्वा अनुजानापेत्वा सत्थु सन्तिकं आगम्म अञ्ञतरस्स भिक्खुनो सन्तिके पब्बजि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनस्स पब्बज्जाविधानं पाळियं (महाव॰ २४३) आगतमेव।
Atha amhākaṃ satthari sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakke rājagahaṃ upanissāya viharante pādalomadassanatthaṃ raññā māgadhena pakkosāpetvā asītiyā gāmiyasahassehi saddhiṃ satthu santikaṃ pahito dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho satthāraṃ pabbajjaṃ yāci. Atha naṃ bhagavā ‘‘anuññātosi mātāpitūhī’’ti pucchitvā ananuññātabhāvaṃ sutvā ‘‘na kho, soṇa, tathāgatā mātāpitūhi ananuññātaṃ puttaṃ pabbājentī’’ti paṭikkhipi. So ‘‘sādhu bhagavā’’ti tathāgatassa vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā mātāpitūnaṃ santikaṃ gantvā anujānāpetvā satthu santikaṃ āgamma aññatarassa bhikkhuno santike pabbaji. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panassa pabbajjāvidhānaṃ pāḷiyaṃ (mahāva. 243) āgatameva.
तस्स पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभित्वा राजगहे विहरन्तस्स सम्बहुला ञातिसालोहिता च सन्दिट्ठसम्भत्ता च सक्कारसम्मानं आहरन्ति, रूपनिप्फत्तिया वण्णं कथेन्ति, अञ्ञेपि जना पस्सितुं आगच्छन्ति। थेरो चिन्तेसि – ‘‘मम सन्तिकं बहू जना आगच्छन्ति, कम्मट्ठाने वा विपस्सनाय वा कम्मं कातुं कथं सक्खिस्सामि, यंनूनाहं सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं कथापेत्वा सीतवनसुसानं गन्त्वा समणधम्मं करेय्यं। तत्र हि सुसानन्ति जिगुच्छित्वा बहू जना नागमिस्सन्ति, एवंसन्ते मम किच्चं मत्थकं पापुणिस्सती’’ति सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं कथापेत्वा सीतवनं गन्त्वा समणधम्मं कातुं आरभि। सो चिन्तेसि – ‘‘मय्हं सरीरं परमसुखुमालं, न खो पन सक्का सुखेनेव सुखं पापुणितुं, कायं किलमेत्वापि समणधम्मं कातुं वट्टती’’ति। ततो ठानचङ्कममेव अधिट्ठाय पधानमकासि। तस्स सुखुमालानं पादतलानं अन्तन्तेहि फोटा उट्ठाय भिज्जिंसु, चङ्कमो एकलोहितोव अहोसि। पादेसु अवहन्तेसु जण्णुकेहिपि हत्थेहिपि वायमित्वा चङ्कमति। एवं वीरियं दळ्हं करोन्तोपि ओभासमत्तम्पि निब्बत्तेतुं असक्कोन्तो चिन्तेसि – ‘‘सचे अञ्ञोपि आरद्धवीरियो भवेय्य, मादिसोव भवेय्य। अहं खो पन एवं वायमन्तोपि मग्गं वा फलं वा उप्पादेतुं न सक्कोमि, अद्धा नेवाहं उग्घटितञ्ञू, न विपञ्चितञ्ञू, न नेय्यो, पदपरमेन मया भवितब्बं। किं मे पब्बज्जाय, हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जिस्सामि पुञ्ञानि च करिस्सामी’’ति।
Tassa pabbajjañca upasampadañca labhitvā rājagahe viharantassa sambahulā ñātisālohitā ca sandiṭṭhasambhattā ca sakkārasammānaṃ āharanti, rūpanipphattiyā vaṇṇaṃ kathenti, aññepi janā passituṃ āgacchanti. Thero cintesi – ‘‘mama santikaṃ bahū janā āgacchanti, kammaṭṭhāne vā vipassanāya vā kammaṃ kātuṃ kathaṃ sakkhissāmi, yaṃnūnāhaṃ satthu santike kammaṭṭhānaṃ kathāpetvā sītavanasusānaṃ gantvā samaṇadhammaṃ kareyyaṃ. Tatra hi susānanti jigucchitvā bahū janā nāgamissanti, evaṃsante mama kiccaṃ matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti satthu santike kammaṭṭhānaṃ kathāpetvā sītavanaṃ gantvā samaṇadhammaṃ kātuṃ ārabhi. So cintesi – ‘‘mayhaṃ sarīraṃ paramasukhumālaṃ, na kho pana sakkā sukheneva sukhaṃ pāpuṇituṃ, kāyaṃ kilametvāpi samaṇadhammaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Tato ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāya padhānamakāsi. Tassa sukhumālānaṃ pādatalānaṃ antantehi phoṭā uṭṭhāya bhijjiṃsu, caṅkamo ekalohitova ahosi. Pādesu avahantesu jaṇṇukehipi hatthehipi vāyamitvā caṅkamati. Evaṃ vīriyaṃ daḷhaṃ karontopi obhāsamattampi nibbattetuṃ asakkonto cintesi – ‘‘sace aññopi āraddhavīriyo bhaveyya, mādisova bhaveyya. Ahaṃ kho pana evaṃ vāyamantopi maggaṃ vā phalaṃ vā uppādetuṃ na sakkomi, addhā nevāhaṃ ugghaṭitaññū, na vipañcitaññū, na neyyo, padaparamena mayā bhavitabbaṃ. Kiṃ me pabbajjāya, hīnāyāvattitvā bhoge ca bhuñjissāmi puññāni ca karissāmī’’ti.
तस्मिं समये सत्था थेरस्स वितक्कं ञत्वा सायन्हसमये भिक्खुसङ्घपरिवुतो तत्थ गन्त्वा लोहितेन फुट्ठं चङ्कमं दिस्वा थेरं वीणोवादेन (महाव॰ २४३) ओवदित्वा वीरियसमथयोजनत्थाय तस्स कम्मट्ठानं कथेत्वा गिज्झकूटमेव गतो। सोणत्थेरोपि दसबलस्स सम्मुखा ओवादं लभित्वा नचिरस्सेव अरहत्ते पतिट्ठासि। अथ सत्था अपरभागे जेतवने भिक्खुसङ्घपरिवुतो धम्मं देसेन्तो थेरं आरद्धवीरियानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tasmiṃ samaye satthā therassa vitakkaṃ ñatvā sāyanhasamaye bhikkhusaṅghaparivuto tattha gantvā lohitena phuṭṭhaṃ caṅkamaṃ disvā theraṃ vīṇovādena (mahāva. 243) ovaditvā vīriyasamathayojanatthāya tassa kammaṭṭhānaṃ kathetvā gijjhakūṭameva gato. Soṇattheropi dasabalassa sammukhā ovādaṃ labhitvā nacirasseva arahatte patiṭṭhāsi. Atha satthā aparabhāge jetavane bhikkhusaṅghaparivuto dhammaṃ desento theraṃ āraddhavīriyānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सोणकुटिकण्णत्थेरवत्थु
Soṇakuṭikaṇṇattheravatthu
२०६. अट्ठमे कल्याणवाक्करणानन्ति वाक्करणं वुच्चति वचनकिरिया, मधुरवचनानन्ति अत्थो। अयञ्हि थेरो दसबलेन सद्धिं एकगन्धकुटिया तथागतस्स मधुरेन सरेन धम्मकथं कथेसि। अथस्स सत्था साधुकारं अदासि। तस्मा सो कल्याणवाक्करणानं अग्गो नाम जातो। सोणोति तस्स नामं, कोटिअग्घनकं पन कण्णपिळन्धनं धारेसि। तस्मा कुटिकण्णोति वुच्चति, कोटिकण्णोति अत्थो।
206. Aṭṭhame kalyāṇavākkaraṇānanti vākkaraṇaṃ vuccati vacanakiriyā, madhuravacanānanti attho. Ayañhi thero dasabalena saddhiṃ ekagandhakuṭiyā tathāgatassa madhurena sarena dhammakathaṃ kathesi. Athassa satthā sādhukāraṃ adāsi. Tasmā so kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggo nāma jāto. Soṇoti tassa nāmaṃ, koṭiagghanakaṃ pana kaṇṇapiḷandhanaṃ dhāresi. Tasmā kuṭikaṇṇoti vuccati, koṭikaṇṇoti attho.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि पदुमुत्तरबुद्धकाले पुरिमनयेनेव महाजनेन सद्धिं विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठत्वा सत्थु धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं कल्याणवाक्करणानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने कल्याणवाक्करणानं अग्गेन भवितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा दसबलं निमन्तेत्वा सत्ताहं महादानं दत्वा, ‘‘भन्ते, यं भिक्खुं तुम्हे इतो सत्तदिवसमत्थके कल्याणवाक्करणानं अग्गट्ठाने ठपयित्थ, अहम्पि इमस्स अधिकारकम्मस्स फलेन अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने तथारूपो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था तस्स अनन्तरायं दिस्वा ‘‘अनागते गोतमबुद्धस्स सासने कल्याणवाक्करणानं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi padumuttarabuddhakāle purimanayeneva mahājanena saddhiṃ vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhatvā satthu dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate ekassa buddhassa sāsane kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā dasabalaṃ nimantetvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā, ‘‘bhante, yaṃ bhikkhuṃ tumhe ito sattadivasamatthake kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapayittha, ahampi imassa adhikārakammassa phalena anāgate ekassa buddhassa sāsane tathārūpo bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā tassa anantarāyaṃ disvā ‘‘anāgate gotamabuddhassa sāsane kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā pakkāmi.
सोपि यावजीवं कुसलं कत्वा कप्पसतसहस्सं देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तो अम्हाकं दसबलस्स उप्पत्तितो पुरेतरमेव देवलोका चवित्वा काळिया नाम कुररघरिकाय उपासिकाय कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि। सा परिपक्के गब्भे राजगहनगरे अत्तनो कुलनिवेसनं आगता।
Sopi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā kappasatasahassaṃ devesu ca manussesu ca saṃsaranto amhākaṃ dasabalassa uppattito puretarameva devalokā cavitvā kāḷiyā nāma kuraragharikāya upāsikāya kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā paripakke gabbhe rājagahanagare attano kulanivesanaṃ āgatā.
तस्मिं समये अम्हाकं सत्था सब्बञ्ञुतं पत्तो इसिपतने धम्मचक्कं पवत्तेसि। धम्मचक्कप्पवत्तने दससहस्सचक्कवाळदेवता सन्निपतिंसु। तत्थ एको अट्ठवीसतिया यक्खसेनापतीनं अब्भन्तरे सातागिरो नाम यक्खो दसबलस्स धम्मकथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय चिन्तेसि – ‘‘किं नु खो अयं एवं मधुरधम्मकथा मम सहायेन हेमवतेन सुता न सुता’’ति? सो देवसङ्घस्स अन्तरे ओलोकेन्तो तं अपस्सित्वा ‘‘अद्धा मम सहायो तिण्णं रतनानं उप्पन्नभावं न जानाति, गच्छामि दसबलस्स चेव वण्णं कथेस्सामि, पटिविद्धधम्मञ्च आरोचेस्सामी’’ति अत्तनो परिसाय सद्धिं राजगहमत्थकेन तस्स सन्तिकं पायासि।
Tasmiṃ samaye amhākaṃ satthā sabbaññutaṃ patto isipatane dhammacakkaṃ pavattesi. Dhammacakkappavattane dasasahassacakkavāḷadevatā sannipatiṃsu. Tattha eko aṭṭhavīsatiyā yakkhasenāpatīnaṃ abbhantare sātāgiro nāma yakkho dasabalassa dhammakathaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya cintesi – ‘‘kiṃ nu kho ayaṃ evaṃ madhuradhammakathā mama sahāyena hemavatena sutā na sutā’’ti? So devasaṅghassa antare olokento taṃ apassitvā ‘‘addhā mama sahāyo tiṇṇaṃ ratanānaṃ uppannabhāvaṃ na jānāti, gacchāmi dasabalassa ceva vaṇṇaṃ kathessāmi, paṭividdhadhammañca ārocessāmī’’ti attano parisāya saddhiṃ rājagahamatthakena tassa santikaṃ pāyāsi.
हेमवतोपि तियोजनसहस्सं हिमवन्तं अकालपुप्फितं दिस्वा ‘‘मम सहायेन सातागिरेन सद्धिं हिमवन्तकीळितं कीळिस्सामी’’ति अत्तनो परिसाय सद्धिं राजगहमत्थकेनेव पायासि। तेसं द्विन्नम्पि अग्गबलकाया कुलघरिकाय काळिउपासिकाय निवेसनमत्थके समागन्त्वा ‘‘तुम्हे कस्स परिसा, मयं सातागिरस्स। तुम्हे कस्स परिसा, मयं हेमवतस्सा’’ति आहंसु। ते हट्ठतुट्ठाव गन्त्वा तेसं यक्खसेनापतीनं आरोचयिंसु। तेपि तंखणञ्ञेव उपासिकाय निवेसनमत्थके समागच्छिंसु। सातागिरो हेमवतं आह – ‘‘कहं, सम्म, गच्छसी’’ति? तव सन्तिकं सम्माति। किंकारणाति? हिमवन्तं पुप्फितं दिस्वा तया सद्धिं तत्थ कीळिस्सामीति। त्वं पन, सम्म, कहं गच्छसीति? तव सन्तिकं, सम्माति। किंकारणाति? त्वं हिमवन्तस्स केन पुप्फितभावं जानासीति? न जानामि, सम्माति। सुद्धोदनमहाराजस्स पुत्तो सिद्धत्थकुमारो दससहस्सिलोकधातुं कम्पेत्वा पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणो दससहस्सचक्कवाळदेवतानं मज्झे अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तेसि। तस्स पवत्तितभावं न जानासीति? न जानामि, सम्माति। त्वं एत्तकमेव ठानं पुप्फितन्ति अञ्ञासि, तस्स पन पुरिसस्स सक्कारत्थाय सकलदससहस्सचक्कवाळं एकमालागुळसदिसं अज्ज जातं सम्माति। माला ताव पुप्फन्तु, तया सो सत्था अक्खीनि पूरेत्वा दिट्ठोति। आम, सम्म, सत्था च मे दिट्ठो, धम्मो च सुतो, अमतञ्च पीतं। अहं ‘‘एतं अमतधम्मं तम्पि जानापेस्सामी’’ति तव सन्तिकं आगतोस्मि, सम्माति। तेसं अञ्ञमञ्ञं कथेन्तानंयेव उपासिका सिरिसयनतो उट्ठाय निसिन्ना तं कथासल्लापं सुत्वा सद्दे निमित्तं गण्हि। ‘‘अयं सद्दो उद्धं, न हेट्ठा, अमनुस्सभासितो, नो मनुस्सभासितो’’ति सल्लक्खेत्वा ओहितसोता पग्गहितमानसा हुत्वा निसीदि। ततो –
Hemavatopi tiyojanasahassaṃ himavantaṃ akālapupphitaṃ disvā ‘‘mama sahāyena sātāgirena saddhiṃ himavantakīḷitaṃ kīḷissāmī’’ti attano parisāya saddhiṃ rājagahamatthakeneva pāyāsi. Tesaṃ dvinnampi aggabalakāyā kulagharikāya kāḷiupāsikāya nivesanamatthake samāgantvā ‘‘tumhe kassa parisā, mayaṃ sātāgirassa. Tumhe kassa parisā, mayaṃ hemavatassā’’ti āhaṃsu. Te haṭṭhatuṭṭhāva gantvā tesaṃ yakkhasenāpatīnaṃ ārocayiṃsu. Tepi taṃkhaṇaññeva upāsikāya nivesanamatthake samāgacchiṃsu. Sātāgiro hemavataṃ āha – ‘‘kahaṃ, samma, gacchasī’’ti? Tava santikaṃ sammāti. Kiṃkāraṇāti? Himavantaṃ pupphitaṃ disvā tayā saddhiṃ tattha kīḷissāmīti. Tvaṃ pana, samma, kahaṃ gacchasīti? Tava santikaṃ, sammāti. Kiṃkāraṇāti? Tvaṃ himavantassa kena pupphitabhāvaṃ jānāsīti? Na jānāmi, sammāti. Suddhodanamahārājassa putto siddhatthakumāro dasasahassilokadhātuṃ kampetvā paṭividdhasabbaññutaññāṇo dasasahassacakkavāḷadevatānaṃ majjhe anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattesi. Tassa pavattitabhāvaṃ na jānāsīti? Na jānāmi, sammāti. Tvaṃ ettakameva ṭhānaṃ pupphitanti aññāsi, tassa pana purisassa sakkāratthāya sakaladasasahassacakkavāḷaṃ ekamālāguḷasadisaṃ ajja jātaṃ sammāti. Mālā tāva pupphantu, tayā so satthā akkhīni pūretvā diṭṭhoti. Āma, samma, satthā ca me diṭṭho, dhammo ca suto, amatañca pītaṃ. Ahaṃ ‘‘etaṃ amatadhammaṃ tampi jānāpessāmī’’ti tava santikaṃ āgatosmi, sammāti. Tesaṃ aññamaññaṃ kathentānaṃyeva upāsikā sirisayanato uṭṭhāya nisinnā taṃ kathāsallāpaṃ sutvā sadde nimittaṃ gaṇhi. ‘‘Ayaṃ saddo uddhaṃ, na heṭṭhā, amanussabhāsito, no manussabhāsito’’ti sallakkhetvā ohitasotā paggahitamānasā hutvā nisīdi. Tato –
‘‘अज्ज पन्नरसो उपोसथो (इति सातागिरो यक्खो),
‘‘Ajja pannaraso uposatho (iti sātāgiro yakkho),
दिब्बा रत्ति उपट्ठिता।
Dibbā ratti upaṭṭhitā;
अनोमनामं सत्थारं,
Anomanāmaṃ satthāraṃ,
हन्द पस्साम गोतम’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १५३) –
Handa passāma gotama’’nti. (su. ni. 153) –
एवं सातागिरेन वुत्ते –
Evaṃ sātāgirena vutte –
‘‘कच्चि मनो सुपणिहितो (इति हेमवतो यक्खो),
‘‘Kacci mano supaṇihito (iti hemavato yakkho),
सब्बभूतेसु तादिनो।
Sabbabhūtesu tādino;
कच्चि इट्ठे अनिट्ठे च,
Kacci iṭṭhe aniṭṭhe ca,
सङ्कप्पस्स वसीकता’’ति॥ (सु॰ नि॰ १५४)।
Saṅkappassa vasīkatā’’ti. (su. ni. 154);
एवं हेमवतो सत्थु कायसमाचारञ्च आजीवञ्च मनोसमाचारञ्च पुच्छि। पुच्छितं पुच्छितं सातागिरो विस्सज्जेसि। एवं सत्थु सरीरवण्णगुणवण्णकथनवसेन हेमवतसुत्तन्ते निट्ठिते हेमवतो सहायकस्स धम्मदेसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Evaṃ hemavato satthu kāyasamācārañca ājīvañca manosamācārañca pucchi. Pucchitaṃ pucchitaṃ sātāgiro vissajjesi. Evaṃ satthu sarīravaṇṇaguṇavaṇṇakathanavasena hemavatasuttante niṭṭhite hemavato sahāyakassa dhammadesanānusārena ñāṇaṃ pesetvā sotāpattiphale patiṭṭhahi.
अथ, काळी उपासिका, परस्स धम्मे देसीयमाने तथागतं अदिट्ठपुब्बाव हुत्वा अनुस्सवप्पसादं उप्पादेत्वा परस्स वड्ढितं भोजनं भुञ्जमाना विय सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। सा सब्बमातुगामानं अन्तरे पठमकसोतापन्ना सब्बजेट्ठिका अहोसि। तस्सा सह सोतापत्तिभावेन तमेव रत्तिं गब्भवुट्ठानं जातं, पटिलद्धदारकस्स नामग्गहणदिवसे सोणोति नामं अकासि। सा यथारुचिया कुलगेहे वसित्वा कुलघरमेव अगमासि।
Atha, kāḷī upāsikā, parassa dhamme desīyamāne tathāgataṃ adiṭṭhapubbāva hutvā anussavappasādaṃ uppādetvā parassa vaḍḍhitaṃ bhojanaṃ bhuñjamānā viya sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Sā sabbamātugāmānaṃ antare paṭhamakasotāpannā sabbajeṭṭhikā ahosi. Tassā saha sotāpattibhāvena tameva rattiṃ gabbhavuṭṭhānaṃ jātaṃ, paṭiladdhadārakassa nāmaggahaṇadivase soṇoti nāmaṃ akāsi. Sā yathāruciyā kulagehe vasitvā kulagharameva agamāsi.
तस्मिं समये महाकच्चानत्थेरो तं नगरं उपनिस्साय उपवत्ते पब्बते पटिवसति। उपासिका थेरं उपट्ठाति। थेरो निबद्धं तस्सा निवेसनं गच्छति। सोणदारकोपि निबद्धं थेरस्स सन्तिके विचरन्तो विस्सासिको अहोसि। सो अपरेन समयेन थेरस्स सन्तिके पब्बजि। थेरो तं उपसम्पादेतुकामो तीणि वस्सानि गणं परियेसित्वा उपसम्पादेसि। सो उपसम्पन्नो कम्मट्ठानं कथापेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा थेरस्सेव सन्तिके सुत्तनिपातं उग्गण्हित्वा वुत्थवस्सो पवारेत्वा सत्थारं पस्सितुकामो हुत्वा उपज्झायं आपुच्छि। थेरो आह – ‘‘सोण, तयि गते सत्था तं एकगन्धकुटियं वसापेत्वा धम्मं अज्झेसिस्सति, त्वं धम्मं कथेस्ससि। सत्था तव धम्मकथाय पसीदित्वा तुय्हं वरं दस्सति। त्वं वरं गण्हन्तो इमञ्च इमञ्च गण्हाहि, मम वचनेन दसबलस्स पादे वन्दाही’’ति। सो उपज्झायेन अनुञ्ञातो मातुउपासिकाय गेहं गन्त्वा आरोचेसि। सापि ‘‘साधु , तात, त्वं दसबलं पस्सितुं गच्छन्तो इमं कम्बलं आहरित्वा सत्थु वसनगन्धकुटिया भूमत्थरणं कत्वा अत्थराही’’ति कम्बलं अदासि। सोणत्थेरो तं आदाय सेनासनं संसामेत्वा अनुपुब्बेन सत्थु वसनट्ठानं गन्त्वा दसबलस्स बुद्धासने निसिन्नवेलायमेव उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। सत्था तेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा आनन्दत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘आनन्द, इमस्स भिक्खुस्स सेनासनं जानाही’’ति। थेरो सत्थु अधिप्पायं ञत्वा अन्तोगन्धकुटियंयेव भूमत्थरणं उस्सारेन्तो विय अत्थरि।
Tasmiṃ samaye mahākaccānatthero taṃ nagaraṃ upanissāya upavatte pabbate paṭivasati. Upāsikā theraṃ upaṭṭhāti. Thero nibaddhaṃ tassā nivesanaṃ gacchati. Soṇadārakopi nibaddhaṃ therassa santike vicaranto vissāsiko ahosi. So aparena samayena therassa santike pabbaji. Thero taṃ upasampādetukāmo tīṇi vassāni gaṇaṃ pariyesitvā upasampādesi. So upasampanno kammaṭṭhānaṃ kathāpetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā therasseva santike suttanipātaṃ uggaṇhitvā vutthavasso pavāretvā satthāraṃ passitukāmo hutvā upajjhāyaṃ āpucchi. Thero āha – ‘‘soṇa, tayi gate satthā taṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasāpetvā dhammaṃ ajjhesissati, tvaṃ dhammaṃ kathessasi. Satthā tava dhammakathāya pasīditvā tuyhaṃ varaṃ dassati. Tvaṃ varaṃ gaṇhanto imañca imañca gaṇhāhi, mama vacanena dasabalassa pāde vandāhī’’ti. So upajjhāyena anuññāto mātuupāsikāya gehaṃ gantvā ārocesi. Sāpi ‘‘sādhu , tāta, tvaṃ dasabalaṃ passituṃ gacchanto imaṃ kambalaṃ āharitvā satthu vasanagandhakuṭiyā bhūmattharaṇaṃ katvā attharāhī’’ti kambalaṃ adāsi. Soṇatthero taṃ ādāya senāsanaṃ saṃsāmetvā anupubbena satthu vasanaṭṭhānaṃ gantvā dasabalassa buddhāsane nisinnavelāyameva upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Satthā tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ānandattheraṃ āmantesi – ‘‘ānanda, imassa bhikkhussa senāsanaṃ jānāhī’’ti. Thero satthu adhippāyaṃ ñatvā antogandhakuṭiyaṃyeva bhūmattharaṇaṃ ussārento viya atthari.
अथ खो भगवा बहुदेवरत्तिं अज्झोकासे वीतिनामेत्वा विहारं पाविसि, आयस्मापि खो सोणो बहुदेवरत्तिं अज्झोकासे वीतिनामेत्वा विहारं पाविसि। सत्था पच्छिमयामे सीहसेय्यं कप्पेत्वा पच्चूससमये वुट्ठाय निसीदित्वा ‘‘एत्तकेन कालेन सोणस्स कायदरथो पटिप्पस्सद्धो भविस्सती’’ति ञत्वा आयस्मन्तं सोणं अज्झेसि – ‘‘पटिभातु तं भिक्खु धम्मो भासितु’’न्ति। सोणत्थेरो मधुरस्सरेन एकब्यञ्जनम्पि अविनासेन्तो अट्ठकवग्गियानि सुत्तानि (सु॰ नि॰ ७७२ आदयो) अभासि। कथापरियोसाने भगवा साधुकारं दत्वा ‘‘सुग्गहितो ते भिक्खु धम्मो, मया देसितकाले च अज्ज च एकसदिसाव देसना, किञ्चि ऊनं वा अधिकं वा नत्थी’’ति पसन्नभावं पकासेसि। सोणत्थेरोपि ‘‘अयं ओकासो’’ति सल्लक्खेत्वा उपज्झायस्स वचनेन दसबलं वन्दित्वा विनयधरपञ्चमेन गणेन उपसम्पदं आदिं कत्वा सब्बे वरे याचि, सत्था अदासि। पुन थेरो मातुउपासिकाय वचनेन वन्दित्वा ‘‘अयं, भन्ते, उपासिकाय तुम्हाकं वसनगन्धकुटियं भूमत्थरणत्थं कम्बलो पहितो’’ति कम्बलं दत्वा उट्ठायासना सत्थारं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन थेरस्स पब्बज्जं आदिं कत्वा सब्बं सुत्ते आगतमेव।
Atha kho bhagavā bahudevarattiṃ ajjhokāse vītināmetvā vihāraṃ pāvisi, āyasmāpi kho soṇo bahudevarattiṃ ajjhokāse vītināmetvā vihāraṃ pāvisi. Satthā pacchimayāme sīhaseyyaṃ kappetvā paccūsasamaye vuṭṭhāya nisīditvā ‘‘ettakena kālena soṇassa kāyadaratho paṭippassaddho bhavissatī’’ti ñatvā āyasmantaṃ soṇaṃ ajjhesi – ‘‘paṭibhātu taṃ bhikkhu dhammo bhāsitu’’nti. Soṇatthero madhurassarena ekabyañjanampi avināsento aṭṭhakavaggiyāni suttāni (su. ni. 772 ādayo) abhāsi. Kathāpariyosāne bhagavā sādhukāraṃ datvā ‘‘suggahito te bhikkhu dhammo, mayā desitakāle ca ajja ca ekasadisāva desanā, kiñci ūnaṃ vā adhikaṃ vā natthī’’ti pasannabhāvaṃ pakāsesi. Soṇattheropi ‘‘ayaṃ okāso’’ti sallakkhetvā upajjhāyassa vacanena dasabalaṃ vanditvā vinayadharapañcamena gaṇena upasampadaṃ ādiṃ katvā sabbe vare yāci, satthā adāsi. Puna thero mātuupāsikāya vacanena vanditvā ‘‘ayaṃ, bhante, upāsikāya tumhākaṃ vasanagandhakuṭiyaṃ bhūmattharaṇatthaṃ kambalo pahito’’ti kambalaṃ datvā uṭṭhāyāsanā satthāraṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana therassa pabbajjaṃ ādiṃ katvā sabbaṃ sutte āgatameva.
इति थेरो सत्थु सन्तिका अट्ठ वरे लभित्वा उपज्झायस्स सन्तिकं गन्त्वा सब्बं तं पवत्तिं आरोचेसि। पुनदिवसे मातुउपासिकाय निवेसनद्वारं गन्त्वा भिक्खाय अट्ठासि। उपासिका ‘‘पुत्तो किर मे द्वारे ठितो’’ति सुत्वा वेगेन आगन्त्वा अभिवादेत्वा हत्थतो पत्तं गहेत्वा अन्तोनिवेसने निसीदापेत्वा भोजनं अदासि। अथ नं भत्तकिच्चपरियोसाने आह – ‘‘दिट्ठो ते, तात, दसबलो’’ति? आम उपासिकेति। वन्दितो ते मम वचनेनाति? आम वन्दितो, सोपि च मे कम्बलो तथागतस्स वसनट्ठाने भूमत्थरणं कत्वा अत्थतोति। किं, तात, तया किर सत्थु धम्मकथा कथिता, सत्थारा च ते साधुकारो दिन्नोति? तया कथं ञातं उपासिकेति? तात, मय्हं गेहे अधिवत्था देवता दसबलेन तुय्हं साधुकारं दिन्नदिवसे ‘‘सकलदससहस्सचक्कवाळे देवता साधुकारं अदंसू’’ति आह – तात, तया कथितधम्मकथं बुद्धानं कथितनियामेनेव मय्हम्पि कथेतुं पच्चासीसामीति। थेरो मातु कथं सम्पटिच्छि। सा तस्स अधिवासनं विदित्वा द्वारे मण्डपं कारेत्वा दसबलस्स कथितनियामेनेव अत्तनो धम्मकथं कथापेसीति वत्थु एत्थ समुट्ठितं। सत्था अपरभागे अरियगणमज्झे निसिन्नो थेरं कल्याणवाक्करणानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Iti thero satthu santikā aṭṭha vare labhitvā upajjhāyassa santikaṃ gantvā sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Punadivase mātuupāsikāya nivesanadvāraṃ gantvā bhikkhāya aṭṭhāsi. Upāsikā ‘‘putto kira me dvāre ṭhito’’ti sutvā vegena āgantvā abhivādetvā hatthato pattaṃ gahetvā antonivesane nisīdāpetvā bhojanaṃ adāsi. Atha naṃ bhattakiccapariyosāne āha – ‘‘diṭṭho te, tāta, dasabalo’’ti? Āma upāsiketi. Vandito te mama vacanenāti? Āma vandito, sopi ca me kambalo tathāgatassa vasanaṭṭhāne bhūmattharaṇaṃ katvā atthatoti. Kiṃ, tāta, tayā kira satthu dhammakathā kathitā, satthārā ca te sādhukāro dinnoti? Tayā kathaṃ ñātaṃ upāsiketi? Tāta, mayhaṃ gehe adhivatthā devatā dasabalena tuyhaṃ sādhukāraṃ dinnadivase ‘‘sakaladasasahassacakkavāḷe devatā sādhukāraṃ adaṃsū’’ti āha – tāta, tayā kathitadhammakathaṃ buddhānaṃ kathitaniyāmeneva mayhampi kathetuṃ paccāsīsāmīti. Thero mātu kathaṃ sampaṭicchi. Sā tassa adhivāsanaṃ viditvā dvāre maṇḍapaṃ kāretvā dasabalassa kathitaniyāmeneva attano dhammakathaṃ kathāpesīti vatthu ettha samuṭṭhitaṃ. Satthā aparabhāge ariyagaṇamajjhe nisinno theraṃ kalyāṇavākkaraṇānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सीवलित्थेरवत्थु
Sīvalittheravatthu
२०७. नवमे लाभीनं यदिदं सीवलीति ठपेत्वा तथागतं लाभीनं भिक्खूनं सीवलित्थेरो अग्गोति दस्सेति। तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि अतीते पदुमुत्तरबुद्धकाले वुत्तनयेनेव विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं लाभीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति दसबलं निमन्तेत्वा पुरिमनयेनेव सत्ताहं महादानं दत्वा ‘‘भगवा अहम्पि इमिना अधिकारकम्मेन अञ्ञं सम्पत्तिं न पत्थेमि, अनागते पन एकस्स बुद्धस्स सासने अहम्पि तुम्हेहि सो एतदग्गे ठपितभिक्खु विय लाभीनं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था अनन्तरायं दिस्वा ‘‘अयं ते पत्थना अनागते गोतमस्स बुद्धस्स सासने समिज्झिस्सती’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि।
207. Navame lābhīnaṃ yadidaṃ sīvalīti ṭhapetvā tathāgataṃ lābhīnaṃ bhikkhūnaṃ sīvalitthero aggoti dasseti. Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi atīte padumuttarabuddhakāle vuttanayeneva vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ lābhīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti dasabalaṃ nimantetvā purimanayeneva sattāhaṃ mahādānaṃ datvā ‘‘bhagavā ahampi iminā adhikārakammena aññaṃ sampattiṃ na patthemi, anāgate pana ekassa buddhassa sāsane ahampi tumhehi so etadagge ṭhapitabhikkhu viya lābhīnaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā anantarāyaṃ disvā ‘‘ayaṃ te patthanā anāgate gotamassa buddhassa sāsane samijjhissatī’’ti byākaritvā pakkāmi.
सोपि कुलपुत्तो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो विपस्सीबुद्धकाले बन्धुमतीनगरतो अविदूरे एकस्मिं गामे पटिसन्धिं गण्हि। तस्मिं समये बन्धुमतीनगरवासिनो रञ्ञा सद्धिं साकच्छित्वा साकच्छित्वा दसबलस्स दानं देन्ति। ते एकदिवसं सब्बेव एकतो हुत्वा दानं देन्ता ‘‘किं नु खो अम्हाकं दानमुखे नत्थी’’ति मधुञ्च गुळदधिञ्च न अद्दसंसु। ते ‘‘यतो कुतोचि आहरिस्सामा’’ति जनपदतो नगरं पविसनमग्गे पुरिसं ठपेसुं। तदा एस कुलपुत्तो अत्तनो गामतो गुळदधिवारकं गहेत्वा ‘‘किञ्चिदेव आहरिस्सामी’’ति नगरं गच्छन्तो मुखं धोवित्वा ‘‘धोतहत्थपादो पविसिस्सामी’’ति फासुकट्ठानं ओलोकेन्तो नङ्गलसीसमत्तं निम्मक्खिकं दण्डकमधुं दिस्वा ‘‘पुञ्ञेन मे इदं उप्पन्न’’न्ति गहेत्वा नगरं पविसति। नागरेहि ठपितपुरिसो तं दिस्वा, ‘‘भो पुरिस, कस्सिमं आहरसी’’ति पुच्छि। न कस्सचि सामि, विक्किणितुं पन मे इदं आनीतन्ति। तेन हि, भो पुरिस, इमं कहापणं गहेत्वा एतं मधुञ्च गुळदधिञ्च देहीति।
Sopi kulaputto yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto vipassībuddhakāle bandhumatīnagarato avidūre ekasmiṃ gāme paṭisandhiṃ gaṇhi. Tasmiṃ samaye bandhumatīnagaravāsino raññā saddhiṃ sākacchitvā sākacchitvā dasabalassa dānaṃ denti. Te ekadivasaṃ sabbeva ekato hutvā dānaṃ dentā ‘‘kiṃ nu kho amhākaṃ dānamukhe natthī’’ti madhuñca guḷadadhiñca na addasaṃsu. Te ‘‘yato kutoci āharissāmā’’ti janapadato nagaraṃ pavisanamagge purisaṃ ṭhapesuṃ. Tadā esa kulaputto attano gāmato guḷadadhivārakaṃ gahetvā ‘‘kiñcideva āharissāmī’’ti nagaraṃ gacchanto mukhaṃ dhovitvā ‘‘dhotahatthapādo pavisissāmī’’ti phāsukaṭṭhānaṃ olokento naṅgalasīsamattaṃ nimmakkhikaṃ daṇḍakamadhuṃ disvā ‘‘puññena me idaṃ uppanna’’nti gahetvā nagaraṃ pavisati. Nāgarehi ṭhapitapuriso taṃ disvā, ‘‘bho purisa, kassimaṃ āharasī’’ti pucchi. Na kassaci sāmi, vikkiṇituṃ pana me idaṃ ānītanti. Tena hi, bho purisa, imaṃ kahāpaṇaṃ gahetvā etaṃ madhuñca guḷadadhiñca dehīti.
सो चिन्तेसि – ‘‘इदं न बहुमूलं, अयञ्च एकप्पहारेनेव बहुं देति, वीमंसितुं वट्टती’’ति । ततो नं ‘‘नाहं एककहापणेन देमी’’ति आह। यदि एवं, द्वे गहेत्वा देहीति। द्वीहिपि न देमीति। एतेनुपायेन वड्ढन्तं वड्ढन्तं सहस्सं पापुणि। सो चिन्तेसि – ‘‘अतिअञ्छितुं न वट्टति, होतु ताव, इमस्स कत्तब्बकिच्चं पुच्छिस्सामी’’ति। अथ नं आह – ‘‘इदं न बहुअग्घनकं, त्वञ्च बहुं देसि, केन कम्मेन इदं गण्हासी’’ति? इध, भो, नगरवासिनो रञ्ञा सद्धिं पटिविरुज्झित्वा विपस्सीदसबलस्स दानं देन्ता इदं द्वयं दानमुखे अपस्सन्ता परियेसन्ति। सचे इदं द्वयं न लभिस्सन्ति, नागरानं पराजयो भविस्सति। तस्मा सहस्सं दत्वा गण्हामीति। किं पनेतं नागरानमेव वट्टति, न अञ्ञेसं दातुं वट्टतीति? यस्स कस्सचि दातुं अवारितमेतन्ति। अत्थि पन ते कोचि नागरानं दाने एकदिवसं सहस्सं दाताति? नत्थि सम्माति। इमेसं पन द्विन्नं सहस्सग्घनकभावं जानासीति? आम जानामीति। तेन हि गच्छ, नागरानं आचिक्ख – ‘‘एको पुरिसो इमानि द्वे मूलेन न देति, सहत्थेनेव दातुकामो, तुम्हे इमेसं द्विन्नं कारणा निरुस्सुक्का होथा’’ति। त्वं पन मे इमस्मिं दानमुखे जेट्ठकभावस्स कायसक्खी होहीति।
So cintesi – ‘‘idaṃ na bahumūlaṃ, ayañca ekappahāreneva bahuṃ deti, vīmaṃsituṃ vaṭṭatī’’ti . Tato naṃ ‘‘nāhaṃ ekakahāpaṇena demī’’ti āha. Yadi evaṃ, dve gahetvā dehīti. Dvīhipi na demīti. Etenupāyena vaḍḍhantaṃ vaḍḍhantaṃ sahassaṃ pāpuṇi. So cintesi – ‘‘atiañchituṃ na vaṭṭati, hotu tāva, imassa kattabbakiccaṃ pucchissāmī’’ti. Atha naṃ āha – ‘‘idaṃ na bahuagghanakaṃ, tvañca bahuṃ desi, kena kammena idaṃ gaṇhāsī’’ti? Idha, bho, nagaravāsino raññā saddhiṃ paṭivirujjhitvā vipassīdasabalassa dānaṃ dentā idaṃ dvayaṃ dānamukhe apassantā pariyesanti. Sace idaṃ dvayaṃ na labhissanti, nāgarānaṃ parājayo bhavissati. Tasmā sahassaṃ datvā gaṇhāmīti. Kiṃ panetaṃ nāgarānameva vaṭṭati, na aññesaṃ dātuṃ vaṭṭatīti? Yassa kassaci dātuṃ avāritametanti. Atthi pana te koci nāgarānaṃ dāne ekadivasaṃ sahassaṃ dātāti? Natthi sammāti. Imesaṃ pana dvinnaṃ sahassagghanakabhāvaṃ jānāsīti? Āma jānāmīti. Tena hi gaccha, nāgarānaṃ ācikkha – ‘‘eko puriso imāni dve mūlena na deti, sahattheneva dātukāmo, tumhe imesaṃ dvinnaṃ kāraṇā nirussukkā hothā’’ti. Tvaṃ pana me imasmiṃ dānamukhe jeṭṭhakabhāvassa kāyasakkhī hohīti.
सो गामवासी परिब्बयत्थं गहितमासकेन पञ्चकटुकं गहेत्वा चुण्णं कत्वा दधितो कञ्जियं वाहेत्वा तत्थ मधुपटलं पीळेत्वा पञ्चकटुकचुण्णेन योजेत्वा एकस्मिं पदुमिनिपत्ते पक्खिपित्वा तं संविदहित्वा आदाय दसबलस्स अविदूरे ठाने निसीदि। महाजनेन आहरियमानस्स सक्कारस्स अन्तरे अत्तनो पत्तवारं ओलोकयमानो ओकासं ञत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘भगवा अयं मय्हं दुग्गतपण्णाकारो, इमं मे अनुकम्पं पटिच्च गण्हथा’’ति। सत्था तस्स अनुकम्पं पटिच्च चतुमहाराजदत्तियेन सेलमयेन पत्तेन तं पटिग्गहेत्वा यथा अट्ठसट्ठिभिक्खुसतसहस्सस्स दिय्यमानं न खीयति, एवं अधिट्ठासि। सोपि कुलपुत्तो निट्ठितभत्तकिच्चं भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं ठितो आह – ‘‘दिट्ठो मे भगवा अज्ज बन्धुमतीनगरवासिकेहि तुम्हाकं सक्कारो आहरियमानो, अहम्पि इमस्स कम्मस्स निस्सन्देन निब्बत्तनिब्बत्तभवे लाभग्गयसग्गप्पत्तो भवेय्य’’न्ति। सत्था ‘‘एवं होतु कुलपुत्ता’’ति वत्वा तस्स च नगरवासीनञ्च भत्तानुमोदनं कत्वा पक्कामि।
So gāmavāsī paribbayatthaṃ gahitamāsakena pañcakaṭukaṃ gahetvā cuṇṇaṃ katvā dadhito kañjiyaṃ vāhetvā tattha madhupaṭalaṃ pīḷetvā pañcakaṭukacuṇṇena yojetvā ekasmiṃ paduminipatte pakkhipitvā taṃ saṃvidahitvā ādāya dasabalassa avidūre ṭhāne nisīdi. Mahājanena āhariyamānassa sakkārassa antare attano pattavāraṃ olokayamāno okāsaṃ ñatvā satthu santikaṃ gantvā ‘‘bhagavā ayaṃ mayhaṃ duggatapaṇṇākāro, imaṃ me anukampaṃ paṭicca gaṇhathā’’ti. Satthā tassa anukampaṃ paṭicca catumahārājadattiyena selamayena pattena taṃ paṭiggahetvā yathā aṭṭhasaṭṭhibhikkhusatasahassassa diyyamānaṃ na khīyati, evaṃ adhiṭṭhāsi. Sopi kulaputto niṭṭhitabhattakiccaṃ bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ ṭhito āha – ‘‘diṭṭho me bhagavā ajja bandhumatīnagaravāsikehi tumhākaṃ sakkāro āhariyamāno, ahampi imassa kammassa nissandena nibbattanibbattabhave lābhaggayasaggappatto bhaveyya’’nti. Satthā ‘‘evaṃ hotu kulaputtā’’ti vatvā tassa ca nagaravāsīnañca bhattānumodanaṃ katvā pakkāmi.
सोपि कुलपुत्तो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सुप्पवासाय राजधीताय कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि। पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय सायं पातञ्च पण्णाकारसतानि पापुणन्ति, सुप्पवासा सम्पत्तिं गच्छति। अथ नं पुञ्ञवीमंसनत्थं हत्थेन बीजपच्छिं फुसापेन्ति, एकेकबीजतो सलाकसतम्पि सलाकसहस्सम्पि निगच्छति। एककरीसखेत्ततो पञ्ञासम्पि सट्ठिपि सकटानि उप्पज्जन्ति। कोट्ठपूरणकालेपि कोट्ठद्वारं हत्थेन फुसापेन्ति, राजधीताय पुञ्ञेन गण्हन्तानं गहितगहितट्ठानं पुन पूरति। परिपुण्णभत्तकुम्भितोपि ‘‘राजधीताय पुञ्ञ’’न्ति वत्वा यस्स कस्सचि देन्तानं याव न उक्कड्ढन्ति, न ताव भत्तं खीयति। दारके कुच्छिगतेयेव सत्त वस्सानि अतिक्कमिंसु।
Sopi kulaputto yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde suppavāsāya rājadhītāya kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya sāyaṃ pātañca paṇṇākārasatāni pāpuṇanti, suppavāsā sampattiṃ gacchati. Atha naṃ puññavīmaṃsanatthaṃ hatthena bījapacchiṃ phusāpenti, ekekabījato salākasatampi salākasahassampi nigacchati. Ekakarīsakhettato paññāsampi saṭṭhipi sakaṭāni uppajjanti. Koṭṭhapūraṇakālepi koṭṭhadvāraṃ hatthena phusāpenti, rājadhītāya puññena gaṇhantānaṃ gahitagahitaṭṭhānaṃ puna pūrati. Paripuṇṇabhattakumbhitopi ‘‘rājadhītāya puñña’’nti vatvā yassa kassaci dentānaṃ yāva na ukkaḍḍhanti, na tāva bhattaṃ khīyati. Dārake kucchigateyeva satta vassāni atikkamiṃsu.
गब्भे पन परिपक्के सत्ताहं महादुक्खं अनुभोसि। सा सामिकं आमन्तेत्वा ‘‘पुरे मरणा जीवमानाव दानं दस्सामी’’ति सत्थु सन्तिकं पेसेसि – ‘‘गच्छ इमं पवत्तिं सत्थु आरोचेत्वा सत्थारं निमन्तेहि, यञ्च सत्था वदेति, तं साधुकं उपलक्खेत्वा आगन्त्वा मय्हं कथेही’’ति। सो गन्त्वा तस्सा सासनं भगवतो आरोचेसि। सत्था ‘‘सुखिनी होतु सुप्पवासा कोलियधीता, सुखिनी अरोगा अरोगं पुत्तं विजायतू’’ति आह। राजा तं सुत्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा अन्तोगामाभिमुखो पायासि। तस्स पुरे आगमनायेव सुप्पवासाय कुच्छितो धमकरणा उदकं विय गब्भो निक्खमि, परिवारेत्वा निसिन्नजनो अस्सुमुखोव हसितुं आरद्धो। हट्ठतुट्ठो महाजनो रञ्ञो पुत्तसासनं आरोचेतुं अगमासि।
Gabbhe pana paripakke sattāhaṃ mahādukkhaṃ anubhosi. Sā sāmikaṃ āmantetvā ‘‘pure maraṇā jīvamānāva dānaṃ dassāmī’’ti satthu santikaṃ pesesi – ‘‘gaccha imaṃ pavattiṃ satthu ārocetvā satthāraṃ nimantehi, yañca satthā vadeti, taṃ sādhukaṃ upalakkhetvā āgantvā mayhaṃ kathehī’’ti. So gantvā tassā sāsanaṃ bhagavato ārocesi. Satthā ‘‘sukhinī hotu suppavāsā koliyadhītā, sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti āha. Rājā taṃ sutvā bhagavantaṃ abhivādetvā antogāmābhimukho pāyāsi. Tassa pure āgamanāyeva suppavāsāya kucchito dhamakaraṇā udakaṃ viya gabbho nikkhami, parivāretvā nisinnajano assumukhova hasituṃ āraddho. Haṭṭhatuṭṭho mahājano rañño puttasāsanaṃ ārocetuṃ agamāsi.
राजा तेसं इङ्गितं दिस्वाव ‘‘दसबलेन कथितकथा निप्फन्ना मञ्ञे’’ति चिन्तेसि। सो आगन्त्वा सत्थु सासनं राजधीताय आरोचेसि। राजधीता ‘‘तया निमन्तितं जीवितभत्तमेव मङ्गलभत्तं भविस्सति, गच्छ सत्ताहं दसबलं निमन्तेही’’ति। राजा तथा अकासि। सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं पवत्तयिंसु। दारको सब्बेसं ञातीनं सन्तत्तचित्तं निब्बापेन्तो जातोति सीवलिदारकोत्वेवस्स नामं अकंसु। सो सत्त वस्सानि गब्भे वसितत्ता जातकालतो पट्ठाय सब्बकम्मक्खमो अहोसि। धम्मसेनापति सारिपुत्तो सत्तमे दिवसे तेन सद्धिं कथासल्लापं अकासि। सत्थापि धम्मपदे गाथं अभासि –
Rājā tesaṃ iṅgitaṃ disvāva ‘‘dasabalena kathitakathā nipphannā maññe’’ti cintesi. So āgantvā satthu sāsanaṃ rājadhītāya ārocesi. Rājadhītā ‘‘tayā nimantitaṃ jīvitabhattameva maṅgalabhattaṃ bhavissati, gaccha sattāhaṃ dasabalaṃ nimantehī’’ti. Rājā tathā akāsi. Sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ pavattayiṃsu. Dārako sabbesaṃ ñātīnaṃ santattacittaṃ nibbāpento jātoti sīvalidārakotvevassa nāmaṃ akaṃsu. So satta vassāni gabbhe vasitattā jātakālato paṭṭhāya sabbakammakkhamo ahosi. Dhammasenāpati sāriputto sattame divase tena saddhiṃ kathāsallāpaṃ akāsi. Satthāpi dhammapade gāthaṃ abhāsi –
‘‘योमं पलिपथं दुग्गं, संसारं मोहमच्चगा।
‘‘Yomaṃ palipathaṃ duggaṃ, saṃsāraṃ mohamaccagā;
तिण्णो पारङ्गतो झायी, अनेजो अकथंकथी।
Tiṇṇo pāraṅgato jhāyī, anejo akathaṃkathī;
अनुपादाय निब्बुतो, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ४१४)।
Anupādāya nibbuto, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 414);
अथ नं थेरो एवमाह – ‘‘किं पन तया एवरूपं दुक्खरासिं अनुभवित्वा पब्बजितुं न वट्टती’’ति? लभमानो पब्बजेय्यं, भन्तेति। सुप्पवासा तं दारकं थेरेन सद्धिं कथेन्तं दिस्वा ‘‘किं नु खो मे पुत्तो धम्मसेनापतिना सद्धिं कथेती’’ति थेरं उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘मय्हं पुत्तो तुम्हेहि सद्धिं किं कथेति, भदन्ते’’ति? अत्तना अनुभूतं गब्भवासदुक्खं कथेत्वा तुम्हेहि अनुञ्ञातो पब्बजिस्सामीति वदतीति। साधु, भन्ते, पब्बाजेथ नन्ति। थेरो तं विहारं नेत्वा तचपञ्चककम्मट्ठानं दत्वा पब्बाजेन्तो, ‘‘सीवलि, न तुय्हं अञ्ञेन ओवादेन कम्मं अत्थि, तया सत्त वस्सानि अनुभूतदुक्खमेव पच्चवेक्खाही’’ति। भन्ते, पब्बाजनमेव तुम्हाकं भारो, यं पन मया कातुं सक्का, तमहं जानिस्सामीति। सो पठमकेसवट्टिया ओहारितक्खणेयेव सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, दुतियाय ओहारितक्खणे सकदागामिफले, ततियाय अनागामिफले। सब्बेसंयेव पन केसानं ओरोपनञ्च अरहत्तसच्छिकिरिया च अपच्छा अपुरिमा अहोसि। तस्स पब्बजितदिवसतो पट्ठाय भिक्खुसङ्घस्स चत्तारो पच्चया यदिच्छकं उप्पज्जन्ति। एवं एत्थ वत्थु समुट्ठितं।
Atha naṃ thero evamāha – ‘‘kiṃ pana tayā evarūpaṃ dukkharāsiṃ anubhavitvā pabbajituṃ na vaṭṭatī’’ti? Labhamāno pabbajeyyaṃ, bhanteti. Suppavāsā taṃ dārakaṃ therena saddhiṃ kathentaṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho me putto dhammasenāpatinā saddhiṃ kathetī’’ti theraṃ upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘mayhaṃ putto tumhehi saddhiṃ kiṃ katheti, bhadante’’ti? Attanā anubhūtaṃ gabbhavāsadukkhaṃ kathetvā tumhehi anuññāto pabbajissāmīti vadatīti. Sādhu, bhante, pabbājetha nanti. Thero taṃ vihāraṃ netvā tacapañcakakammaṭṭhānaṃ datvā pabbājento, ‘‘sīvali, na tuyhaṃ aññena ovādena kammaṃ atthi, tayā satta vassāni anubhūtadukkhameva paccavekkhāhī’’ti. Bhante, pabbājanameva tumhākaṃ bhāro, yaṃ pana mayā kātuṃ sakkā, tamahaṃ jānissāmīti. So paṭhamakesavaṭṭiyā ohāritakkhaṇeyeva sotāpattiphale patiṭṭhāsi, dutiyāya ohāritakkhaṇe sakadāgāmiphale, tatiyāya anāgāmiphale. Sabbesaṃyeva pana kesānaṃ oropanañca arahattasacchikiriyā ca apacchā apurimā ahosi. Tassa pabbajitadivasato paṭṭhāya bhikkhusaṅghassa cattāro paccayā yadicchakaṃ uppajjanti. Evaṃ ettha vatthu samuṭṭhitaṃ.
अपरभागे सत्था सावत्थिं अगमासि। थेरो सत्थारं अभिवादेत्वा, ‘‘भन्ते, मय्हं पुञ्ञं वीमंसिस्सामि, पञ्च मे भिक्खुसतानि देथा’’ति आह । गण्ह, सीवलीति। सो पञ्चसते भिक्खू गहेत्वा हिमवन्ताभिमुखं गच्छन्तो अटविमग्गं गच्छति। तस्स पठमं दिट्ठा निग्रोधे अधिवत्था देवता सत्त दिवसानि दानं अदासि। इति सो –
Aparabhāge satthā sāvatthiṃ agamāsi. Thero satthāraṃ abhivādetvā, ‘‘bhante, mayhaṃ puññaṃ vīmaṃsissāmi, pañca me bhikkhusatāni dethā’’ti āha . Gaṇha, sīvalīti. So pañcasate bhikkhū gahetvā himavantābhimukhaṃ gacchanto aṭavimaggaṃ gacchati. Tassa paṭhamaṃ diṭṭhā nigrodhe adhivatthā devatā satta divasāni dānaṃ adāsi. Iti so –
‘‘निग्रोधं पठमं पस्सि, दुतियं पण्डवपब्बतं।
‘‘Nigrodhaṃ paṭhamaṃ passi, dutiyaṃ paṇḍavapabbataṃ;
ततियं अचिरवतियं, चतुत्थं वरसागरं॥
Tatiyaṃ aciravatiyaṃ, catutthaṃ varasāgaraṃ.
‘‘पञ्चमं हिमवन्तं सो, छट्ठं छद्दन्तुपागमि।
‘‘Pañcamaṃ himavantaṃ so, chaṭṭhaṃ chaddantupāgami;
सत्तमं गन्धमादनं, अट्ठमं अथ रेवत’’न्ति॥
Sattamaṃ gandhamādanaṃ, aṭṭhamaṃ atha revata’’nti.
सब्बट्ठानेसु सत्त सत्त दिवसानेव दानं अदंसु। गन्धमादनपब्बते पन नागदत्तदेवराजा नाम सत्तदिवसेसु एकदिवसं खीरपिण्डपातं अदासि, एकदिवसं सप्पिपिण्डपातं अदासि। भिक्खुसङ्घो आह – ‘‘आवुसो, इमस्स देवरञ्ञो नेव धेनुयो दुय्हमाना पञ्ञायन्ति, न दधिनिम्मथनं, कुतो ते, देवराज, इमं उप्पज्जती’’ति? ‘‘भन्ते, कस्सपदसबलस्स काले खीरसलाकभत्तदानस्सेतं फल’’न्ति देवराजा आह। अपरभागे सत्था खदिरवनियरेवतस्स पच्चुग्गमनं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं अत्तनो सासने लाभग्गयसग्गप्पत्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sabbaṭṭhānesu satta satta divasāneva dānaṃ adaṃsu. Gandhamādanapabbate pana nāgadattadevarājā nāma sattadivasesu ekadivasaṃ khīrapiṇḍapātaṃ adāsi, ekadivasaṃ sappipiṇḍapātaṃ adāsi. Bhikkhusaṅgho āha – ‘‘āvuso, imassa devarañño neva dhenuyo duyhamānā paññāyanti, na dadhinimmathanaṃ, kuto te, devarāja, imaṃ uppajjatī’’ti? ‘‘Bhante, kassapadasabalassa kāle khīrasalākabhattadānassetaṃ phala’’nti devarājā āha. Aparabhāge satthā khadiravaniyarevatassa paccuggamanaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ attano sāsane lābhaggayasaggappattānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
वक्कलित्थेरवत्थु
Vakkalittheravatthu
२०८. दसमे सद्धाधिमुत्तानन्ति सद्धाय अधिमुत्तानं, बलवसद्धानं भिक्खूनं वक्कलित्थेरो अग्गोति दस्सेति। अञ्ञेसं हि सद्धा वड्ढेतब्बा होति, थेरस्स पन हापेतब्बा जाता। तस्मा सो सद्धाधिमुत्तानं अग्गोति वुत्तो। वक्कलीति पनस्स नामं।
208. Dasame saddhādhimuttānanti saddhāya adhimuttānaṃ, balavasaddhānaṃ bhikkhūnaṃ vakkalitthero aggoti dasseti. Aññesaṃ hi saddhā vaḍḍhetabbā hoti, therassa pana hāpetabbā jātā. Tasmā so saddhādhimuttānaṃ aggoti vutto. Vakkalīti panassa nāmaṃ.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि अतीते पदुमुत्तरबुद्धकाले वुत्तनयेनेव विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं सद्धाधिमुत्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति वुत्तनयेनेव सत्थारं निमन्तेत्वा सत्ताहं महादानं दत्वा दसबलं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, अहम्पि इमिना अधिकारकम्मेन तुम्हेहि सद्धाधिमुत्तानं एतदग्गे ठपितभिक्खु विय अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने सद्धाधिमुत्तानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था तस्स अनन्तरायं दिस्वा ब्याकरित्वा पक्कामि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi atīte padumuttarabuddhakāle vuttanayeneva vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ saddhādhimuttānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti vuttanayeneva satthāraṃ nimantetvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā dasabalaṃ vanditvā, ‘‘bhante, ahampi iminā adhikārakammena tumhehi saddhādhimuttānaṃ etadagge ṭhapitabhikkhu viya anāgate ekassa buddhassa sāsane saddhādhimuttānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā tassa anantarāyaṃ disvā byākaritvā pakkāmi.
सोपि यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं सत्थुकाले सावत्थियं ब्राह्मणकुले पटिसन्धिं गण्हि, वक्कलीतिस्स नामं अकंसु। सो वुद्धिप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा दसबलं भिक्खुसङ्घपरिवुतं सावत्थियं चरन्तं दिस्वा सत्थु सरीरसम्पत्तिं ओलोकेन्तो सरीरसम्पत्तिदस्सनेन अतित्तो दसबलेन सद्धिंयेव विचरति। विहारं गच्छन्तेन सद्धिं विहारं गन्त्वा सरीरनिप्फत्तिं ओलोकेन्तोव तिट्ठति। धम्मसभायं निसीदित्वा धम्मं कथेन्तस्स सम्मुखट्ठाने ठितो धम्मं सुणाति। सो सद्धं पटिलभित्वा ‘‘अगारमज्झे वसन्तो निबद्धं दसबलस्स दस्सनं न लभिस्सामी’’ति पब्बज्जं याचित्वा सत्थु सन्तिके पब्बजि।
Sopi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ satthukāle sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule paṭisandhiṃ gaṇhi, vakkalītissa nāmaṃ akaṃsu. So vuddhippatto tayo vede uggaṇhitvā dasabalaṃ bhikkhusaṅghaparivutaṃ sāvatthiyaṃ carantaṃ disvā satthu sarīrasampattiṃ olokento sarīrasampattidassanena atitto dasabalena saddhiṃyeva vicarati. Vihāraṃ gacchantena saddhiṃ vihāraṃ gantvā sarīranipphattiṃ olokentova tiṭṭhati. Dhammasabhāyaṃ nisīditvā dhammaṃ kathentassa sammukhaṭṭhāne ṭhito dhammaṃ suṇāti. So saddhaṃ paṭilabhitvā ‘‘agāramajjhe vasanto nibaddhaṃ dasabalassa dassanaṃ na labhissāmī’’ti pabbajjaṃ yācitvā satthu santike pabbaji.
ततो पट्ठाय ठपेत्वा आहारकरणवेलं अवसेसकाले यत्थ ठितेन सक्का दसबलं पस्सितुं, तत्थ ठितो योनिसोमनसिकारं पहाय दसबलं ओलोकेन्तोव विहरति। सत्था तस्स ञाणपरिपाकं आगमेन्तो दीघम्पि अद्धानं तस्मिं रूपदस्सनवसेनेव विचरन्ते किञ्चि अवत्वा ‘‘इदानिस्स ञाणं परिपाकगतं, सक्का एतं बोधेतु’’न्ति ञत्वा एवमाह – ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन, यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सति। यो मं पस्सति, सो धम्मं पस्सति। धम्मञ्हि, वक्कलि , पस्सन्तो मं पस्सति, मं पस्सन्तो धम्मं पस्सती’’ति।
Tato paṭṭhāya ṭhapetvā āhārakaraṇavelaṃ avasesakāle yattha ṭhitena sakkā dasabalaṃ passituṃ, tattha ṭhito yonisomanasikāraṃ pahāya dasabalaṃ olokentova viharati. Satthā tassa ñāṇaparipākaṃ āgamento dīghampi addhānaṃ tasmiṃ rūpadassanavaseneva vicarante kiñci avatvā ‘‘idānissa ñāṇaṃ paripākagataṃ, sakkā etaṃ bodhetu’’nti ñatvā evamāha – ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena, yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passati. Yo maṃ passati, so dhammaṃ passati. Dhammañhi, vakkali , passanto maṃ passati, maṃ passanto dhammaṃ passatī’’ti.
सत्थरि एवं ओवदन्तेपि थेरो दसबलस्स दस्सनं पहाय नेव अञ्ञत्थ गन्तुं सक्कोति। ततो सत्था ‘‘नायं भिक्खु संवेगं अलभित्वा बुज्झिस्सती’’ति उपकट्ठाय वस्सूपनायिकाय राजगहं गन्त्वा वस्सूपनायिकदिवसे ‘‘अपेहि, वक्कली’’ति थेरं पणामेति। बुद्धा च नाम आदेय्यवचना होन्ति, तस्मा थेरो सत्थारं पटिप्फरित्वा ठातुं असक्कोन्तो तेमासं दसबलस्स सम्मुखे आगन्तुं अविसहन्तो ‘‘किं दानि सक्का कातुं, तथागतेनम्हि पणामितो, सम्मुखीभावं न लभामि, किं मय्हं जीवितेना’’ति गिज्झकूटपब्बते पपातट्ठानं अभिरुहि। सत्था तस्स किलमनभावं ञत्वा ‘‘अयं भिक्खु मम सन्तिका अस्सासं अलभन्तो मग्गफलानं उपनिस्सयं नासेय्या’’ति अत्तानं दस्सेतुं ओभासं विस्सज्जेसि। अथस्स सत्थु दिट्ठकालतो पट्ठाय एव महन्तं सोकसल्लं पहीनं। सत्था सुक्खतळाके ओघं आहरन्तो विय वक्कलित्थेरस्स बलवपीतिसोमनस्सं उप्पादेतुं धम्मपदे इमं गाथमाह –
Satthari evaṃ ovadantepi thero dasabalassa dassanaṃ pahāya neva aññattha gantuṃ sakkoti. Tato satthā ‘‘nāyaṃ bhikkhu saṃvegaṃ alabhitvā bujjhissatī’’ti upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya rājagahaṃ gantvā vassūpanāyikadivase ‘‘apehi, vakkalī’’ti theraṃ paṇāmeti. Buddhā ca nāma ādeyyavacanā honti, tasmā thero satthāraṃ paṭippharitvā ṭhātuṃ asakkonto temāsaṃ dasabalassa sammukhe āgantuṃ avisahanto ‘‘kiṃ dāni sakkā kātuṃ, tathāgatenamhi paṇāmito, sammukhībhāvaṃ na labhāmi, kiṃ mayhaṃ jīvitenā’’ti gijjhakūṭapabbate papātaṭṭhānaṃ abhiruhi. Satthā tassa kilamanabhāvaṃ ñatvā ‘‘ayaṃ bhikkhu mama santikā assāsaṃ alabhanto maggaphalānaṃ upanissayaṃ nāseyyā’’ti attānaṃ dassetuṃ obhāsaṃ vissajjesi. Athassa satthu diṭṭhakālato paṭṭhāya eva mahantaṃ sokasallaṃ pahīnaṃ. Satthā sukkhataḷāke oghaṃ āharanto viya vakkalittherassa balavapītisomanassaṃ uppādetuṃ dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘पामोज्जबहुलो भिक्खु, पसन्नो बुद्धसासने।
‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुख’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३८१)।
Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381);
वक्कलित्थेरस्स च ‘‘एहि, वक्कली’’ति हत्थं पसारेसि। थेरो ‘‘दसबलो मे दिट्ठो, एहीति अव्हायनम्पि लद्ध’’न्ति बलवपीतिं उप्पादेत्वा ‘‘कुतो गच्छामी’’ति अत्तनो गमनभावं अजानित्वाव दसबलस्स सम्मुखे आकासे पक्खन्दित्वा पठमपादेन पब्बते ठितोयेव सत्थारा वुत्तगाथं आवज्जेन्तो आकासेयेव पीतिं विक्खम्भेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा तथागतं वन्दमानोव ओतरि। अपरभागे सत्था अरियगणमज्झे निसिन्नो थेरं सद्धाधिमुत्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Vakkalittherassa ca ‘‘ehi, vakkalī’’ti hatthaṃ pasāresi. Thero ‘‘dasabalo me diṭṭho, ehīti avhāyanampi laddha’’nti balavapītiṃ uppādetvā ‘‘kuto gacchāmī’’ti attano gamanabhāvaṃ ajānitvāva dasabalassa sammukhe ākāse pakkhanditvā paṭhamapādena pabbate ṭhitoyeva satthārā vuttagāthaṃ āvajjento ākāseyeva pītiṃ vikkhambhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā tathāgataṃ vandamānova otari. Aparabhāge satthā ariyagaṇamajjhe nisinno theraṃ saddhādhimuttānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
दुतियवग्गवण्णना।
Dutiyavaggavaṇṇanā.
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) ३. ततियएतदग्गवग्गो
(14) 3. Tatiyaetadaggavaggo
२०९. ततियवग्गस्स पठमे सिक्खाकामानन्ति तिस्सो सिक्खा कामयमानानं सम्पियायित्वा सिक्खन्तानन्ति अत्थो। राहुलोति अत्तनो पुत्तं राहुलत्थेरं दस्सेति। थेरो किर पब्बजितदिवसतो पट्ठाय पातोव उट्ठहन्तो हत्थपूरं वालिकं उक्खिपित्वा ‘‘अहो वताहं अज्ज दसबलस्स चेव आचरियुपज्झायानञ्च सन्तिका एत्तकं ओवादञ्चेव अनुसासनिञ्च लभेय्य’’न्ति पत्थेति। तस्मा सिक्खाकामानं अग्गो नाम जातोति।
209. Tatiyavaggassa paṭhame sikkhākāmānanti tisso sikkhā kāmayamānānaṃ sampiyāyitvā sikkhantānanti attho. Rāhuloti attano puttaṃ rāhulattheraṃ dasseti. Thero kira pabbajitadivasato paṭṭhāya pātova uṭṭhahanto hatthapūraṃ vālikaṃ ukkhipitvā ‘‘aho vatāhaṃ ajja dasabalassa ceva ācariyupajjhāyānañca santikā ettakaṃ ovādañceva anusāsaniñca labheyya’’nti pattheti. Tasmā sikkhākāmānaṃ aggo nāma jātoti.
२१०. दुतिये सद्धापब्बजितानन्ति सद्धाय पब्बजितानं। रट्ठपालोति रट्ठं पालेतुं समत्थो, भिन्नं वा रट्ठं सन्धारेतुं समत्थे कुले जातोतिपि रट्ठपालोति सङ्खं गतो। सो हि सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो चुद्दसभत्तच्छेदे कत्वा मातापितरो पब्बज्जं अनुजानापेत्वा पब्बजितो। तस्मा सद्धापब्बजितानं अग्गो नाम जातो।
210. Dutiye saddhāpabbajitānanti saddhāya pabbajitānaṃ. Raṭṭhapāloti raṭṭhaṃ pāletuṃ samattho, bhinnaṃ vā raṭṭhaṃ sandhāretuṃ samatthe kule jātotipi raṭṭhapāloti saṅkhaṃ gato. So hi satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho cuddasabhattacchede katvā mātāpitaro pabbajjaṃ anujānāpetvā pabbajito. Tasmā saddhāpabbajitānaṃ aggo nāma jāto.
राहुल-रट्ठपालत्थेरवत्थु
Rāhula-raṭṭhapālattheravatthu
इमेसं पन उभिन्नम्पि थेरानं पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – एते किर द्वेपि अतीते पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे गहपतिमहासालकुले निब्बत्तिंसु। तेसं दहरकाले नामं वा गोत्तं वा न कथियति। वयप्पत्ता पन घरावासे पतिट्ठाय अत्तनो अत्तनो पितु अच्चयेन उभोपि अत्तनो अत्तनो रतनकोट्ठागारकम्मिके पक्कोसापेत्वा अपरिमाणं धनं दिस्वा – ‘‘इमं एत्तकं धनरासिं अय्यकपय्यकादयो अत्तना सद्धिं गहेत्वा गन्तुं नासक्खिंसु, अम्हेहि दानि येन केनचि उपायेन इमं धनं गहेत्वा गन्तुं वट्टती’’ति ते उभोपि जना चतूसु ठानेसु कपणद्धिकादीनं महादानं दातुं आरद्धा। एको अत्तनो दानग्गे आगतागतजनं पुच्छित्वा यागुखज्जकादीसु यस्स यं पटिभाति, तस्स तं अदासि, तस्स तेनेव कारणेन आगतपाकोति नामं जातं। इतरो अपुच्छित्वाव गहितगहितभाजनं पूरेत्वा पूरेत्वा देति, तस्सपि तेनेव कारणेन अनग्गपाकोति नामं जातं, अप्पमाणपाकोति अत्थो।
Imesaṃ pana ubhinnampi therānaṃ pañhakamme ayamanupubbikathā – ete kira dvepi atīte padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare gahapatimahāsālakule nibbattiṃsu. Tesaṃ daharakāle nāmaṃ vā gottaṃ vā na kathiyati. Vayappattā pana gharāvāse patiṭṭhāya attano attano pitu accayena ubhopi attano attano ratanakoṭṭhāgārakammike pakkosāpetvā aparimāṇaṃ dhanaṃ disvā – ‘‘imaṃ ettakaṃ dhanarāsiṃ ayyakapayyakādayo attanā saddhiṃ gahetvā gantuṃ nāsakkhiṃsu, amhehi dāni yena kenaci upāyena imaṃ dhanaṃ gahetvā gantuṃ vaṭṭatī’’ti te ubhopi janā catūsu ṭhānesu kapaṇaddhikādīnaṃ mahādānaṃ dātuṃ āraddhā. Eko attano dānagge āgatāgatajanaṃ pucchitvā yāgukhajjakādīsu yassa yaṃ paṭibhāti, tassa taṃ adāsi, tassa teneva kāraṇena āgatapākoti nāmaṃ jātaṃ. Itaro apucchitvāva gahitagahitabhājanaṃ pūretvā pūretvā deti, tassapi teneva kāraṇena anaggapākoti nāmaṃ jātaṃ, appamāṇapākoti attho.
ते उभोपि एकदिवसं पातोव मुखधोवनत्थं बहिगामं अगमंसु। तस्मिं समये हिमवन्ततो द्वे महिद्धिका तापसा भिक्खाचारत्थाय आकासेन आगन्त्वा तेसं सहायकानं अविदूरे ओतरित्वा ‘‘मा नो एते पस्सिंसू’’ति एकपस्से अट्ठंसु। ते उभोपि जना तेसं लाबुभाजनादिपरिक्खारं संविधाय अन्तोगामं सन्धाय भिक्खाय गतानं सन्तिकं आगम्म वन्दिंसु। अथ ने तापसा ‘‘काय वेलाय आगतत्थ महापुञ्ञा’’ति आहंसु। ते ‘‘अधुनाव, भन्ते’’ति वत्वा तेसं हत्थतो लाबुभाजनं गहेत्वा अत्तनो अत्तनो गेहं नेत्वा भत्तकिच्चपरियोसाने निबद्धं भिक्खागहणत्थं पटिञ्ञं गण्हिंसु।
Te ubhopi ekadivasaṃ pātova mukhadhovanatthaṃ bahigāmaṃ agamaṃsu. Tasmiṃ samaye himavantato dve mahiddhikā tāpasā bhikkhācāratthāya ākāsena āgantvā tesaṃ sahāyakānaṃ avidūre otaritvā ‘‘mā no ete passiṃsū’’ti ekapasse aṭṭhaṃsu. Te ubhopi janā tesaṃ lābubhājanādiparikkhāraṃ saṃvidhāya antogāmaṃ sandhāya bhikkhāya gatānaṃ santikaṃ āgamma vandiṃsu. Atha ne tāpasā ‘‘kāya velāya āgatattha mahāpuññā’’ti āhaṃsu. Te ‘‘adhunāva, bhante’’ti vatvā tesaṃ hatthato lābubhājanaṃ gahetvā attano attano gehaṃ netvā bhattakiccapariyosāne nibaddhaṃ bhikkhāgahaṇatthaṃ paṭiññaṃ gaṇhiṃsu.
तेसु एको तापसो सपरिळाहकायधातुको होति। सो अत्तनो आनुभावेन महासमुद्दउदकं द्वेधा कत्वा पथविन्धरनागराजस्स भवनं गन्त्वा दिवाविहारं निसीदति। सो उतुसप्पायं गहेत्वा पच्चागन्त्वा अत्तनो उपट्ठाकस्स गेहे भत्तानुमोदनं करोन्तो ‘‘पथविन्धरनागभवनं विय होतू’’ति वदति। अथ नं एकदिवसं उपट्ठाको पुच्छि – ‘‘भन्ते, तुम्हे अनुमोदनं करोन्ता ‘पथविन्धरनागभवनं विय होतू’ति वदथ, मयमस्स अत्थं न जानाम, किं वुत्तं होति इदं, भन्ते’’ति? आम, कुटुम्बिय अहं ‘‘तुम्हाकं सम्पत्ति पथविन्धरनागराजसम्पत्तिसदिसा होतू’’ति वदामीति। कुटुम्बिको ततो पट्ठाय पथविन्धरनागराजभवने चित्तं ठपेसि।
Tesu eko tāpaso sapariḷāhakāyadhātuko hoti. So attano ānubhāvena mahāsamuddaudakaṃ dvedhā katvā pathavindharanāgarājassa bhavanaṃ gantvā divāvihāraṃ nisīdati. So utusappāyaṃ gahetvā paccāgantvā attano upaṭṭhākassa gehe bhattānumodanaṃ karonto ‘‘pathavindharanāgabhavanaṃ viya hotū’’ti vadati. Atha naṃ ekadivasaṃ upaṭṭhāko pucchi – ‘‘bhante, tumhe anumodanaṃ karontā ‘pathavindharanāgabhavanaṃ viya hotū’ti vadatha, mayamassa atthaṃ na jānāma, kiṃ vuttaṃ hoti idaṃ, bhante’’ti? Āma, kuṭumbiya ahaṃ ‘‘tumhākaṃ sampatti pathavindharanāgarājasampattisadisā hotū’’ti vadāmīti. Kuṭumbiko tato paṭṭhāya pathavindharanāgarājabhavane cittaṃ ṭhapesi.
इतरो तापसो तावतिंसभवनं गन्त्वा सुञ्ञे सेरिसकविमाने दिवाविहारं करोति। सो आगच्छन्तो गच्छन्तो च सक्कस्स देवराजस्स सम्पत्तिं दिस्वा अत्तनो उपट्ठाकस्स अनुमोदनं करोन्तो ‘‘सक्कविमानं विय होतू’’ति वदति। अथ नं सोपि कुटुम्बियो इतरो सहायको तं तापसं विय पुच्छि। सो तस्स वचनं सुत्वा सक्कभवने चित्तं ठपेसि। ते उभोपि पत्थितट्ठानेसुयेव निब्बत्ता।
Itaro tāpaso tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā suññe serisakavimāne divāvihāraṃ karoti. So āgacchanto gacchanto ca sakkassa devarājassa sampattiṃ disvā attano upaṭṭhākassa anumodanaṃ karonto ‘‘sakkavimānaṃ viya hotū’’ti vadati. Atha naṃ sopi kuṭumbiyo itaro sahāyako taṃ tāpasaṃ viya pucchi. So tassa vacanaṃ sutvā sakkabhavane cittaṃ ṭhapesi. Te ubhopi patthitaṭṭhānesuyeva nibbattā.
पथविन्धरभवने निब्बत्तो पथविन्धरनागराजा नाम जातो। सो निब्बत्तक्खणे अत्तनो अत्तभावं दिस्वा ‘‘अमनापस्स वत मे ठानस्स कुलुपकतापसो वण्णं कथेसि, उरेन परिसक्कित्वा विचरणट्ठानमेतं, नून सो अञ्ञं ठानं न जानाती’’ति विप्पटिसारी अहोसि। अथस्स तंखणेयेव अलङ्कतपटियत्तानि नागनाटकानि सब्बदिसासु तूरियानि पग्गण्हिंसु। सो तस्मिंयेव खणे तं अत्तभावं विजहित्वा माणवकवण्णी अहोसि। अन्वद्धमासञ्च चत्तारो महाराजानो सक्कस्स उपट्ठानं गच्छन्ति। तस्मा सोपि विरूपक्खेन नागरञ्ञा सद्धिं सक्कस्स उपट्ठानं गतो। सक्को तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा सञ्जानि। अथ नं समीपे आगन्त्वा ठितकाले ‘‘कहं निब्बत्तोसि सम्मा’’ति पुच्छि। मा कथेसि, महाराज, उरेन परिसक्कनट्ठाने निब्बत्तोम्हि, तुम्हे पन कल्याणमित्तं लभित्थाति। सम्म, त्वं ‘‘अट्ठाने निब्बत्तोम्ही’’ति मा वितक्कयि , पदुमुत्तरदसबलो लोके निब्बत्तो, तस्स अधिकारकम्मं कत्वा इमंयेव ठानं पत्थेहि, उभो सुखं वसिस्सामाति। सो ‘‘एवं, देव, करिस्सामी’’ति गन्त्वा पदुमुत्तरदसबलं निमन्तेत्वा अत्तनो नागभवने नागपरिसाय सद्धिं सब्बरत्तिं सक्कारसम्मानं सज्जेसि।
Pathavindharabhavane nibbatto pathavindharanāgarājā nāma jāto. So nibbattakkhaṇe attano attabhāvaṃ disvā ‘‘amanāpassa vata me ṭhānassa kulupakatāpaso vaṇṇaṃ kathesi, urena parisakkitvā vicaraṇaṭṭhānametaṃ, nūna so aññaṃ ṭhānaṃ na jānātī’’ti vippaṭisārī ahosi. Athassa taṃkhaṇeyeva alaṅkatapaṭiyattāni nāganāṭakāni sabbadisāsu tūriyāni paggaṇhiṃsu. So tasmiṃyeva khaṇe taṃ attabhāvaṃ vijahitvā māṇavakavaṇṇī ahosi. Anvaddhamāsañca cattāro mahārājāno sakkassa upaṭṭhānaṃ gacchanti. Tasmā sopi virūpakkhena nāgaraññā saddhiṃ sakkassa upaṭṭhānaṃ gato. Sakko taṃ dūratova āgacchantaṃ disvā sañjāni. Atha naṃ samīpe āgantvā ṭhitakāle ‘‘kahaṃ nibbattosi sammā’’ti pucchi. Mā kathesi, mahārāja, urena parisakkanaṭṭhāne nibbattomhi, tumhe pana kalyāṇamittaṃ labhitthāti. Samma, tvaṃ ‘‘aṭṭhāne nibbattomhī’’ti mā vitakkayi , padumuttaradasabalo loke nibbatto, tassa adhikārakammaṃ katvā imaṃyeva ṭhānaṃ patthehi, ubho sukhaṃ vasissāmāti. So ‘‘evaṃ, deva, karissāmī’’ti gantvā padumuttaradasabalaṃ nimantetvā attano nāgabhavane nāgaparisāya saddhiṃ sabbarattiṃ sakkārasammānaṃ sajjesi.
सत्था पुनदिवसे उट्ठिते अरुणे अत्तनो उपट्ठाकं सुमनत्थेरं आमन्तेसि – ‘‘सुमन, अज्ज तथागतो दूरं भिक्खाचारं गमिस्सति, मा पुथुज्जनभिक्खू आगच्छन्तु, तेपिटका पटिसम्भिदाप्पत्ता छळभिञ्ञाव आगच्छन्तू’’ति। थेरो सत्थु वचनं सुत्वा सब्बेसं आरोचेसि। सत्थारा सद्धिं सतसहस्सा भिक्खू आकासं पक्खन्दिंसु। पथविन्धरो नागपरिसाय सद्धिं दसबलस्स पच्चुग्गमनं आगतो सत्थारं परिवारेत्वा समुद्दमत्थके मणिवण्णा ऊमियो मद्दमानं भिक्खुसङ्घं ओलोकेत्वा आदितो सत्थारं, परियोसाने सङ्घनवकं तथागतस्स पुत्तं उपरेवतसामणेरं नाम ओलोकेन्तो ‘‘अनच्छरियो सेससावकानं एवरूपो इद्धानुभावो, इमस्स पन तरुणबालदारकस्स एवरूपो इद्धानुभावो अतिविय अच्छरियो’’ति पीतिपामोज्जं उप्पादेसि।
Satthā punadivase uṭṭhite aruṇe attano upaṭṭhākaṃ sumanattheraṃ āmantesi – ‘‘sumana, ajja tathāgato dūraṃ bhikkhācāraṃ gamissati, mā puthujjanabhikkhū āgacchantu, tepiṭakā paṭisambhidāppattā chaḷabhiññāva āgacchantū’’ti. Thero satthu vacanaṃ sutvā sabbesaṃ ārocesi. Satthārā saddhiṃ satasahassā bhikkhū ākāsaṃ pakkhandiṃsu. Pathavindharo nāgaparisāya saddhiṃ dasabalassa paccuggamanaṃ āgato satthāraṃ parivāretvā samuddamatthake maṇivaṇṇā ūmiyo maddamānaṃ bhikkhusaṅghaṃ oloketvā ādito satthāraṃ, pariyosāne saṅghanavakaṃ tathāgatassa puttaṃ uparevatasāmaṇeraṃ nāma olokento ‘‘anacchariyo sesasāvakānaṃ evarūpo iddhānubhāvo, imassa pana taruṇabāladārakassa evarūpo iddhānubhāvo ativiya acchariyo’’ti pītipāmojjaṃ uppādesi.
अथस्स भवने दसबले निसिन्ने सेसभिक्खूसु कोटितो पट्ठाय निसीदन्तेसु सत्थु सम्मुखट्ठानेयेव उपरेवतसामणेरस्स आसनं पापुणि। नागराजा यागुं देन्तोपि खज्जकं देन्तोपि सकिं दसबलं ओलोकेति, सकिं उपरेवतसामणेरं। तस्स किर सरीरे सत्थु सरीरे विय द्वत्तिंस महापुरिसलक्खणानि पञ्ञायन्ति। ततो नागराजा ‘‘अयं सामणेरो बुद्धानं सदिसो पञ्ञायति, किं नु खो होती’’ति अविदूरे निसिन्नं अञ्ञतरं भिक्खुं पुच्छि – ‘‘अयं, भन्ते, सामणेरो दसबलस्स किं होती’’ति? पुत्तो, महाराजाति। सो चिन्तेसि – ‘‘महा वतायं भिक्खु, एवरूपस्स सोभग्गप्पत्तस्स तथागतस्स पुत्तभावं लभि। सरीरम्पिस्स एकदेसेन बुद्धानं सरीरसदिसं पञ्ञायति, मयापि अनागते एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति सत्ताहं महादानं दत्वा, ‘‘भन्ते, अहं इमस्स अधिकारकम्मस्सानुभावेन अयं उपरेवतो विय अनागते एकस्स बुद्धस्स पुत्तो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था अनन्तरायं दिस्वा ‘‘अनागते गोतमबुद्धस्स पुत्तो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि।
Athassa bhavane dasabale nisinne sesabhikkhūsu koṭito paṭṭhāya nisīdantesu satthu sammukhaṭṭhāneyeva uparevatasāmaṇerassa āsanaṃ pāpuṇi. Nāgarājā yāguṃ dentopi khajjakaṃ dentopi sakiṃ dasabalaṃ oloketi, sakiṃ uparevatasāmaṇeraṃ. Tassa kira sarīre satthu sarīre viya dvattiṃsa mahāpurisalakkhaṇāni paññāyanti. Tato nāgarājā ‘‘ayaṃ sāmaṇero buddhānaṃ sadiso paññāyati, kiṃ nu kho hotī’’ti avidūre nisinnaṃ aññataraṃ bhikkhuṃ pucchi – ‘‘ayaṃ, bhante, sāmaṇero dasabalassa kiṃ hotī’’ti? Putto, mahārājāti. So cintesi – ‘‘mahā vatāyaṃ bhikkhu, evarūpassa sobhaggappattassa tathāgatassa puttabhāvaṃ labhi. Sarīrampissa ekadesena buddhānaṃ sarīrasadisaṃ paññāyati, mayāpi anāgate evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti sattāhaṃ mahādānaṃ datvā, ‘‘bhante, ahaṃ imassa adhikārakammassānubhāvena ayaṃ uparevato viya anāgate ekassa buddhassa putto bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā anantarāyaṃ disvā ‘‘anāgate gotamabuddhassa putto bhavissasī’’ti byākaritvā pakkāmi.
पथविन्धरोपि पुन अद्धमासे सम्पत्ते विरूपक्खेन सद्धिं सक्कस्स उपट्ठानं गतो। अथ नं समीपे ठितं सक्को पुच्छि – ‘‘पत्थितो ते, सम्म, अयं देवलोको’’ति? न पत्थितो महाराजाति। किं दोसं अद्दसाति? दोसो नत्थि, महाराज, अहं पन दसबलस्स पुत्तं उपरेवतसामणेरं पस्सिं। तस्स मे दिट्ठकालतो पट्ठाय अञ्ञत्थ चित्तं न नमि, स्वाहं ‘‘अनागते एकस्स बुद्धस्स एवरूपो पुत्तो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासिं। त्वम्पि, महाराज, एकं पत्थनं करोहि, ते मयं निब्बत्तट्ठाने न विना भविस्सामाति। सक्को तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा एकं महानुभावं भिक्खुं दिस्वा ‘‘कतरकुला नु खो निक्खमित्वा अयं कुलपुत्तो पब्बजितो’’ति आवज्जेन्तो ‘‘अयं भिन्नं रट्ठं सन्धारेतुं समत्थस्स कुलस्स पुत्तो हुत्वा चुद्दस भत्तच्छेदे कत्वा मातापितरो पब्बज्जं अनुजानापेत्वा पब्बजितो’’ति अञ्ञासि। ञत्वा च पन अजानन्तो विय दसबलं पुच्छित्वा सत्ताहं महासक्कारं कत्वा, ‘‘भन्ते, अहं इमस्स कल्याणकम्मस्स निस्सन्देन तुम्हाकं सासने अयं कुलपुत्तो विय अनागते एकस्स बुद्धस्स सासने सद्धापब्बजितानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि। सत्था अनन्तरायं दिस्वा ‘‘त्वं, महाराज, अनागते गोतमस्स बुद्धस्स सासने सद्धापब्बजितानं अग्गो भविस्ससी’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि। सक्कोपि अत्तनो देवपुरमेव गतो।
Pathavindharopi puna addhamāse sampatte virūpakkhena saddhiṃ sakkassa upaṭṭhānaṃ gato. Atha naṃ samīpe ṭhitaṃ sakko pucchi – ‘‘patthito te, samma, ayaṃ devaloko’’ti? Na patthito mahārājāti. Kiṃ dosaṃ addasāti? Doso natthi, mahārāja, ahaṃ pana dasabalassa puttaṃ uparevatasāmaṇeraṃ passiṃ. Tassa me diṭṭhakālato paṭṭhāya aññattha cittaṃ na nami, svāhaṃ ‘‘anāgate ekassa buddhassa evarūpo putto bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsiṃ. Tvampi, mahārāja, ekaṃ patthanaṃ karohi, te mayaṃ nibbattaṭṭhāne na vinā bhavissāmāti. Sakko tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā ekaṃ mahānubhāvaṃ bhikkhuṃ disvā ‘‘katarakulā nu kho nikkhamitvā ayaṃ kulaputto pabbajito’’ti āvajjento ‘‘ayaṃ bhinnaṃ raṭṭhaṃ sandhāretuṃ samatthassa kulassa putto hutvā cuddasa bhattacchede katvā mātāpitaro pabbajjaṃ anujānāpetvā pabbajito’’ti aññāsi. Ñatvā ca pana ajānanto viya dasabalaṃ pucchitvā sattāhaṃ mahāsakkāraṃ katvā, ‘‘bhante, ahaṃ imassa kalyāṇakammassa nissandena tumhākaṃ sāsane ayaṃ kulaputto viya anāgate ekassa buddhassa sāsane saddhāpabbajitānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi. Satthā anantarāyaṃ disvā ‘‘tvaṃ, mahārāja, anāgate gotamassa buddhassa sāsane saddhāpabbajitānaṃ aggo bhavissasī’’ti byākaritvā pakkāmi. Sakkopi attano devapurameva gato.
ते उभोपि निब्बत्तट्ठानतो चवित्वा देवमनुस्सेसु संसरन्ता अनेकसहस्सकप्पे अतिक्कमिंसु। इतो पन द्वानवुतिकप्पमत्थके फुस्सो नाम बुद्धो लोके उदपादि। तस्स पिता महिन्दो नाम राजा अहोसि, वेमातिका तयो कनिट्ठभातरो। राजा दिवसे दिवसे ‘‘मय्हंयेव बुद्धो मय्हं धम्मो मय्हं सङ्घो’’ति ममायन्तो सयमेव दसबलं निबद्धं भोजनं भोजेति।
Te ubhopi nibbattaṭṭhānato cavitvā devamanussesu saṃsarantā anekasahassakappe atikkamiṃsu. Ito pana dvānavutikappamatthake phusso nāma buddho loke udapādi. Tassa pitā mahindo nāma rājā ahosi, vemātikā tayo kaniṭṭhabhātaro. Rājā divase divase ‘‘mayhaṃyeva buddho mayhaṃ dhammo mayhaṃ saṅgho’’ti mamāyanto sayameva dasabalaṃ nibaddhaṃ bhojanaṃ bhojeti.
अथस्स एकदिवसं पच्चन्तो कुपितो। सो पुत्ते आमन्तेसि – ‘‘ताता, पच्चन्तो कुपितो , तुम्हेहि वा मया वा गन्तब्बं। यदि अहं गच्छामि, तुम्हेहि इमिना नियामेन दसबलो परिचरितब्बो’’ति। ते तयोपि एकप्पहारेनेव आहंसु – ‘‘तात, तुम्हाकं गमनकिच्चं नत्थि, मयं चोरे विधमिस्सामा’’ति पितरं वन्दित्वा पच्चन्तं गन्त्वा चोरे विधमित्वा विजितसङ्गामा हुत्वा निवत्तिंसु। ते अन्तरामग्गे पादमूलिकेहि सद्धिं मन्तयिंसु – ‘‘ताता, अम्हाकं गतक्खणेयेव पिता वरं दस्सति, कतरं वरं गण्हामा’’ति? अय्या, तुम्हाकं पितु अच्चयेन दुल्लभं नाम नत्थि, तुम्हाकं पन जेट्ठभातिकं फुस्सबुद्धं पटिजग्गनवरं गण्हथा’’ति आहंसु। ते ‘‘कल्याणं तुम्हेहि वुत्त’’न्ति सब्बेपि एकचित्ता हुत्वा गन्त्वा पितरं अद्दसंसु। तदा पिता तेसं पसीदित्वा वरं अदासि। ते ‘‘तेमासं तथागतं पटिजग्गिस्सामा’’ति वरं याचिंसु। राजा ‘‘अयं दातुं न सक्का, अञ्ञं वरं गण्हथा’’ति आह। तात, अम्हाकं अञ्ञेन वरेन किच्चं नत्थि, सचे तुम्हे दातुकामा, एतंयेव नो वरं देथाति। राजा तेसु पुनप्पुनं कथेन्तेसु अत्तना पटिञ्ञातत्ता ‘‘न सक्का न दातु’’न्ति चिन्तेत्वा आह – ‘‘ताता, अहं तुम्हाकं वरं देमि, अपिच खो पन बुद्धा नाम दुरासदा होन्ति सीहा विय एकचरा, दसबलं पटिजग्गन्ता अप्पमत्ता भवेय्याथा’’ति।
Athassa ekadivasaṃ paccanto kupito. So putte āmantesi – ‘‘tātā, paccanto kupito , tumhehi vā mayā vā gantabbaṃ. Yadi ahaṃ gacchāmi, tumhehi iminā niyāmena dasabalo paricaritabbo’’ti. Te tayopi ekappahāreneva āhaṃsu – ‘‘tāta, tumhākaṃ gamanakiccaṃ natthi, mayaṃ core vidhamissāmā’’ti pitaraṃ vanditvā paccantaṃ gantvā core vidhamitvā vijitasaṅgāmā hutvā nivattiṃsu. Te antarāmagge pādamūlikehi saddhiṃ mantayiṃsu – ‘‘tātā, amhākaṃ gatakkhaṇeyeva pitā varaṃ dassati, kataraṃ varaṃ gaṇhāmā’’ti? Ayyā, tumhākaṃ pitu accayena dullabhaṃ nāma natthi, tumhākaṃ pana jeṭṭhabhātikaṃ phussabuddhaṃ paṭijagganavaraṃ gaṇhathā’’ti āhaṃsu. Te ‘‘kalyāṇaṃ tumhehi vutta’’nti sabbepi ekacittā hutvā gantvā pitaraṃ addasaṃsu. Tadā pitā tesaṃ pasīditvā varaṃ adāsi. Te ‘‘temāsaṃ tathāgataṃ paṭijaggissāmā’’ti varaṃ yāciṃsu. Rājā ‘‘ayaṃ dātuṃ na sakkā, aññaṃ varaṃ gaṇhathā’’ti āha. Tāta, amhākaṃ aññena varena kiccaṃ natthi, sace tumhe dātukāmā, etaṃyeva no varaṃ dethāti. Rājā tesu punappunaṃ kathentesu attanā paṭiññātattā ‘‘na sakkā na dātu’’nti cintetvā āha – ‘‘tātā, ahaṃ tumhākaṃ varaṃ demi, apica kho pana buddhā nāma durāsadā honti sīhā viya ekacarā, dasabalaṃ paṭijaggantā appamattā bhaveyyāthā’’ti.
ते चिन्तयिंसु – ‘‘अम्हेहि तथागतं पटिजग्गन्तेहि अनुच्छविकं कत्वा पटिजग्गितुं वट्टती’’ति सब्बेपि एकचित्ता हुत्वा दससीलानि समादाय निरामगन्धा हुत्वा सत्थु दानग्गपरिवहनके तयो पुरिसे ठपयिंसु। तेसु एको धनधञ्ञुप्पादको अहोसि, एको मापको, एको दानसंविधायको। तेसु धनधञ्ञुप्पादको पच्चुप्पन्ने बिम्बिसारो महाराजा जातो, मापको विसाखो उपासको, दानसंविधायको रट्ठपालत्थेरोति। सो तत्थ यावजीवं कुसलं कत्वा देवपुरे निब्बत्तो। अयं पन राहुलत्थेरो नाम कस्सपदसबलस्स काले किकिस्स कासिरञ्ञो जेट्ठपुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, पथविन्धरकुमारोतिस्स नामं अकंसु। तस्स सत्त भगिनियो अहेसुं। ता दसबलस्स सत्त परिवेणानि कारयिंसु। पथविन्धरो ओपरज्जं लभि। सो ता भगिनियो आह – ‘‘तुम्हेहि कारितपरिवेणेसु मय्हम्पि एकं देथा’’ति। भातिक, तुम्हे उपराजट्ठाने ठिता, तुम्हेहि नाम अम्हाकं दातब्बं, तुम्हे अञ्ञं परिवेणं करोथाति। सो तासं वचनं सुत्वा पञ्च विहारसतानि कारेसि। पञ्च परिवेणसतानीतिपि वदन्ति। सो तत्थ यावजीवं कुसलं कत्वा देवपुरे निब्बत्ति। इमस्मिं पन बुद्धुप्पादे पथविन्धरकुमारो अम्हाकं बोधिसत्तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि, तस्स सहायको कुरुरट्ठे थुल्लकोट्ठितनिगमे रट्ठपालसेट्ठिगेहे निब्बत्ति।
Te cintayiṃsu – ‘‘amhehi tathāgataṃ paṭijaggantehi anucchavikaṃ katvā paṭijaggituṃ vaṭṭatī’’ti sabbepi ekacittā hutvā dasasīlāni samādāya nirāmagandhā hutvā satthu dānaggaparivahanake tayo purise ṭhapayiṃsu. Tesu eko dhanadhaññuppādako ahosi, eko māpako, eko dānasaṃvidhāyako. Tesu dhanadhaññuppādako paccuppanne bimbisāro mahārājā jāto, māpako visākho upāsako, dānasaṃvidhāyako raṭṭhapālattheroti. So tattha yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devapure nibbatto. Ayaṃ pana rāhulatthero nāma kassapadasabalassa kāle kikissa kāsirañño jeṭṭhaputto hutvā nibbatti, pathavindharakumārotissa nāmaṃ akaṃsu. Tassa satta bhaginiyo ahesuṃ. Tā dasabalassa satta pariveṇāni kārayiṃsu. Pathavindharo oparajjaṃ labhi. So tā bhaginiyo āha – ‘‘tumhehi kāritapariveṇesu mayhampi ekaṃ dethā’’ti. Bhātika, tumhe uparājaṭṭhāne ṭhitā, tumhehi nāma amhākaṃ dātabbaṃ, tumhe aññaṃ pariveṇaṃ karothāti. So tāsaṃ vacanaṃ sutvā pañca vihārasatāni kāresi. Pañca pariveṇasatānītipi vadanti. So tattha yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devapure nibbatti. Imasmiṃ pana buddhuppāde pathavindharakumāro amhākaṃ bodhisattassa aggamahesiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi, tassa sahāyako kururaṭṭhe thullakoṭṭhitanigame raṭṭhapālaseṭṭhigehe nibbatti.
अथ अम्हाकं दसबलो अभिसम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को अनुपुब्बेन कपिलवत्थुं आगन्त्वा राहुलकुमारं पब्बाजेसि। तस्स पब्बज्जाविधानं पाळियं (महाव॰ १०५) आगतमेव। एवं पब्बजितस्स पनस्स सत्था अभिण्हओवादवसेन राहुलोवादसुत्तं अभासि। राहुलोपि पातोव वुट्ठाय हत्थेन वालुकं उक्खिपित्वा ‘‘दसबलस्स चेव आचरियुपज्झायानञ्च सन्तिका अज्ज एत्तकं ओवादं लभेय्य’’न्ति वदति। भिक्खुसङ्घमज्झे कथा उदपादि ‘‘ओवादक्खमो वत राहुलसामणेरो पितु अनुच्छविको पुत्तो’’ति। सत्था भिक्खूनं चित्ताचारं ञत्वा ‘‘मयि गते एका धम्मदेसना च वड्ढिस्सति, राहुलस्स च गुणो पाकटो भविस्सती’’ति गन्त्वा धम्मसभायं बुद्धासाने निसिन्नो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति। राहुलसामणेरस्स ओवादक्खमभावं कथेम भगवाति। सत्था इमस्मिं ठाने ठत्वा राहुलस्स गुणदीपनत्थं मिगजातकं आहरित्वा कथेसि –
Atha amhākaṃ dasabalo abhisambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko anupubbena kapilavatthuṃ āgantvā rāhulakumāraṃ pabbājesi. Tassa pabbajjāvidhānaṃ pāḷiyaṃ (mahāva. 105) āgatameva. Evaṃ pabbajitassa panassa satthā abhiṇhaovādavasena rāhulovādasuttaṃ abhāsi. Rāhulopi pātova vuṭṭhāya hatthena vālukaṃ ukkhipitvā ‘‘dasabalassa ceva ācariyupajjhāyānañca santikā ajja ettakaṃ ovādaṃ labheyya’’nti vadati. Bhikkhusaṅghamajjhe kathā udapādi ‘‘ovādakkhamo vata rāhulasāmaṇero pitu anucchaviko putto’’ti. Satthā bhikkhūnaṃ cittācāraṃ ñatvā ‘‘mayi gate ekā dhammadesanā ca vaḍḍhissati, rāhulassa ca guṇo pākaṭo bhavissatī’’ti gantvā dhammasabhāyaṃ buddhāsāne nisinno bhikkhū āmantesi – ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti. Rāhulasāmaṇerassa ovādakkhamabhāvaṃ kathema bhagavāti. Satthā imasmiṃ ṭhāne ṭhatvā rāhulassa guṇadīpanatthaṃ migajātakaṃ āharitvā kathesi –
‘‘मिगं तिपल्लत्थमनेकमायं,
‘‘Migaṃ tipallatthamanekamāyaṃ,
अट्ठक्खुरं अड्ढरत्ता पपायिं।
Aṭṭhakkhuraṃ aḍḍharattā papāyiṃ;
एकेन सोतेन छमा’स्ससन्तो,
Ekena sotena chamā’ssasanto,
छहि कलाहितिभोति भागिनेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१.१६)।
Chahi kalāhitibhoti bhāgineyyo’’ti. (jā. 1.1.16);
अथस्स सत्तवस्सिकसामणेरकाले ‘‘मा हेव खो राहुलो दहरभावेन कीळनत्थायपि सम्पजानमुसा भासेय्या’’ति अम्बलट्ठियराहुलोवादं (म॰ नि॰ २.१०७ आदयो) देसेसि। अट्ठारसवस्सिकसामणेरकाले तथागतस्स पच्छतो पिण्डाय पविसन्तस्स सत्थु चेव अत्तनो च रूपसम्पत्तिं दिस्वा गेहसितं वितक्कं वितक्केन्तस्स ‘‘यंकिञ्चि, राहुल, रूप’’न्तिआदिना नयेन महाराहुलोवादसुत्तन्तं (म॰ नि॰ २.११३) कथेसि। संयुत्तके (सं॰ नि॰ ४.१२१) पन राहुलोवादोपि अङ्गुत्तरे (अ॰ नि॰ ४.१७७) राहुलोवादोपि थेरस्स विपस्सनाचारोयेव। अथस्स सत्था ञाणपरिपाकं ञत्वा अवस्सिकभिक्खुकाले अन्धवने निसिन्नो चूळराहुलोवादं (म॰ नि॰ ३.४१६ आदयो) कथेसि। देसनापरियोसाने राहुलत्थेरो कोटिसतसहस्सदेवताहि सद्धिं अरहत्तं पापुणि, सोतापन्नसकदागामिअनागामिदेवतानं गणना नत्थि। अथ सत्था अपरभागे अरियसङ्घमज्झे निसिन्नो थेरं इमस्मिं सासने सिक्खाकामानं अग्गट्ठाने ठपेसि।
Athassa sattavassikasāmaṇerakāle ‘‘mā heva kho rāhulo daharabhāvena kīḷanatthāyapi sampajānamusā bhāseyyā’’ti ambalaṭṭhiyarāhulovādaṃ (ma. ni. 2.107 ādayo) desesi. Aṭṭhārasavassikasāmaṇerakāle tathāgatassa pacchato piṇḍāya pavisantassa satthu ceva attano ca rūpasampattiṃ disvā gehasitaṃ vitakkaṃ vitakkentassa ‘‘yaṃkiñci, rāhula, rūpa’’ntiādinā nayena mahārāhulovādasuttantaṃ (ma. ni. 2.113) kathesi. Saṃyuttake (saṃ. ni. 4.121) pana rāhulovādopi aṅguttare (a. ni. 4.177) rāhulovādopi therassa vipassanācāroyeva. Athassa satthā ñāṇaparipākaṃ ñatvā avassikabhikkhukāle andhavane nisinno cūḷarāhulovādaṃ (ma. ni. 3.416 ādayo) kathesi. Desanāpariyosāne rāhulatthero koṭisatasahassadevatāhi saddhiṃ arahattaṃ pāpuṇi, sotāpannasakadāgāmianāgāmidevatānaṃ gaṇanā natthi. Atha satthā aparabhāge ariyasaṅghamajjhe nisinno theraṃ imasmiṃ sāsane sikkhākāmānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi.
सत्थरि पन कुरुरट्ठे चारिकाय निक्खमित्वा थुल्लकोट्ठितं अनुप्पत्ते रट्ठपालो कुलपुत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो मातापितरो अनुजानापेत्वा दसबलं उपसङ्कमित्वा सत्थु आणत्तिया अञ्ञतरस्स थेरस्स सन्तिके पब्बजि। तस्स पब्बजितदिवसतो पट्ठाय सेट्ठिगहपति भिक्खू अत्तनो निवेसनद्वारेन गच्छन्ते दिस्वा ‘‘किं तुम्हाकं इमस्मिं गेहे कम्मं, एकोव पुत्तको अहोसि, तं गण्हित्वा गतत्थ, इदानि किं करिस्सथा’’ति अक्कोसति परिभासति। सत्था अद्धमासं थुल्लकोट्ठिते वसित्वा पुन सावत्थिमेव अगमासि। तत्थायस्मा रट्ठपालो योनिसो मनसिकरोन्तो कम्मं कत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। सो सत्थारं अनुजानापेत्वा मातापितरो दस्सनत्थं थुल्लकोट्ठितं गन्त्वा तत्थ सपदानं पिण्डाय चरन्तो पितु निवेसने आभिदोसिकं कुम्मासं लभित्वा तं अमतं विय परिभुञ्जन्तो पितरा निमन्तितो अधिवासेत्वा दुतियदिवसे पितु निवेसने पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा अलङ्कतपटियत्ते इत्थिजने असुभसञ्ञं उप्पादेत्वा ठितकोव धम्मं देसेत्वा जिया मुत्तो विय नाराचो आकासं उप्पतित्वा कोरब्यरञ्ञो मिगचीरं गन्त्वा मङ्गलसिलापट्टे निसिन्नो दस्सनत्थाय आगतस्स रञ्ञो चतुपारिजुञ्ञपटिमण्डितं धम्मं (म॰ नि॰ २.३०४) देसेत्वा अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो पुन सत्थु सन्तिकंयेव आगतो। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अथ सत्था अपरभागे अरियगणमज्झे निसिन्नो थेरं इमस्मिं सासने सद्धापब्बजितानं कुलपुत्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Satthari pana kururaṭṭhe cārikāya nikkhamitvā thullakoṭṭhitaṃ anuppatte raṭṭhapālo kulaputto satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho mātāpitaro anujānāpetvā dasabalaṃ upasaṅkamitvā satthu āṇattiyā aññatarassa therassa santike pabbaji. Tassa pabbajitadivasato paṭṭhāya seṭṭhigahapati bhikkhū attano nivesanadvārena gacchante disvā ‘‘kiṃ tumhākaṃ imasmiṃ gehe kammaṃ, ekova puttako ahosi, taṃ gaṇhitvā gatattha, idāni kiṃ karissathā’’ti akkosati paribhāsati. Satthā addhamāsaṃ thullakoṭṭhite vasitvā puna sāvatthimeva agamāsi. Tatthāyasmā raṭṭhapālo yoniso manasikaronto kammaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. So satthāraṃ anujānāpetvā mātāpitaro dassanatthaṃ thullakoṭṭhitaṃ gantvā tattha sapadānaṃ piṇḍāya caranto pitu nivesane ābhidosikaṃ kummāsaṃ labhitvā taṃ amataṃ viya paribhuñjanto pitarā nimantito adhivāsetvā dutiyadivase pitu nivesane piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā alaṅkatapaṭiyatte itthijane asubhasaññaṃ uppādetvā ṭhitakova dhammaṃ desetvā jiyā mutto viya nārāco ākāsaṃ uppatitvā korabyarañño migacīraṃ gantvā maṅgalasilāpaṭṭe nisinno dassanatthāya āgatassa rañño catupārijuññapaṭimaṇḍitaṃ dhammaṃ (ma. ni. 2.304) desetvā anupubbena cārikaṃ caramāno puna satthu santikaṃyeva āgato. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Atha satthā aparabhāge ariyagaṇamajjhe nisinno theraṃ imasmiṃ sāsane saddhāpabbajitānaṃ kulaputtānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
कुण्डधानत्थेरवत्थु
Kuṇḍadhānattheravatthu
२११. ततिये पठमं सलाकं गण्हन्तानन्ति सब्बपठमं सलाकगाहकानं भिक्खूनं कुण्डधानत्थेरो अग्गोति दस्सेति। सो किर थेरो महासुभद्दाय निमन्तितदिवसे तथागते उग्गनगरं गच्छन्ते ‘‘अज्ज सत्था दूरं भिक्खाचारं गमिस्सति, पुथुज्जना सलाकं मा गण्हन्तु, पञ्चसता खीणासवाव गण्हन्तू’’ति वुत्ते पठममेव सीहनादं नदित्वा सलाकं गण्हि। चूळसुभद्दाय निमन्तितदिवसे तथागते साकेतं गच्छन्तेपि पञ्चन्नं भिक्खुसतानं अन्तरे पठममेव सलाकं गण्हि, सुनापरन्तजनपदं गच्छन्तेपि। इमेहि कारणेहि थेरो पठमं सलाकं गण्हन्तानं अग्गो नाम जातो। कुण्डधानोति पनस्स नामं।
211. Tatiye paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantānanti sabbapaṭhamaṃ salākagāhakānaṃ bhikkhūnaṃ kuṇḍadhānatthero aggoti dasseti. So kira thero mahāsubhaddāya nimantitadivase tathāgate ugganagaraṃ gacchante ‘‘ajja satthā dūraṃ bhikkhācāraṃ gamissati, puthujjanā salākaṃ mā gaṇhantu, pañcasatā khīṇāsavāva gaṇhantū’’ti vutte paṭhamameva sīhanādaṃ naditvā salākaṃ gaṇhi. Cūḷasubhaddāya nimantitadivase tathāgate sāketaṃ gacchantepi pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ antare paṭhamameva salākaṃ gaṇhi, sunāparantajanapadaṃ gacchantepi. Imehi kāraṇehi thero paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantānaṃ aggo nāma jāto. Kuṇḍadhānoti panassa nāmaṃ.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो वुत्तनयेनेव विहारं गन्त्वा धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं पठमं सलाकं गण्हन्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा बुद्धानं अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा सत्थारा अनन्तरायं दिस्वा ब्याकतो यावजीवं कुसलं कत्वा देवेसु च मनुस्सेसु च संसरन्तो कस्सपबुद्धकाले भूमट्ठकदेवता हुत्वा निब्बत्ति। दीघायुकबुद्धानञ्च नाम न अन्वद्धमासिको उपोसथो होति। विपस्सीदसबलस्स हि छब्बस्सन्तरे छब्बस्सन्तरे उपोसथो अहोसि, कस्सपदसबलो पन छट्ठे छट्ठे मासे पातिमोक्खं ओसारेसि। तस्स पातिमोक्खं ओसारणकाले दिसावासिका द्वे सहायका भिक्खू ‘‘उपोसथं करिस्सामा’’ति गच्छन्ति। अयं भुम्मदेवता चिन्तेसि – ‘‘इमेसं द्विन्नं भिक्खूनं मेत्ति अतिविय दळ्हा, किं नु खो भेदके सति भिज्जेय्य, न भिज्जेय्या’’ति? तेसं ओकासं ओलोकयमाना तेसं अविदूरेनेव गच्छति।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto vuttanayeneva vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā buddhānaṃ adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā satthārā anantarāyaṃ disvā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devesu ca manussesu ca saṃsaranto kassapabuddhakāle bhūmaṭṭhakadevatā hutvā nibbatti. Dīghāyukabuddhānañca nāma na anvaddhamāsiko uposatho hoti. Vipassīdasabalassa hi chabbassantare chabbassantare uposatho ahosi, kassapadasabalo pana chaṭṭhe chaṭṭhe māse pātimokkhaṃ osāresi. Tassa pātimokkhaṃ osāraṇakāle disāvāsikā dve sahāyakā bhikkhū ‘‘uposathaṃ karissāmā’’ti gacchanti. Ayaṃ bhummadevatā cintesi – ‘‘imesaṃ dvinnaṃ bhikkhūnaṃ metti ativiya daḷhā, kiṃ nu kho bhedake sati bhijjeyya, na bhijjeyyā’’ti? Tesaṃ okāsaṃ olokayamānā tesaṃ avidūreneva gacchati.
अथेको थेरो एकस्स हत्थे पत्तचीवरं दत्वा सरीरवळञ्जनत्थं उदकफासुकट्ठानं गन्त्वा धोतहत्थपादो हुत्वा गुम्बसभागतो निक्खमति। भुम्मदेवता तस्स थेरस्स पच्छतो पच्छतो उत्तमरूपा इत्थी हुत्वा केसे विधुनित्वा संविधाय बन्धन्ती विय पिट्ठितो पंसुं पुञ्छमाना विय साटकं संविधाय निवासयमाना विय च हुत्वा थेरस्स पदानुपदिका हुत्वा गुम्बतो निक्खन्ता। एकमन्ते ठितो सहायकत्थेरो इमं कारणं दिस्वा दोमनस्सजातो ‘‘नट्ठो दानि मे इमिना भिक्खुना सद्धिं दीघरत्तानुगतो सिनेहो। सचाहं एवंविधभावं जानेय्यं, एत्तकं अद्धानं इमिना सद्धिं विस्सासं न करेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा आगच्छन्तस्सेवस्स ‘‘हन्दावुसो, तुय्हं पत्तचीवरं, तादिसेन पापेन सहायेन सद्धिं एकमग्गं न गच्छामी’’ति आह । तं कथं सुत्वा तस्स लज्जिभिक्खुनो हदयं तिखिणसत्तिं गहेत्वा विद्धं विय अहोसि। ततो नं आह – ‘‘आवुसो, किं नामेतं वदसि, अहं एत्तकं कालं दुक्कटमत्तम्पि आपत्तिं न जानामि। त्वं पन मं अज्ज ‘पापो’ति वदसि, किं ते दिट्ठ’’न्ति? किं अञ्ञेन दिट्ठेन, किं त्वं एवंविधेन अलङ्कतपटियत्तेन मातुगामेन सद्धिं एकट्ठाने हुत्वा निक्खन्तोति? नत्थेतं, आवुसो, मय्हं, नाहं एवरूपं मातुगामं पस्सामीति। तस्स यावततियं कथेन्तस्सापि इतरो थेरो कथं असद्दहित्वा अत्तना दिट्ठकारणंयेव अत्थं गहेत्वा तेन सद्धिं एकमग्गेन अगन्त्वा अञ्ञेन मग्गेन सत्थु सन्तिकं गतो। इतरोपि अञ्ञेन मग्गेन सत्थु सन्तिकंयेव गतो।
Atheko thero ekassa hatthe pattacīvaraṃ datvā sarīravaḷañjanatthaṃ udakaphāsukaṭṭhānaṃ gantvā dhotahatthapādo hutvā gumbasabhāgato nikkhamati. Bhummadevatā tassa therassa pacchato pacchato uttamarūpā itthī hutvā kese vidhunitvā saṃvidhāya bandhantī viya piṭṭhito paṃsuṃ puñchamānā viya sāṭakaṃ saṃvidhāya nivāsayamānā viya ca hutvā therassa padānupadikā hutvā gumbato nikkhantā. Ekamante ṭhito sahāyakatthero imaṃ kāraṇaṃ disvā domanassajāto ‘‘naṭṭho dāni me iminā bhikkhunā saddhiṃ dīgharattānugato sineho. Sacāhaṃ evaṃvidhabhāvaṃ jāneyyaṃ, ettakaṃ addhānaṃ iminā saddhiṃ vissāsaṃ na kareyya’’nti cintetvā āgacchantassevassa ‘‘handāvuso, tuyhaṃ pattacīvaraṃ, tādisena pāpena sahāyena saddhiṃ ekamaggaṃ na gacchāmī’’ti āha . Taṃ kathaṃ sutvā tassa lajjibhikkhuno hadayaṃ tikhiṇasattiṃ gahetvā viddhaṃ viya ahosi. Tato naṃ āha – ‘‘āvuso, kiṃ nāmetaṃ vadasi, ahaṃ ettakaṃ kālaṃ dukkaṭamattampi āpattiṃ na jānāmi. Tvaṃ pana maṃ ajja ‘pāpo’ti vadasi, kiṃ te diṭṭha’’nti? Kiṃ aññena diṭṭhena, kiṃ tvaṃ evaṃvidhena alaṅkatapaṭiyattena mātugāmena saddhiṃ ekaṭṭhāne hutvā nikkhantoti? Natthetaṃ, āvuso, mayhaṃ, nāhaṃ evarūpaṃ mātugāmaṃ passāmīti. Tassa yāvatatiyaṃ kathentassāpi itaro thero kathaṃ asaddahitvā attanā diṭṭhakāraṇaṃyeva atthaṃ gahetvā tena saddhiṃ ekamaggena agantvā aññena maggena satthu santikaṃ gato. Itaropi aññena maggena satthu santikaṃyeva gato.
ततो भिक्खुसङ्घस्स उपोसथागारं पविसनवेलाय सो भिक्खु तं भिक्खुं उपोसथग्गे सञ्जानित्वा ‘‘इमस्मिं उपोसथग्गे एवरूपो नाम पापभिक्खु अत्थि, नाहं तेन सद्धिं उपोसथं करिस्सामी’’ति निक्खमित्वा बहि अट्ठासि। भुम्मदेवता ‘‘भारियं मया कम्मं कत’’न्ति महल्लकउपासकवण्णेन तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘कस्मा, भन्ते, अय्यो इमस्मिं ठाने ठितो’’ति आह। उपासक, इमं उपोसथग्गं एको पापभिक्खु पविट्ठो, अहं तेन सद्धिं उपोसथं न करोमीति वत्वा निक्खमित्वा बहि ठितोम्हीति। भन्ते, मा एवं गण्हथ, परिसुद्धसीलो एस भिक्खु। तुम्हेहि दिट्ठमातुगामो नाम अहं, मया तुम्हाकं वीमंसनत्थाय ‘‘दळ्हा नु खो इमेसं थेरानं मेत्ति, नो दळ्हा’’ति लज्जिअलज्जिभावं ओलोकेन्तेन तं कम्मं कतन्ति। को पन त्वं सप्पुरिसाति? अहं एका भुम्मदेवता, भन्तेति। देवपुत्तो कथेन्तोव दिब्बानुभावेन ठत्वा थेरस्स पादेसु पतित्वा ‘‘मय्हं, भन्ते, खमथ, एतं दोसं थेरो न जानाति, उपोसथं करोथा’’ति थेरं याचित्वा उपोसथग्गं पवेसेसि। सो थेरो उपोसथं ताव एकट्ठाने अकासि, मित्तसन्थववसेन न पुन तेन सद्धिं एकट्ठाने अहोसीति। इमस्स थेरस्स कम्मं न कथियति, चुदितकत्थेरो पन अपरापरं विपस्सनाय कम्मं करोन्तो अरहत्तं पापुणि।
Tato bhikkhusaṅghassa uposathāgāraṃ pavisanavelāya so bhikkhu taṃ bhikkhuṃ uposathagge sañjānitvā ‘‘imasmiṃ uposathagge evarūpo nāma pāpabhikkhu atthi, nāhaṃ tena saddhiṃ uposathaṃ karissāmī’’ti nikkhamitvā bahi aṭṭhāsi. Bhummadevatā ‘‘bhāriyaṃ mayā kammaṃ kata’’nti mahallakaupāsakavaṇṇena tassa santikaṃ gantvā ‘‘kasmā, bhante, ayyo imasmiṃ ṭhāne ṭhito’’ti āha. Upāsaka, imaṃ uposathaggaṃ eko pāpabhikkhu paviṭṭho, ahaṃ tena saddhiṃ uposathaṃ na karomīti vatvā nikkhamitvā bahi ṭhitomhīti. Bhante, mā evaṃ gaṇhatha, parisuddhasīlo esa bhikkhu. Tumhehi diṭṭhamātugāmo nāma ahaṃ, mayā tumhākaṃ vīmaṃsanatthāya ‘‘daḷhā nu kho imesaṃ therānaṃ metti, no daḷhā’’ti lajjialajjibhāvaṃ olokentena taṃ kammaṃ katanti. Ko pana tvaṃ sappurisāti? Ahaṃ ekā bhummadevatā, bhanteti. Devaputto kathentova dibbānubhāvena ṭhatvā therassa pādesu patitvā ‘‘mayhaṃ, bhante, khamatha, etaṃ dosaṃ thero na jānāti, uposathaṃ karothā’’ti theraṃ yācitvā uposathaggaṃ pavesesi. So thero uposathaṃ tāva ekaṭṭhāne akāsi, mittasanthavavasena na puna tena saddhiṃ ekaṭṭhāne ahosīti. Imassa therassa kammaṃ na kathiyati, cuditakatthero pana aparāparaṃ vipassanāya kammaṃ karonto arahattaṃ pāpuṇi.
भुम्मदेवता तस्स कम्मस्स निस्सन्देन एकं बुद्धन्तरं अपायतो न मुच्चित्थ। सचे पन कालेन कालं मनुस्सत्तं आगच्छति, अञ्ञेन येन केनचि कतो दोसो तस्सेव उपरि पतति। सो अम्हाकं भगवतो काले सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति, धानमाणवोतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा महल्लककाले सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि, तस्स उपसम्पन्नदिवसतो पट्ठाय एका अलङ्कतपटियत्ता इत्थी तस्मिं गामं पविसन्ते सद्धिंयेव गामं पविसति, निक्खमन्ते निक्खमति। विहारं पविसन्तेपि पविसति, तिट्ठन्तेपि तिट्ठतीति एवं निच्चानुबन्धा पञ्ञायति। थेरो तं न पस्सति, तस्स पन पुरिमस्स कम्मस्स निस्सन्देन सा अञ्ञेसं उपट्ठाति।
Bhummadevatā tassa kammassa nissandena ekaṃ buddhantaraṃ apāyato na muccittha. Sace pana kālena kālaṃ manussattaṃ āgacchati, aññena yena kenaci kato doso tasseva upari patati. So amhākaṃ bhagavato kāle sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti, dhānamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto tayo vede uggaṇhitvā mahallakakāle satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji, tassa upasampannadivasato paṭṭhāya ekā alaṅkatapaṭiyattā itthī tasmiṃ gāmaṃ pavisante saddhiṃyeva gāmaṃ pavisati, nikkhamante nikkhamati. Vihāraṃ pavisantepi pavisati, tiṭṭhantepi tiṭṭhatīti evaṃ niccānubandhā paññāyati. Thero taṃ na passati, tassa pana purimassa kammassa nissandena sā aññesaṃ upaṭṭhāti.
गामे यागुभिक्खं ददमाना इत्थियो, ‘‘भन्ते, अयं एको यागुउळुङ्को तुम्हाकं, एको इमिस्सा अम्हाकं सहायिकाया’’ति परिहासं करोन्ति। थेरस्स महती विहेसा होति। विहारं गतम्पि नं सामणेरा चेव दहरभिक्खू च परिवारेत्वा ‘‘धानो कोण्डो जातो’’ति परिहासं करोन्ति। अथस्स तेनेव कारणेन कुण्डधानत्थेरोति नामं जातं । सो उट्ठाय समुट्ठाय तेहि कयिरमानं केळिं सहितुं असक्कोन्तो उम्मादं गहेत्वा ‘‘तुम्हे कोण्डा, तुम्हाकं उपज्झाया कोण्डा , आचरिया कोण्डा’’ति वदति। अथ नं सत्थु आरोचेसुं – ‘‘कुण्डधानो दहरसामणेरेहि सद्धिं एवं फरुसवाचं वदती’’ति। सत्था तं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं भिक्खू’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं भगवा’’ति वुत्ते ‘‘कस्मा एवं वदेसी’’ति आह। भन्ते, निबद्धं विहेसं असहन्तो एवं कथेमीति। ‘‘त्वं पुब्बे कतकम्मं यावज्जदिवसा जीरापेतुं न सक्कोसि, पुन एवरूपं फरुसं मा वद भिक्खू’’ति वत्वा आह –
Gāme yāgubhikkhaṃ dadamānā itthiyo, ‘‘bhante, ayaṃ eko yāguuḷuṅko tumhākaṃ, eko imissā amhākaṃ sahāyikāyā’’ti parihāsaṃ karonti. Therassa mahatī vihesā hoti. Vihāraṃ gatampi naṃ sāmaṇerā ceva daharabhikkhū ca parivāretvā ‘‘dhāno koṇḍo jāto’’ti parihāsaṃ karonti. Athassa teneva kāraṇena kuṇḍadhānattheroti nāmaṃ jātaṃ . So uṭṭhāya samuṭṭhāya tehi kayiramānaṃ keḷiṃ sahituṃ asakkonto ummādaṃ gahetvā ‘‘tumhe koṇḍā, tumhākaṃ upajjhāyā koṇḍā , ācariyā koṇḍā’’ti vadati. Atha naṃ satthu ārocesuṃ – ‘‘kuṇḍadhāno daharasāmaṇerehi saddhiṃ evaṃ pharusavācaṃ vadatī’’ti. Satthā taṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ bhikkhū’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ bhagavā’’ti vutte ‘‘kasmā evaṃ vadesī’’ti āha. Bhante, nibaddhaṃ vihesaṃ asahanto evaṃ kathemīti. ‘‘Tvaṃ pubbe katakammaṃ yāvajjadivasā jīrāpetuṃ na sakkosi, puna evarūpaṃ pharusaṃ mā vada bhikkhū’’ti vatvā āha –
‘‘मावोच फरुसं कञ्चि, वुत्ता पटिवदेय्यु तं।
‘‘Māvoca pharusaṃ kañci, vuttā paṭivadeyyu taṃ;
दुक्खा हि सारम्भकथा, पटिदण्डा फुसेय्यु तं॥
Dukkhā hi sārambhakathā, paṭidaṇḍā phuseyyu taṃ.
‘‘सचे नेरेसि अत्तानं, कंसो उपहतो यथा।
‘‘Sace neresi attānaṃ, kaṃso upahato yathā;
एस पत्तोसि निब्बानं, सारम्भो ते न विज्जती’’ति॥ (ध॰ प॰ १३३-१३४)।
Esa pattosi nibbānaṃ, sārambho te na vijjatī’’ti. (dha. pa. 133-134);
इमञ्च पन तस्स थेरस्स मातुगामेन सद्धिं विचरणभावं कोसलरञ्ञोपि कथयिंसु। राजा ‘‘गच्छथ, भणे, वीमंसथा’’ति पेसेत्वा सयम्पि मन्देनेव परिवारेन सद्धिं थेरस्स वसनट्ठानं गन्त्वा एकमन्ते ओलोकेन्तो अट्ठासि। तस्मिं खणे थेरो सूचिकम्मं करोन्तो निसिन्नो होति, सापिस्स इत्थी अविदूरे ठाने ठिता विय पञ्ञायति।
Imañca pana tassa therassa mātugāmena saddhiṃ vicaraṇabhāvaṃ kosalaraññopi kathayiṃsu. Rājā ‘‘gacchatha, bhaṇe, vīmaṃsathā’’ti pesetvā sayampi mandeneva parivārena saddhiṃ therassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā ekamante olokento aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe thero sūcikammaṃ karonto nisinno hoti, sāpissa itthī avidūre ṭhāne ṭhitā viya paññāyati.
राजा तं दिस्वा ‘‘अत्थिदं कारण’’न्ति तस्सा ठितट्ठानं अगमासि। सा तस्मिं आगच्छन्ते थेरस्स वसनपण्णसालं पविट्ठा विय अहोसि। राजापि ताय सद्धिंयेव पण्णसालं पविसित्वा सब्बत्थ ओलोकेन्तो अदिस्वा ‘‘नायं मातुगामो, थेरस्स एको कम्मविपाको’’ति सञ्ञं कत्वा पठमं थेरस्स समीपेन गच्छन्तोपि थेरं अवन्दित्वा तस्स कारणस्स अभूतभावं ञत्वा आगम्म थेरं वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो ‘‘कच्चि, भन्ते, पिण्डकेन न किलमथा’’ति पुच्छि। थेरो ‘‘वट्टति महाराजा’’ति आह। ‘‘जानामि, भन्ते, अय्यस्स कथं, एवरूपेन च परिक्किलेसेन सद्धिं चरन्तानं तुम्हाकं के नाम पसीदिस्सन्ति, इतो पट्ठाय वो कत्थचि गमनकिच्चं नत्थि, अहं चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहिस्सामि, तुम्हे योनिसोमनसिकारे मा पमज्जित्था’’ति निबद्धं भिक्खं पट्ठपेसि। थेरो राजानं उपत्थम्भकं लभित्वा भोजनसप्पायेन एकग्गचित्तो हुत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। ततो पट्ठाय सा इत्थी अन्तरधायि।
Rājā taṃ disvā ‘‘atthidaṃ kāraṇa’’nti tassā ṭhitaṭṭhānaṃ agamāsi. Sā tasmiṃ āgacchante therassa vasanapaṇṇasālaṃ paviṭṭhā viya ahosi. Rājāpi tāya saddhiṃyeva paṇṇasālaṃ pavisitvā sabbattha olokento adisvā ‘‘nāyaṃ mātugāmo, therassa eko kammavipāko’’ti saññaṃ katvā paṭhamaṃ therassa samīpena gacchantopi theraṃ avanditvā tassa kāraṇassa abhūtabhāvaṃ ñatvā āgamma theraṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘kacci, bhante, piṇḍakena na kilamathā’’ti pucchi. Thero ‘‘vaṭṭati mahārājā’’ti āha. ‘‘Jānāmi, bhante, ayyassa kathaṃ, evarūpena ca parikkilesena saddhiṃ carantānaṃ tumhākaṃ ke nāma pasīdissanti, ito paṭṭhāya vo katthaci gamanakiccaṃ natthi, ahaṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahissāmi, tumhe yonisomanasikāre mā pamajjitthā’’ti nibaddhaṃ bhikkhaṃ paṭṭhapesi. Thero rājānaṃ upatthambhakaṃ labhitvā bhojanasappāyena ekaggacitto hutvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tato paṭṭhāya sā itthī antaradhāyi.
महासुभद्दा उग्गनगरे मिच्छादिट्ठिकुले वसमाना ‘‘सत्था मं अनुकम्पतू’’ति उपोसथं अधिट्ठाय निरामगन्धा हुत्वा उपरिपासादतले ठिता ‘‘इमानि पुप्फानि अन्तरे अट्ठत्वा दसबलस्स मत्थके वितानं हुत्वा तिट्ठन्तु, दसबलो इमाय सञ्ञाय स्वे पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं मय्हं भिक्खं गण्हतू’’ति सच्चकिरियं कत्वा अट्ठ सुमनपुप्फमुट्ठियो विस्सज्जेसि। पुप्फानि गन्त्वा धम्मदेसनावेलाय सत्थु मत्थके वितानं हुत्वा अट्ठंसु। सत्था तं सुमनपुप्फवितानं दिस्वा चित्तेनेव सुभद्दाय भिक्खं अधिवासेत्वा पुनदिवसे अरुणे उट्ठिते आनन्दत्थेरं आह – ‘‘आनन्द, मयं अज्ज दूरं भिक्खाचारं गमिस्साम, पुथुज्जनानं अदत्वा अरियानंयेव सलाकं देही’’ति। थेरो भिक्खूनं आरोचेसि – ‘‘आवुसो, सत्था अज्ज दूरं भिक्खाचारं गमिस्सति, पुथुज्जना मा गण्हन्तु, अरियाव सलाकं गण्हन्तू’’ति। कुण्डधानत्थेरो ‘‘आहरावुसो, सलाक’’न्ति पठमंयेव हत्थं पसारेसि। आनन्दा ‘‘सत्था तादिसानं भिक्खूनं सलाकं न दापेति, अरियानंयेव दापेती’’ति वितक्कं उप्पादेत्वा गन्त्वा सत्थु आरोचेसि। सत्था ‘‘आहरापेन्तस्स सलाकं देही’’ति आह। थेरो चिन्तेसि – ‘‘सचे कुण्डधानस्स सलाका दातुं न युत्ता अस्स, अथ सत्था पटिबाहेय्य, भविस्सति एकं कारण’’न्ति। ‘‘कुण्डधानस्स सलाकं दस्सामी’’ति गमनं अभिनीहरि। कुण्डधानत्थेरो तस्स पुरे आगमनाव अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्जित्वा इद्धिया आकासे ठत्वा ‘‘आहरावुसो आनन्द, सत्था मं जानाति, मादिसं भिक्खुं पठमं सलाकं गण्हन्तं न सत्था वारेती’’ति हत्थं पसारेत्वा सलाकं गण्हि। सत्था तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं इमस्मिं सासने पठमं सलाकं गण्हन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Mahāsubhaddā ugganagare micchādiṭṭhikule vasamānā ‘‘satthā maṃ anukampatū’’ti uposathaṃ adhiṭṭhāya nirāmagandhā hutvā uparipāsādatale ṭhitā ‘‘imāni pupphāni antare aṭṭhatvā dasabalassa matthake vitānaṃ hutvā tiṭṭhantu, dasabalo imāya saññāya sve pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhatū’’ti saccakiriyaṃ katvā aṭṭha sumanapupphamuṭṭhiyo vissajjesi. Pupphāni gantvā dhammadesanāvelāya satthu matthake vitānaṃ hutvā aṭṭhaṃsu. Satthā taṃ sumanapupphavitānaṃ disvā citteneva subhaddāya bhikkhaṃ adhivāsetvā punadivase aruṇe uṭṭhite ānandattheraṃ āha – ‘‘ānanda, mayaṃ ajja dūraṃ bhikkhācāraṃ gamissāma, puthujjanānaṃ adatvā ariyānaṃyeva salākaṃ dehī’’ti. Thero bhikkhūnaṃ ārocesi – ‘‘āvuso, satthā ajja dūraṃ bhikkhācāraṃ gamissati, puthujjanā mā gaṇhantu, ariyāva salākaṃ gaṇhantū’’ti. Kuṇḍadhānatthero ‘‘āharāvuso, salāka’’nti paṭhamaṃyeva hatthaṃ pasāresi. Ānandā ‘‘satthā tādisānaṃ bhikkhūnaṃ salākaṃ na dāpeti, ariyānaṃyeva dāpetī’’ti vitakkaṃ uppādetvā gantvā satthu ārocesi. Satthā ‘‘āharāpentassa salākaṃ dehī’’ti āha. Thero cintesi – ‘‘sace kuṇḍadhānassa salākā dātuṃ na yuttā assa, atha satthā paṭibāheyya, bhavissati ekaṃ kāraṇa’’nti. ‘‘Kuṇḍadhānassa salākaṃ dassāmī’’ti gamanaṃ abhinīhari. Kuṇḍadhānatthero tassa pure āgamanāva abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā iddhiyā ākāse ṭhatvā ‘‘āharāvuso ānanda, satthā maṃ jānāti, mādisaṃ bhikkhuṃ paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantaṃ na satthā vāretī’’ti hatthaṃ pasāretvā salākaṃ gaṇhi. Satthā taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ imasmiṃ sāsane paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
वङ्गीसत्थेरवत्थु
Vaṅgīsattheravatthu
२१२. चतुत्थे पटिभानवन्तानन्ति सम्पन्नपटिभानानं वङ्गीसत्थेरो अग्गोति दस्सेति। अयं किर थेरो दसबलस्स सन्तिकं उपसङ्कमन्तो चक्खुपथतो पट्ठाय चन्देन सद्धिं उपमेत्वा, सूरियेन, आकासेन, महासमुद्देन, हत्थिनागेन, सीहेन मिगरञ्ञा सद्धिं उपमेत्वापि अनेकेहि पदसतेहि पदसहस्सेहि सत्थु वण्णं वदन्तोयेव उपसङ्कमति। तस्मा पटिभानवन्तानं अग्गो नाम जातो।
212. Catutthe paṭibhānavantānanti sampannapaṭibhānānaṃ vaṅgīsatthero aggoti dasseti. Ayaṃ kira thero dasabalassa santikaṃ upasaṅkamanto cakkhupathato paṭṭhāya candena saddhiṃ upametvā, sūriyena, ākāsena, mahāsamuddena, hatthināgena, sīhena migaraññā saddhiṃ upametvāpi anekehi padasatehi padasahassehi satthu vaṇṇaṃ vadantoyeva upasaṅkamati. Tasmā paṭibhānavantānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे महाभोगकुले पटिसन्धिं गण्हित्वा पुरिमनयेनेव विहारं गन्त्वा धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं पटिभानवन्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सत्थु अधिकारकम्मं कत्वा ‘‘अहम्पि अनागते पटिभानवन्तानं अग्गो भवेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा सत्थारा ब्याकतो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति। वङ्गीसमाणवोतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हन्तो आचरियं आराधेत्वा छवसीसमन्तं नाम सिक्खित्वा छवसीसं नखेन आकोटेत्वा ‘‘अयं सत्तो असुकयोनियं नाम निब्बत्तो’’ति जानाति।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule paṭisandhiṃ gaṇhitvā purimanayeneva vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ paṭibhānavantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā satthu adhikārakammaṃ katvā ‘‘ahampi anāgate paṭibhānavantānaṃ aggo bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā satthārā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti. Vaṅgīsamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto tayo vede uggaṇhanto ācariyaṃ ārādhetvā chavasīsamantaṃ nāma sikkhitvā chavasīsaṃ nakhena ākoṭetvā ‘‘ayaṃ satto asukayoniyaṃ nāma nibbatto’’ti jānāti.
ब्राह्मणा ‘‘अयं अम्हाकं जीविकमग्गो’’ति ञत्वा वङ्गीसमाणवं पटिच्छन्नयाने निसीदापेत्वा गामनिगमराजधानियो चरन्ता नगरद्वारे वा निगमद्वारे वा ठपेत्वा महाजनस्स रासिभूतभावं ञत्वा ‘‘यो वङ्गीसं पस्सति, सो धनं वा लभति, यसं वा लभति, सग्गं वा गच्छती’’ति वदन्ति। तेसं कथं सुत्वा बहू जना लञ्जं दत्वा पस्सितुकामा होन्ति। राजराजमहामत्ता तेसं सन्तिकं गन्त्वा ‘‘को आचरियस्स जानविसेसो’’ति पुच्छन्ति। तुम्हे न जानाथ, सकलजम्बुदीपे अम्हाकं आचरियसदिसो अञ्ञो पण्डितो नाम नत्थि, तिवस्समत्थके मतकानं सीसं आहरापेत्वा नखेन आकोटेत्वा ‘‘अयं सत्तो असुकयोनियं निब्बत्तो’’ति जानाति। वङ्गीसोपि महाजनस्स कङ्खछेदनत्थं ते ते जने आवाहेत्वा अत्तनो अत्तनो गतिं कथापेति। तं निस्साय महाजनस्स हत्थतो सतम्पि सहस्सम्पि लभति।
Brāhmaṇā ‘‘ayaṃ amhākaṃ jīvikamaggo’’ti ñatvā vaṅgīsamāṇavaṃ paṭicchannayāne nisīdāpetvā gāmanigamarājadhāniyo carantā nagaradvāre vā nigamadvāre vā ṭhapetvā mahājanassa rāsibhūtabhāvaṃ ñatvā ‘‘yo vaṅgīsaṃ passati, so dhanaṃ vā labhati, yasaṃ vā labhati, saggaṃ vā gacchatī’’ti vadanti. Tesaṃ kathaṃ sutvā bahū janā lañjaṃ datvā passitukāmā honti. Rājarājamahāmattā tesaṃ santikaṃ gantvā ‘‘ko ācariyassa jānaviseso’’ti pucchanti. Tumhe na jānātha, sakalajambudīpe amhākaṃ ācariyasadiso añño paṇḍito nāma natthi, tivassamatthake matakānaṃ sīsaṃ āharāpetvā nakhena ākoṭetvā ‘‘ayaṃ satto asukayoniyaṃ nibbatto’’ti jānāti. Vaṅgīsopi mahājanassa kaṅkhachedanatthaṃ te te jane āvāhetvā attano attano gatiṃ kathāpeti. Taṃ nissāya mahājanassa hatthato satampi sahassampi labhati.
ब्राह्मणा वङ्गीसमाणवं आदाय यथारुचिं विचरित्वा पुन सावत्थिं आगमंसु। वङ्गीसो जेतवनमहाविहारस्स अविदूरट्ठाने ठितो चिन्तेसि – ‘‘समणो गोतमो पण्डितोति वदन्ति, न खो पन सब्बकालं मया इमेसंयेव वचनं करोन्तेन चरितुं वट्टति, पण्डितानम्पि सन्तिकं गन्तुं वट्टती’’ति। सो ब्राह्मणे आह – ‘‘तुम्हे गच्छथ, अहं न बहुकेहि सद्धिं गन्त्वा समणं गोतमं पस्सिस्सामी’’ति। ते आहंसु – ‘‘वङ्गीस, मा ते रुच्चि समणं गोतमं पस्सितुं । यो हि नं पस्सति, तं सो मायाय आवट्टेती’’ति। वङ्गीसो तेसं कथं अनादियित्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा मधुरपटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं निसीदि।
Brāhmaṇā vaṅgīsamāṇavaṃ ādāya yathāruciṃ vicaritvā puna sāvatthiṃ āgamaṃsu. Vaṅgīso jetavanamahāvihārassa avidūraṭṭhāne ṭhito cintesi – ‘‘samaṇo gotamo paṇḍitoti vadanti, na kho pana sabbakālaṃ mayā imesaṃyeva vacanaṃ karontena carituṃ vaṭṭati, paṇḍitānampi santikaṃ gantuṃ vaṭṭatī’’ti. So brāhmaṇe āha – ‘‘tumhe gacchatha, ahaṃ na bahukehi saddhiṃ gantvā samaṇaṃ gotamaṃ passissāmī’’ti. Te āhaṃsu – ‘‘vaṅgīsa, mā te rucci samaṇaṃ gotamaṃ passituṃ . Yo hi naṃ passati, taṃ so māyāya āvaṭṭetī’’ti. Vaṅgīso tesaṃ kathaṃ anādiyitvā satthu santikaṃ gantvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi.
अथ नं सत्था पुच्छि – ‘‘वङ्गीस, किञ्चि सिप्पं जानासी’’ति। आम, भो गोतम, छवसीसमन्तं नामेकं जानामीति। किं सो मन्तो करोतीति? तिवस्समत्थके मतानम्पि तं मन्तं जप्पित्वा सीसं नखेन आकोटेत्वा निब्बत्तट्ठानं जानामीति। सत्था तस्स एकं निरये उप्पन्नस्स सीसं दस्सेसि, एकं मनुस्सेसु उप्पन्नस्स, एकं देवेसु, एकं परिनिब्बुतस्स सीसं दस्सेसि। सो पठमं सीसं आकोटेत्वा, ‘‘भो गोतम, अयं सत्तो निरयं गतो’’ति आह। साधु साधु, वङ्गीस, सुदिट्ठं तया, अयं सत्तो कहं गतोति पुच्छि। मनुस्सलोकं, भो गोतमाति। अयं सत्तो कहं गतोति? देवलोकं, भो गोतमाति तिण्णम्पि गतट्ठानं कथेसि। परिनिब्बुतस्स पन सीसं नखेन आकोटेन्तो नेव अन्तं न कोटिं पस्सति। अथ नं सत्था ‘‘न सक्कोसि त्वं, वङ्गीसा’’ति पुच्छि। ‘‘पस्सथ, भो गोतम, उपपरिक्खामि तावा’’ति पुनप्पुनं परिवत्तेति। बाहिरकमन्तेन खीणासवस्स गतिं कथं जानिस्सति, अथस्स मत्थकतो सेदो मुच्चि। सो लज्जित्वा तुण्हीभूतो अट्ठासि। अथ नं सत्था ‘‘किलमसि, वङ्गीसा’’ति आह। आम, भो गोतम, इमस्स सत्तस्स गतट्ठानं जानितुं न सक्कोमि। सचे तुम्हे जानाथ, कथेथाति। ‘‘वङ्गीस, अहं एतम्पि जानामि इतो उत्तरितरम्पी’’ति वत्वा धम्मपदे इमा द्वे गाथा अभासि –
Atha naṃ satthā pucchi – ‘‘vaṅgīsa, kiñci sippaṃ jānāsī’’ti. Āma, bho gotama, chavasīsamantaṃ nāmekaṃ jānāmīti. Kiṃ so manto karotīti? Tivassamatthake matānampi taṃ mantaṃ jappitvā sīsaṃ nakhena ākoṭetvā nibbattaṭṭhānaṃ jānāmīti. Satthā tassa ekaṃ niraye uppannassa sīsaṃ dassesi, ekaṃ manussesu uppannassa, ekaṃ devesu, ekaṃ parinibbutassa sīsaṃ dassesi. So paṭhamaṃ sīsaṃ ākoṭetvā, ‘‘bho gotama, ayaṃ satto nirayaṃ gato’’ti āha. Sādhu sādhu, vaṅgīsa, sudiṭṭhaṃ tayā, ayaṃ satto kahaṃ gatoti pucchi. Manussalokaṃ, bho gotamāti. Ayaṃ satto kahaṃ gatoti? Devalokaṃ, bho gotamāti tiṇṇampi gataṭṭhānaṃ kathesi. Parinibbutassa pana sīsaṃ nakhena ākoṭento neva antaṃ na koṭiṃ passati. Atha naṃ satthā ‘‘na sakkosi tvaṃ, vaṅgīsā’’ti pucchi. ‘‘Passatha, bho gotama, upaparikkhāmi tāvā’’ti punappunaṃ parivatteti. Bāhirakamantena khīṇāsavassa gatiṃ kathaṃ jānissati, athassa matthakato sedo mucci. So lajjitvā tuṇhībhūto aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā ‘‘kilamasi, vaṅgīsā’’ti āha. Āma, bho gotama, imassa sattassa gataṭṭhānaṃ jānituṃ na sakkomi. Sace tumhe jānātha, kathethāti. ‘‘Vaṅgīsa, ahaṃ etampi jānāmi ito uttaritarampī’’ti vatvā dhammapade imā dve gāthā abhāsi –
‘‘चुतिं यो वेदि सत्तानं, उपपत्तिं च सब्बसो।
‘‘Cutiṃ yo vedi sattānaṃ, upapattiṃ ca sabbaso;
असत्तं सुगतं बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
Asattaṃ sugataṃ buddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ.
‘‘यस्स गतिं न जानन्ति, देवा गन्धब्बमानुसा।
‘‘Yassa gatiṃ na jānanti, devā gandhabbamānusā;
खीणासवं अरहन्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ४१९-४२०)।
Khīṇāsavaṃ arahantaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 419-420);
ततो वङ्गीसो आह – ‘‘भो गोतम, विज्जाय विज्जं देन्तस्स नाम परिहानि नत्थि, अहं अत्तना जाननकं मन्तं तुम्हाकं दस्सामि, तुम्हे एतं मन्तं मय्हं देथा’’ति। वङ्गीस, न मयं मन्तेन मन्तं देम, एवमेव देमाति। ‘‘साधु, भो गोतम, देथ मे मन्त’’न्ति अपचितिं दस्सेत्वा हत्थकच्छपकं कत्वा निसीदि। किं, वङ्गीस, तुम्हाकं समये महग्घमन्तं वा किञ्चि वा गण्हन्तानं परिवासो नाम न होतीति? होति, भो गोतमाति। अम्हाकं पन मन्तो निप्परिवासोति सञ्ञं करोसीति? ब्राह्मणा नाम मन्तेहि अतित्ता होन्ति, तस्मा सो भगवन्तं आह – ‘‘भो गोतम, तुम्हेहि कथितनियामं करिस्सामी’’ति। भगवा आह – ‘‘वङ्गीस, मयं इमं मन्तं देन्ता अम्हेहि समानलिङ्गस्स देमा’’ति। वङ्गीसो ‘‘यंकिञ्चि कत्वा मया इमं मन्तं गण्हित्वा गन्तुं वट्टती’’ति ब्राह्मणे आह। तुम्हे मयि पब्बजन्ते मा चिन्तयित्थ, अहं इमं मन्तं गण्हित्वा सकलजम्बुदीपे जेट्ठको भविस्सामि। एवं सन्ते तुम्हाकम्पि भद्दकं भविस्सती’’ति मन्तत्थाय सत्थु सन्तिके पब्बजि। सत्था ‘‘मन्तपरिवासं ताव वसाही’’ति द्वत्तिंसाकारं आचिक्खि। पञ्ञवा सत्तो द्वत्तिंसाकारं सज्झायन्तोव तत्थ खयवयं पट्ठपेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि ।
Tato vaṅgīso āha – ‘‘bho gotama, vijjāya vijjaṃ dentassa nāma parihāni natthi, ahaṃ attanā jānanakaṃ mantaṃ tumhākaṃ dassāmi, tumhe etaṃ mantaṃ mayhaṃ dethā’’ti. Vaṅgīsa, na mayaṃ mantena mantaṃ dema, evameva demāti. ‘‘Sādhu, bho gotama, detha me manta’’nti apacitiṃ dassetvā hatthakacchapakaṃ katvā nisīdi. Kiṃ, vaṅgīsa, tumhākaṃ samaye mahagghamantaṃ vā kiñci vā gaṇhantānaṃ parivāso nāma na hotīti? Hoti, bho gotamāti. Amhākaṃ pana manto nipparivāsoti saññaṃ karosīti? Brāhmaṇā nāma mantehi atittā honti, tasmā so bhagavantaṃ āha – ‘‘bho gotama, tumhehi kathitaniyāmaṃ karissāmī’’ti. Bhagavā āha – ‘‘vaṅgīsa, mayaṃ imaṃ mantaṃ dentā amhehi samānaliṅgassa demā’’ti. Vaṅgīso ‘‘yaṃkiñci katvā mayā imaṃ mantaṃ gaṇhitvā gantuṃ vaṭṭatī’’ti brāhmaṇe āha. Tumhe mayi pabbajante mā cintayittha, ahaṃ imaṃ mantaṃ gaṇhitvā sakalajambudīpe jeṭṭhako bhavissāmi. Evaṃ sante tumhākampi bhaddakaṃ bhavissatī’’ti mantatthāya satthu santike pabbaji. Satthā ‘‘mantaparivāsaṃ tāva vasāhī’’ti dvattiṃsākāraṃ ācikkhi. Paññavā satto dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantova tattha khayavayaṃ paṭṭhapetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi .
तस्मिं अरहत्तं पत्ते ब्राह्मणा ‘‘का नु खो वङ्गीसस्स पवत्ति, पस्सिस्साम न’’न्ति तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं, भो वङ्गीस, समणस्स गोतमस्स सन्तिके सिप्पं सिक्खित’’न्ति पुच्छिंसु। आम, सिक्खितन्ति। तेन हि एहि गमिस्सामाति। गच्छथ तुम्हे, तुम्हेहि सद्धिं गन्तब्बकिच्चं मय्हं निट्ठितन्ति। पठममेव अम्हेहि तुय्हं कथितं ‘‘समणो गोतमो अत्तानं पस्सितुं आगते मायाय आवट्टेती’’ति। त्वं हि इदानि समणस्स गोतमस्स वसं आपन्नो, किं मयं तव सन्तिके करिस्सामाति आगतमग्गेनेव पक्कमिंसु। वङ्गीसत्थेरोपि यं यं वेलं दसबलं पस्सितुं गच्छति, एकं थुतिं करोन्तोव गच्छति। तेन तं सत्था सङ्घमज्झे निसिन्नो पटिभानवन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tasmiṃ arahattaṃ patte brāhmaṇā ‘‘kā nu kho vaṅgīsassa pavatti, passissāma na’’nti tassa santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ, bho vaṅgīsa, samaṇassa gotamassa santike sippaṃ sikkhita’’nti pucchiṃsu. Āma, sikkhitanti. Tena hi ehi gamissāmāti. Gacchatha tumhe, tumhehi saddhiṃ gantabbakiccaṃ mayhaṃ niṭṭhitanti. Paṭhamameva amhehi tuyhaṃ kathitaṃ ‘‘samaṇo gotamo attānaṃ passituṃ āgate māyāya āvaṭṭetī’’ti. Tvaṃ hi idāni samaṇassa gotamassa vasaṃ āpanno, kiṃ mayaṃ tava santike karissāmāti āgatamaggeneva pakkamiṃsu. Vaṅgīsattheropi yaṃ yaṃ velaṃ dasabalaṃ passituṃ gacchati, ekaṃ thutiṃ karontova gacchati. Tena taṃ satthā saṅghamajjhe nisinno paṭibhānavantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उपसेनवङ्गन्तपुत्तत्थेरवत्थु
Upasenavaṅgantaputtattheravatthu
२१३. पञ्चमे समन्तपासादिकानन्ति सब्बपासादिकानं। उपसेनोति तस्स थेरस्स नामं। वङ्गन्तब्राह्मणस्स पन सो पुत्तो, तस्मा वङ्गन्तपुत्तोति वुच्चति। अयं पन थेरो न केवलं अत्तनाव पासादिको, परिसापिस्स पासादिका, इति परिसं निस्साय लद्धनामवसेन समन्तपासादिकानं अग्गो नाम जातो।
213. Pañcame samantapāsādikānanti sabbapāsādikānaṃ. Upasenoti tassa therassa nāmaṃ. Vaṅgantabrāhmaṇassa pana so putto, tasmā vaṅgantaputtoti vuccati. Ayaṃ pana thero na kevalaṃ attanāva pāsādiko, parisāpissa pāsādikā, iti parisaṃ nissāya laddhanāmavasena samantapāsādikānaṃ aggo nāma jāto.
पञ्हकम्मे पनस्स अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो वयं आगम्म पुरिमनयेनेव सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुणमानो सत्थारं एकं भिक्खुं समन्तपासादिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सत्थु अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे नालकब्राह्मणगामे सारिब्राह्मणिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि, उपसेनदारकोतिस्स नामं अकंसु।
Pañhakamme panassa ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto vayaṃ āgamma purimanayeneva satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ suṇamāno satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ samantapāsādikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā satthu adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde nālakabrāhmaṇagāme sāribrāhmaṇiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi, upasenadārakotissa nāmaṃ akaṃsu.
सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा दसबलस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि। सो उपसम्पदाय एकवस्सिको हुत्वा ‘‘अरियगब्भं वड्ढेमी’’ति एकं कुलपुत्तं अत्तनो सन्तिके पब्बाजेत्वा उपसम्पादेसि। सो पवारेत्वा सद्धिविहारिकस्स एकवस्सिककाले अत्तना दुवस्सो ‘‘दसबलो मं पस्सित्वा तुसिस्सती’’ति सद्धिविहारिकं आदाय दसबलं पस्सितुं आगतो। सत्था तं वन्दित्वा एकमन्ते निसिन्नं पुच्छि – ‘‘कतिवस्सोसि त्वं भिक्खू’’ति? दुवस्सो अहं भगवाति। अयं पन भिक्खु कतिवस्सोति? एकवस्सो भगवाति। किन्तायं भिक्खु होतीति? सद्धिविहारिको मे भगवाति। अथ नं सत्था ‘‘अतिलहुं खो त्वं, मोघपुरिस, बाहुल्लाय आवत्तो’’ति वत्वा अनेकपरियायेन विगरहि। थेरो सत्थु सन्तिका गरहं लभित्वा भगवन्तं वन्दित्वा ‘‘इमिनाव पुण्णचन्दसस्सिरिकेन मुखेन सत्थारं परिसमेव निस्साय साधुकारं दापेस्सामी’’ति तंदिवसेयेव एकं ठानं गन्त्वा विपस्सनाय कम्मं कत्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि।
So vayappatto tayo vede uggaṇhitvā dasabalassa santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So upasampadāya ekavassiko hutvā ‘‘ariyagabbhaṃ vaḍḍhemī’’ti ekaṃ kulaputtaṃ attano santike pabbājetvā upasampādesi. So pavāretvā saddhivihārikassa ekavassikakāle attanā duvasso ‘‘dasabalo maṃ passitvā tusissatī’’ti saddhivihārikaṃ ādāya dasabalaṃ passituṃ āgato. Satthā taṃ vanditvā ekamante nisinnaṃ pucchi – ‘‘kativassosi tvaṃ bhikkhū’’ti? Duvasso ahaṃ bhagavāti. Ayaṃ pana bhikkhu kativassoti? Ekavasso bhagavāti. Kintāyaṃ bhikkhu hotīti? Saddhivihāriko me bhagavāti. Atha naṃ satthā ‘‘atilahuṃ kho tvaṃ, moghapurisa, bāhullāya āvatto’’ti vatvā anekapariyāyena vigarahi. Thero satthu santikā garahaṃ labhitvā bhagavantaṃ vanditvā ‘‘imināva puṇṇacandasassirikena mukhena satthāraṃ parisameva nissāya sādhukāraṃ dāpessāmī’’ti taṃdivaseyeva ekaṃ ṭhānaṃ gantvā vipassanāya kammaṃ katvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi.
ततो यस्मा थेरो महाकुलतो निक्खमित्वा पब्बजितो पथविघुट्ठधम्मकथिकोव, तस्मा तस्स धम्मकथाय चेव पसीदित्वा मित्तामच्चञातिकुलेहि च निक्खमित्वा बहू कुलदारका थेरस्स सन्तिके पब्बजन्ति। ‘‘अहं आरञ्ञको, तुम्हेपि आरञ्ञका भवितुं सक्कोन्ता पब्बजथा’’ति तेरस धुतङ्गानि आचिक्खित्वा ‘‘सक्खिस्साम, भन्ते’’ति वदन्ते पब्बाजेति। ते अत्तनो बलेन तं तं धुतङ्गं अधिट्ठहन्ति। थेरो अत्तनो दसवस्सकाले विनयं पगुणं कत्वा सब्बेव उपसम्पादेसि। एवं उपसम्पन्ना चस्स पञ्चसतमत्ता भिक्खू परिवारा अहेसुं।
Tato yasmā thero mahākulato nikkhamitvā pabbajito pathavighuṭṭhadhammakathikova, tasmā tassa dhammakathāya ceva pasīditvā mittāmaccañātikulehi ca nikkhamitvā bahū kuladārakā therassa santike pabbajanti. ‘‘Ahaṃ āraññako, tumhepi āraññakā bhavituṃ sakkontā pabbajathā’’ti terasa dhutaṅgāni ācikkhitvā ‘‘sakkhissāma, bhante’’ti vadante pabbājeti. Te attano balena taṃ taṃ dhutaṅgaṃ adhiṭṭhahanti. Thero attano dasavassakāle vinayaṃ paguṇaṃ katvā sabbeva upasampādesi. Evaṃ upasampannā cassa pañcasatamattā bhikkhū parivārā ahesuṃ.
तस्मिं समये सत्था जेतवनमहाविहारे वसन्तो ‘‘इच्छामहं, भिक्खवे, अद्धमासं पटिसल्लीयितु’’न्ति भिक्खुसङ्घस्स आरोचेत्वा एकविहारी होति। भिक्खुसङ्घोपि ‘‘यो भगवन्तं दस्सनाय उपसङ्कमति, सो पाचित्तियं देसापेतब्बो’’ति कतिकं अकासि। तदा उपसेनत्थेरो ‘‘भगवन्तं पस्सिस्सामी’’ति अत्तनो परिसाय सद्धिं जेतवनं गन्त्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था कथासमुट्ठापनत्थं अञ्ञतरं थेरस्स सद्धिविहारिकं आमन्तेसि – ‘‘मनापानि ते भिक्खु पंसुकूलानी’’ति। ‘‘न खो मे, भन्ते, मनापानि पंसुकूलानी’’ति वत्वा उपज्झाये गारवेन पंसुकूलिकभावं आरोचेसि। इमस्मिं ठाने सत्था ‘‘साधु साधु, उपसेना’’ति थेरस्स साधुकारं दत्वा अनेकपरियायेन गुणकथं कथेसि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पन इदं वत्थु पाळियं (पारा॰ ५६५) आगतमेव। अथ सत्था अपरभागे अरियगणमज्झे निसिन्नो इमस्मिं सासने थेरं समन्तपासादिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tasmiṃ samaye satthā jetavanamahāvihāre vasanto ‘‘icchāmahaṃ, bhikkhave, addhamāsaṃ paṭisallīyitu’’nti bhikkhusaṅghassa ārocetvā ekavihārī hoti. Bhikkhusaṅghopi ‘‘yo bhagavantaṃ dassanāya upasaṅkamati, so pācittiyaṃ desāpetabbo’’ti katikaṃ akāsi. Tadā upasenatthero ‘‘bhagavantaṃ passissāmī’’ti attano parisāya saddhiṃ jetavanaṃ gantvā satthāraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ aññataraṃ therassa saddhivihārikaṃ āmantesi – ‘‘manāpāni te bhikkhu paṃsukūlānī’’ti. ‘‘Na kho me, bhante, manāpāni paṃsukūlānī’’ti vatvā upajjhāye gāravena paṃsukūlikabhāvaṃ ārocesi. Imasmiṃ ṭhāne satthā ‘‘sādhu sādhu, upasenā’’ti therassa sādhukāraṃ datvā anekapariyāyena guṇakathaṃ kathesi. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato pana idaṃ vatthu pāḷiyaṃ (pārā. 565) āgatameva. Atha satthā aparabhāge ariyagaṇamajjhe nisinno imasmiṃ sāsane theraṃ samantapāsādikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
दब्बत्थेरवत्थु
Dabbattheravatthu
२१४. छट्ठे सेनासनपञ्ञापकानन्ति सेनासनं पञ्ञापेन्तानं। थेरस्स किर सेनासनपञ्ञापनकाले अट्ठारससु महाविहारेसु असम्मट्ठं परिवेणं वा अपटिजग्गितं सेनासनं वा असोधितं मञ्चपीठं वा अनुपट्ठितं पानीयपरिभोजनीयं वा नाहोसि। तस्मा सेनासनपञ्ञापकानं अग्गो नाम जातो। दब्बोतिस्स नामं। मल्लराजकुले पन उप्पन्नत्ता मल्लपुत्तो नाम जातो।
214. Chaṭṭhe senāsanapaññāpakānanti senāsanaṃ paññāpentānaṃ. Therassa kira senāsanapaññāpanakāle aṭṭhārasasu mahāvihāresu asammaṭṭhaṃ pariveṇaṃ vā apaṭijaggitaṃ senāsanaṃ vā asodhitaṃ mañcapīṭhaṃ vā anupaṭṭhitaṃ pānīyaparibhojanīyaṃ vā nāhosi. Tasmā senāsanapaññāpakānaṃ aggo nāma jāto. Dabbotissa nāmaṃ. Mallarājakule pana uppannattā mallaputto nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयञ्हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो वुत्तनयेनेव विहारं गन्त्वा धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं सेनासनपञ्ञापकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा सत्थारा ब्याकतो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरित्वा कस्सपदसबलस्स सासनस्स ओसक्कनकाले पब्बजि, तदा तेन सद्धिं अपरे छ जनाति सत्त भिक्खू एकचित्ता हुत्वा अञ्ञे सासने अगारवं करोन्ते दिस्वा ‘‘इध किं करोम, एकमन्ते समणधम्मं कत्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सामा’’ति निस्सेणिं बन्धित्वा उच्चपब्बतसिखरं अभिरुहित्वा ‘‘अत्तनो चित्तबलं जानन्ता निस्सेणिं पातेन्तु, जीविते सालया ओतरन्तु, मा पच्छानुतापिनो अहुवत्था’’ति वत्वा सब्बे एकचित्ता हुत्वा निस्सेणिं पातेत्वा ‘‘अप्पमत्ता होथ, आवुसो’’ति अञ्ञमञ्ञं ओवदित्वा चित्तरुचियेसु ठानेसु निसीदित्वा समणधम्मं कातुं आरभिंसु।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayañhi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbattitvā vayappatto vuttanayeneva vihāraṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ senāsanapaññāpakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā satthārā byākato yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaritvā kassapadasabalassa sāsanassa osakkanakāle pabbaji, tadā tena saddhiṃ apare cha janāti satta bhikkhū ekacittā hutvā aññe sāsane agāravaṃ karonte disvā ‘‘idha kiṃ karoma, ekamante samaṇadhammaṃ katvā dukkhassantaṃ karissāmā’’ti nisseṇiṃ bandhitvā uccapabbatasikharaṃ abhiruhitvā ‘‘attano cittabalaṃ jānantā nisseṇiṃ pātentu, jīvite sālayā otarantu, mā pacchānutāpino ahuvatthā’’ti vatvā sabbe ekacittā hutvā nisseṇiṃ pātetvā ‘‘appamattā hotha, āvuso’’ti aññamaññaṃ ovaditvā cittaruciyesu ṭhānesu nisīditvā samaṇadhammaṃ kātuṃ ārabhiṃsu.
तत्रेको थेरो पञ्चमे दिवसे अरहत्तं पत्वा ‘‘मम किच्चं निप्फन्नं, अहं इमस्मिं ठाने किं करिस्सामी’’ति इद्धिया उत्तरकुरुतो पिण्डपातं आहरित्वा, ‘‘आवुसो, इमं पिण्डपातं परिभुञ्जथ , भिक्खाचारकिच्चं ममायत्तं होतु, तुम्हे अत्तनो कम्मं करोथा’’ति आह। किं नु खो मयं, आवुसो, निस्सेणिं पातेन्ता एवं अवोचुम्हा ‘‘यो पठमं धम्मं सच्छिकरोति, सो भिक्खं आहरतु, तेन आभतं सेसा परिभुञ्जित्वा समणधम्मं करिस्सन्ती’’ति। नत्थि, आवुसोति। तुम्हे अत्तनो पुब्बहेतुना लभित्थ, मयम्पि सक्कोन्ता वट्टस्सन्तं करिस्साम, गच्छथ तुम्हेति । थेरो ते सञ्ञापेतुं असक्कोन्तो फासुकट्ठाने पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा गतो। अपरो थेरो सत्तमे दिवसे अनागामिफलं पत्वा ततो चुतो सुद्धावासब्रह्मलोके निब्बत्तो।
Tatreko thero pañcame divase arahattaṃ patvā ‘‘mama kiccaṃ nipphannaṃ, ahaṃ imasmiṃ ṭhāne kiṃ karissāmī’’ti iddhiyā uttarakuruto piṇḍapātaṃ āharitvā, ‘‘āvuso, imaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjatha , bhikkhācārakiccaṃ mamāyattaṃ hotu, tumhe attano kammaṃ karothā’’ti āha. Kiṃ nu kho mayaṃ, āvuso, nisseṇiṃ pātentā evaṃ avocumhā ‘‘yo paṭhamaṃ dhammaṃ sacchikaroti, so bhikkhaṃ āharatu, tena ābhataṃ sesā paribhuñjitvā samaṇadhammaṃ karissantī’’ti. Natthi, āvusoti. Tumhe attano pubbahetunā labhittha, mayampi sakkontā vaṭṭassantaṃ karissāma, gacchatha tumheti . Thero te saññāpetuṃ asakkonto phāsukaṭṭhāne piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā gato. Aparo thero sattame divase anāgāmiphalaṃ patvā tato cuto suddhāvāsabrahmaloke nibbatto.
इतरेपि थेरा ततो चुता एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे तेसु तेसु कुलेसु निब्बत्ता। एको गन्धाररट्ठे तक्कसिलनगरे राजगेहे निब्बत्तो, एको पब्बतेय्यरट्ठे परिब्बाजिकाय कुच्छिम्हि निब्बत्तो, एको बाहियरट्ठे कुटुम्बिकगेहे निब्बत्तो, एको राजगहे कुटुम्बिकगेहे निब्बत्तो। अयं पन दब्बत्थेरो मल्लरट्ठे अनुपियनगरे एकस्स मल्लरञ्ञो गेहे पटिसन्धिं गण्हि। तस्स माता उपविजञ्ञकाले कालमकासि, मतसरीरं सुसानं नेत्वा दारुचितकं आरोपेत्वा अग्गिं अदंसु। तस्सा अग्गिवेगसन्तत्तं उदरपटलं द्वेधा अहोसि। दारको अत्तनो पुञ्ञबलेन उप्पतित्वा एकस्मिं दब्बत्थम्भे निपति। तं दारकं गहेत्वा अय्यिकाय अदंसु। सा तस्स नामं गण्हन्ती दब्बत्थम्भे निपतित्वा लद्धजीवितत्ता दब्बोतिस्स नामं अकासि।
Itarepi therā tato cutā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde tesu tesu kulesu nibbattā. Eko gandhāraraṭṭhe takkasilanagare rājagehe nibbatto, eko pabbateyyaraṭṭhe paribbājikāya kucchimhi nibbatto, eko bāhiyaraṭṭhe kuṭumbikagehe nibbatto, eko rājagahe kuṭumbikagehe nibbatto. Ayaṃ pana dabbatthero mallaraṭṭhe anupiyanagare ekassa mallarañño gehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa mātā upavijaññakāle kālamakāsi, matasarīraṃ susānaṃ netvā dārucitakaṃ āropetvā aggiṃ adaṃsu. Tassā aggivegasantattaṃ udarapaṭalaṃ dvedhā ahosi. Dārako attano puññabalena uppatitvā ekasmiṃ dabbatthambhe nipati. Taṃ dārakaṃ gahetvā ayyikāya adaṃsu. Sā tassa nāmaṃ gaṇhantī dabbatthambhe nipatitvā laddhajīvitattā dabbotissa nāmaṃ akāsi.
तस्स सत्तवस्सिककाले सत्था भिक्खुसङ्घपरिवारो मल्लरट्ठे चारिकं चरमानो अनुपियनिगमं पत्वा अनुपियम्बवने विहरति। दब्बकुमारो सत्थारं दिस्वा दस्सनेनेव पसीदित्वा पब्बजितुकामो हुत्वा ‘‘अहं दसबलस्स सन्तिके पब्बजिस्सामी’’ति अय्यिकं आपुच्छि। सा ‘‘साधु, ताता’’ति दब्बकुमारं आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘भन्ते, इमं कुमारं पब्बाजेथा’’ति आह। सत्था अञ्ञतरस्स भिक्खुनो सञ्ञं अदासि ‘‘भिक्खु इमं दारकं पब्बाजेही’’ति। सो थेरो सत्थु वचनं सुत्वा दब्बकुमारं पब्बाजेन्तो तचपञ्चकं कम्मट्ठानं आचिक्खि। पुब्बहेतुसम्पन्नो कताभिनीहारो सत्तो पठमकेसवट्टिया ओरोपियमानाय सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, दुतियकेसवट्टिया ओरोपियमानाय सकदागामिफले, ततियाय अनागामिफले। सब्बकेसानं पन ओरोपनञ्च अरहत्तफलसच्छिकिरिया च अपच्छा अपुरे अहोसि।
Tassa sattavassikakāle satthā bhikkhusaṅghaparivāro mallaraṭṭhe cārikaṃ caramāno anupiyanigamaṃ patvā anupiyambavane viharati. Dabbakumāro satthāraṃ disvā dassaneneva pasīditvā pabbajitukāmo hutvā ‘‘ahaṃ dasabalassa santike pabbajissāmī’’ti ayyikaṃ āpucchi. Sā ‘‘sādhu, tātā’’ti dabbakumāraṃ ādāya satthu santikaṃ gantvā, ‘‘bhante, imaṃ kumāraṃ pabbājethā’’ti āha. Satthā aññatarassa bhikkhuno saññaṃ adāsi ‘‘bhikkhu imaṃ dārakaṃ pabbājehī’’ti. So thero satthu vacanaṃ sutvā dabbakumāraṃ pabbājento tacapañcakaṃ kammaṭṭhānaṃ ācikkhi. Pubbahetusampanno katābhinīhāro satto paṭhamakesavaṭṭiyā oropiyamānāya sotāpattiphale patiṭṭhāsi, dutiyakesavaṭṭiyā oropiyamānāya sakadāgāmiphale, tatiyāya anāgāmiphale. Sabbakesānaṃ pana oropanañca arahattaphalasacchikiriyā ca apacchā apure ahosi.
सत्था मल्लरट्ठे यथाभिरन्तं विहरित्वा राजगहं गन्त्वा वेळुवने वासं कप्पेसि। तत्रायस्मा दब्बो मल्लपुत्तो रहोगतो अत्तनो किच्चनिप्फत्तिं ओलोकेत्वा सङ्घस्स वेय्यावच्चकरणे कायं योजेतुकामो चिन्तेसि – ‘‘यंनूनाहं सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञापेय्यं, भत्तानि च उद्दिसेय्य’’न्ति। सो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा अत्तनो परिवितक्कं आरोचेसि। सत्था तस्स साधुकारं दत्वा सेनासनपञ्ञापकत्तञ्च भत्तुद्देसकत्तञ्च सम्पटिच्छि। अथ नं ‘‘अयं दब्बो दहरोव समानो महन्तट्ठाने ठितो’’ति सत्तवस्सिककालेयेव उपसम्पादेसि। थेरो उपसम्पन्नकालतोयेव पट्ठाय राजगहं उपनिस्साय विहरन्तानं सब्बभिक्खूनं सेनासनानि च पञ्ञापेति, भिक्खञ्च सम्पटिच्छित्वा उद्दिसति। तस्स सेनासनपञ्ञापकभावो सब्बदिसासु पाकटो अहोसि – ‘‘दब्बो किर मल्लपुत्तो सभागसभागानं भिक्खूनं एकट्ठाने सेनासनानि पञ्ञापेति, दूरेपि सेनासनं पञ्ञापेतियेव। गन्तुं असक्कोन्ते इद्धिया नेतीति।
Satthā mallaraṭṭhe yathābhirantaṃ viharitvā rājagahaṃ gantvā veḷuvane vāsaṃ kappesi. Tatrāyasmā dabbo mallaputto rahogato attano kiccanipphattiṃ oloketvā saṅghassa veyyāvaccakaraṇe kāyaṃ yojetukāmo cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ saṅghassa senāsanañca paññāpeyyaṃ, bhattāni ca uddiseyya’’nti. So satthu santikaṃ gantvā attano parivitakkaṃ ārocesi. Satthā tassa sādhukāraṃ datvā senāsanapaññāpakattañca bhattuddesakattañca sampaṭicchi. Atha naṃ ‘‘ayaṃ dabbo daharova samāno mahantaṭṭhāne ṭhito’’ti sattavassikakāleyeva upasampādesi. Thero upasampannakālatoyeva paṭṭhāya rājagahaṃ upanissāya viharantānaṃ sabbabhikkhūnaṃ senāsanāni ca paññāpeti, bhikkhañca sampaṭicchitvā uddisati. Tassa senāsanapaññāpakabhāvo sabbadisāsu pākaṭo ahosi – ‘‘dabbo kira mallaputto sabhāgasabhāgānaṃ bhikkhūnaṃ ekaṭṭhāne senāsanāni paññāpeti, dūrepi senāsanaṃ paññāpetiyeva. Gantuṃ asakkonte iddhiyā netīti.
अथ नं भिक्खू कालेपि विकालेपि ‘‘अम्हाकं, आवुसो, जीवकम्बवने सेनासनं पञ्ञापेहि, अम्हाकं मद्दकुच्छिस्मिं मिगदाये’’ति एवं सेनासनं उद्दिसापेत्वा तस्स इद्धिं पस्सन्ता गच्छन्ति। सोपि इद्धिया मनोमये काये अभिसङ्खरित्वा एकेकस्स थेरस्स एकेकं अत्तना सदिसं भिक्खुं निम्मिनित्वा अङ्गुलिया जलमानाय पुरतो पुरतो गन्त्वा ‘‘अयं मञ्चो, इदं पीठ’’न्तिआदीनि वत्वा सेनासनं पञ्ञापेत्वा पुन अत्तनो वसनट्ठानमेव आगच्छति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनिदं वत्थु पाळियं आगतमेव। सत्था इदमेव कारणं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा अपरभागे अरियगणमज्झे निसिन्नो थेरं सेनासनपञ्ञापकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Atha naṃ bhikkhū kālepi vikālepi ‘‘amhākaṃ, āvuso, jīvakambavane senāsanaṃ paññāpehi, amhākaṃ maddakucchismiṃ migadāye’’ti evaṃ senāsanaṃ uddisāpetvā tassa iddhiṃ passantā gacchanti. Sopi iddhiyā manomaye kāye abhisaṅkharitvā ekekassa therassa ekekaṃ attanā sadisaṃ bhikkhuṃ nimminitvā aṅguliyā jalamānāya purato purato gantvā ‘‘ayaṃ mañco, idaṃ pīṭha’’ntiādīni vatvā senāsanaṃ paññāpetvā puna attano vasanaṭṭhānameva āgacchati. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panidaṃ vatthu pāḷiyaṃ āgatameva. Satthā idameva kāraṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā aparabhāge ariyagaṇamajjhe nisinno theraṃ senāsanapaññāpakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
पिलिन्दवच्छत्थेरवत्थु
Pilindavacchattheravatthu
२१५. सत्तमे देवतानं पियमनापानन्ति देवतानं पियानञ्चेव मनापानञ्च पिलिन्दवच्छत्थेरो अग्गोति दस्सेति। सो किर अनुप्पन्ने बुद्धे चक्कवत्ती राजा हुत्वा महाजनं पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेत्वा सग्गपरायणं अकासि। येभुय्येन किर छसु कामसग्गेसु निब्बत्तदेवता तस्सेव ओवादं लभित्वा निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने अत्तनो सम्पत्तिं ओलोकेत्वा ‘‘कं नु खो निस्साय इमं सग्गसम्पत्तिं लभिम्हा’’ति आवज्जमाना इमं थेरं दिस्वा ‘‘थेरं निस्साय अम्हेहि सम्पति लद्धा’’ति सायंपातं थेरं नमस्सन्ति। तस्मा सो देवतानं पियमनापानं अग्गो नाम जातो। पिलिन्दोति पनस्स गोत्तं, वच्छोति नामं। तदुभयं संसन्देत्वा पिलिन्दवच्छोति वुच्चति।
215. Sattame devatānaṃ piyamanāpānanti devatānaṃ piyānañceva manāpānañca pilindavacchatthero aggoti dasseti. So kira anuppanne buddhe cakkavattī rājā hutvā mahājanaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā saggaparāyaṇaṃ akāsi. Yebhuyyena kira chasu kāmasaggesu nibbattadevatā tasseva ovādaṃ labhitvā nibbattanibbattaṭṭhāne attano sampattiṃ oloketvā ‘‘kaṃ nu kho nissāya imaṃ saggasampattiṃ labhimhā’’ti āvajjamānā imaṃ theraṃ disvā ‘‘theraṃ nissāya amhehi sampati laddhā’’ti sāyaṃpātaṃ theraṃ namassanti. Tasmā so devatānaṃ piyamanāpānaṃ aggo nāma jāto. Pilindoti panassa gottaṃ, vacchoti nāmaṃ. Tadubhayaṃ saṃsandetvā pilindavacchoti vuccati.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे महाभोगकुले निब्बत्तो पुरिमनयेनेव सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं देवतानं पियमनापट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति। पिलिन्दवच्छोतिस्स नामं अकंसु। सो अपरेन समयेन सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा उपसम्पन्नो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। सो गिहीहिपि भिक्खूहिपि सद्धिं कथेन्तो ‘‘एहि, वसल, गच्छ, वसल, आहर, वसल, गण्ह, वसला’’ति वसलवादेनेव समुदाचरति। तं कथं आहरित्वा तथागतं पुच्छिंसु – ‘‘भगवा अरिया नाम फरुसवाचा न होन्ती’’ति। भिक्खवे, अरियानं परवम्भनवसेन फरुसवाचा नाम नत्थि, अपिच खो पन भवन्तरे आचिण्णवसेन भवेय्याति। भन्ते, पिलिन्दवच्छत्थेरो उट्ठाय समुट्ठाय गिहीहिपि भिक्खूहिपि सद्धिं कथेन्तो, ‘‘वसल, वसला’’ति कथेति, किमेत्थ कारणं भगवाति। भिक्खवे, न मय्हं पुत्तस्स एतं इदानेव आचिण्णं, अतीते पनेस पञ्च जातिसतानि वसलवादिब्राह्मणकुले निब्बत्ति। इच्चेस भवाचिण्णेनेव कथेसि, न फरुसवसेन। अरियानञ्हि वोहारो फरुसोपि समानो चेतनाय अफरुसभावेन परिसुद्धोव, अप्पमत्तकम्पेत्थ पापं न उपलब्भतीति वत्वा धम्मपदे इमं गाथमाह –
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto purimanayeneva satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ devatānaṃ piyamanāpaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti. Pilindavacchotissa nāmaṃ akaṃsu. So aparena samayena satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā upasampanno vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. So gihīhipi bhikkhūhipi saddhiṃ kathento ‘‘ehi, vasala, gaccha, vasala, āhara, vasala, gaṇha, vasalā’’ti vasalavādeneva samudācarati. Taṃ kathaṃ āharitvā tathāgataṃ pucchiṃsu – ‘‘bhagavā ariyā nāma pharusavācā na hontī’’ti. Bhikkhave, ariyānaṃ paravambhanavasena pharusavācā nāma natthi, apica kho pana bhavantare āciṇṇavasena bhaveyyāti. Bhante, pilindavacchatthero uṭṭhāya samuṭṭhāya gihīhipi bhikkhūhipi saddhiṃ kathento, ‘‘vasala, vasalā’’ti katheti, kimettha kāraṇaṃ bhagavāti. Bhikkhave, na mayhaṃ puttassa etaṃ idāneva āciṇṇaṃ, atīte panesa pañca jātisatāni vasalavādibrāhmaṇakule nibbatti. Iccesa bhavāciṇṇeneva kathesi, na pharusavasena. Ariyānañhi vohāro pharusopi samāno cetanāya apharusabhāvena parisuddhova, appamattakampettha pāpaṃ na upalabbhatīti vatvā dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘अकक्कसं विञ्ञापनिं, गिरं सच्चमुदीरये।
‘‘Akakkasaṃ viññāpaniṃ, giraṃ saccamudīraye;
याय नाभिसजे कञ्चि, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Yāya nābhisaje kañci, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
अथेकदिवसं थेरो राजगहं पिण्डाय पविसन्तो एकं पुरिसं पिप्पलीनं भाजनं पूरेत्वा आदाय अन्तोनगरं पविसन्तं दिस्वा ‘‘किं ते, वसल, भाजने’’ति आह। सो चिन्तेसि – ‘‘अयं समणो मया सद्धिं पातोव फरुसकथं कथेसि, इमस्स अनुच्छविकमेव वत्तुं वट्टती’’ति ‘‘मूसिकवच्चं मे, भन्ते, भाजने’’ति आह। एवं भविस्सति, वसलाति। तस्स थेरस्स दस्सनं विजहन्तस्स सब्बं मूसिकवच्चमेव अहोसि। सो चिन्तेसि – ‘‘इमा पिप्पलियो मूसिकवच्चसदिसा पञ्ञायन्ति, सभावो नु खो नो’’ति वीमंसन्तो हत्थेन उप्पीळेसि । अथस्स उन्दूरवच्चभावं ञत्वा बलवदोमनस्सं उप्पज्जि। सो ‘‘इमायेव नु खो एवरूपा, उदाहु सकटेपी’’ति गन्त्वा ओलोकेन्तो सब्बापि पिप्पलियो तादिसाव दिस्वा हदयं हत्थेन सन्धारेत्वा ‘‘इदं न अञ्ञस्स कम्मं, मया पातोव दिट्ठभिक्खुस्सेतं कम्मं, अद्धा एकं उपायं भविस्सति, तस्स गतट्ठानं अनुविचिनित्वा एतं कारणं जानिस्सामी’’ति थेरस्स गतमग्गं पुच्छित्वा पायासि।
Athekadivasaṃ thero rājagahaṃ piṇḍāya pavisanto ekaṃ purisaṃ pippalīnaṃ bhājanaṃ pūretvā ādāya antonagaraṃ pavisantaṃ disvā ‘‘kiṃ te, vasala, bhājane’’ti āha. So cintesi – ‘‘ayaṃ samaṇo mayā saddhiṃ pātova pharusakathaṃ kathesi, imassa anucchavikameva vattuṃ vaṭṭatī’’ti ‘‘mūsikavaccaṃ me, bhante, bhājane’’ti āha. Evaṃ bhavissati, vasalāti. Tassa therassa dassanaṃ vijahantassa sabbaṃ mūsikavaccameva ahosi. So cintesi – ‘‘imā pippaliyo mūsikavaccasadisā paññāyanti, sabhāvo nu kho no’’ti vīmaṃsanto hatthena uppīḷesi . Athassa undūravaccabhāvaṃ ñatvā balavadomanassaṃ uppajji. So ‘‘imāyeva nu kho evarūpā, udāhu sakaṭepī’’ti gantvā olokento sabbāpi pippaliyo tādisāva disvā hadayaṃ hatthena sandhāretvā ‘‘idaṃ na aññassa kammaṃ, mayā pātova diṭṭhabhikkhussetaṃ kammaṃ, addhā ekaṃ upāyaṃ bhavissati, tassa gataṭṭhānaṃ anuvicinitvā etaṃ kāraṇaṃ jānissāmī’’ti therassa gatamaggaṃ pucchitvā pāyāsi.
अथेको पुरिसो तं अतिविय चण्डिकतं गच्छन्तं दिस्वा, ‘‘भो पुरिस, त्वं अतिविय चण्डिकतोव गच्छसि, केन कम्मेन गच्छसी’’ति पुच्छि। सो तस्स तं पवत्तिं आरोचेसि। सो तस्स कथं सुत्वा एवमाह – ‘‘भो, मा चिन्तयि, मय्हं अय्यो पिलिन्दवच्छो भविस्सति, त्वं एतदेव भाजनं पूरेत्वा आदाय गन्त्वा थेरस्स पुरतो तिट्ठ। ‘किं नामेतं, वसला’ति वुत्तकाले च ‘पिप्पलियो, भन्ते’ति वद, थेरो ‘एवं भविस्सति, वसला’ति वक्खति। पुन सब्बापि पिप्पलियो भविस्सन्ती’’ति। सो तथा अकासि। सब्बा पिप्पलियो पटिपाकतिका अहेसुं। इदमेत्तकं वत्थु। अपरभागे पन सत्था देवतानं पियमनापकारणमेव वत्थुं कत्वा थेरं देवतानं पियमनापानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Atheko puriso taṃ ativiya caṇḍikataṃ gacchantaṃ disvā, ‘‘bho purisa, tvaṃ ativiya caṇḍikatova gacchasi, kena kammena gacchasī’’ti pucchi. So tassa taṃ pavattiṃ ārocesi. So tassa kathaṃ sutvā evamāha – ‘‘bho, mā cintayi, mayhaṃ ayyo pilindavaccho bhavissati, tvaṃ etadeva bhājanaṃ pūretvā ādāya gantvā therassa purato tiṭṭha. ‘Kiṃ nāmetaṃ, vasalā’ti vuttakāle ca ‘pippaliyo, bhante’ti vada, thero ‘evaṃ bhavissati, vasalā’ti vakkhati. Puna sabbāpi pippaliyo bhavissantī’’ti. So tathā akāsi. Sabbā pippaliyo paṭipākatikā ahesuṃ. Idamettakaṃ vatthu. Aparabhāge pana satthā devatānaṃ piyamanāpakāraṇameva vatthuṃ katvā theraṃ devatānaṃ piyamanāpānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
बाहियदारुचीरियत्थेरवत्थु
Bāhiyadārucīriyattheravatthu
२१६. अट्ठमे खिप्पाभिञ्ञानन्ति खिप्पं अधिगतअभिञ्ञानं दारुचीरियत्थेरो अग्गोति दस्सेति। अयञ्हि थेरो संखित्तधम्मदेसनापरियोसाने अरहत्तं पापुणि, मग्गफलानं परिकम्मकिच्चं नाहोसि। तस्मा खिप्पाभिञ्ञानं अग्गो नाम जातो। बाहियरट्ठे पन जातत्ता बाहियोतिस्स नामं अहोसि। सो अपरभागे दारुचीरं निवासेसि। तस्मा दारुचीरियो नाम जातो।
216. Aṭṭhame khippābhiññānanti khippaṃ adhigataabhiññānaṃ dārucīriyatthero aggoti dasseti. Ayañhi thero saṃkhittadhammadesanāpariyosāne arahattaṃ pāpuṇi, maggaphalānaṃ parikammakiccaṃ nāhosi. Tasmā khippābhiññānaṃ aggo nāma jāto. Bāhiyaraṭṭhe pana jātattā bāhiyotissa nāmaṃ ahosi. So aparabhāge dārucīraṃ nivāsesi. Tasmā dārucīriyo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो दसबलस्स धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं खिप्पाभिञ्ञानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपदसबलस्स सासनस्स ओसक्कनकाले हेट्ठा वुत्तेहि भिक्खूहि सद्धिं समणधम्मं कत्वा परिपुण्णसीलो जीवितक्खयं पत्वा देवलोके निब्बत्ति।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto dasabalassa dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ khippābhiññānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto kassapadasabalassa sāsanassa osakkanakāle heṭṭhā vuttehi bhikkhūhi saddhiṃ samaṇadhammaṃ katvā paripuṇṇasīlo jīvitakkhayaṃ patvā devaloke nibbatti.
सो एकं बुद्धन्तरं देवलोके वसित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे बाहियरट्ठे कुलगेहे निब्बत्तो। वयं आगम्म घरावासं वसन्तो ‘‘वोहारं करिस्सामी’’ति सुवण्णभूमिगमनीयं नावं अभिरुहि। नावा इच्छितं देसं अप्पत्वाव समुद्दमज्झे भिन्ना, महाजनो मच्छकच्छपभक्खो अहोसि। अयं पन एकं दारुखण्डं गहेत्वा सत्तमे दिवसे सुप्पारकपट्टने उत्तिण्णो मनुस्सावासं पत्वा ‘‘अचेलकनियामेन मनुस्से उपसङ्कमितुं अयुत्त’’न्ति अविदूरे ठाने एकं महातळाका सेवालं गहेत्वा सरीरं वेठेत्वा एकस्मिं ठाने पतितं एकं कपालं आदाय भिक्खाय पाविसि।
So ekaṃ buddhantaraṃ devaloke vasitvā imasmiṃ buddhuppāde bāhiyaraṭṭhe kulagehe nibbatto. Vayaṃ āgamma gharāvāsaṃ vasanto ‘‘vohāraṃ karissāmī’’ti suvaṇṇabhūmigamanīyaṃ nāvaṃ abhiruhi. Nāvā icchitaṃ desaṃ appatvāva samuddamajjhe bhinnā, mahājano macchakacchapabhakkho ahosi. Ayaṃ pana ekaṃ dārukhaṇḍaṃ gahetvā sattame divase suppārakapaṭṭane uttiṇṇo manussāvāsaṃ patvā ‘‘acelakaniyāmena manusse upasaṅkamituṃ ayutta’’nti avidūre ṭhāne ekaṃ mahātaḷākā sevālaṃ gahetvā sarīraṃ veṭhetvā ekasmiṃ ṭhāne patitaṃ ekaṃ kapālaṃ ādāya bhikkhāya pāvisi.
मनुस्सा तं दिस्वा चिन्तेसुं – ‘‘सचे लोके अरहन्ता नाम अत्थि, एवंविधेहि भवितब्बं। किं नु खो अय्यो उक्कट्ठभावेन वत्थं न गण्हाति, उदाहु दिय्यमानं गण्हेय्या’’ति वीमंसन्ता नानादिसाहि वत्थानि आहरिंसु। सो चिन्तेसि – ‘‘सचाहं न इमिना नियामेन आगमिस्सं, न मे एते पसीदेय्युं, यंकिञ्चि कत्वा इमे वञ्चेत्वा जीविकुपायं कातुं वट्टती’’ति वत्थानि न पटिग्गण्हि। मनुस्सा भिय्योसोमत्ताय पसन्ना महासक्कारं करिंसु। सोपि भत्तकिच्चं कत्वा अविदूरट्ठाने देवकुलं गतो। महाजनो तेन सद्धिंयेव गन्त्वा देवकुलं पटिजग्गित्वा अदासि। सो चिन्तेसि – ‘‘इमे मय्हं सेवाले निवासनमत्ते पसीदित्वा एवंविधं सक्कारं करोन्ति, एतेसं मया उक्कट्ठेनेव भवितुं वट्टती’’ति सल्लहुकानि रुक्खफलकानि गहेत्वा तच्छेत्वा वाकेसु आवुणित्वा चीरं कत्वा निवासेत्वा पारुपित्वा जीविकं कप्पेन्तो वसि।
Manussā taṃ disvā cintesuṃ – ‘‘sace loke arahantā nāma atthi, evaṃvidhehi bhavitabbaṃ. Kiṃ nu kho ayyo ukkaṭṭhabhāvena vatthaṃ na gaṇhāti, udāhu diyyamānaṃ gaṇheyyā’’ti vīmaṃsantā nānādisāhi vatthāni āhariṃsu. So cintesi – ‘‘sacāhaṃ na iminā niyāmena āgamissaṃ, na me ete pasīdeyyuṃ, yaṃkiñci katvā ime vañcetvā jīvikupāyaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti vatthāni na paṭiggaṇhi. Manussā bhiyyosomattāya pasannā mahāsakkāraṃ kariṃsu. Sopi bhattakiccaṃ katvā avidūraṭṭhāne devakulaṃ gato. Mahājano tena saddhiṃyeva gantvā devakulaṃ paṭijaggitvā adāsi. So cintesi – ‘‘ime mayhaṃ sevāle nivāsanamatte pasīditvā evaṃvidhaṃ sakkāraṃ karonti, etesaṃ mayā ukkaṭṭheneva bhavituṃ vaṭṭatī’’ti sallahukāni rukkhaphalakāni gahetvā tacchetvā vākesu āvuṇitvā cīraṃ katvā nivāsetvā pārupitvā jīvikaṃ kappento vasi.
अथ यो सो कस्सपबुद्धकाले सत्तसु जनेसु समणधम्मं करोन्तेसु एको भिक्खु सुद्धावासब्रह्मलोके निब्बत्तो। सो निब्बत्तसमनन्तरमेव अत्तनो ब्रह्मसम्पत्तिं ओलोकेत्वा आगतट्ठानं आवज्जेन्तो सत्तन्नं जनानं पब्बतं आरुय्ह समणधम्मकरणट्ठानं दिस्वा सेसानं छन्नं निब्बत्तट्ठानं आवज्जेन्तो एकस्स परिनिब्बुतभावं इतरेसं पञ्चन्नं कामावचरदेवलोके निब्बत्तभावं ञत्वा कालानुकालं ते पञ्च जने आवज्जेति । इमस्मिं पन काले ‘‘कहं नु खो’’ति आवज्जेन्तो दारुचीरियं सुप्पारकपट्टनं उपनिस्साय कुहनकम्मेन जीविकं कप्पेन्तं दिस्वा ‘‘नट्ठो वतायं बालो, पुब्बे समणधम्मं करोन्तो अतिउक्कट्ठभावेन अरहतापि आभतं पिण्डपातं अपरिभुञ्जित्वा इदानि उदरत्थाय अनरहाव अरहत्तं पटिजानित्वा लोकं वञ्चेन्तो विचरति, दसबलस्स च निब्बत्तभावं न जानाति, गच्छामि नं संवेजेत्वा दसबलस्स निब्बत्तभावं जानापेमी’’ति तंखणंयेव ब्रह्मलोकतो सुप्पारकपट्टने रत्तिभागसमनन्तरे दारुचीरियस्स सम्मुखे पातुरहोसि।
Atha yo so kassapabuddhakāle sattasu janesu samaṇadhammaṃ karontesu eko bhikkhu suddhāvāsabrahmaloke nibbatto. So nibbattasamanantarameva attano brahmasampattiṃ oloketvā āgataṭṭhānaṃ āvajjento sattannaṃ janānaṃ pabbataṃ āruyha samaṇadhammakaraṇaṭṭhānaṃ disvā sesānaṃ channaṃ nibbattaṭṭhānaṃ āvajjento ekassa parinibbutabhāvaṃ itaresaṃ pañcannaṃ kāmāvacaradevaloke nibbattabhāvaṃ ñatvā kālānukālaṃ te pañca jane āvajjeti . Imasmiṃ pana kāle ‘‘kahaṃ nu kho’’ti āvajjento dārucīriyaṃ suppārakapaṭṭanaṃ upanissāya kuhanakammena jīvikaṃ kappentaṃ disvā ‘‘naṭṭho vatāyaṃ bālo, pubbe samaṇadhammaṃ karonto atiukkaṭṭhabhāvena arahatāpi ābhataṃ piṇḍapātaṃ aparibhuñjitvā idāni udaratthāya anarahāva arahattaṃ paṭijānitvā lokaṃ vañcento vicarati, dasabalassa ca nibbattabhāvaṃ na jānāti, gacchāmi naṃ saṃvejetvā dasabalassa nibbattabhāvaṃ jānāpemī’’ti taṃkhaṇaṃyeva brahmalokato suppārakapaṭṭane rattibhāgasamanantare dārucīriyassa sammukhe pāturahosi.
सो अत्तनो वसनट्ठाने ओभासं दिस्वा बहि निक्खमित्वा ठितो महाब्रह्मं ओलोकेत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘के तुम्हे’’ति पुच्छि। अहं तुय्हं पोराणकसहायो अनागामिफलं पत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्तो। अम्हाकं पन सब्बजेट्ठको अरहत्तं पत्वा परिनिब्बुतो, तुम्हे पञ्च जना देवलोके निब्बत्ता। स्वाहं तं इमस्मिं ठाने कुहनकम्मेन जीवन्तं दिस्वा दमेतुं आगतोति वत्वा इदं कारणमाह – ‘‘न खो त्वं, बाहिय अरहा, नपि अरहत्तमग्गं समापन्नो, सापि ते पटिपदा नत्थि, याय त्वं अरहा वा अस्स अरहत्तमग्गं वा समापन्नो’’ति। अथस्स सत्थु उप्पन्नभावं सावत्थियं वसनभावञ्च आचिक्खित्वा ‘‘सत्थु सन्तिकं गच्छाही’’ति तं उय्योजेत्वा ब्रह्मलोकमेव अगमासि।
So attano vasanaṭṭhāne obhāsaṃ disvā bahi nikkhamitvā ṭhito mahābrahmaṃ oloketvā añjaliṃ paggayha ‘‘ke tumhe’’ti pucchi. Ahaṃ tuyhaṃ porāṇakasahāyo anāgāmiphalaṃ patvā brahmaloke nibbatto. Amhākaṃ pana sabbajeṭṭhako arahattaṃ patvā parinibbuto, tumhe pañca janā devaloke nibbattā. Svāhaṃ taṃ imasmiṃ ṭhāne kuhanakammena jīvantaṃ disvā dametuṃ āgatoti vatvā idaṃ kāraṇamāha – ‘‘na kho tvaṃ, bāhiya arahā, napi arahattamaggaṃ samāpanno, sāpi te paṭipadā natthi, yāya tvaṃ arahā vā assa arahattamaggaṃ vā samāpanno’’ti. Athassa satthu uppannabhāvaṃ sāvatthiyaṃ vasanabhāvañca ācikkhitvā ‘‘satthu santikaṃ gacchāhī’’ti taṃ uyyojetvā brahmalokameva agamāsi.
दारुचीरियो महाब्रह्मुना संवेजितो ‘‘मोक्खमग्गं गवेसिस्सामी’’ति वीसयोजनसतं मग्गं एकरत्तिवासेन गन्त्वा सत्थारं पिण्डाय पविट्ठं अन्तरघरे सम्पापुणित्वा सत्थु पादेसु निपतित्वा ‘‘देसेतु मे, भन्ते, भगवा धम्मं, देसेतु सुगतो धम्म’’न्ति यावततियं याचि। सत्था ‘‘एत्तावता बाहियस्स ञाणं परिपाकं गत’’न्ति ञत्वा ‘‘तस्मातिह ते, बाहिय, एवं सिक्खितब्बं दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सती’’ति (उदा॰ १०) इमिना ओवादेन ओवदि । सोपि देसनापरियोसाने अन्तरवीथियं ठितोव देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि।
Dārucīriyo mahābrahmunā saṃvejito ‘‘mokkhamaggaṃ gavesissāmī’’ti vīsayojanasataṃ maggaṃ ekarattivāsena gantvā satthāraṃ piṇḍāya paviṭṭhaṃ antaraghare sampāpuṇitvā satthu pādesu nipatitvā ‘‘desetu me, bhante, bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhamma’’nti yāvatatiyaṃ yāci. Satthā ‘‘ettāvatā bāhiyassa ñāṇaṃ paripākaṃ gata’’nti ñatvā ‘‘tasmātiha te, bāhiya, evaṃ sikkhitabbaṃ diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissatī’’ti (udā. 10) iminā ovādena ovadi . Sopi desanāpariyosāne antaravīthiyaṃ ṭhitova desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi.
सो अत्तनो किच्चं मत्थकप्पत्तं ञत्वा भगवन्तं पब्बज्जं याचित्वा अपरिपुण्णपत्तचीवरताय पत्तचीवरं परियेसन्तो सङ्कारट्ठानतो चोळक्खण्डानि संकड्ढति। अथ नं पुब्बवेरिको अमनुस्सो एकिस्सा तरुणवच्छाय गाविया सरीरे अधिमुच्चित्वा जीवितक्खयं पापेसि। सत्था सावत्थितो निक्खमन्तो अन्तरवीथियं बाहियं सङ्कारट्ठाने पतितं दिस्वा ‘‘गण्हथ, भिक्खवे, बाहियस्स दारुचीरियस्स सरीर’’न्ति नीहरापेत्वा सरीरकिच्चं कारेत्वा चातुमहापथे चेतियं कारापेसि। ततो सङ्घमज्झे कथा उदपादि – ‘‘तथागतो भिक्खुसङ्घेन बाहियस्स सरीरज्झापनकिच्चं कारेसि, धातुयो गहेत्वा चेतियं कारेसि, कतरमग्गो नु खो तेन सच्छिकतो, सामणेरो नु खो सो, भिक्खु नु खो’’ति चित्तं उप्पादयिंसु । सत्था तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, बाहियो’’ति उपरि धम्मदेसनं वड्ढेत्वा तस्स परिनिब्बुतभावं पकासेसि। पुन सङ्घमज्झे कथा उदपादि ‘‘न च सत्थारा बाहियस्स बहु धम्मो देसितो, अरहत्तं पत्तोति च वदेति। किं नामेत’’न्ति? सत्था ‘‘धम्मो मन्दो बहूति अकारणं, विसपीतकस्स अगदो विय चेसो’’ति वत्वा धम्मपदे गाथमाह –
So attano kiccaṃ matthakappattaṃ ñatvā bhagavantaṃ pabbajjaṃ yācitvā aparipuṇṇapattacīvaratāya pattacīvaraṃ pariyesanto saṅkāraṭṭhānato coḷakkhaṇḍāni saṃkaḍḍhati. Atha naṃ pubbaveriko amanusso ekissā taruṇavacchāya gāviyā sarīre adhimuccitvā jīvitakkhayaṃ pāpesi. Satthā sāvatthito nikkhamanto antaravīthiyaṃ bāhiyaṃ saṅkāraṭṭhāne patitaṃ disvā ‘‘gaṇhatha, bhikkhave, bāhiyassa dārucīriyassa sarīra’’nti nīharāpetvā sarīrakiccaṃ kāretvā cātumahāpathe cetiyaṃ kārāpesi. Tato saṅghamajjhe kathā udapādi – ‘‘tathāgato bhikkhusaṅghena bāhiyassa sarīrajjhāpanakiccaṃ kāresi, dhātuyo gahetvā cetiyaṃ kāresi, kataramaggo nu kho tena sacchikato, sāmaṇero nu kho so, bhikkhu nu kho’’ti cittaṃ uppādayiṃsu . Satthā taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā ‘‘paṇḍito, bhikkhave, bāhiyo’’ti upari dhammadesanaṃ vaḍḍhetvā tassa parinibbutabhāvaṃ pakāsesi. Puna saṅghamajjhe kathā udapādi ‘‘na ca satthārā bāhiyassa bahu dhammo desito, arahattaṃ pattoti ca vadeti. Kiṃ nāmeta’’nti? Satthā ‘‘dhammo mando bahūti akāraṇaṃ, visapītakassa agado viya ceso’’ti vatvā dhammapade gāthamāha –
‘‘सहस्समपि चे गाथा, अनत्थपदसंहिता।
‘‘Sahassamapi ce gāthā, anatthapadasaṃhitā;
एकं गाथापदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मती’’ति॥ (ध॰ प॰ १००)।
Ekaṃ gāthāpadaṃ seyyo, yaṃ sutvā upasammatī’’ti. (dha. pa. 100);
देसनापरियोसाने चतुरासीति पाणसहस्सानि अमतपानं पिविंसु। इदञ्च पन बाहियत्थेरस्स वत्थु सुत्ते (उदा॰ १०) आगतत्ता वित्थारेन न कथितं। अपरभागे पन सत्था सङ्घमज्झे निसिन्नो बाहियत्थेरं खिप्पाभिञ्ञानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Desanāpariyosāne caturāsīti pāṇasahassāni amatapānaṃ piviṃsu. Idañca pana bāhiyattherassa vatthu sutte (udā. 10) āgatattā vitthārena na kathitaṃ. Aparabhāge pana satthā saṅghamajjhe nisinno bāhiyattheraṃ khippābhiññānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
कुमारकस्सपत्थेरवत्थु
Kumārakassapattheravatthu
२१७. नवमे चित्तकथिकानन्ति विचित्तं कत्वा धम्मं कथेन्तानं। थेरो किर एकस्सपि द्विन्नम्पि धम्मं कथेन्तो बहूहि उपमाहि च कारणेहि च मण्डयित्वा बोधेन्तो कथेति। तस्मा चित्तकथिकानं अग्गो नाम जातो।
217. Navame cittakathikānanti vicittaṃ katvā dhammaṃ kathentānaṃ. Thero kira ekassapi dvinnampi dhammaṃ kathento bahūhi upamāhi ca kāraṇehi ca maṇḍayitvā bodhento katheti. Tasmā cittakathikānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा वयप्पत्तो दसबलस्स धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं चित्तकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपबुद्धसासनोसक्कनकाले सत्तन्नं भिक्खूनं अब्भन्तरो हुत्वा पब्बतमत्थके समणधम्मं कत्वा अपरिहीनसीलो ततो चुतो देवलोके निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं सम्पत्तिं अनुभवमानो अम्हाकं सत्थु काले राजगहे एकिस्सा कुलदारिकाय कुच्छिम्हि उप्पन्नो। सा च पठमं मातापितरो याचित्वा पब्बज्जं अलभमाना कुलघरं गता गब्भं गण्हि। तम्पि अजानन्ती सामिकं आराधेत्वा तेन अनुञ्ञाता भिक्खुनीसु पब्बजिता। तस्सा गब्भनिमित्तं दिस्वा भिक्खुनियो देवदत्तं पुच्छिंसु, सो ‘‘अस्समणी’’ति आह। दसबलं पुच्छिंसु, सत्था उपालित्थेरं पटिच्छापेसि। थेरो सावत्थिनगरवासीनि कुलानि विसाखञ्च उपासिकं पक्कोसापेत्वा सोधेन्तो ‘‘पुरे लद्धो गब्भो, पब्बज्जा अरोगा’’ति आह। सत्था ‘‘सुविनिच्छितं अधिकरण’’न्ति थेरस्स साधुकारं अदासि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā vayappatto dasabalassa dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ cittakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā devamanussesu saṃsaranto kassapabuddhasāsanosakkanakāle sattannaṃ bhikkhūnaṃ abbhantaro hutvā pabbatamatthake samaṇadhammaṃ katvā aparihīnasīlo tato cuto devaloke nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ sampattiṃ anubhavamāno amhākaṃ satthu kāle rājagahe ekissā kuladārikāya kucchimhi uppanno. Sā ca paṭhamaṃ mātāpitaro yācitvā pabbajjaṃ alabhamānā kulagharaṃ gatā gabbhaṃ gaṇhi. Tampi ajānantī sāmikaṃ ārādhetvā tena anuññātā bhikkhunīsu pabbajitā. Tassā gabbhanimittaṃ disvā bhikkhuniyo devadattaṃ pucchiṃsu, so ‘‘assamaṇī’’ti āha. Dasabalaṃ pucchiṃsu, satthā upālittheraṃ paṭicchāpesi. Thero sāvatthinagaravāsīni kulāni visākhañca upāsikaṃ pakkosāpetvā sodhento ‘‘pure laddho gabbho, pabbajjā arogā’’ti āha. Satthā ‘‘suvinicchitaṃ adhikaraṇa’’nti therassa sādhukāraṃ adāsi.
सा भिक्खुनी सुवण्णबिम्बसदिसं पुत्तं विजायि। तं गहेत्वा राजा पसेनदिकोसलो पोसापेसि, कस्सपोति चस्स नामं कत्वा अपरभागे अलङ्करित्वा सत्थु सन्तिकं नेत्वा पब्बाजेसि। कुमारकाले पन पब्बजितत्ता भगवता ‘‘कस्सपं पक्कोसथ, इदं फलं वा खादनीयं वा कस्सपस्स देथा’’ति वुत्ते ‘‘कतरकस्सपस्साति। कुमारकस्सपस्सा’’ति एवं गहितनामत्ता ततो पट्ठाय वुड्ढकालेपि कुमारकस्सपोत्वेव वुच्चति। अपिच रञ्ञो पोसावनिकपुत्तत्तापि कुमारकस्सपोति तं सञ्जानिंसु।
Sā bhikkhunī suvaṇṇabimbasadisaṃ puttaṃ vijāyi. Taṃ gahetvā rājā pasenadikosalo posāpesi, kassapoti cassa nāmaṃ katvā aparabhāge alaṅkaritvā satthu santikaṃ netvā pabbājesi. Kumārakāle pana pabbajitattā bhagavatā ‘‘kassapaṃ pakkosatha, idaṃ phalaṃ vā khādanīyaṃ vā kassapassa dethā’’ti vutte ‘‘katarakassapassāti. Kumārakassapassā’’ti evaṃ gahitanāmattā tato paṭṭhāya vuḍḍhakālepi kumārakassapotveva vuccati. Apica rañño posāvanikaputtattāpi kumārakassapoti taṃ sañjāniṃsu.
सो पब्बजितकालतो पट्ठाय विपस्सनाय चेव कम्मं करोति, बुद्धवचनञ्च गण्हाति। अथ सो तेन सद्धिं पब्बतमत्थके समणधम्मं कत्वा अनागामिफलं पत्वा सुद्धावासे निब्बत्तो महाब्रह्मा तस्मिं समये आवज्जेन्तो कुमारकस्सपं दिस्वा ‘‘सहायको मे विपस्सनाय किलमति, गन्त्वा तस्स विपस्सनाय नयमुखं दस्सेत्वा मग्गफलपत्तिया उपायं करिस्सामी’’ति ब्रह्मलोके ठितोव पञ्चदस पञ्हे अभिसङ्खरित्वा रत्तिभागसमनन्तरे कुमारकस्सपत्थेरस्स वसनट्ठाने अन्धवने पातुरहोसि। थेरो आलोकं दिस्वा ‘‘को एत्था’’ति आह। ‘‘अहं पुब्बे तया सद्धिं समणधम्मं कत्वा अनागामिफलं पत्वा सुद्धावासे निब्बत्तब्रह्मा’’ति आह। केन कम्मेन आगतत्थाति? महाब्रह्मा अत्तनो आगतकारणं दीपेतुं ते पञ्हे आचिक्खित्वा ‘‘त्वं इमे पञ्हे उग्गण्हित्वा अरुणे उट्ठिते तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छ, ठपेत्वा हि तथागतं अञ्ञो इमे पञ्हे कथेतुं समत्थो नाम नत्थी’’ति वत्वा ब्रह्मलोकमेव गतो।
So pabbajitakālato paṭṭhāya vipassanāya ceva kammaṃ karoti, buddhavacanañca gaṇhāti. Atha so tena saddhiṃ pabbatamatthake samaṇadhammaṃ katvā anāgāmiphalaṃ patvā suddhāvāse nibbatto mahābrahmā tasmiṃ samaye āvajjento kumārakassapaṃ disvā ‘‘sahāyako me vipassanāya kilamati, gantvā tassa vipassanāya nayamukhaṃ dassetvā maggaphalapattiyā upāyaṃ karissāmī’’ti brahmaloke ṭhitova pañcadasa pañhe abhisaṅkharitvā rattibhāgasamanantare kumārakassapattherassa vasanaṭṭhāne andhavane pāturahosi. Thero ālokaṃ disvā ‘‘ko etthā’’ti āha. ‘‘Ahaṃ pubbe tayā saddhiṃ samaṇadhammaṃ katvā anāgāmiphalaṃ patvā suddhāvāse nibbattabrahmā’’ti āha. Kena kammena āgatatthāti? Mahābrahmā attano āgatakāraṇaṃ dīpetuṃ te pañhe ācikkhitvā ‘‘tvaṃ ime pañhe uggaṇhitvā aruṇe uṭṭhite tathāgataṃ upasaṅkamitvā puccha, ṭhapetvā hi tathāgataṃ añño ime pañhe kathetuṃ samattho nāma natthī’’ti vatvā brahmalokameva gato.
थेरोपि पुनदिवसे सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा महाब्रह्मुना कथितनियामेनेव पञ्हे पुच्छि। सत्था कुमारकस्सपत्थेरस्स अरहत्तं पापेत्वा पञ्हे कथेसि। थेरो सत्थारा कथितनियामेनेव उग्गण्हित्वा अन्धवनं गन्त्वा विपस्सनं गब्भं गाहापेत्वा अरहत्तं पापुणि। ततो पट्ठाय चतुन्नं परिसानं धम्मकथं कथेन्तो बहुकाहि उपमाहि च कारणेहि च मण्डेत्वा चित्तकथमेव कथेति। अथ नं सत्था पायासिरञ्ञो पञ्चदसहि पञ्हेहि पटिमण्डेत्वा सुत्तन्ते (दी॰ नि॰ २.४०६ आदयो) देसिते तं सुत्तन्तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा इमस्मिं सासने चित्तकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Theropi punadivase satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā mahābrahmunā kathitaniyāmeneva pañhe pucchi. Satthā kumārakassapattherassa arahattaṃ pāpetvā pañhe kathesi. Thero satthārā kathitaniyāmeneva uggaṇhitvā andhavanaṃ gantvā vipassanaṃ gabbhaṃ gāhāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tato paṭṭhāya catunnaṃ parisānaṃ dhammakathaṃ kathento bahukāhi upamāhi ca kāraṇehi ca maṇḍetvā cittakathameva katheti. Atha naṃ satthā pāyāsirañño pañcadasahi pañhehi paṭimaṇḍetvā suttante (dī. ni. 2.406 ādayo) desite taṃ suttantaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā imasmiṃ sāsane cittakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
महाकोट्ठितत्थेरवत्थु
Mahākoṭṭhitattheravatthu
२१८. दसमे पटिसम्भिदापत्तानन्ति चतस्सो पटिसम्भिदा पत्वा ठितानं महाकोट्ठितत्थेरो अग्गोति दस्सेति। अयं हि थेरो अत्तनो पटिसम्भिदासु चिण्णवसिभावेन अभिञ्ञाते अभिञ्ञाते महासावके उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्तोपि दसबलं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्तोपि पटिसम्भिदासुयेव पञ्हं पुच्छति। इति इमिना चिण्णवसिभावेन पटिसम्भिदापत्तानं अग्गो नाम जातो।
218. Dasame paṭisambhidāpattānanti catasso paṭisambhidā patvā ṭhitānaṃ mahākoṭṭhitatthero aggoti dasseti. Ayaṃ hi thero attano paṭisambhidāsu ciṇṇavasibhāvena abhiññāte abhiññāte mahāsāvake upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchantopi dasabalaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchantopi paṭisambhidāsuyeva pañhaṃ pucchati. Iti iminā ciṇṇavasibhāvena paṭisambhidāpattānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे महाभोगकुले निब्बत्तो अपरेन समयेन सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं पटिसम्भिदापत्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति। कोट्ठितमाणवोतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा एकदिवसं सत्थु धम्मकथं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि। सो उपसम्पन्नकालतो पट्ठाय विपस्सनाय कम्मं करोन्तो सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा निच्चकालं पटिसम्भिदासु चिण्णवसी हुत्वा पञ्हं पुच्छन्तो पटिसम्भिदासुयेव पुच्छति। अथ नं सत्था अपरभागे महावेदल्लसुत्तं (म॰ नि॰ १.४४९ आदयो) अट्ठुप्पत्तिं कत्वा पटिसम्भिदापत्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto aparena samayena satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ paṭisambhidāpattānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti. Koṭṭhitamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto tayo vede uggaṇhitvā ekadivasaṃ satthu dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So upasampannakālato paṭṭhāya vipassanāya kammaṃ karonto saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā niccakālaṃ paṭisambhidāsu ciṇṇavasī hutvā pañhaṃ pucchanto paṭisambhidāsuyeva pucchati. Atha naṃ satthā aparabhāge mahāvedallasuttaṃ (ma. ni. 1.449 ādayo) aṭṭhuppattiṃ katvā paṭisambhidāpattānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
ततियवग्गवण्णना।
Tatiyavaggavaṇṇanā.
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) ४. चतुत्थएतदग्गवग्गो
(14) 4. Catutthaetadaggavaggo
आनन्दत्थेरवत्थु
Ānandattheravatthu
२१९-२२३. चतुत्थस्स पठमे बहुस्सुतानन्तिआदीसु अञ्ञेपि थेरा बहुस्सुता सतिमन्ता गतिमन्ता धितिमन्ता उपट्ठाका च अत्थि। अयं पनायस्मा बुद्धवचनं उग्गण्हन्तो दसबलस्स सासने भण्डागारिकपरियत्तियं ठत्वा गण्हि। तस्मा बहुस्सुतानं अग्गो नाम जातो। इमस्सेव च थेरस्स बुद्धवचनं गहेत्वा धारणकसति अञ्ञेहि थेरेहि बलवतरा अहोसि, तस्मा सतिमन्तानं अग्गो नाम जातो। अयमेव चायस्मा एकपदे ठत्वा सट्ठि पदसहस्सानि गण्हन्तो सत्थारा कथितनियामेनेव सब्बपदानि जानाति, तस्मा गतिमन्तानं अग्गो नाम जातो। तस्सेव चायस्मतो बुद्धवचनं उग्गण्हनवीरियं सज्झायनवीरियञ्च धारणवीरियञ्च सत्थु उपट्ठानवीरियञ्च अञ्ञेहि असदिसं अहोसि, तस्मा धितिमन्तानं अग्गो नाम जातो। तथागतं उपट्ठहन्तो चेस न अञ्ञेसं उपट्ठाकभिक्खूनं उपट्ठानाकारेन उपट्ठहि, अञ्ञे हि तथागतं उपट्ठहन्ता न चिरं उपट्ठहिंसु, न च बुद्धानं मनं गहेत्वा उपट्ठहिंसु। अयं थेरो पन उपट्ठाकट्ठानं लद्धदिवसतो पट्ठाय आरद्धवीरियो हुत्वा तथागतस्स मनं गहेत्वा उपट्ठहि। तस्मा उपट्ठाकानं अग्गो नाम जातो।
219-223. Catutthassa paṭhame bahussutānantiādīsu aññepi therā bahussutā satimantā gatimantā dhitimantā upaṭṭhākā ca atthi. Ayaṃ panāyasmā buddhavacanaṃ uggaṇhanto dasabalassa sāsane bhaṇḍāgārikapariyattiyaṃ ṭhatvā gaṇhi. Tasmā bahussutānaṃ aggo nāma jāto. Imasseva ca therassa buddhavacanaṃ gahetvā dhāraṇakasati aññehi therehi balavatarā ahosi, tasmā satimantānaṃ aggo nāma jāto. Ayameva cāyasmā ekapade ṭhatvā saṭṭhi padasahassāni gaṇhanto satthārā kathitaniyāmeneva sabbapadāni jānāti, tasmā gatimantānaṃ aggo nāma jāto. Tasseva cāyasmato buddhavacanaṃ uggaṇhanavīriyaṃ sajjhāyanavīriyañca dhāraṇavīriyañca satthu upaṭṭhānavīriyañca aññehi asadisaṃ ahosi, tasmā dhitimantānaṃ aggo nāma jāto. Tathāgataṃ upaṭṭhahanto cesa na aññesaṃ upaṭṭhākabhikkhūnaṃ upaṭṭhānākārena upaṭṭhahi, aññe hi tathāgataṃ upaṭṭhahantā na ciraṃ upaṭṭhahiṃsu, na ca buddhānaṃ manaṃ gahetvā upaṭṭhahiṃsu. Ayaṃ thero pana upaṭṭhākaṭṭhānaṃ laddhadivasato paṭṭhāya āraddhavīriyo hutvā tathāgatassa manaṃ gahetvā upaṭṭhahi. Tasmā upaṭṭhākānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – इतो किर सतसहस्समत्थके कप्पे पदुमुत्तरो नाम सत्था लोके उप्पज्जि। तस्स हंसवती नाम नगरं अहोसि, नन्दो नाम राजा पिता, सुमेधा नाम देवी माता, बोधिसत्तो उत्तरकुमारो नाम अहोसि। सो पुत्तस्स जातदिवसे महाभिनिक्खमनं निक्खम्म पब्बजित्वा पधानमनुयुत्तो अनुक्कमेन सब्बञ्ञुतं पत्वा ‘‘अनेकजातिसंसार’’न्ति उदानं उदानेत्वा सत्ताहं बोधिपल्लङ्के वीतिनामेत्वा ‘‘पथवियं ठपेस्सामी’’ति पादं अभिनीहरि। अथ पथविं भिन्दित्वा हेट्ठा वुत्तप्पमाणं पदुमं उट्ठासि। तदुपादाय भगवा पदुमुत्तरोतेव पञ्ञायित्थ। तस्स देवलो च सुजातो च द्वे अग्गसावका अहेसुं , अमिता च असमा च द्वे अग्गसाविका, सुमनो नाम उपट्ठाको। पदुमुत्तरो भगवा पितु सङ्गहं कुरुमानो भिक्खुसतसहस्सपरिवारो हंसवतिया राजधानिया वसति।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ito kira satasahassamatthake kappe padumuttaro nāma satthā loke uppajji. Tassa haṃsavatī nāma nagaraṃ ahosi, nando nāma rājā pitā, sumedhā nāma devī mātā, bodhisatto uttarakumāro nāma ahosi. So puttassa jātadivase mahābhinikkhamanaṃ nikkhamma pabbajitvā padhānamanuyutto anukkamena sabbaññutaṃ patvā ‘‘anekajātisaṃsāra’’nti udānaṃ udānetvā sattāhaṃ bodhipallaṅke vītināmetvā ‘‘pathaviyaṃ ṭhapessāmī’’ti pādaṃ abhinīhari. Atha pathaviṃ bhinditvā heṭṭhā vuttappamāṇaṃ padumaṃ uṭṭhāsi. Tadupādāya bhagavā padumuttaroteva paññāyittha. Tassa devalo ca sujāto ca dve aggasāvakā ahesuṃ , amitā ca asamā ca dve aggasāvikā, sumano nāma upaṭṭhāko. Padumuttaro bhagavā pitu saṅgahaṃ kurumāno bhikkhusatasahassaparivāro haṃsavatiyā rājadhāniyā vasati.
कनिट्ठभाता पनस्स सुमनकुमारो नाम। तस्स राजा हंसवतितो वीसयोजनसते भोगगामं अदासि। सो कदाचि कदाचि आगन्त्वा पितरञ्च सत्थारञ्च पस्सति। अथेकदिवसं पच्चन्तो कुपितो सुमनो रञ्ञो पेसेसि। राजा ‘‘त्वं मया तत्थ कस्मा ठपितो’’ति पटिपेसेसि। सो चोरे वूपसमेत्वा ‘‘उपसन्तो, देव, जनपदो’’ति रञ्ञो पेसेसि। राजा तुट्ठो ‘‘सीघं मम पुत्तो आगच्छतू’’ति आह। तस्स सहस्समत्ता अमच्चा होन्ति। सो तेहि सद्धिं अन्तरामग्गे मन्तेसि – ‘‘मय्हं पिता तुट्ठो सचे मे वरं देति, किं गण्हामी’’ति? अथ नं एकच्चे ‘‘हत्थिं गण्हथ, अस्सं गण्हथ, जनपदं गण्हथ, सत्त रतनानि गण्हथा’’ति आहंसु। अपरे ‘‘तुम्हे पथविस्सरस्स पुत्ता, न तुम्हाकं धनं दुल्लभं, लद्धम्पि चेतं सब्बं पहाय गमनीयं, पुञ्ञमेव एकं आदाय गमनीयं। तस्मा देवे वरं ददमाने तेमासं पदुमुत्तरभगवन्तं उपट्ठातुं वरं गण्हथा’’ति आहंसु। सो ‘‘तुम्हे मय्हं कल्याणमित्ता, न मेतं चित्तं अत्थि, तुम्हेहि पन उप्पादितं, एवं करिस्सामी’’ति गन्त्वा पितरं वन्दित्वा पितरा आलिङ्गेत्वा मत्थके चुम्बेत्वा ‘‘वरं ते पुत्त देमी’’ति वुत्ते ‘‘इच्छामहं, महाराज, भगवन्तं तेमासं चतूहि पच्चयेहि उपट्ठहन्तो जीवितं अवञ्झं कातुं, इमं मे देव वरं देही’’ति आह। न सक्का, तात, अञ्ञं वरेहीति। देव, खत्तियानं नाम द्वे कथा नत्थि, एतदेव मे वरं देहि, न मम अञ्ञेन अत्थोति। तात, बुद्धानं नाम चित्तं दुज्जानं, सचे भगवा न इच्छिस्सति, मया दिन्नेपि किं भविस्सतीति? ‘‘साधु, देव, अहं भगवतो चित्तं जानिस्सामी’’ति विहारं गतो।
Kaniṭṭhabhātā panassa sumanakumāro nāma. Tassa rājā haṃsavatito vīsayojanasate bhogagāmaṃ adāsi. So kadāci kadāci āgantvā pitarañca satthārañca passati. Athekadivasaṃ paccanto kupito sumano rañño pesesi. Rājā ‘‘tvaṃ mayā tattha kasmā ṭhapito’’ti paṭipesesi. So core vūpasametvā ‘‘upasanto, deva, janapado’’ti rañño pesesi. Rājā tuṭṭho ‘‘sīghaṃ mama putto āgacchatū’’ti āha. Tassa sahassamattā amaccā honti. So tehi saddhiṃ antarāmagge mantesi – ‘‘mayhaṃ pitā tuṭṭho sace me varaṃ deti, kiṃ gaṇhāmī’’ti? Atha naṃ ekacce ‘‘hatthiṃ gaṇhatha, assaṃ gaṇhatha, janapadaṃ gaṇhatha, satta ratanāni gaṇhathā’’ti āhaṃsu. Apare ‘‘tumhe pathavissarassa puttā, na tumhākaṃ dhanaṃ dullabhaṃ, laddhampi cetaṃ sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, puññameva ekaṃ ādāya gamanīyaṃ. Tasmā deve varaṃ dadamāne temāsaṃ padumuttarabhagavantaṃ upaṭṭhātuṃ varaṃ gaṇhathā’’ti āhaṃsu. So ‘‘tumhe mayhaṃ kalyāṇamittā, na metaṃ cittaṃ atthi, tumhehi pana uppāditaṃ, evaṃ karissāmī’’ti gantvā pitaraṃ vanditvā pitarā āliṅgetvā matthake cumbetvā ‘‘varaṃ te putta demī’’ti vutte ‘‘icchāmahaṃ, mahārāja, bhagavantaṃ temāsaṃ catūhi paccayehi upaṭṭhahanto jīvitaṃ avañjhaṃ kātuṃ, imaṃ me deva varaṃ dehī’’ti āha. Na sakkā, tāta, aññaṃ varehīti. Deva, khattiyānaṃ nāma dve kathā natthi, etadeva me varaṃ dehi, na mama aññena atthoti. Tāta, buddhānaṃ nāma cittaṃ dujjānaṃ, sace bhagavā na icchissati, mayā dinnepi kiṃ bhavissatīti? ‘‘Sādhu, deva, ahaṃ bhagavato cittaṃ jānissāmī’’ti vihāraṃ gato.
तेन च समयेन भत्तकिच्चं निट्ठापेत्वा भगवा गन्धकुटिं पविट्ठो होति, सो मण्डलमाळे सन्निपतितानं भिक्खूनं सन्तिकं अगमासि। ते नं आहंसु – ‘‘राजपुत्त, कस्मा आगतोसी’’ति? भगवन्तं दस्सनाय, दस्सेथ मे भगवन्तन्ति। न मयं, राजपुत्त, इच्छितिच्छितक्खणे सत्थारं दट्ठुं लभामाति। को पन, भन्ते, लभतीति? सुमनत्थेरो नाम राजपुत्ताति। सो ‘‘कुहिं, भन्ते, थेरो’’ति? थेरस्स निसिन्नट्ठानं पुच्छित्वा गन्त्वा वन्दित्वा ‘‘इच्छामहं, भन्ते, भगवन्तं पस्सितुं, दस्सेथ मे भगवन्त’’न्ति आह। थेरो पस्सन्तस्सेव राजकुमारस्स आपोकसिणज्झानं समापज्जित्वा महापथविं उदकं अधिट्ठाय पथवियं निमुज्जित्वा सत्थु गन्धकुटियंयेव पातुरहोसि। अथ नं भगवा ‘‘सुमन कस्मा आगतोसी’’ति आह। राजपुत्तो, भन्ते, भगवन्तं दस्सनाय आगतोति। तेन हि भिक्खु आसनं पञ्ञापेहीति। पुन थेरो पस्सन्तस्सेव राजकुमारस्स बुद्धासनं गहेत्वा अन्तोगन्धकुटियं निमुज्जित्वा बहिपरिवेणे पातुभवित्वा परिवेणे आसनं पञ्ञापेसि। राजकुमारो इमानि द्वे अच्छरियाकारानि दिस्वा ‘‘महन्तो वतायं भिक्खू’’ति चिन्तेसि।
Tena ca samayena bhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā bhagavā gandhakuṭiṃ paviṭṭho hoti, so maṇḍalamāḷe sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ santikaṃ agamāsi. Te naṃ āhaṃsu – ‘‘rājaputta, kasmā āgatosī’’ti? Bhagavantaṃ dassanāya, dassetha me bhagavantanti. Na mayaṃ, rājaputta, icchiticchitakkhaṇe satthāraṃ daṭṭhuṃ labhāmāti. Ko pana, bhante, labhatīti? Sumanatthero nāma rājaputtāti. So ‘‘kuhiṃ, bhante, thero’’ti? Therassa nisinnaṭṭhānaṃ pucchitvā gantvā vanditvā ‘‘icchāmahaṃ, bhante, bhagavantaṃ passituṃ, dassetha me bhagavanta’’nti āha. Thero passantasseva rājakumārassa āpokasiṇajjhānaṃ samāpajjitvā mahāpathaviṃ udakaṃ adhiṭṭhāya pathaviyaṃ nimujjitvā satthu gandhakuṭiyaṃyeva pāturahosi. Atha naṃ bhagavā ‘‘sumana kasmā āgatosī’’ti āha. Rājaputto, bhante, bhagavantaṃ dassanāya āgatoti. Tena hi bhikkhu āsanaṃ paññāpehīti. Puna thero passantasseva rājakumārassa buddhāsanaṃ gahetvā antogandhakuṭiyaṃ nimujjitvā bahipariveṇe pātubhavitvā pariveṇe āsanaṃ paññāpesi. Rājakumāro imāni dve acchariyākārāni disvā ‘‘mahanto vatāyaṃ bhikkhū’’ti cintesi.
भगवापि गन्धकुटितो निक्खमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। राजपुत्तो भगवन्तं वन्दित्वा पटिसन्थारं अकासि। ‘‘कदा आगतोसि राजपुत्ता’’ति वुत्ते, ‘‘भन्ते, तुम्हेसु गन्धकुटिं पविट्ठेसु, भिक्खू पन ‘न मयं इच्छितिच्छितक्खणे भगवन्तं दट्ठुं लभामा’ति मं थेरस्स सन्तिकं पाहेसुं। थेरो पन एकवचनेनेव दस्सेति, थेरो, भन्ते, तुम्हाकं सासने वल्लभो मञ्ञे’’ति। आम राजकुमार, वल्लभो एस भिक्खु मय्हं सासनेति। भन्ते, बुद्धानं सासने किं कत्वा वल्लभा होन्तीति? दानं दत्वा सीलं समादियित्वा उपोसथकम्मं कत्वा कुमाराति। भगवा अहं थेरो विय बुद्धसासने वल्लभो होतुकामो, स्वे मय्हं भिक्खं अधिवासेथाति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन । राजकुमारो अत्तनो वसनट्ठानं गन्त्वा सब्बरत्तिं महासक्कारं सज्जेत्वा सत्त दिवसानि खन्धावारभत्तं नाम अदासि।
Bhagavāpi gandhakuṭito nikkhamitvā paññatte āsane nisīdi. Rājaputto bhagavantaṃ vanditvā paṭisanthāraṃ akāsi. ‘‘Kadā āgatosi rājaputtā’’ti vutte, ‘‘bhante, tumhesu gandhakuṭiṃ paviṭṭhesu, bhikkhū pana ‘na mayaṃ icchiticchitakkhaṇe bhagavantaṃ daṭṭhuṃ labhāmā’ti maṃ therassa santikaṃ pāhesuṃ. Thero pana ekavacaneneva dasseti, thero, bhante, tumhākaṃ sāsane vallabho maññe’’ti. Āma rājakumāra, vallabho esa bhikkhu mayhaṃ sāsaneti. Bhante, buddhānaṃ sāsane kiṃ katvā vallabhā hontīti? Dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā uposathakammaṃ katvā kumārāti. Bhagavā ahaṃ thero viya buddhasāsane vallabho hotukāmo, sve mayhaṃ bhikkhaṃ adhivāsethāti. Adhivāsesi bhagavā tuṇhībhāvena . Rājakumāro attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā sabbarattiṃ mahāsakkāraṃ sajjetvā satta divasāni khandhāvārabhattaṃ nāma adāsi.
सत्तमे दिवसे सत्थारं वन्दित्वा, भन्ते, मया पितु सन्तिका तेमासं अन्तोवस्सं तुम्हाकं पटिजग्गनवरो लद्धो, तेमासं मे वस्सावासं अधिवासेथाति। भगवा ‘‘अत्थि नु खो तत्थ गतेन अत्थो’’ति ओलोकेत्वा ‘‘अत्थी’’ति दिस्वा ‘‘सुञ्ञागारे खो, राजकुमार, तथागता अभिरमन्ती’’ति आह। कुमारो ‘‘अञ्ञातं भगवा अञ्ञातं सुगता’’ति वत्वा ‘‘अहं, भन्ते, पुरिमतरं गन्त्वा विहारं कारेमि, मया पेसिते भिक्खुसतसहस्सेन सद्धिं आगच्छथा’’ति भगवन्तं पटिञ्ञं गाहापेत्वा पितु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘दिन्ना मे, देव, भगवता पटिञ्ञा, मया पहिते भगवन्तं पेसेय्यथा’’ति वत्वा पितरं वन्दित्वा निक्खमित्वा योजने योजने विहारं कारेन्तो वीसयोजनसतं अद्धानं गतो। गन्त्वा च अत्तनो नगरे विहारट्ठानं विचिनन्तो सोभननामस्स कुटुम्बिकस्स उय्यानं दिस्वा सतसहस्सेन किणित्वा सतसहस्सं विस्सज्जेत्वा विहारं कारेसि। तत्थ भगवतो गन्धकुटिं सेसभिक्खूनञ्च रत्तिट्ठानदिवाट्ठानत्थाय कुटिलेणमण्डपे कारेत्वा पाकारपरिक्खेपं द्वारकोट्ठकञ्च निट्ठापेत्वा पितु सन्तिकं पेसेसि – ‘‘निट्ठितं मय्हं किच्चं, सत्थारं पहिणथा’’ति।
Sattame divase satthāraṃ vanditvā, bhante, mayā pitu santikā temāsaṃ antovassaṃ tumhākaṃ paṭijagganavaro laddho, temāsaṃ me vassāvāsaṃ adhivāsethāti. Bhagavā ‘‘atthi nu kho tattha gatena attho’’ti oloketvā ‘‘atthī’’ti disvā ‘‘suññāgāre kho, rājakumāra, tathāgatā abhiramantī’’ti āha. Kumāro ‘‘aññātaṃ bhagavā aññātaṃ sugatā’’ti vatvā ‘‘ahaṃ, bhante, purimataraṃ gantvā vihāraṃ kāremi, mayā pesite bhikkhusatasahassena saddhiṃ āgacchathā’’ti bhagavantaṃ paṭiññaṃ gāhāpetvā pitu santikaṃ gantvā ‘‘dinnā me, deva, bhagavatā paṭiññā, mayā pahite bhagavantaṃ peseyyathā’’ti vatvā pitaraṃ vanditvā nikkhamitvā yojane yojane vihāraṃ kārento vīsayojanasataṃ addhānaṃ gato. Gantvā ca attano nagare vihāraṭṭhānaṃ vicinanto sobhananāmassa kuṭumbikassa uyyānaṃ disvā satasahassena kiṇitvā satasahassaṃ vissajjetvā vihāraṃ kāresi. Tattha bhagavato gandhakuṭiṃ sesabhikkhūnañca rattiṭṭhānadivāṭṭhānatthāya kuṭileṇamaṇḍape kāretvā pākāraparikkhepaṃ dvārakoṭṭhakañca niṭṭhāpetvā pitu santikaṃ pesesi – ‘‘niṭṭhitaṃ mayhaṃ kiccaṃ, satthāraṃ pahiṇathā’’ti.
राजा भगवन्तं भोजेत्वा ‘‘भगवा सुमनस्स किच्चं निट्ठितं, तुम्हाकं गमनं पच्चासीसती’’ति आह। भगवा भिक्खुसतसहस्सपरिवुतो योजने योजने विहारेसु वसमानो अगमासि। कुमारो ‘‘सत्था आगच्छती’’ति सुत्वा योजनं पच्चुग्गन्त्वा गन्धमालादीहि पूजयमानो विहारं पवेसेत्वा –
Rājā bhagavantaṃ bhojetvā ‘‘bhagavā sumanassa kiccaṃ niṭṭhitaṃ, tumhākaṃ gamanaṃ paccāsīsatī’’ti āha. Bhagavā bhikkhusatasahassaparivuto yojane yojane vihāresu vasamāno agamāsi. Kumāro ‘‘satthā āgacchatī’’ti sutvā yojanaṃ paccuggantvā gandhamālādīhi pūjayamāno vihāraṃ pavesetvā –
‘‘सतसहस्सेन मे कीतं, सतसहस्सेन मापितं।
‘‘Satasahassena me kītaṃ, satasahassena māpitaṃ;
सोभनं नाम उय्यानं, पटिग्गण्ह महामुनी’’ति॥ –
Sobhanaṃ nāma uyyānaṃ, paṭiggaṇha mahāmunī’’ti. –
विहारं निय्यादेसि। सो वस्सूपनायिकादिवसे दानं दत्वा अत्तनो पुत्तदारे च अमच्चे च पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘सत्था अम्हाकं सन्तिकं दूरतोव आगतो, बुद्धा च नाम धम्मगरुका न आमिसचक्खुका । तस्मा अहं इमं तेमासं द्वे साटके निवासेत्वा दस सीलानि समादियित्वा इधेव वसिस्सामि, तुम्हे खीणासवसतसहस्सस्स इमिनाव नीहारेन तेमासं दानं ददेय्याथा’’ति।
Vihāraṃ niyyādesi. So vassūpanāyikādivase dānaṃ datvā attano puttadāre ca amacce ca pakkosāpetvā āha – ‘‘satthā amhākaṃ santikaṃ dūratova āgato, buddhā ca nāma dhammagarukā na āmisacakkhukā . Tasmā ahaṃ imaṃ temāsaṃ dve sāṭake nivāsetvā dasa sīlāni samādiyitvā idheva vasissāmi, tumhe khīṇāsavasatasahassassa imināva nīhārena temāsaṃ dānaṃ dadeyyāthā’’ti.
सो सुमनत्थेरस्स वसनट्ठानसभागेयेव ठाने वसन्तो यं थेरो भगवतो वत्तं करोति, तं सब्बं दिस्वा ‘‘इमस्मिं ठाने एकन्तवल्लभो एस थेरो, एतस्सेव मे ठानन्तरं पत्थेतुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा उपकट्ठाय पवारणाय गामं पविसित्वा सत्ताहं महादानं दत्वा सत्तमे दिवसे भिक्खुसतसहस्सस्स पादमूले तिचीवरं ठपेत्वा भगवन्तं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, यदेतं मया सत्ताहं खन्धावारदानतो पट्ठाय पुञ्ञं कतं, तं नेव सक्कसम्पत्तिं, न मारब्रह्मसम्पत्तिं पत्थयन्तेन, बुद्धस्स पन उपट्ठाकभावं पत्थेन्तेन कतं। तस्मा अहम्पि भगवा अनागते सुमनत्थेरो विय एकस्स बुद्धस्स उपट्ठाको होमी’’ति पञ्चपतिट्ठितेन पतिट्ठहित्वा वन्दि। सत्था तस्स अनन्तरायं दिस्वा ब्याकरित्वा पक्कामि। कुमारो तं सुत्वा ‘‘बुद्धा च नाम अद्वेज्झकथा होन्ती’’ति दुतियदिवसे गोतमबुद्धस्स पत्तचीवरं गहेत्वा पिट्ठितो पिट्ठितो गच्छन्तो विय अहोसि।
So sumanattherassa vasanaṭṭhānasabhāgeyeva ṭhāne vasanto yaṃ thero bhagavato vattaṃ karoti, taṃ sabbaṃ disvā ‘‘imasmiṃ ṭhāne ekantavallabho esa thero, etasseva me ṭhānantaraṃ patthetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā upakaṭṭhāya pavāraṇāya gāmaṃ pavisitvā sattāhaṃ mahādānaṃ datvā sattame divase bhikkhusatasahassassa pādamūle ticīvaraṃ ṭhapetvā bhagavantaṃ vanditvā, ‘‘bhante, yadetaṃ mayā sattāhaṃ khandhāvāradānato paṭṭhāya puññaṃ kataṃ, taṃ neva sakkasampattiṃ, na mārabrahmasampattiṃ patthayantena, buddhassa pana upaṭṭhākabhāvaṃ patthentena kataṃ. Tasmā ahampi bhagavā anāgate sumanatthero viya ekassa buddhassa upaṭṭhāko homī’’ti pañcapatiṭṭhitena patiṭṭhahitvā vandi. Satthā tassa anantarāyaṃ disvā byākaritvā pakkāmi. Kumāro taṃ sutvā ‘‘buddhā ca nāma advejjhakathā hontī’’ti dutiyadivase gotamabuddhassa pattacīvaraṃ gahetvā piṭṭhito piṭṭhito gacchanto viya ahosi.
सो तस्मिं बुद्धुप्पादे वस्ससतसहस्सं दानं दत्वा सग्गे निब्बत्तित्वा कस्सपबुद्धकाले पिण्डाय चरतो थेरस्स पत्तग्गहणत्थं उत्तरिसाटकं दत्वा पूजं अकासि। पुन सग्गे निब्बत्तित्वा ततो चुतो बाराणसिराजा हुत्वा उपरिपासादवरगतो गन्धमादनतो आकासेन आगच्छन्ते अट्ठ पच्चेकबुद्धे दिस्वा निमन्तापेत्वा भोजेत्वा अत्तनो मङ्गलउय्याने तेसं अट्ठ पण्णसालायो कारेत्वा तेसं निसीदनत्थाय अत्तनो निवेसने अट्ठ सब्बरतनमयानि पीठानि चेव मणिआधारके च पटियादेत्वा दस वस्ससहस्सानि उपट्ठानं अकासि। एतानि पाकटट्ठानानि।
So tasmiṃ buddhuppāde vassasatasahassaṃ dānaṃ datvā sagge nibbattitvā kassapabuddhakāle piṇḍāya carato therassa pattaggahaṇatthaṃ uttarisāṭakaṃ datvā pūjaṃ akāsi. Puna sagge nibbattitvā tato cuto bārāṇasirājā hutvā uparipāsādavaragato gandhamādanato ākāsena āgacchante aṭṭha paccekabuddhe disvā nimantāpetvā bhojetvā attano maṅgalauyyāne tesaṃ aṭṭha paṇṇasālāyo kāretvā tesaṃ nisīdanatthāya attano nivesane aṭṭha sabbaratanamayāni pīṭhāni ceva maṇiādhārake ca paṭiyādetvā dasa vassasahassāni upaṭṭhānaṃ akāsi. Etāni pākaṭaṭṭhānāni.
कप्पसतसहस्सं पन दानं ददमानोव अम्हाकं बोधिसत्तेन सद्धिं तुसितपुरे निब्बत्तित्वा ततो चुतो अमितोदनसक्कस्स गेहे निब्बत्ति। अथस्स सब्बेव ञातके आनन्दिते पमुदिते करोन्तो जातोति आनन्दोत्वेव नामं अकंसु। सो अनुपुब्बेन कताभिनिक्खमने सम्मासम्बोधिं पत्वा पठमगमनेन कपिलवत्थुं आगन्त्वा ततो निक्खन्ते भगवति भगवतो परिवारत्थं राजकुमारेसु पब्बजन्तेसु भद्दियादीहि सद्धिं निक्खमित्वा भगवतो सन्तिके पब्बजित्वा नचिरस्सेव आयस्मतो पुण्णस्स मन्ताणिपुत्तस्स सन्तिके धम्मकथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठहि।
Kappasatasahassaṃ pana dānaṃ dadamānova amhākaṃ bodhisattena saddhiṃ tusitapure nibbattitvā tato cuto amitodanasakkassa gehe nibbatti. Athassa sabbeva ñātake ānandite pamudite karonto jātoti ānandotveva nāmaṃ akaṃsu. So anupubbena katābhinikkhamane sammāsambodhiṃ patvā paṭhamagamanena kapilavatthuṃ āgantvā tato nikkhante bhagavati bhagavato parivāratthaṃ rājakumāresu pabbajantesu bhaddiyādīhi saddhiṃ nikkhamitvā bhagavato santike pabbajitvā nacirasseva āyasmato puṇṇassa mantāṇiputtassa santike dhammakathaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahi.
तेन खो पन समयेन भगवतो पठमबोधियं वीसति वस्सानि अनिबद्धा उपट्ठाका अहेसुं। एकदा नागसमालो पत्तचीवरं गहेत्वा विचरि एकदा नागितो, एकदा उपवानो, एकदा सुनक्खत्तो, एकदा चुन्दो समणुद्देसो , एकदा सागतो, एकदा राधो, एकदा मेघियो। तत्थ एकदा भगवा नागसमालत्थेरेन सद्धिं अद्धानमग्गप्पटिपन्नो द्वेधापथं पत्तो। थेरो मग्गा ओक्कम्म ‘‘भगवा अहं इमिना मग्गेन गच्छामी’’ति आह। अथ नं भगवा ‘‘एहि भिक्खु, इमिना मग्गेन गच्छामा’’ति आह। सो ‘‘हन्द भगवा तुम्हाकं पत्तचीवरं गण्हथ, अहं इमिना मग्गेन गच्छामी’’ति वत्वा पत्तचीवरं भूमियं ठपेतुं आरद्धो। अथ नं भगवा ‘‘आहर भिक्खू’’ति वत्वा पत्तचीवरं गहेत्वा गतो। तस्सपि भिक्खुनो इतरेन मग्गेन गच्छतो चोरा पत्तचीवरञ्चेव हरिंसु, सीसञ्च भिन्दिंसु। सो ‘‘भगवा इदानि मे पटिसरणं, न अञ्ञो’’ति चिन्तेत्वा लोहितेन गलन्तेन भगवतो सन्तिकं आगमि। ‘‘किमिदं भिक्खू’’ति च वुत्ते तं पवत्तिं आरोचेसि। अथ नं भगवा ‘‘मा चिन्तेयि भिक्खु, एतस्स कारणायेव तं निवारयिम्हा’’ति वत्वा समस्सासेसि।
Tena kho pana samayena bhagavato paṭhamabodhiyaṃ vīsati vassāni anibaddhā upaṭṭhākā ahesuṃ. Ekadā nāgasamālo pattacīvaraṃ gahetvā vicari ekadā nāgito, ekadā upavāno, ekadā sunakkhatto, ekadā cundo samaṇuddeso , ekadā sāgato, ekadā rādho, ekadā meghiyo. Tattha ekadā bhagavā nāgasamālattherena saddhiṃ addhānamaggappaṭipanno dvedhāpathaṃ patto. Thero maggā okkamma ‘‘bhagavā ahaṃ iminā maggena gacchāmī’’ti āha. Atha naṃ bhagavā ‘‘ehi bhikkhu, iminā maggena gacchāmā’’ti āha. So ‘‘handa bhagavā tumhākaṃ pattacīvaraṃ gaṇhatha, ahaṃ iminā maggena gacchāmī’’ti vatvā pattacīvaraṃ bhūmiyaṃ ṭhapetuṃ āraddho. Atha naṃ bhagavā ‘‘āhara bhikkhū’’ti vatvā pattacīvaraṃ gahetvā gato. Tassapi bhikkhuno itarena maggena gacchato corā pattacīvarañceva hariṃsu, sīsañca bhindiṃsu. So ‘‘bhagavā idāni me paṭisaraṇaṃ, na añño’’ti cintetvā lohitena galantena bhagavato santikaṃ āgami. ‘‘Kimidaṃ bhikkhū’’ti ca vutte taṃ pavattiṃ ārocesi. Atha naṃ bhagavā ‘‘mā cinteyi bhikkhu, etassa kāraṇāyeva taṃ nivārayimhā’’ti vatvā samassāsesi.
एकदा पन भगवा मेघियत्थेरेन सद्धिं पाचीनवंसे मिगदाये जन्तुगामं अगमासि। तत्रापि मेघियो जन्तुगामे पिण्डाय चरित्वा नदीतीरे पासादिकं अम्बवनं दिस्वा ‘‘भगवा तुम्हाकं पत्तचीवरं गण्हथ, अहं तस्मिं अम्बवने समणधम्मं करोमी’’ति वत्वा भगवता तिक्खत्तुं निवारियमानोपि गन्त्वा अकुसलवितक्केहि अन्वासत्तो पच्चागन्त्वा तं पवत्तिं आरोचेसि। तम्पि भगवा ‘‘इममेव ते कारणं सल्लक्खेत्वा निवारयिम्हा’’ति वत्वा अनुपुब्बेन सावत्थिं अगमासि। तत्थ गन्धकुटिपरिवेणे पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसिन्नो भिक्खुसङ्घपरिवुतो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवे, इदानिम्हि महल्लको, ‘एकच्चे भिक्खू इमिना मग्गेन गच्छामा’ति वुत्ते अञ्ञेन गच्छन्ति, एकच्चे मय्हं पत्तचीवरं भूमियं निक्खिपन्ति, मय्हं निबद्धुपट्ठाकं एकं भिक्खुं जानाथा’’ति । भिक्खूनं धम्मसंवेगो उदपादि। अथायस्मा सारिपुत्तो उट्ठायासना भगवन्तं वन्दित्वा ‘‘अहं, भन्ते, तुम्हेयेव पत्थयमानो सतसहस्सकप्पाधिकं असङ्ख्येय्यं पारमियो पूरयिं, ननु मादिसो महापञ्ञो उपट्ठाको नाम वट्टति, अहं उपट्ठहिस्सामी’’ति आह। तं भगवा ‘‘अलं, सारिपुत्त, यस्सं दिसायं त्वं विहरसि, असुञ्ञा वे सा दिसा, तव हि ओवादो बुद्धानं ओवादसदिसो, तेन मे तया उपट्ठाककिच्चं अत्थी’’ति पटिक्खिपि। एतेनेव उपायेन महामोग्गल्लानं आदिं कत्वा असीति महासावका उट्ठहिंसु। ते सब्बे भगवा पटिक्खिपि।
Ekadā pana bhagavā meghiyattherena saddhiṃ pācīnavaṃse migadāye jantugāmaṃ agamāsi. Tatrāpi meghiyo jantugāme piṇḍāya caritvā nadītīre pāsādikaṃ ambavanaṃ disvā ‘‘bhagavā tumhākaṃ pattacīvaraṃ gaṇhatha, ahaṃ tasmiṃ ambavane samaṇadhammaṃ karomī’’ti vatvā bhagavatā tikkhattuṃ nivāriyamānopi gantvā akusalavitakkehi anvāsatto paccāgantvā taṃ pavattiṃ ārocesi. Tampi bhagavā ‘‘imameva te kāraṇaṃ sallakkhetvā nivārayimhā’’ti vatvā anupubbena sāvatthiṃ agamāsi. Tattha gandhakuṭipariveṇe paññattavarabuddhāsane nisinno bhikkhusaṅghaparivuto bhikkhū āmantesi – ‘‘bhikkhave, idānimhi mahallako, ‘ekacce bhikkhū iminā maggena gacchāmā’ti vutte aññena gacchanti, ekacce mayhaṃ pattacīvaraṃ bhūmiyaṃ nikkhipanti, mayhaṃ nibaddhupaṭṭhākaṃ ekaṃ bhikkhuṃ jānāthā’’ti . Bhikkhūnaṃ dhammasaṃvego udapādi. Athāyasmā sāriputto uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ vanditvā ‘‘ahaṃ, bhante, tumheyeva patthayamāno satasahassakappādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ pāramiyo pūrayiṃ, nanu mādiso mahāpañño upaṭṭhāko nāma vaṭṭati, ahaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti āha. Taṃ bhagavā ‘‘alaṃ, sāriputta, yassaṃ disāyaṃ tvaṃ viharasi, asuññā ve sā disā, tava hi ovādo buddhānaṃ ovādasadiso, tena me tayā upaṭṭhākakiccaṃ atthī’’ti paṭikkhipi. Eteneva upāyena mahāmoggallānaṃ ādiṃ katvā asīti mahāsāvakā uṭṭhahiṃsu. Te sabbe bhagavā paṭikkhipi.
आनन्दत्थेरो पन तुण्हीयेव निसीदि। अथ नं भिक्खू आहंसु – ‘‘आवुसो आनन्द, भिक्खुसङ्घो उपट्ठाकट्ठानं याचति, त्वम्पि याचाही’’ति। याचित्वा लद्धट्ठानं नाम, आवुसो, कीदिसं होति, किं मं सत्था न पस्सति? सचे सत्था रोचिस्सति, ‘‘आनन्दो मं उपट्ठहतू’’ति वक्खतीति। अथ भगवा ‘‘न, भिक्खवे, आनन्दो अञ्ञेहि उस्साहेतब्बो, सयमेव जानित्वा मं उपट्ठहिस्सती’’ति आह। ततो भिक्खू ‘‘उट्ठेहि, आवुसो आनन्द, उट्ठेहि, आवुसो आनन्द, दसबलं उपट्ठाकट्ठानं याचाही’’ति आहंसु। थेरो उट्ठहित्वा चत्तारो पटिक्खेपा चतस्सो च आयाचनाति अट्ठ वरे याचि।
Ānandatthero pana tuṇhīyeva nisīdi. Atha naṃ bhikkhū āhaṃsu – ‘‘āvuso ānanda, bhikkhusaṅgho upaṭṭhākaṭṭhānaṃ yācati, tvampi yācāhī’’ti. Yācitvā laddhaṭṭhānaṃ nāma, āvuso, kīdisaṃ hoti, kiṃ maṃ satthā na passati? Sace satthā rocissati, ‘‘ānando maṃ upaṭṭhahatū’’ti vakkhatīti. Atha bhagavā ‘‘na, bhikkhave, ānando aññehi ussāhetabbo, sayameva jānitvā maṃ upaṭṭhahissatī’’ti āha. Tato bhikkhū ‘‘uṭṭhehi, āvuso ānanda, uṭṭhehi, āvuso ānanda, dasabalaṃ upaṭṭhākaṭṭhānaṃ yācāhī’’ti āhaṃsu. Thero uṭṭhahitvā cattāro paṭikkhepā catasso ca āyācanāti aṭṭha vare yāci.
चत्तारो पटिक्खेपा नाम – ‘‘सचे मे, भन्ते, भगवा अत्तना लद्धं पणीतं चीवरं न दस्सति, पिण्डपातं न दस्सति, एकगन्धकुटियं वसितुं न दस्सति, निमन्तनं गहेत्वा न गमिस्सति, एवाहं भगवन्तं उपट्ठहिस्सामी’’ति वत्वा ‘‘कं पनेत्थ, आनन्द, आदीनवं अद्दसा’’ति वुत्ते आह – ‘‘सचाहं, भन्ते, इमानि वत्थूनि लभिस्सामि, भविस्सन्ति वत्तारो ‘आनन्दो दसबलेन लद्धं पणीतं चीवरं परिभुञ्जति, पिण्डपातं परिभुञ्जति, एकगन्धकुटियं वसति , एकतो निमन्तनं गच्छति। एतं लाभं लभन्तो तथागतं उपट्ठाति, को एवं उपट्ठहतो भारो’’’ति? इमे चत्तारो पटिक्खेपे याचि।
Cattāro paṭikkhepā nāma – ‘‘sace me, bhante, bhagavā attanā laddhaṃ paṇītaṃ cīvaraṃ na dassati, piṇḍapātaṃ na dassati, ekagandhakuṭiyaṃ vasituṃ na dassati, nimantanaṃ gahetvā na gamissati, evāhaṃ bhagavantaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti vatvā ‘‘kaṃ panettha, ānanda, ādīnavaṃ addasā’’ti vutte āha – ‘‘sacāhaṃ, bhante, imāni vatthūni labhissāmi, bhavissanti vattāro ‘ānando dasabalena laddhaṃ paṇītaṃ cīvaraṃ paribhuñjati, piṇḍapātaṃ paribhuñjati, ekagandhakuṭiyaṃ vasati , ekato nimantanaṃ gacchati. Etaṃ lābhaṃ labhanto tathāgataṃ upaṭṭhāti, ko evaṃ upaṭṭhahato bhāro’’’ti? Ime cattāro paṭikkhepe yāci.
चतस्सो आयाचना नाम – ‘‘सचे, भन्ते, भगवा मया गहितनिमन्तनं गमिस्सति, सचाहं तिरोरट्ठा तिरोजनपदा भगवन्तं दट्ठुं आगतं परिसं आगतक्खणेयेव भगवन्तं दस्सेतुं लच्छामि, यदा मे कङ्खा उप्पज्जति, तस्मिंयेव खणे भगवन्तं उपसङ्कमितुं लच्छामि, तथा यं भगवा मय्हं परम्मुखे धम्मं देसेति, तं आगन्त्वा मय्हं कथेस्सति, एवाहं भगवन्तं उपट्ठहिस्सामी’’ति वत्वा ‘‘कं पनेत्थ, आनन्द, आनिसंसं पस्ससी’’ति वुत्ते आह – ‘‘इध, भन्ते, सद्धा कुलपुत्ता भगवतो ओकासं अलभन्ता मं एवं वदन्ति ‘स्वे, भन्ते आनन्द, भगवता सद्धिं अम्हाकं घरे भिक्खं गण्हेय्याथा’ति। सचे भगवा तत्थ न गमिस्सति, इच्छितिच्छितक्खणेयेव परिसं दस्सेतुं, कङ्खञ्च विनोदेतुं ओकासं न लच्छामि, भविस्सन्ति वत्तारो ‘किं आनन्दो दसबलं उपट्ठाति । एत्तकम्पिस्स भगवा अनुग्गहं न करोती’ति। भगवतो च परम्मुखा मं पुच्छिस्सन्ति ‘अयं, आवुसो आनन्द, गाथा, इदं सुत्तं, इदं जातकं कत्थ देसित’न्ति। सचाहं तं न सम्पादयिस्सामि, भविस्सन्ति वत्तारो – ‘एत्तकम्पि, आवुसो, न जानासि, कस्मा त्वं छाया विय भगवन्तं अविजहन्तो दीघरत्तं विचरसी’ति। तेनाहं परम्मुखा देसितस्सपि धम्मस्स पुन कथनं इच्छामी’’ति। इमा चतस्सो आयाचना याचि। भगवापिस्स अदासि।
Catasso āyācanā nāma – ‘‘sace, bhante, bhagavā mayā gahitanimantanaṃ gamissati, sacāhaṃ tiroraṭṭhā tirojanapadā bhagavantaṃ daṭṭhuṃ āgataṃ parisaṃ āgatakkhaṇeyeva bhagavantaṃ dassetuṃ lacchāmi, yadā me kaṅkhā uppajjati, tasmiṃyeva khaṇe bhagavantaṃ upasaṅkamituṃ lacchāmi, tathā yaṃ bhagavā mayhaṃ parammukhe dhammaṃ deseti, taṃ āgantvā mayhaṃ kathessati, evāhaṃ bhagavantaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti vatvā ‘‘kaṃ panettha, ānanda, ānisaṃsaṃ passasī’’ti vutte āha – ‘‘idha, bhante, saddhā kulaputtā bhagavato okāsaṃ alabhantā maṃ evaṃ vadanti ‘sve, bhante ānanda, bhagavatā saddhiṃ amhākaṃ ghare bhikkhaṃ gaṇheyyāthā’ti. Sace bhagavā tattha na gamissati, icchiticchitakkhaṇeyeva parisaṃ dassetuṃ, kaṅkhañca vinodetuṃ okāsaṃ na lacchāmi, bhavissanti vattāro ‘kiṃ ānando dasabalaṃ upaṭṭhāti . Ettakampissa bhagavā anuggahaṃ na karotī’ti. Bhagavato ca parammukhā maṃ pucchissanti ‘ayaṃ, āvuso ānanda, gāthā, idaṃ suttaṃ, idaṃ jātakaṃ kattha desita’nti. Sacāhaṃ taṃ na sampādayissāmi, bhavissanti vattāro – ‘ettakampi, āvuso, na jānāsi, kasmā tvaṃ chāyā viya bhagavantaṃ avijahanto dīgharattaṃ vicarasī’ti. Tenāhaṃ parammukhā desitassapi dhammassa puna kathanaṃ icchāmī’’ti. Imā catasso āyācanā yāci. Bhagavāpissa adāsi.
एवं इमे अट्ठ वरे गहेत्वा निबद्धुपट्ठाको अहोसि। तस्सेव ठानन्तरस्स अत्थाय कप्पसतसहस्सं पूरितानं पारमीनं फलं पापुणि। सो उपट्ठाकट्ठानं लद्धदिवसतो पट्ठाय दसबलस्स दुविधेन उदकेन तिविधेन दन्तकट्ठेन हत्थपादपरिकम्मेन पिट्ठिपरिकम्मेन गन्धकुटिपरिवेणं सम्मज्जनेनाति एवमादीहि किच्चेहि उपट्ठहन्तो ‘‘इमाय नाम वेलाय सत्थु इमं नाम लद्धुं वट्टति, इदं नाम कातुं वट्टती’’ति दिवसभागं सन्तिकावचरो हुत्वा रत्तिभागसमनन्तरे दण्डदीपिकं गहेत्वा एकरत्तिं गन्धकुटिपरिवेणं नव वारे अनुपरियायति। एवञ्हिस्स अहोसि – ‘‘सचे मे थिनमिद्धं ओक्कमेय्य, दसबले पक्कोसन्ते पटिवचनं दातुं न सक्कुणेय्य’’न्ति। तस्मा सब्बरत्तिं दण्डदीपिकं हत्थेन न मुञ्चति। इदमेत्तकं वत्थु। अपरभागे पन सत्था जेतवने विहरन्तो अनेकपरियायेन धम्मभण्डागारिकआनन्दत्थेरस्स वण्णं कथेत्वा थेरं इमस्मिं सासने बहुस्सुतानं सतिमन्तानं गतिमन्तानं धितिमन्तानं उपट्ठाकानञ्च भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Evaṃ ime aṭṭha vare gahetvā nibaddhupaṭṭhāko ahosi. Tasseva ṭhānantarassa atthāya kappasatasahassaṃ pūritānaṃ pāramīnaṃ phalaṃ pāpuṇi. So upaṭṭhākaṭṭhānaṃ laddhadivasato paṭṭhāya dasabalassa duvidhena udakena tividhena dantakaṭṭhena hatthapādaparikammena piṭṭhiparikammena gandhakuṭipariveṇaṃ sammajjanenāti evamādīhi kiccehi upaṭṭhahanto ‘‘imāya nāma velāya satthu imaṃ nāma laddhuṃ vaṭṭati, idaṃ nāma kātuṃ vaṭṭatī’’ti divasabhāgaṃ santikāvacaro hutvā rattibhāgasamanantare daṇḍadīpikaṃ gahetvā ekarattiṃ gandhakuṭipariveṇaṃ nava vāre anupariyāyati. Evañhissa ahosi – ‘‘sace me thinamiddhaṃ okkameyya, dasabale pakkosante paṭivacanaṃ dātuṃ na sakkuṇeyya’’nti. Tasmā sabbarattiṃ daṇḍadīpikaṃ hatthena na muñcati. Idamettakaṃ vatthu. Aparabhāge pana satthā jetavane viharanto anekapariyāyena dhammabhaṇḍāgārikaānandattherassa vaṇṇaṃ kathetvā theraṃ imasmiṃ sāsane bahussutānaṃ satimantānaṃ gatimantānaṃ dhitimantānaṃ upaṭṭhākānañca bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उरुवेलकस्सपत्थेरवत्थु
Uruvelakassapattheravatthu
२२४. दुतिये महापरिसानन्ति महापरिवारानं उरुवेलकस्सपो अग्गोति दस्सेति। अञ्ञेसञ्हि थेरानं कञ्चि कालं परिवारो महा होति कञ्चि कालं अप्पो, इमस्स पन थेरस्स द्वीहि भातिकेहि सद्धिं एकं समणसहस्सं निबद्धपरिवारोव अहोसि। तेसु एकेकस्मिं एकेकं पब्बाजेन्ते द्वे समणसहस्सानि होन्ति, द्वे द्वे पब्बाजेन्ते तीणि सहस्सानि होन्ति। तस्मा सो महापरिवारानं अग्गो नाम जातो। कस्सपोति पनस्स गोत्तं। उरुवेलायं पब्बजितत्ता उरुवेलकस्सपोति पञ्ञायित्थ।
224. Dutiye mahāparisānanti mahāparivārānaṃ uruvelakassapo aggoti dasseti. Aññesañhi therānaṃ kañci kālaṃ parivāro mahā hoti kañci kālaṃ appo, imassa pana therassa dvīhi bhātikehi saddhiṃ ekaṃ samaṇasahassaṃ nibaddhaparivārova ahosi. Tesu ekekasmiṃ ekekaṃ pabbājente dve samaṇasahassāni honti, dve dve pabbājente tīṇi sahassāni honti. Tasmā so mahāparivārānaṃ aggo nāma jāto. Kassapoti panassa gottaṃ. Uruvelāyaṃ pabbajitattā uruvelakassapoti paññāyittha.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा वयप्पत्तो सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं महापरिसानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा ‘‘मयापि अनागते एवरूपेन भवितुं वट्टती’’ति सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा तिचीवरेन अच्छादेत्वा सत्थारं वन्दित्वा महापरिसानं अग्गभावत्थं पत्थनं अकासि। सत्था अनन्तरायं दिस्वा अनागते गोतमबुद्धस्स सासने महापरिसानं अग्गो भविस्सती’’ति ब्याकरित्वा पक्कामि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā vayappatto satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ mahāparisānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā ‘‘mayāpi anāgate evarūpena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā ticīvarena acchādetvā satthāraṃ vanditvā mahāparisānaṃ aggabhāvatthaṃ patthanaṃ akāsi. Satthā anantarāyaṃ disvā anāgate gotamabuddhassa sāsane mahāparisānaṃ aggo bhavissatī’’ti byākaritvā pakkāmi.
सोपि कुलपुत्तो यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इतो द्वेनवुतिकप्पमत्थके फुस्सबुद्धस्स वेमातिककनिट्ठभाता हुत्वा निब्बत्तो, पिता महिन्दराजा नाम। अपरे पनस्स द्वे कनिट्ठभातरो अहेसुं। एवं ते तयो भातरो विसुं विसुं ठानन्तरं लभिंसु। ते हेट्ठा वुत्तनयेनेव कुपितं पच्चन्तं वूपसमेत्वा पितु सन्तिका वरं लभित्वा ‘‘तेमासं दसबलं पटिजग्गिस्सामा’’ति वरं गण्हिंसु। अथ नेसं एतदहोसि – ‘‘अम्हेहि दसबलं पटिजग्गन्तेहि अनुच्छविकं कातुं वट्टती’’ति एकं अमच्चं उप्पादकट्ठाने ठपेत्वा एकं आयवयजाननकं कत्वा एकं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स परिवेसकट्ठाने ठपेत्वा अत्तना दस सीलानि समादाय तेमासं सिक्खापदानि रक्खिंसु। ते तयो अमच्चा हेट्ठा वुत्तनयेनेव इमस्मिं बुद्धुप्पादे बिम्बिसारविसाखरट्ठपाला जाता।
Sopi kulaputto yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto ito dvenavutikappamatthake phussabuddhassa vemātikakaniṭṭhabhātā hutvā nibbatto, pitā mahindarājā nāma. Apare panassa dve kaniṭṭhabhātaro ahesuṃ. Evaṃ te tayo bhātaro visuṃ visuṃ ṭhānantaraṃ labhiṃsu. Te heṭṭhā vuttanayeneva kupitaṃ paccantaṃ vūpasametvā pitu santikā varaṃ labhitvā ‘‘temāsaṃ dasabalaṃ paṭijaggissāmā’’ti varaṃ gaṇhiṃsu. Atha nesaṃ etadahosi – ‘‘amhehi dasabalaṃ paṭijaggantehi anucchavikaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti ekaṃ amaccaṃ uppādakaṭṭhāne ṭhapetvā ekaṃ āyavayajānanakaṃ katvā ekaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa parivesakaṭṭhāne ṭhapetvā attanā dasa sīlāni samādāya temāsaṃ sikkhāpadāni rakkhiṃsu. Te tayo amaccā heṭṭhā vuttanayeneva imasmiṃ buddhuppāde bimbisāravisākharaṭṭhapālā jātā.
ते पन राजकुमारा वुत्थवस्से दसबले सहत्था बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं पच्चयपूजाय पूजेत्वा यावजीवं कल्याणकम्मं कत्वा अम्हाकं दसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव ब्राहमणकुले निब्बत्तित्वा अत्तनो गोत्तवसेन तयोपि जना कस्सपा एव नाम जाता। ते वयप्पत्ता तयो वेदे उग्गण्हिंसु। तेसं जेट्ठभातिकस्स पञ्च माणवकसतानि परिवारो अहोसि, मज्झिमस्स तीणि, कनिट्ठस्स द्वे। ते अत्तनो गन्थे सारं ओलोकेन्ता दिट्ठधम्मिकमेव पस्सिंसु, न सम्परायिकं। अथ नेसं जेट्ठभाता अत्तनो परिवारेन सद्धिं उरुवेलं गन्त्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा उरुवेलकस्सपो नाम जातो, महागङ्गानदीवङ्के पब्बजितो नदीकस्सपो नाम जातो, गयासीसे पब्बजितो गयाकस्सपो नाम जातो।
Te pana rājakumārā vutthavasse dasabale sahatthā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ paccayapūjāya pūjetvā yāvajīvaṃ kalyāṇakammaṃ katvā amhākaṃ dasabalassa nibbattito puretarameva brāhamaṇakule nibbattitvā attano gottavasena tayopi janā kassapā eva nāma jātā. Te vayappattā tayo vede uggaṇhiṃsu. Tesaṃ jeṭṭhabhātikassa pañca māṇavakasatāni parivāro ahosi, majjhimassa tīṇi, kaniṭṭhassa dve. Te attano ganthe sāraṃ olokentā diṭṭhadhammikameva passiṃsu, na samparāyikaṃ. Atha nesaṃ jeṭṭhabhātā attano parivārena saddhiṃ uruvelaṃ gantvā isipabbajjaṃ pabbajitvā uruvelakassapo nāma jāto, mahāgaṅgānadīvaṅke pabbajito nadīkassapo nāma jāto, gayāsīse pabbajito gayākassapo nāma jāto.
एवं तेसु इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा तत्थ वसन्तेसु बहूनं दिवसानं अच्चयेन अम्हाकं बोधिसत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणो अनुक्कमेन धम्मचक्कं पवत्तेत्वा पञ्चवग्गिये थेरे अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा यसदारकप्पमुखे पञ्चपञ्ञास सहायकेपि विनेत्वा सट्ठि अरहन्ते ‘‘चरथ, भिक्खवे , चारिक’’न्ति बहुजनहिताय चारिकं पेसेत्वा भद्दवग्गिये विनेत्वा उरुवेलकस्सपस्स हेतुं दिस्वा ‘‘मयि गते तयो भातिका सपरिवारा अरहत्तं पापुणिस्सन्ती’’ति ञत्वा एकको अदुतियो उरुवेलकस्सपस्स वसनट्ठानं गन्त्वा वसनत्थाय अग्यागारं याचित्वा तत्थ कतं नागदमनं आदिं कत्वा अड्ढुड्ढसहस्सेहि पाटिहारियेहि उरुवेलकस्सपं सपरिवारं विनेत्वा पब्बाजेसि। तस्स पब्बजितभावं ञत्वा इतरेपि द्वे भातरो सपरिवारा आगन्त्वा पब्बजिंसु, सब्बेपि एहिभिक्खू इद्धिमयपत्तचीवरधरा अहेसुं।
Evaṃ tesu isipabbajjaṃ pabbajitvā tattha vasantesu bahūnaṃ divasānaṃ accayena amhākaṃ bodhisatto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā paṭividdhasabbaññutaññāṇo anukkamena dhammacakkaṃ pavattetvā pañcavaggiye there arahatte patiṭṭhāpetvā yasadārakappamukhe pañcapaññāsa sahāyakepi vinetvā saṭṭhi arahante ‘‘caratha, bhikkhave , cārika’’nti bahujanahitāya cārikaṃ pesetvā bhaddavaggiye vinetvā uruvelakassapassa hetuṃ disvā ‘‘mayi gate tayo bhātikā saparivārā arahattaṃ pāpuṇissantī’’ti ñatvā ekako adutiyo uruvelakassapassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā vasanatthāya agyāgāraṃ yācitvā tattha kataṃ nāgadamanaṃ ādiṃ katvā aḍḍhuḍḍhasahassehi pāṭihāriyehi uruvelakassapaṃ saparivāraṃ vinetvā pabbājesi. Tassa pabbajitabhāvaṃ ñatvā itarepi dve bhātaro saparivārā āgantvā pabbajiṃsu, sabbepi ehibhikkhū iddhimayapattacīvaradharā ahesuṃ.
सत्था तं समणसहस्सं आदाय गयासीसं गन्त्वा पिट्ठिपासाणे निसिन्नो ‘‘कथंरूपा नु खो एतेसं धम्मदेसना सप्पाया’’ति ओलोकेन्तो ‘‘इमे अग्गिं परिचरन्ता विचरिंसु, इमेसं तयो भवे आदित्तागारसदिसे कत्वा दस्सेतुं वट्टती’’ति आदित्तपरियायसुत्तं (महाव॰ ५४) देसेसि। देसनापरियोसाने सब्बेव अरहत्तं पत्ता। सत्था तेहि परिवुतो पुब्बे बिम्बिसाररञ्ञो दिन्नपटिञ्ञत्ता राजगहनगरे लट्ठिवनुय्यानं अगमासि। राजा दसबलस्स आगतभावं सुत्वा द्वादसनहुतेहि ब्राह्मणगहपतिकेहि सद्धिं सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था सब्बावन्तं परिसं ओलोकेत्वा महाजनं उरुवेलकस्सपस्स निपच्चकारं करोन्तं दिस्वा ‘‘इमे मय्हं वा कस्सपस्स वा महन्तभावं न जानन्ति, सवितक्का च नाम देसनं सम्पटिच्छितुं न सक्कोन्ती’’ति चिन्तेत्वा, ‘‘कस्सप, तुय्हं उपट्ठाकानं वितक्कं छिन्दा’’ति थेरस्स सञ्ञं अदासि। थेरो सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा उट्ठायासना सत्थारं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा तालप्पमाणं आकासं उप्पतित्वा इद्धिविकुब्बनं दस्सेत्वा ‘‘सत्था मे, भन्ते, भगवा, सावकोहमस्मि, सत्था मे, भन्ते, भगवा, सावकोहमस्मी’’ति वत्वा ओरुय्ह दसबलस्स पादे वन्दि। एतेनुपायेन सत्तमे वारे सत्ततालप्पमाणं आकासं अब्भुग्गन्त्वा पुन आगन्त्वा दसबलस्स पादे वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि।
Satthā taṃ samaṇasahassaṃ ādāya gayāsīsaṃ gantvā piṭṭhipāsāṇe nisinno ‘‘kathaṃrūpā nu kho etesaṃ dhammadesanā sappāyā’’ti olokento ‘‘ime aggiṃ paricarantā vicariṃsu, imesaṃ tayo bhave ādittāgārasadise katvā dassetuṃ vaṭṭatī’’ti ādittapariyāyasuttaṃ (mahāva. 54) desesi. Desanāpariyosāne sabbeva arahattaṃ pattā. Satthā tehi parivuto pubbe bimbisārarañño dinnapaṭiññattā rājagahanagare laṭṭhivanuyyānaṃ agamāsi. Rājā dasabalassa āgatabhāvaṃ sutvā dvādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi saddhiṃ satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā sabbāvantaṃ parisaṃ oloketvā mahājanaṃ uruvelakassapassa nipaccakāraṃ karontaṃ disvā ‘‘ime mayhaṃ vā kassapassa vā mahantabhāvaṃ na jānanti, savitakkā ca nāma desanaṃ sampaṭicchituṃ na sakkontī’’ti cintetvā, ‘‘kassapa, tuyhaṃ upaṭṭhākānaṃ vitakkaṃ chindā’’ti therassa saññaṃ adāsi. Thero satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā uṭṭhāyāsanā satthāraṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā tālappamāṇaṃ ākāsaṃ uppatitvā iddhivikubbanaṃ dassetvā ‘‘satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmi, satthā me, bhante, bhagavā, sāvakohamasmī’’ti vatvā oruyha dasabalassa pāde vandi. Etenupāyena sattame vāre sattatālappamāṇaṃ ākāsaṃ abbhuggantvā puna āgantvā dasabalassa pāde vanditvā ekamantaṃ nisīdi.
तस्मिं काले महाजनो ‘‘अयं लोके महासमणो’’ति सत्थरि निब्बितक्को जातो, अथस्स सत्था धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने राजा एकादसनहुतेहि ब्राह्मणगहपतिकेहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठितो, एकनहुतं उपासकत्तं पटिवेदेसि। तेपि उरुवेलकस्सपस्स परिवारा सहस्समत्ता भिक्खू अत्तनो आसेवनवसेन चिन्तेसुं – ‘‘अम्हाकं पब्बजितकिच्चं मत्थकं पत्तं, बहि गन्त्वा किं करिस्सामा’’ति उरुवेलकस्सपत्थेरंयेव परिवारेत्वा विचरिंसु। तेसु एकेकस्मिं एकेकं निस्सितकं गण्हन्ते द्वे सहस्सानि होन्ति, द्वे द्वे गण्हन्ते तीणि सहस्सानि होन्ति। ततो पट्ठाय यत्तका तेसं निस्सितका, तत्तके कथेतुं वट्टतीति। इदमेत्थ वत्थु। अपरभागे पन सत्था जेतवने विहरन्तो थेरं महापरिसानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tasmiṃ kāle mahājano ‘‘ayaṃ loke mahāsamaṇo’’ti satthari nibbitakko jāto, athassa satthā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne rājā ekādasanahutehi brāhmaṇagahapatikehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhito, ekanahutaṃ upāsakattaṃ paṭivedesi. Tepi uruvelakassapassa parivārā sahassamattā bhikkhū attano āsevanavasena cintesuṃ – ‘‘amhākaṃ pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattaṃ, bahi gantvā kiṃ karissāmā’’ti uruvelakassapattheraṃyeva parivāretvā vicariṃsu. Tesu ekekasmiṃ ekekaṃ nissitakaṃ gaṇhante dve sahassāni honti, dve dve gaṇhante tīṇi sahassāni honti. Tato paṭṭhāya yattakā tesaṃ nissitakā, tattake kathetuṃ vaṭṭatīti. Idamettha vatthu. Aparabhāge pana satthā jetavane viharanto theraṃ mahāparisānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
काळुदायित्थेरवत्थु
Kāḷudāyittheravatthu
२२५. ततिये कुलप्पसादकानन्ति कुलं पसादेन्तानं। अयं हि थेरो अदिट्ठबुद्धदस्सनंयेव सुद्धोदनमहाराजस्स निवेसनं पसादेसि, तस्मा कुलप्पसादकानं अग्गो नाम जातो।
225. Tatiye kulappasādakānanti kulaṃ pasādentānaṃ. Ayaṃ hi thero adiṭṭhabuddhadassanaṃyeva suddhodanamahārājassa nivesanaṃ pasādesi, tasmā kulappasādakānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं कुलप्पसादकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं बोधिसत्तस्स मातुकुच्छियं पटिसन्धिग्गहणदिवसे कपिलवत्थुस्मिंयेव अमच्चगेहे पटिसन्धिं गण्हि। जातदिवसे बोधिसत्तेन सद्धिंयेव जातोति तंदिवसंयेव तं दुकूलचुम्बुटके निपज्जापेत्वा बोधिसत्तस्स उपट्ठानत्थाय नयिंसु। बोधिसत्तेन हि सद्धिं बोधिरुक्खो राहुलमाता चतस्सो निधिकुम्भियो आरोहनियहत्थी कण्डको छन्नो काळुदायीति इमे सत्त एकदिवसे जातत्ता सहजाता नाम अहेसुं। अथस्स नामग्गहणदिवसे सकलनगरस्स उदग्गचित्तदिवसे जातोति उदायीत्वेव नामं अकंसु। थोकं काळधातुकत्ता पन काळुदायी नाम जातो। सो बोधिसत्तेन सद्धिं कुमारकीळं कीळन्तो वुद्धिं अगमासि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ kulappasādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bodhisattassa mātukucchiyaṃ paṭisandhiggahaṇadivase kapilavatthusmiṃyeva amaccagehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Jātadivase bodhisattena saddhiṃyeva jātoti taṃdivasaṃyeva taṃ dukūlacumbuṭake nipajjāpetvā bodhisattassa upaṭṭhānatthāya nayiṃsu. Bodhisattena hi saddhiṃ bodhirukkho rāhulamātā catasso nidhikumbhiyo ārohaniyahatthī kaṇḍako channo kāḷudāyīti ime satta ekadivase jātattā sahajātā nāma ahesuṃ. Athassa nāmaggahaṇadivase sakalanagarassa udaggacittadivase jātoti udāyītveva nāmaṃ akaṃsu. Thokaṃ kāḷadhātukattā pana kāḷudāyī nāma jāto. So bodhisattena saddhiṃ kumārakīḷaṃ kīḷanto vuddhiṃ agamāsi.
अपरभागे बोधिसत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा अनुक्कमेन सब्बञ्ञुतं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को लोकानुग्गहं करोन्तो राजगहं उपनिस्साय विहरति। तस्मिं समये सुद्धोदनमहाराजा ‘‘सिद्धत्थकुमारो अभिसम्बोधिं पत्वा राजगहं उपनिस्साय वेळुवने विहरती’’ति सुत्वा पुरिससहस्सपरिवारं एकं अमच्चं ‘‘पुत्तं मे इध आनेही’’ति पेसेसि। सो सट्ठियोजनमग्गं गन्त्वा दसबलस्स चतुपरिसमज्झे निसीदित्वा धम्मदेसनावेलाय विहारं पाविसि। सो ‘‘तिट्ठतु ताव रञ्ञा पहितसासन’’न्ति परिसपरियन्ते ठितो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा यथाठितोव सद्धिं पुरिससहस्सेहि अरहत्तं पापुणि। अथ नेसं सत्था ‘‘एथ भिक्खवो’’ति हत्थं पसारेसि, सब्बे तंखणंयेव इद्धिमयपत्तचीवरधरा वस्ससट्ठिकत्थेरा विय अहेसुं। अरहत्तं पत्तकालतो पट्ठाय पन अरिया नाम मज्झत्ताव होन्तीति रञ्ञा पहितसासनं दसबलस्स न कथेसि। राजा ‘‘नेव गतो आगच्छति, न सासनं सुय्यती’’ति ‘‘एहि, तात, त्वं गच्छा’’ति तेनेव नियामेन अञ्ञं अमच्चं पेसेसि। सोपि गन्त्वा पुरिमनयेनेव सद्धिं परिसाय अरहत्तं पत्वा तुण्ही अहोसि। एवं नवहि अमच्चेहि सद्धिं नव पुरिससहस्सानि पेसेसि। सब्बे अत्तनो किच्चं निट्ठापेत्वा तुण्ही अहेसुं।
Aparabhāge bodhisatto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā anukkamena sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakko lokānuggahaṃ karonto rājagahaṃ upanissāya viharati. Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājā ‘‘siddhatthakumāro abhisambodhiṃ patvā rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharatī’’ti sutvā purisasahassaparivāraṃ ekaṃ amaccaṃ ‘‘puttaṃ me idha ānehī’’ti pesesi. So saṭṭhiyojanamaggaṃ gantvā dasabalassa catuparisamajjhe nisīditvā dhammadesanāvelāya vihāraṃ pāvisi. So ‘‘tiṭṭhatu tāva raññā pahitasāsana’’nti parisapariyante ṭhito satthu dhammadesanaṃ sutvā yathāṭhitova saddhiṃ purisasahassehi arahattaṃ pāpuṇi. Atha nesaṃ satthā ‘‘etha bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi, sabbe taṃkhaṇaṃyeva iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ahesuṃ. Arahattaṃ pattakālato paṭṭhāya pana ariyā nāma majjhattāva hontīti raññā pahitasāsanaṃ dasabalassa na kathesi. Rājā ‘‘neva gato āgacchati, na sāsanaṃ suyyatī’’ti ‘‘ehi, tāta, tvaṃ gacchā’’ti teneva niyāmena aññaṃ amaccaṃ pesesi. Sopi gantvā purimanayeneva saddhiṃ parisāya arahattaṃ patvā tuṇhī ahosi. Evaṃ navahi amaccehi saddhiṃ nava purisasahassāni pesesi. Sabbe attano kiccaṃ niṭṭhāpetvā tuṇhī ahesuṃ.
अथ राजा चिन्तेसि – ‘‘एत्तका जना मयि सिनेहाभावेन दसबलस्स इधागमनत्थाय न किञ्चि कथयिंसु, अञ्ञे गन्त्वापि दसबलं आनेतुं न सक्खिस्सन्ति। मय्हं खो पन पुत्तो उदायी दसबलेन सद्धिं एकवयो सहपंसुकीळिको, मयि चस्स सिनेहो अत्थी’’ति काळुदायिं पक्कोसापेत्वा, ‘‘तात, पुरिससहस्सपरिवारो गन्त्वा दसबलं आनेही’’ति आह। पठमं गतपुरिसा विय पब्बजितुं लभन्तो आनेस्सामि, देवाति। यंकिञ्चि कत्वा मम पुत्तं दस्सेहीति। ‘‘साधु, देवा’’ति रञ्ञो सासनं आदाय राजगहं गन्त्वा सत्थु धम्मदेसनावेलाय परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुत्वा सपरिवारो अरहत्तफलं पत्वा एहिभिक्खुभावे पतिट्ठासि। ततो चिन्तेसि – ‘‘न ताव दसबलस्स कुलनगरं गन्तुं एस कालो, वसन्तसमये सुपुप्फितेसु वनसण्डेसु हरिततिणसञ्छन्नाय पथविया एस कालो भविस्सती’’ति कालं पटिमानेन्तो तस्स कालस्स आगतभावं ञत्वा –
Atha rājā cintesi – ‘‘ettakā janā mayi sinehābhāvena dasabalassa idhāgamanatthāya na kiñci kathayiṃsu, aññe gantvāpi dasabalaṃ ānetuṃ na sakkhissanti. Mayhaṃ kho pana putto udāyī dasabalena saddhiṃ ekavayo sahapaṃsukīḷiko, mayi cassa sineho atthī’’ti kāḷudāyiṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, purisasahassaparivāro gantvā dasabalaṃ ānehī’’ti āha. Paṭhamaṃ gatapurisā viya pabbajituṃ labhanto ānessāmi, devāti. Yaṃkiñci katvā mama puttaṃ dassehīti. ‘‘Sādhu, devā’’ti rañño sāsanaṃ ādāya rājagahaṃ gantvā satthu dhammadesanāvelāya parisapariyante ṭhito dhammaṃ sutvā saparivāro arahattaphalaṃ patvā ehibhikkhubhāve patiṭṭhāsi. Tato cintesi – ‘‘na tāva dasabalassa kulanagaraṃ gantuṃ esa kālo, vasantasamaye supupphitesu vanasaṇḍesu haritatiṇasañchannāya pathaviyā esa kālo bhavissatī’’ti kālaṃ paṭimānento tassa kālassa āgatabhāvaṃ ñatvā –
‘‘नातिसीतं नातिउण्हं, नातिदुब्भिक्खछातकं।
‘‘Nātisītaṃ nātiuṇhaṃ, nātidubbhikkhachātakaṃ;
सद्दला हरिता भूमि, एस कालो महामुनी’’ति॥ –
Saddalā haritā bhūmi, esa kālo mahāmunī’’ti. –
सट्ठिमत्ताहि गाथाहि दसबलस्स कुलनगरं गमनत्थाय गमनवण्णं वण्णेसि। सत्था ‘‘उदायी गमनवण्णं कथेति, कपिलवत्थुनगरं गन्तुं एस कालो’’ति वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारो अतुरितगमनेन चारिकं निक्खमि।
Saṭṭhimattāhi gāthāhi dasabalassa kulanagaraṃ gamanatthāya gamanavaṇṇaṃ vaṇṇesi. Satthā ‘‘udāyī gamanavaṇṇaṃ katheti, kapilavatthunagaraṃ gantuṃ esa kālo’’ti vīsatisahassabhikkhuparivāro aturitagamanena cārikaṃ nikkhami.
उदायित्थेरो सत्थु निक्खन्तभावं ञत्वा ‘‘पितु महाराजस्स सञ्ञं दातुं वट्टती’’ति वेहासं अब्भुग्गन्त्वा रञ्ञो निवेसने पातुरहोसि। सुद्धोदनमहाराजा थेरं दिस्वा तुट्ठचित्तो महारहे पल्लङ्के निसीदापेत्वा अत्तनो पटियादितस्स नानग्गरसभोजनस्स पत्तं पूरेत्वा अदासि। थेरो उट्ठाय गमनाकप्पं दस्सेसि। निसीदित्वाव भुञ्ज, ताताति। सत्थु सन्तिकं गन्त्वा भुञ्जिस्सामि, महाराजाति। कहं पन, तात, सत्थाति? वीसतिसहस्सभिक्खुपरिवारो तुम्हाकं दस्सनत्थाय चारिकं निक्खन्तो, महाराजाति। तुम्हे इमं पिण्डपातं परिभुञ्जित्वा याव मम पुत्तो इमं नगरं सम्पापुणाति, तावस्स इतोव पिण्डपातं हरथाति। थेरो भत्तकिच्चं कत्वा दसबलस्स आहरितब्बं भत्तं गहेत्वा धम्मकथं कथेत्वा दसबलस्स अदस्सनेनेव सकलराजनिवेसनं सद्धापटिलाभं लभापेत्वा सब्बेसं पस्सन्तानञ्ञेव पत्तं आकासे विस्सज्जेत्वा सयम्पि वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पिण्डपातं आदाय सत्थु हत्थे ठपेसि, सत्था तं पिण्डपातं परिभुञ्जि। थेरो सट्ठियोजनमग्गं योजनपरमं गच्छन्तस्स सत्थुनो दिवसे दिवसे राजगेहतो भत्तं आहरित्वा अदासि। एवं वत्थु वेदितब्बं। अथ अपरभागे सत्था ‘‘मय्हं पितु महाराजस्स सकलनिवेसनं पसादेसी’’ति थेरं कुलप्पसादकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Udāyitthero satthu nikkhantabhāvaṃ ñatvā ‘‘pitu mahārājassa saññaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti vehāsaṃ abbhuggantvā rañño nivesane pāturahosi. Suddhodanamahārājā theraṃ disvā tuṭṭhacitto mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā attano paṭiyāditassa nānaggarasabhojanassa pattaṃ pūretvā adāsi. Thero uṭṭhāya gamanākappaṃ dassesi. Nisīditvāva bhuñja, tātāti. Satthu santikaṃ gantvā bhuñjissāmi, mahārājāti. Kahaṃ pana, tāta, satthāti? Vīsatisahassabhikkhuparivāro tumhākaṃ dassanatthāya cārikaṃ nikkhanto, mahārājāti. Tumhe imaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā yāva mama putto imaṃ nagaraṃ sampāpuṇāti, tāvassa itova piṇḍapātaṃ harathāti. Thero bhattakiccaṃ katvā dasabalassa āharitabbaṃ bhattaṃ gahetvā dhammakathaṃ kathetvā dasabalassa adassaneneva sakalarājanivesanaṃ saddhāpaṭilābhaṃ labhāpetvā sabbesaṃ passantānaññeva pattaṃ ākāse vissajjetvā sayampi vehāsaṃ abbhuggantvā piṇḍapātaṃ ādāya satthu hatthe ṭhapesi, satthā taṃ piṇḍapātaṃ paribhuñji. Thero saṭṭhiyojanamaggaṃ yojanaparamaṃ gacchantassa satthuno divase divase rājagehato bhattaṃ āharitvā adāsi. Evaṃ vatthu veditabbaṃ. Atha aparabhāge satthā ‘‘mayhaṃ pitu mahārājassa sakalanivesanaṃ pasādesī’’ti theraṃ kulappasādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
बाकुलत्थेरवत्थु
Bākulattheravatthu
२२६. चतुत्थे अप्पाबाधानन्ति निराबाधानं। बाकुलोति द्वीसु कुलेसु वड्ढितत्ता एवंलद्धनामो थेरो।
226. Catutthe appābādhānanti nirābādhānaṃ. Bākuloti dvīsu kulesu vaḍḍhitattā evaṃladdhanāmo thero.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर अतीते इतो कप्पसतसहस्साधिके असङ्ख्येय्यमत्थके अनोमदस्सिदसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव ब्राह्मणकुले पटिसन्धिं गण्हित्वा वयं आगम्म उग्गहितवेदो वेदत्तये सारं अपस्सन्तो ‘‘सम्परायिकत्थं गवेसिस्सामी’’ति पब्बतपादे इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा पञ्चाभिञ्ञा-अट्ठसमापत्तिलाभी हुत्वा झानकीळिताय वीतिनामेसि। तस्मिं समये अनोमदस्सी बोधिसत्तो सब्बञ्ञुतं पत्वा अरियगणपरिवुतो चारिकं चरति। तापसो ‘‘तीणि रतनानि उप्पन्नानी’’ति सुत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा देसनापरियोसाने सरणेसु पतिट्ठितो, अत्तनो ठानं पन विजहितुं नासक्खि। सो कालेन कालं सत्थु दस्सनाय चेव गच्छति, धम्मञ्च सुणाति।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayaṃ kira atīte ito kappasatasahassādhike asaṅkhyeyyamatthake anomadassidasabalassa nibbattito puretarameva brāhmaṇakule paṭisandhiṃ gaṇhitvā vayaṃ āgamma uggahitavedo vedattaye sāraṃ apassanto ‘‘samparāyikatthaṃ gavesissāmī’’ti pabbatapāde isipabbajjaṃ pabbajitvā pañcābhiññā-aṭṭhasamāpattilābhī hutvā jhānakīḷitāya vītināmesi. Tasmiṃ samaye anomadassī bodhisatto sabbaññutaṃ patvā ariyagaṇaparivuto cārikaṃ carati. Tāpaso ‘‘tīṇi ratanāni uppannānī’’ti sutvā satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā desanāpariyosāne saraṇesu patiṭṭhito, attano ṭhānaṃ pana vijahituṃ nāsakkhi. So kālena kālaṃ satthu dassanāya ceva gacchati, dhammañca suṇāti.
अथेकस्मिं समये तथागतस्स उदरवातो उप्पज्जि। तापसो सत्थु दस्सनत्थाय आगतो ‘‘सत्था गिलानो’’ति सुत्वा ‘‘को, भन्ते, आबाधो’’ति। ‘‘उदरवातो’’ति वुत्ते ‘‘अयं कालो मय्हं पुञ्ञं कातु’’न्ति पब्बतपादं गन्त्वा नानाविधानि भेसज्जानि समोधानेत्वा ‘‘इदं भेसज्जं सत्थु उपनेथा’’ति उपट्ठाकत्थेरस्स अदासि। सह भेसज्जस्स उपयोगेन उदरवातो पटिप्पस्सम्भि। सो सत्थु फासुककाले गन्त्वा एवमाह – ‘‘भन्ते, यदिदं मम भेसज्जेन तथागतस्स फासुकं जातं, तस्स मे निस्सन्देन निब्बत्तनिब्बत्तभवे गद्दूहनमत्तम्पि सरीरे ब्याधि नाम मा होतू’’ति। इदमस्स तस्मिं अत्तभावे कल्याणकम्मं।
Athekasmiṃ samaye tathāgatassa udaravāto uppajji. Tāpaso satthu dassanatthāya āgato ‘‘satthā gilāno’’ti sutvā ‘‘ko, bhante, ābādho’’ti. ‘‘Udaravāto’’ti vutte ‘‘ayaṃ kālo mayhaṃ puññaṃ kātu’’nti pabbatapādaṃ gantvā nānāvidhāni bhesajjāni samodhānetvā ‘‘idaṃ bhesajjaṃ satthu upanethā’’ti upaṭṭhākattherassa adāsi. Saha bhesajjassa upayogena udaravāto paṭippassambhi. So satthu phāsukakāle gantvā evamāha – ‘‘bhante, yadidaṃ mama bhesajjena tathāgatassa phāsukaṃ jātaṃ, tassa me nissandena nibbattanibbattabhave gaddūhanamattampi sarīre byādhi nāma mā hotū’’ti. Idamassa tasmiṃ attabhāve kalyāṇakammaṃ.
सो ततो चुतो ब्रह्मलोके निब्बत्तित्वा एकं असङ्ख्येय्यं देवमनुस्सेसु संसरन्तो पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा सत्थारं एकं भिक्खुं अप्पाबाधानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावतायुकं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो विपस्सीदसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव बन्धुमतीनगरे ब्राह्मणकुले निब्बत्तो पुरिमनयेनेव इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानलाभी हुत्वा पब्बतपादे वसति।
So tato cuto brahmaloke nibbattitvā ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ devamanussesu saṃsaranto padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ appābādhānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvatāyukaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto vipassīdasabalassa nibbattito puretarameva bandhumatīnagare brāhmaṇakule nibbatto purimanayeneva isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānalābhī hutvā pabbatapāde vasati.
विपस्सीबोधिसत्तोपि सब्बञ्ञुतं पत्वा अट्ठसट्ठिभिक्खुसतसहस्सपरिवारो बन्धुमतीनगरं उपनिस्साय पितु महाराजस्स सङ्गहं करोन्तो खेमे मिगदाये विहरति। अथायं तापसो दसबलस्स लोके निब्बत्तभावं ञत्वा आगन्त्वा सत्थु धम्मकथं सुत्वा सरणेसु पतिट्ठासि, अत्तनो पब्बज्जं जहितुं नासक्खि, कालेन कालं पन सत्थु उपट्ठानं गच्छति।
Vipassībodhisattopi sabbaññutaṃ patvā aṭṭhasaṭṭhibhikkhusatasahassaparivāro bandhumatīnagaraṃ upanissāya pitu mahārājassa saṅgahaṃ karonto kheme migadāye viharati. Athāyaṃ tāpaso dasabalassa loke nibbattabhāvaṃ ñatvā āgantvā satthu dhammakathaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhāsi, attano pabbajjaṃ jahituṃ nāsakkhi, kālena kālaṃ pana satthu upaṭṭhānaṃ gacchati.
अथेकस्मिं समये ठपेत्वा सत्थारञ्चेव द्वे अग्गसावके च हिमवति पुप्फितानं विसरुक्खानं वातसम्फस्सेन सेसभिक्खूनं मत्थकरोगो नाम उदपादि। तापसो सत्थु उपट्ठानं आगतो भिक्खू ससीसं पारुपित्वा निपन्ने दिस्वा – ‘‘किं, भन्ते, भिक्खुसङ्घस्स अफासुक’’न्ति पुच्छि। भिक्खूनं तिणपुप्फकरोगो, आवुसोति। तापसो चिन्तेसि – ‘‘अयं कालो मय्हं भिक्खुसङ्घस्स कायवेय्यावतिककम्मं कत्वा पुञ्ञं निब्बत्तेतु’’न्ति अत्तनो आनुभावेन नानाविधानि भेसज्जानि संकड्ढित्वा योजेत्वा अदासि। सब्बभिक्खूनं रोगो तंखणंयेव वूपसन्तो।
Athekasmiṃ samaye ṭhapetvā satthārañceva dve aggasāvake ca himavati pupphitānaṃ visarukkhānaṃ vātasamphassena sesabhikkhūnaṃ matthakarogo nāma udapādi. Tāpaso satthu upaṭṭhānaṃ āgato bhikkhū sasīsaṃ pārupitvā nipanne disvā – ‘‘kiṃ, bhante, bhikkhusaṅghassa aphāsuka’’nti pucchi. Bhikkhūnaṃ tiṇapupphakarogo, āvusoti. Tāpaso cintesi – ‘‘ayaṃ kālo mayhaṃ bhikkhusaṅghassa kāyaveyyāvatikakammaṃ katvā puññaṃ nibbattetu’’nti attano ānubhāvena nānāvidhāni bhesajjāni saṃkaḍḍhitvā yojetvā adāsi. Sabbabhikkhūnaṃ rogo taṃkhaṇaṃyeva vūpasanto.
सो यावतायुकं ठत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्तित्वा एकनवुतिकप्पे देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपबुद्धकाले बाराणसियं कुलगेहे निब्बत्तो घरावासं वसन्तो ‘‘मय्हं वसनगेहं दुब्बलं, पच्चन्तं गन्त्वा दब्बसम्भारं आहरित्वा गेहं करिस्सामी’’ति वड्ढकीहि सद्धिं गच्छन्तो अन्तरामग्गे एकं जिण्णं महाविहारं दिस्वा ‘‘तिट्ठतु ताव मय्हं गेहकम्मं, न तं मया सद्धिं गमिस्सति, यंकिञ्चि कत्वा पन सद्धिं गमनकम्ममेव पुरेतरं कातुं वट्टती’’ति तेहेव वड्ढकीहि दब्बसम्भारं गाहापेत्वा तस्मिं विहारे उपोसथागारं कारेसि, भोजनसालं अग्गिसालं दीघचङ्कमं जन्ताघरं कप्पियकुटिं वच्चकुटिं आरोग्यसालं कारेसि, यंकिञ्चि भिक्खुसङ्घस्स उपभोगपरिभोगं भेसज्जं नाम सब्बं पटियादेत्वा ठपेसि।
So yāvatāyukaṃ ṭhatvā brahmaloke nibbattitvā ekanavutikappe devamanussesu saṃsaranto kassapabuddhakāle bārāṇasiyaṃ kulagehe nibbatto gharāvāsaṃ vasanto ‘‘mayhaṃ vasanagehaṃ dubbalaṃ, paccantaṃ gantvā dabbasambhāraṃ āharitvā gehaṃ karissāmī’’ti vaḍḍhakīhi saddhiṃ gacchanto antarāmagge ekaṃ jiṇṇaṃ mahāvihāraṃ disvā ‘‘tiṭṭhatu tāva mayhaṃ gehakammaṃ, na taṃ mayā saddhiṃ gamissati, yaṃkiñci katvā pana saddhiṃ gamanakammameva puretaraṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti teheva vaḍḍhakīhi dabbasambhāraṃ gāhāpetvā tasmiṃ vihāre uposathāgāraṃ kāresi, bhojanasālaṃ aggisālaṃ dīghacaṅkamaṃ jantāgharaṃ kappiyakuṭiṃ vaccakuṭiṃ ārogyasālaṃ kāresi, yaṃkiñci bhikkhusaṅghassa upabhogaparibhogaṃ bhesajjaṃ nāma sabbaṃ paṭiyādetvā ṭhapesi.
सो यावजीवं कुसलं कत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं दसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव कोसम्बियं सेट्ठिगेहे पटिसन्धिं गण्हि। तस्स पटिसन्धिग्गहणदिवसतो पट्ठाय तं सेट्ठिकुलं लाभग्गयसग्गप्पत्तं अहोसि। अथस्स माता पुत्तं विजायित्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं दारको पुञ्ञवा कताधिकारो, यत्तकं कालं अरोगो दीघायुको हुत्वा तिट्ठति, तत्तकं अम्हाकं सम्पत्तिदायको भविस्सति। जातदिवसेयेव महायमुनाय न्हातदारका निरोगा होन्ती’’ति न्हापनत्थाय नं पेसेसि। ‘‘पञ्चमे दिवसे सीसं न्हापेत्वा नदीकीळनत्थाय नं पेसेसी’’ति मज्झिमभाणका। तत्थ धातिया दारकं निमुज्जनुम्मुज्जनवसेन कीळापेन्तिया एको मच्छो दारकं दिस्वा ‘‘भक्खो मे अय’’न्ति मञ्ञमानो मुखं विवरित्वा उपगतो। धाती दारकं छड्डेत्वा पलाता, मच्छो तं गिलि। पुञ्ञवा सत्तो दुक्खं न पापुणि, सयनगब्भं पविसित्वा निपन्नो विय अहोसि। मच्छो दारकस्स तेजेन तत्तफालं गिलित्वा डय्हमानो विय वेगेन तिंसयोजनं गन्त्वा बाराणसिनगरवासिनो मच्छबन्धस्स जालं पाविसि। महामच्छा नाम जालेन बद्धा मारियमानाव मरन्ति, अयं पन दारकस्स तेजेन जालतो नीहटमत्तोव मतो। मच्छबन्धा च महामच्छं लभित्वा फालेत्वा विक्किणन्ति, तं पन दारकस्स आनुभावेन अफालेत्वा सकलमेव काजेन हरित्वा ‘‘सहस्सेन देमा’’ति वदन्ता नगरे विचरिंसु, कोचि न गण्हाति।
So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ dasabalassa nibbattito puretarameva kosambiyaṃ seṭṭhigehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Tassa paṭisandhiggahaṇadivasato paṭṭhāya taṃ seṭṭhikulaṃ lābhaggayasaggappattaṃ ahosi. Athassa mātā puttaṃ vijāyitvā cintesi – ‘‘ayaṃ dārako puññavā katādhikāro, yattakaṃ kālaṃ arogo dīghāyuko hutvā tiṭṭhati, tattakaṃ amhākaṃ sampattidāyako bhavissati. Jātadivaseyeva mahāyamunāya nhātadārakā nirogā hontī’’ti nhāpanatthāya naṃ pesesi. ‘‘Pañcame divase sīsaṃ nhāpetvā nadīkīḷanatthāya naṃ pesesī’’ti majjhimabhāṇakā. Tattha dhātiyā dārakaṃ nimujjanummujjanavasena kīḷāpentiyā eko maccho dārakaṃ disvā ‘‘bhakkho me aya’’nti maññamāno mukhaṃ vivaritvā upagato. Dhātī dārakaṃ chaḍḍetvā palātā, maccho taṃ gili. Puññavā satto dukkhaṃ na pāpuṇi, sayanagabbhaṃ pavisitvā nipanno viya ahosi. Maccho dārakassa tejena tattaphālaṃ gilitvā ḍayhamāno viya vegena tiṃsayojanaṃ gantvā bārāṇasinagaravāsino macchabandhassa jālaṃ pāvisi. Mahāmacchā nāma jālena baddhā māriyamānāva maranti, ayaṃ pana dārakassa tejena jālato nīhaṭamattova mato. Macchabandhā ca mahāmacchaṃ labhitvā phāletvā vikkiṇanti, taṃ pana dārakassa ānubhāvena aphāletvā sakalameva kājena haritvā ‘‘sahassena demā’’ti vadantā nagare vicariṃsu, koci na gaṇhāti.
तस्मिं पन नगरे अपुत्तकं असीतिकोटिविभवं सेट्ठिकुलं अत्थि। तस्स द्वारमूलं पत्वा ‘‘किं गहेत्वा देथा’’ति वुत्ता ‘‘कहापण’’न्ति आहंसु। तेहि कहापणं दत्वा गहितो। सेट्ठिभरियापि अञ्ञेसु दिवसेसु मच्छे न केळायति, तंदिवसं पन मच्छं फलके ठपेत्वा सयमेव फालेसि। मच्छञ्च नाम कुच्छितो फालेन्ति, सा पन पिट्ठितो फालेन्ती मच्छकुच्छियं सुवण्णवण्णं दारकं दिस्वा ‘‘मच्छकुच्छियं मे पुत्तो लद्धो’’ति नादं नदित्वा दारकं आदाय सामिकस्स सन्तिकं अगमासि। सेट्ठि तावदेव भेरिं चरापेत्वा दारकमादाय रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘मच्छकुच्छियं मे, देव, दारको लद्धो, किं करोमा’’ति आह। पुञ्ञवा एस, यो मच्छकुच्छियं आरोगो वसि, पोसेहि नन्ति ।
Tasmiṃ pana nagare aputtakaṃ asītikoṭivibhavaṃ seṭṭhikulaṃ atthi. Tassa dvāramūlaṃ patvā ‘‘kiṃ gahetvā dethā’’ti vuttā ‘‘kahāpaṇa’’nti āhaṃsu. Tehi kahāpaṇaṃ datvā gahito. Seṭṭhibhariyāpi aññesu divasesu macche na keḷāyati, taṃdivasaṃ pana macchaṃ phalake ṭhapetvā sayameva phālesi. Macchañca nāma kucchito phālenti, sā pana piṭṭhito phālentī macchakucchiyaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ dārakaṃ disvā ‘‘macchakucchiyaṃ me putto laddho’’ti nādaṃ naditvā dārakaṃ ādāya sāmikassa santikaṃ agamāsi. Seṭṭhi tāvadeva bheriṃ carāpetvā dārakamādāya rañño santikaṃ gantvā ‘‘macchakucchiyaṃ me, deva, dārako laddho, kiṃ karomā’’ti āha. Puññavā esa, yo macchakucchiyaṃ ārogo vasi, posehi nanti .
अस्सोसि खो इतरं कुलं ‘‘बाराणसियं किर एकं सेट्ठिकुलं मच्छकुच्छियं दारकं लभी’’ति। ते तत्थ अगमंसु। अथस्स माता दारकं अलङ्करित्वा कीळापियमानं दिस्वा ‘‘मनापो वतायं दारको’’ति गहेत्वा पकतिं आचिक्खि। इतरा ‘‘मय्हं पुत्तो’’ति आह। कहं ते लद्धोति। मच्छकुच्छियन्ति। न तुय्हं पुत्तो, मय्हं पुत्तोति। कहं ते लद्धोति। मया दस मासे कुच्छिया धारितो, अथ नं नदिया कीळापियमानं मच्छो गिलीति। तुय्हं पुत्तो अञ्ञेन मच्छेन गिलितो भविस्सति, अयं पन मया मच्छकुच्छियं लद्धोति उभोपि राजकुलं अगमंसु। राजा आह – ‘‘अयं दस मासे कुच्छिया धारितत्ता अमाता कातुं न सक्का, मच्छं गण्हन्तापि वक्कयकनादीनि बहि कत्वा गण्हन्ता नाम नत्थीति मच्छकुच्छियं लद्धत्ता अयम्पि अमाता कातुं न सक्का, दारको उभिन्नम्पि कुलानं दायादो होतू’’ति। ततो पट्ठाय द्वेपि कुलानि अतिविय लाभग्गयसग्गप्पत्तानि अहेसुं। तस्स द्वीहि कुलेहि वड्ढितत्ता बाकुलकुमारोति नामं करिंसु।
Assosi kho itaraṃ kulaṃ ‘‘bārāṇasiyaṃ kira ekaṃ seṭṭhikulaṃ macchakucchiyaṃ dārakaṃ labhī’’ti. Te tattha agamaṃsu. Athassa mātā dārakaṃ alaṅkaritvā kīḷāpiyamānaṃ disvā ‘‘manāpo vatāyaṃ dārako’’ti gahetvā pakatiṃ ācikkhi. Itarā ‘‘mayhaṃ putto’’ti āha. Kahaṃ te laddhoti. Macchakucchiyanti. Na tuyhaṃ putto, mayhaṃ puttoti. Kahaṃ te laddhoti. Mayā dasa māse kucchiyā dhārito, atha naṃ nadiyā kīḷāpiyamānaṃ maccho gilīti. Tuyhaṃ putto aññena macchena gilito bhavissati, ayaṃ pana mayā macchakucchiyaṃ laddhoti ubhopi rājakulaṃ agamaṃsu. Rājā āha – ‘‘ayaṃ dasa māse kucchiyā dhāritattā amātā kātuṃ na sakkā, macchaṃ gaṇhantāpi vakkayakanādīni bahi katvā gaṇhantā nāma natthīti macchakucchiyaṃ laddhattā ayampi amātā kātuṃ na sakkā, dārako ubhinnampi kulānaṃ dāyādo hotū’’ti. Tato paṭṭhāya dvepi kulāni ativiya lābhaggayasaggappattāni ahesuṃ. Tassa dvīhi kulehi vaḍḍhitattā bākulakumāroti nāmaṃ kariṃsu.
तस्स विञ्ञुतं पत्तस्स द्वीसुपि नगरेसु तयो तयो पासादे कारेत्वा नाटकानि पच्चुपट्ठपेसुं। एकेकस्मिं नगरे चत्तारो चत्तारो मासे वसति। एकस्मिं नगरे चत्तारो मासे वुत्थस्स सङ्घाटनावासु मण्डपं कारेत्वा तत्थ नं सद्धिं नाटकेहि आरोपेन्ति। सो सम्पत्तिं अनुभवमानो चतूहि मासेहि इतरं नगरं गच्छति। तंनगरवासीनि नाटकानि ‘‘द्वीहि मासेहि उपड्ढमग्गं आगतो भविस्सती’’ति पच्चुग्गन्त्वा तं परिवारेत्वा द्वीहि मासेहि अत्तनो नगरं नेन्ति, इतरानि नाटकानि निवत्तित्वा अत्तनो नगरमेव गच्छन्ति। तत्थ चत्तारो मासे वसित्वा तेनेव नियामेन पुन इतरं नगरं गच्छति। एवमस्स सम्पत्तिं अनुभवन्तस्स असीति वस्सानि परिपुण्णानि।
Tassa viññutaṃ pattassa dvīsupi nagaresu tayo tayo pāsāde kāretvā nāṭakāni paccupaṭṭhapesuṃ. Ekekasmiṃ nagare cattāro cattāro māse vasati. Ekasmiṃ nagare cattāro māse vutthassa saṅghāṭanāvāsu maṇḍapaṃ kāretvā tattha naṃ saddhiṃ nāṭakehi āropenti. So sampattiṃ anubhavamāno catūhi māsehi itaraṃ nagaraṃ gacchati. Taṃnagaravāsīni nāṭakāni ‘‘dvīhi māsehi upaḍḍhamaggaṃ āgato bhavissatī’’ti paccuggantvā taṃ parivāretvā dvīhi māsehi attano nagaraṃ nenti, itarāni nāṭakāni nivattitvā attano nagarameva gacchanti. Tattha cattāro māse vasitvā teneva niyāmena puna itaraṃ nagaraṃ gacchati. Evamassa sampattiṃ anubhavantassa asīti vassāni paripuṇṇāni.
तस्मिं समये अम्हाकं बोधिसत्तो सब्बञ्ञुतं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को अनुक्कमेन चारिकं चरमानो कोसम्बिं पापुणि, बाराणसिन्ति मज्झिमभाणका। बाकुलो सेट्ठिपि खो ‘‘दसबलो आगतो’’ति सुत्वा बहुं गन्धमालं आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मकथं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि। सो सत्ताहमेव पुथुज्जनो हुत्वा अट्ठमे अरुणे सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। अथस्स द्वीसु नगरेसु गिहिकाले परिचारिकमातुगामा अत्तनो कुलघरानि आगन्त्वा तत्थ वसमाना चीवरानि कत्वा पहिणिंसु। थेरो एकं अद्धमासं कोसम्बिवासिकेहि पहितं चीवरं भुञ्जति, एकं अद्धमासं बाराणसिवासिकेहीति। एतेनेव नियामेन द्वीसुपि नगरेसु यं यं उत्तमं, तं तं थेरस्सेव आहरियति। थेरस्स असीति वस्सानि अगारमज्झे वसन्तस्स द्वीहङ्गुलेहि गन्धपिण्डं गहेत्वा उपसिङ्घनमत्तम्पि कालं न कोचि आबाधो नाम अहोसि। आसीतिमे वस्से सुखेनेव पब्बज्जं उपगतो। पब्बजितस्सापिस्स अप्पमत्तकोपि आबाधो वा चतूहि पच्चयेहि वेकल्लं वा नाहोसि। सो पच्छिमे काले परिनिब्बानसमयेपि पुराणगिहिसहायकस्स अचेलकस्सपस्स अत्तनो कायिकचेतसिकसुखदीपनवसेनेव सकलं बाकुलसुत्तं (म॰ नि॰ ३.२०९ आदयो) कथेत्वा अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायि। एवं अट्ठुप्पत्ति समुट्ठिता। सत्था पन थेरस्स धरमानकालेयेव थेरे यथा पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो बाकुलत्थेरं इमस्मिं सासने अप्पाबाधानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tasmiṃ samaye amhākaṃ bodhisatto sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakko anukkamena cārikaṃ caramāno kosambiṃ pāpuṇi, bārāṇasinti majjhimabhāṇakā. Bākulo seṭṭhipi kho ‘‘dasabalo āgato’’ti sutvā bahuṃ gandhamālaṃ ādāya satthu santikaṃ gantvā dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So sattāhameva puthujjano hutvā aṭṭhame aruṇe saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Athassa dvīsu nagaresu gihikāle paricārikamātugāmā attano kulagharāni āgantvā tattha vasamānā cīvarāni katvā pahiṇiṃsu. Thero ekaṃ addhamāsaṃ kosambivāsikehi pahitaṃ cīvaraṃ bhuñjati, ekaṃ addhamāsaṃ bārāṇasivāsikehīti. Eteneva niyāmena dvīsupi nagaresu yaṃ yaṃ uttamaṃ, taṃ taṃ therasseva āhariyati. Therassa asīti vassāni agāramajjhe vasantassa dvīhaṅgulehi gandhapiṇḍaṃ gahetvā upasiṅghanamattampi kālaṃ na koci ābādho nāma ahosi. Āsītime vasse sukheneva pabbajjaṃ upagato. Pabbajitassāpissa appamattakopi ābādho vā catūhi paccayehi vekallaṃ vā nāhosi. So pacchime kāle parinibbānasamayepi purāṇagihisahāyakassa acelakassapassa attano kāyikacetasikasukhadīpanavaseneva sakalaṃ bākulasuttaṃ (ma. ni. 3.209 ādayo) kathetvā anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi. Evaṃ aṭṭhuppatti samuṭṭhitā. Satthā pana therassa dharamānakāleyeva there yathā paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento bākulattheraṃ imasmiṃ sāsane appābādhānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सोभितत्थेरवत्थु
Sobhitattheravatthu
२२७. पञ्चमे पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तानन्ति पुब्बे निवुत्थक्खन्धसन्तानं अनुस्सरणसमत्थानं सोभितत्थेरो अग्गोति दस्सेति। सो किर पुब्बेनिवासं अनुपटिपाटिया अनुस्सरमानो पञ्च कप्पसतानि असञ्ञिभवे अचित्तकपटिसन्धिं नयतो अग्गहेसि आकासे पदं दस्सेन्तो विय। तस्मा पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तानं अग्गो नाम जातो।
227. Pañcame pubbenivāsaṃ anussarantānanti pubbe nivutthakkhandhasantānaṃ anussaraṇasamatthānaṃ sobhitatthero aggoti dasseti. So kira pubbenivāsaṃ anupaṭipāṭiyā anussaramāno pañca kappasatāni asaññibhave acittakapaṭisandhiṃ nayato aggahesi ākāse padaṃ dassento viya. Tasmā pubbenivāsaṃ anussarantānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा वयप्पत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं पुब्बेनिवासञाणलाभीनं भिक्खूनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलकम्मं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति, सोभितोतिस्स नामं अकंसु।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā vayappatto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ pubbenivāsañāṇalābhīnaṃ bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalakammaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti, sobhitotissa nāmaṃ akaṃsu.
सो अपरेन समयेन सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा पुब्बेनिवासञाणे चिण्णवसी अहोसि। सो अनुपटिपाटिया अत्तनो निब्बत्तट्ठानं अनुस्सरन्तो याव असञ्ञिभवे अचित्तकपटिसन्धि, ताव पटिसन्धिं अद्दस। ततो परं अन्तरे पञ्च कप्पसतानि पवत्तिं अदिस्वा अवसाने चुतिं दिस्वा ‘‘किं नामेत’’न्ति आवज्जमानो नयवसेन ‘‘असञ्ञिभवो भविस्सती’’ति निट्ठं अगमासि। सत्था इमं कारणं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
So aparena samayena satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā pubbenivāsañāṇe ciṇṇavasī ahosi. So anupaṭipāṭiyā attano nibbattaṭṭhānaṃ anussaranto yāva asaññibhave acittakapaṭisandhi, tāva paṭisandhiṃ addasa. Tato paraṃ antare pañca kappasatāni pavattiṃ adisvā avasāne cutiṃ disvā ‘‘kiṃ nāmeta’’nti āvajjamāno nayavasena ‘‘asaññibhavo bhavissatī’’ti niṭṭhaṃ agamāsi. Satthā imaṃ kāraṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ pubbenivāsaṃ anussarantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उपालित्थेरवत्थु
Upālittheravatthu
२२८. छट्ठे विनयधरानं यदिदं उपालीति विनयधरानं भिक्खूनं उपालित्थेरो अग्गोति दस्सेति। थेरो किर तथागतस्सेव सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तथागतस्सेव सन्तिके विनयपिटकं उग्गण्हित्वा भारुकच्छकवत्थुं, अज्जुकवत्थुं, (पारा॰ १५८) कुमारकस्सपवत्थुन्ति इमानि तीणि वत्थूनि सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन सद्धिं संसन्देत्वा कथेसि। तस्मा विनयधरानं अग्गो नाम जातो।
228. Chaṭṭhe vinayadharānaṃ yadidaṃ upālīti vinayadharānaṃ bhikkhūnaṃ upālitthero aggoti dasseti. Thero kira tathāgatasseva santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tathāgatasseva santike vinayapiṭakaṃ uggaṇhitvā bhārukacchakavatthuṃ, ajjukavatthuṃ, (pārā. 158) kumārakassapavatthunti imāni tīṇi vatthūni sabbaññutaññāṇena saddhiṃ saṃsandetvā kathesi. Tasmā vinayadharānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – पदुमुत्तरबुद्धकाले किरेस हंसवतियं कुलघरे निब्बत्तो एकदिवसं सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कप्पकगेहे पटिसन्धिं गण्हि , उपालिदारकोतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो छन्नं खत्तियानं पसाधको हुत्वा तथागते अनुपियम्बवने विहरन्ते पब्बज्जत्थाय निक्खमन्तेहि तेति छहि खत्तियेहि सद्धिं निक्खमित्वा पब्बजि। तस्स पब्बज्जाविधानं पाळियं (चूळव॰ ३३०) आगतमेव।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – padumuttarabuddhakāle kiresa haṃsavatiyaṃ kulaghare nibbatto ekadivasaṃ satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kappakagehe paṭisandhiṃ gaṇhi , upālidārakotissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto channaṃ khattiyānaṃ pasādhako hutvā tathāgate anupiyambavane viharante pabbajjatthāya nikkhamantehi teti chahi khattiyehi saddhiṃ nikkhamitvā pabbaji. Tassa pabbajjāvidhānaṃ pāḷiyaṃ (cūḷava. 330) āgatameva.
सो पब्बजित्वा उपसम्पन्नो सत्थारं कम्मट्ठानं कथापेत्वा ‘‘मय्हं, भन्ते, अरञ्ञवासं अनुजानाथा’’ति आह। भिक्खु तव अरञ्ञे वसन्तस्स एकमेव धुरं वड्ढिस्सति, अम्हाकं पन सन्तिके वसन्तस्स विपस्सनाधुरञ्च गन्थधुरञ्च परिपूरेस्सतीति। थेरो सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। अथ नं सत्था सयमेव सकलं विनयपिटकं उग्गण्हापेसि। सो अपरभागे हेट्ठा वुत्तानि तीणि वत्थूनि विनिच्छिनि। सत्था एकेकस्मिं विनिच्छिते साधुकारं दत्वा तयोपि विनिच्छये अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
So pabbajitvā upasampanno satthāraṃ kammaṭṭhānaṃ kathāpetvā ‘‘mayhaṃ, bhante, araññavāsaṃ anujānāthā’’ti āha. Bhikkhu tava araññe vasantassa ekameva dhuraṃ vaḍḍhissati, amhākaṃ pana santike vasantassa vipassanādhurañca ganthadhurañca paripūressatīti. Thero satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Atha naṃ satthā sayameva sakalaṃ vinayapiṭakaṃ uggaṇhāpesi. So aparabhāge heṭṭhā vuttāni tīṇi vatthūni vinicchini. Satthā ekekasmiṃ vinicchite sādhukāraṃ datvā tayopi vinicchaye aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
नन्दकत्थेरवत्थु
Nandakattheravatthu
२२९. सत्तमे भिक्खुनोवादकानं यदिदं नन्दकोति अयं हि थेरो धम्मकथं कथेन्तो एकसमोधाने पञ्च भिक्खुनीसतानि अरहत्तं पापेसि। तस्मा भिक्खुनोवादकानं अग्गो नाम जातो।
229. Sattame bhikkhunovādakānaṃ yadidaṃ nandakoti ayaṃ hi thero dhammakathaṃ kathento ekasamodhāne pañca bhikkhunīsatāni arahattaṃ pāpesi. Tasmā bhikkhunovādakānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयञ्हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं भिक्खुनोवादकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा वयप्पत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि, पुब्बेनिवासञाणे च चिण्णवसी अहोसि। सो चतूसु परिसासु सम्पत्तासु ‘‘सब्बेसंयेव मनं गहेत्वा कथेतुं सक्कोती’’ति धम्मकथिकनन्दको नाम जातो। तथागतोपि खो रोहिणीनदीतीरे चुम्बटककलहे निक्खमित्वा पब्बजितानं पञ्चन्नं साकियकुमारसतानं अनभिरतिया उप्पन्नाय ते भिक्खू आदाय कुणालदहं गन्त्वा कुणालजातककथाय (जा॰ २.२१.कुणालजातक) नेसं संविग्गभावं ञत्वा चतुसच्चकथं कथेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि। अपरभागे महासमयसुत्तं (दी॰ नि॰ २.३३१ आदयो) कथेत्वा अग्गफलं अरहत्तं पापेसि। तेसं थेरानं पुराणदुतियिका ‘‘अम्हे दानि इध किं करिस्सामा’’ति वत्वा सब्बाव एकचित्ता हुत्वा महापजापतिं उपसङ्कमित्वा पब्बज्जं याचिंसु। तापि पञ्चसता थेरिया सन्तिके पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभिंसु। अतीतानन्तराय पन जातिया सब्बाव ता नन्दकत्थेरस्स राजपुत्तभावे ठितस्स पादपरिचारिका अहेसुं।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayañhi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ bhikkhunovādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā vayappatto satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho satthu santike pabbajitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi, pubbenivāsañāṇe ca ciṇṇavasī ahosi. So catūsu parisāsu sampattāsu ‘‘sabbesaṃyeva manaṃ gahetvā kathetuṃ sakkotī’’ti dhammakathikanandako nāma jāto. Tathāgatopi kho rohiṇīnadītīre cumbaṭakakalahe nikkhamitvā pabbajitānaṃ pañcannaṃ sākiyakumārasatānaṃ anabhiratiyā uppannāya te bhikkhū ādāya kuṇāladahaṃ gantvā kuṇālajātakakathāya (jā. 2.21.kuṇālajātaka) nesaṃ saṃviggabhāvaṃ ñatvā catusaccakathaṃ kathetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpesi. Aparabhāge mahāsamayasuttaṃ (dī. ni. 2.331 ādayo) kathetvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpesi. Tesaṃ therānaṃ purāṇadutiyikā ‘‘amhe dāni idha kiṃ karissāmā’’ti vatvā sabbāva ekacittā hutvā mahāpajāpatiṃ upasaṅkamitvā pabbajjaṃ yāciṃsu. Tāpi pañcasatā theriyā santike pabbajjañca upasampadañca labhiṃsu. Atītānantarāya pana jātiyā sabbāva tā nandakattherassa rājaputtabhāve ṭhitassa pādaparicārikā ahesuṃ.
तेन समयेन सत्था ‘‘भिक्खू भिक्खुनियो ओवदन्तू’’ति आह। थेरो अत्तनो वारे सम्पत्ते तासं पुरिमभवे अत्तनो पादपरिचारिकभावं ञत्वा चिन्तेसि – ‘‘मं इमस्स भिक्खुनीसङ्घस्स मज्झे निसिन्नं उपमायो च कारणानि च आहरित्वा धम्मं कथयमानं दिस्वा अञ्ञो पुब्बेनिवासञाणलाभी भिक्खु इमं कारणं ओलोकेत्वा ‘आयस्मा नन्दको यावज्जदिवसा ओरोधे न विस्सज्जेति, सोभतायमायस्मा ओरोधपरिवुतो’ति वत्तब्बं मञ्ञेय्या’’ति। तस्मा सयं अगन्त्वा अञ्ञं भिक्खुं पेसेसि। ता पन पञ्चसता भिक्खुनियो थेरस्सेव ओवादं पच्चासीसन्ति। इमिना कारणेन भगवा ‘‘अत्तनो वारे सम्पत्ते अञ्ञं अपेसेत्वा सयमेव गन्त्वा भिक्खुनीसङ्घं ओवदाही’’ति थेरं आह। सो सत्थु कथं पटिबाहितुं असक्कोन्तो अत्तनो वारे सम्पत्ते चातुद्दसे भिक्खुनिसङ्घस्स ओवादं दत्वा सब्बाव ता भिक्खुनियो सळायतनपटिमण्डिताय धम्मदेसनाय सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि।
Tena samayena satthā ‘‘bhikkhū bhikkhuniyo ovadantū’’ti āha. Thero attano vāre sampatte tāsaṃ purimabhave attano pādaparicārikabhāvaṃ ñatvā cintesi – ‘‘maṃ imassa bhikkhunīsaṅghassa majjhe nisinnaṃ upamāyo ca kāraṇāni ca āharitvā dhammaṃ kathayamānaṃ disvā añño pubbenivāsañāṇalābhī bhikkhu imaṃ kāraṇaṃ oloketvā ‘āyasmā nandako yāvajjadivasā orodhe na vissajjeti, sobhatāyamāyasmā orodhaparivuto’ti vattabbaṃ maññeyyā’’ti. Tasmā sayaṃ agantvā aññaṃ bhikkhuṃ pesesi. Tā pana pañcasatā bhikkhuniyo therasseva ovādaṃ paccāsīsanti. Iminā kāraṇena bhagavā ‘‘attano vāre sampatte aññaṃ apesetvā sayameva gantvā bhikkhunīsaṅghaṃ ovadāhī’’ti theraṃ āha. So satthu kathaṃ paṭibāhituṃ asakkonto attano vāre sampatte cātuddase bhikkhunisaṅghassa ovādaṃ datvā sabbāva tā bhikkhuniyo saḷāyatanapaṭimaṇḍitāya dhammadesanāya sotāpattiphale patiṭṭhāpesi.
ता भिक्खुनियो थेरस्स धम्मदेसनाय अत्तमना हुत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा अत्तनो पटिविद्धगुणं आरोचेसुं। सत्था ‘‘कस्मिं नु खो धम्मं देसेन्ते इमा भिक्खुनियो उपरिमग्गफलानि पापुणेय्यु’’न्ति आवज्जेन्तो पुन ‘‘तंयेव नन्दकस्स धम्मदेसनं सुत्वा पञ्चसतापि एता अरहत्तं पापुणिस्सन्ती’’ति दिस्वा पुनदिवसेपि थेरस्सेव सन्तिकं धम्मस्सवनत्थाय पेसेसि। ता पुनदिवसे धम्मं सुत्वा सब्बाव अरहत्तं पत्ता। तंदिवसं भगवा तासं भिक्खुनीनं अत्तनो सन्तिकं आगतकाले धम्मदेसनाय सफलभावं ञत्वा ‘‘हिय्यो नन्दकस्स धम्मदेसना चातुद्दसियं चन्दसदिसी अहोसि, अज्ज पन्नरसियं चन्दसदिसी’’ति वत्वा थेरस्स साधुकारं दत्वा तदेव च कारणं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं भिक्खुनोवादकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tā bhikkhuniyo therassa dhammadesanāya attamanā hutvā satthu santikaṃ gantvā attano paṭividdhaguṇaṃ ārocesuṃ. Satthā ‘‘kasmiṃ nu kho dhammaṃ desente imā bhikkhuniyo uparimaggaphalāni pāpuṇeyyu’’nti āvajjento puna ‘‘taṃyeva nandakassa dhammadesanaṃ sutvā pañcasatāpi etā arahattaṃ pāpuṇissantī’’ti disvā punadivasepi therasseva santikaṃ dhammassavanatthāya pesesi. Tā punadivase dhammaṃ sutvā sabbāva arahattaṃ pattā. Taṃdivasaṃ bhagavā tāsaṃ bhikkhunīnaṃ attano santikaṃ āgatakāle dhammadesanāya saphalabhāvaṃ ñatvā ‘‘hiyyo nandakassa dhammadesanā cātuddasiyaṃ candasadisī ahosi, ajja pannarasiyaṃ candasadisī’’ti vatvā therassa sādhukāraṃ datvā tadeva ca kāraṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ bhikkhunovādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
नन्दत्थेरवत्थु
Nandattheravatthu
२३०. अट्ठमे इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानन्ति छसु इन्द्रियेसु पिहितद्वारानं नन्दत्थेरो अग्गोति दस्सेति। किञ्चापि हि सत्थुसावका अगुत्तद्वारा नाम नत्थि, नन्दत्थेरो पन दससु दिसासु यं यं दिसं ओलोकेतुकामो होति, न तं चतुसम्पजञ्ञवसेन अपरिच्छिन्दित्वा ओलोकेति। तस्मा इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं अग्गो नाम जातो।
230. Aṭṭhame indriyesu guttadvārānanti chasu indriyesu pihitadvārānaṃ nandatthero aggoti dasseti. Kiñcāpi hi satthusāvakā aguttadvārā nāma natthi, nandatthero pana dasasu disāsu yaṃ yaṃ disaṃ oloketukāmo hoti, na taṃ catusampajaññavasena aparicchinditvā oloketi. Tasmā indriyesu guttadvārānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा वयप्पत्तो सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कपिलवत्थुपुरे महापजापतिगोतमिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। अथस्स नामग्गहणदिवसे ञातिसङ्घं नन्दयन्तो तोसेन्तो जातोति नन्दकुमारोतेव नामं अकंसु।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā vayappatto satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ indriyesu guttadvārānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto kapilavatthupure mahāpajāpatigotamiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Athassa nāmaggahaṇadivase ñātisaṅghaṃ nandayanto tosento jātoti nandakumāroteva nāmaṃ akaṃsu.
महासत्तोपि सब्बञ्ञुतं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्को लोकानुग्गहं करोन्तो राजगहतो कपिलवत्थुपुरं गन्त्वा पठमदस्सनेनेव पितरं सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि। पुनदिवसे पितु निवेसनं गन्त्वा राहुलमाताय ओवादं दत्वा सेसजनस्सपि धम्मं कथेसि। पुनदिवसे नन्दकुमारस्स अभिसेकगेहपवेसनआवाहमङ्गलेसु वत्तमानेसु तस्स निवेसनं गन्त्वा कुमारं पत्तं गाहापेत्वा पब्बाजेतुं विहाराभिमुखो पायासि। नन्दकुमारं अभिसेकमङ्गलं न तथा पीळेसि, पत्तं आदाय गमनकाले पन जनपदकल्याणी उपरिपासादवरगता सीहपञ्जरं उग्घाटेत्वा ‘‘तुवटं खो, अय्यपुत्त, आगच्छेय्यासी’’ति यं वाचं निच्छारेसि। तं सुत्वा गेहसितछन्दरागवसेन ओलोकेन्तो पनेस सत्थरि गारवेन यथारुचिया निमित्तं गहेतुं नासक्खि, तेनस्स चित्तसन्तापो अहोसि। अथ नं ‘‘इमस्मिं ठाने निवत्तेस्सति, इमस्मिं ठाने निवत्तेस्सती’’ति चिन्तेन्तमेव सत्था विहारं नेत्वा पब्बाजेसि। पब्बजितोपि पटिबाहितुं असक्कोन्तो तुण्ही अहोसि। पब्बजितदिवसतो पट्ठाय पन जनपदकल्याणिया वुत्तवचनमेव सरति। अथस्स सा आगन्त्वा अविदूरे ठिता विय अहोसि। सो अनभिरतिया पीळितो थोकं ठानं गच्छति, तस्स गुम्बं वा गच्छं वा अतिक्कमन्तस्सेव दसबलो पुरतो ठितको विय अहोसि। सो अग्गिम्हि पक्खित्तं कुक्कुटपत्तं विय पटिनिवत्तित्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव पविसति।
Mahāsattopi sabbaññutaṃ patvā pavattitavaradhammacakko lokānuggahaṃ karonto rājagahato kapilavatthupuraṃ gantvā paṭhamadassaneneva pitaraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpesi. Punadivase pitu nivesanaṃ gantvā rāhulamātāya ovādaṃ datvā sesajanassapi dhammaṃ kathesi. Punadivase nandakumārassa abhisekagehapavesanaāvāhamaṅgalesu vattamānesu tassa nivesanaṃ gantvā kumāraṃ pattaṃ gāhāpetvā pabbājetuṃ vihārābhimukho pāyāsi. Nandakumāraṃ abhisekamaṅgalaṃ na tathā pīḷesi, pattaṃ ādāya gamanakāle pana janapadakalyāṇī uparipāsādavaragatā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā ‘‘tuvaṭaṃ kho, ayyaputta, āgaccheyyāsī’’ti yaṃ vācaṃ nicchāresi. Taṃ sutvā gehasitachandarāgavasena olokento panesa satthari gāravena yathāruciyā nimittaṃ gahetuṃ nāsakkhi, tenassa cittasantāpo ahosi. Atha naṃ ‘‘imasmiṃ ṭhāne nivattessati, imasmiṃ ṭhāne nivattessatī’’ti cintentameva satthā vihāraṃ netvā pabbājesi. Pabbajitopi paṭibāhituṃ asakkonto tuṇhī ahosi. Pabbajitadivasato paṭṭhāya pana janapadakalyāṇiyā vuttavacanameva sarati. Athassa sā āgantvā avidūre ṭhitā viya ahosi. So anabhiratiyā pīḷito thokaṃ ṭhānaṃ gacchati, tassa gumbaṃ vā gacchaṃ vā atikkamantasseva dasabalo purato ṭhitako viya ahosi. So aggimhi pakkhittaṃ kukkuṭapattaṃ viya paṭinivattitvā attano vasanaṭṭhānameva pavisati.
सत्था चिन्तेसि – ‘‘नन्दो अतिविय पमत्तो विहरति, अनभिरतिं वूपसमेतुं न सक्कोति, एतस्स चित्तनिब्बापनं कातुं वट्टती’’ति। ततो नं आह – ‘‘एहि, नन्द, देवचारिकं गच्छिस्सामा’’ति। भगवा कथाहं इद्धिमन्तेहि गन्तब्बट्ठानं गमिस्सामीति। त्वं केवलं गमनचित्तं उप्पादेहि, गन्त्वा पस्सिस्ससीति। सो दसबलस्स आनुभावेन तथागतेनेव सद्धिं देवचारिकं गन्त्वा सक्कस्स देवरञ्ञो निवेसनं ओलोकेत्वा पञ्च अच्छरासतानि अद्दस। सत्था नन्दत्थेरं सुभनिमित्तवसेन ता ओलोकेन्तं दिस्वा, ‘‘नन्द, इमा नु खो अच्छरा मनापा, अथ जनपदकल्याणी’’ति पुच्छि। भन्ते, जनपदकल्याणी इमा अच्छरा उपनिधाय कण्णनासच्छिन्नका मक्कटी विय खायतीति। नन्द, एवरूपा अच्छरा समणधम्मं करोन्तानं न दुल्लभाति। सचे मे, भन्ते भगवा, पाटिभोगो होति, अहं समणधम्मं करिस्सामीति। विस्सत्थो त्वं, नन्द, समणधम्मं करोहि। सचे ते सप्पटिसन्धिका कालकिरिया भविस्सति, अहं एतासं पटिलाभत्थाय पाटिभोगोति। इति सत्था यथारुचिया देवचारिकं चरित्वा जेतवनमेव पच्चागञ्छि।
Satthā cintesi – ‘‘nando ativiya pamatto viharati, anabhiratiṃ vūpasametuṃ na sakkoti, etassa cittanibbāpanaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Tato naṃ āha – ‘‘ehi, nanda, devacārikaṃ gacchissāmā’’ti. Bhagavā kathāhaṃ iddhimantehi gantabbaṭṭhānaṃ gamissāmīti. Tvaṃ kevalaṃ gamanacittaṃ uppādehi, gantvā passissasīti. So dasabalassa ānubhāvena tathāgateneva saddhiṃ devacārikaṃ gantvā sakkassa devarañño nivesanaṃ oloketvā pañca accharāsatāni addasa. Satthā nandattheraṃ subhanimittavasena tā olokentaṃ disvā, ‘‘nanda, imā nu kho accharā manāpā, atha janapadakalyāṇī’’ti pucchi. Bhante, janapadakalyāṇī imā accharā upanidhāya kaṇṇanāsacchinnakā makkaṭī viya khāyatīti. Nanda, evarūpā accharā samaṇadhammaṃ karontānaṃ na dullabhāti. Sace me, bhante bhagavā, pāṭibhogo hoti, ahaṃ samaṇadhammaṃ karissāmīti. Vissattho tvaṃ, nanda, samaṇadhammaṃ karohi. Sace te sappaṭisandhikā kālakiriyā bhavissati, ahaṃ etāsaṃ paṭilābhatthāya pāṭibhogoti. Iti satthā yathāruciyā devacārikaṃ caritvā jetavanameva paccāgañchi.
ततो पट्ठाय नन्दत्थेरो अच्छरानं हेतु रत्तिन्दिवं समणधम्मं करोति। सत्था भिक्खू आणापेसि – ‘‘तुम्हे नन्दस्स वसनट्ठाने ‘एको किर भिक्खु दसबलं पाटिभोगं कत्वा अच्छरानं हेतु समणधम्मं करोती’ति तत्थ तत्थ कथेन्ता विचरथा’’ति। ते सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा ‘‘भतको किरायस्मा नन्दो, उपक्कितको किरायस्मा नन्दो, अच्छरानं हेतु ब्रह्मचरियं चरति, भगवा किरस्स पाटिभोगो पञ्चन्नं अच्छरासतानं पटिलाभाय ककुटपादीन’’न्ति थेरस्स सवनूपचारे कथेन्ता विचरन्ति। नन्दत्थेरो तं कथं सुत्वा ‘‘इमे भिक्खू न अञ्ञं कथेन्ति, मं आरब्भ कथेन्ति, अयुत्तं मम कम्म’’न्ति पटिसङ्खानं उप्पादेत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। अथस्स अरहत्तपत्तक्खणेयेव अञ्ञतरा देवता भगवतो एतमत्थं आरोचेसि, सयम्पि भगवा अञ्ञासियेव। पुनदिवसे नन्दत्थेरो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एवमाह – ‘‘यं मे, भन्ते भगवा , पाटिभोगो पञ्चन्नं अच्छरासतानं पटिलाभाय ककुटपादीनं, मुञ्चामहं, भन्ते, भगवन्तं एतस्मा पटिस्सवा’’ति। एवं वत्थु (उदा॰ २२) समुट्ठितं । सत्था अपरभागे जेतवनविहारे विहरन्तो थेरं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tato paṭṭhāya nandatthero accharānaṃ hetu rattindivaṃ samaṇadhammaṃ karoti. Satthā bhikkhū āṇāpesi – ‘‘tumhe nandassa vasanaṭṭhāne ‘eko kira bhikkhu dasabalaṃ pāṭibhogaṃ katvā accharānaṃ hetu samaṇadhammaṃ karotī’ti tattha tattha kathentā vicarathā’’ti. Te satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā ‘‘bhatako kirāyasmā nando, upakkitako kirāyasmā nando, accharānaṃ hetu brahmacariyaṃ carati, bhagavā kirassa pāṭibhogo pañcannaṃ accharāsatānaṃ paṭilābhāya kakuṭapādīna’’nti therassa savanūpacāre kathentā vicaranti. Nandatthero taṃ kathaṃ sutvā ‘‘ime bhikkhū na aññaṃ kathenti, maṃ ārabbha kathenti, ayuttaṃ mama kamma’’nti paṭisaṅkhānaṃ uppādetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Athassa arahattapattakkhaṇeyeva aññatarā devatā bhagavato etamatthaṃ ārocesi, sayampi bhagavā aññāsiyeva. Punadivase nandatthero bhagavantaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘‘yaṃ me, bhante bhagavā , pāṭibhogo pañcannaṃ accharāsatānaṃ paṭilābhāya kakuṭapādīnaṃ, muñcāmahaṃ, bhante, bhagavantaṃ etasmā paṭissavā’’ti. Evaṃ vatthu (udā. 22) samuṭṭhitaṃ . Satthā aparabhāge jetavanavihāre viharanto theraṃ indriyesu guttadvārānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
महाकप्पिनत्थेरवत्थु
Mahākappinattheravatthu
२३१. नवमे भिक्खुओवादकानन्ति भिक्खू ओवदन्तानं महाकप्पिनत्थेरो अग्गोति दस्सेति। अयं किर थेरो एकसमोधानस्मिंयेव धम्मकथं कथेन्तो भिक्खुसहस्सं अरहत्तं पापेसि। तस्मा भिक्खुओवादकानं अग्गो नाम जातो।
231. Navame bhikkhuovādakānanti bhikkhū ovadantānaṃ mahākappinatthero aggoti dasseti. Ayaṃ kira thero ekasamodhānasmiṃyeva dhammakathaṃ kathento bhikkhusahassaṃ arahattaṃ pāpesi. Tasmā bhikkhuovādakānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलघरे निब्बत्तित्वा अपरभागे सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं भिक्खुओवादकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले बाराणसियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा पुरिससहस्सस्स गणजेट्ठको हुत्वा गब्भसहस्सपटिमण्डितं महापरिवेणं कारेसि। ते सब्बेपि जना यावजीवं कुसलं कत्वा कप्पिनउपासकं जेट्ठकं कत्वा सपुत्तदारा देवलोके निब्बत्ता। एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरिंसु।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulaghare nibbattitvā aparabhāge satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ bhikkhuovādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto kassapasammāsambuddhakāle bārāṇasiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā purisasahassassa gaṇajeṭṭhako hutvā gabbhasahassapaṭimaṇḍitaṃ mahāpariveṇaṃ kāresi. Te sabbepi janā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā kappinaupāsakaṃ jeṭṭhakaṃ katvā saputtadārā devaloke nibbattā. Ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsariṃsu.
अथ अम्हाकं सत्थु निब्बत्तितो पुरेतरमेव अयं कप्पिनो पच्चन्तदेसे कुक्कुटवतीनगरे राजगेहे पटिसन्धिं गण्हि, सेसपुरिसा तस्मिंयेव नगरे अमच्चकुलेसु निब्बत्तिंसु। तेसु कप्पिनकुमारो पितु अच्चयेन छत्तं उस्सापेत्वा महाकप्पिनराजा नाम जातो। पुब्बे कल्याणकम्मकरणकाले तस्स घरसामिनी इत्थी समानजातिके राजकुले निब्बत्तित्वा महाकप्पिनरञ्ञो अग्गमहेसी जाता, अनोजापुप्फसदिसवण्णताय पनस्सा अनोजादेवीत्वेव नामं अहोसि। महाकप्पिनराजापि सुतवित्तको अहोसि। सो पातोव उट्ठाय चतूहि द्वारेहि सीघं दूते पेसेसि – ‘‘यत्थ बहुस्सुते सुतधरे पस्सथ, ततो निवत्तित्वा मय्हं आरोचेथा’’ति।
Atha amhākaṃ satthu nibbattito puretarameva ayaṃ kappino paccantadese kukkuṭavatīnagare rājagehe paṭisandhiṃ gaṇhi, sesapurisā tasmiṃyeva nagare amaccakulesu nibbattiṃsu. Tesu kappinakumāro pitu accayena chattaṃ ussāpetvā mahākappinarājā nāma jāto. Pubbe kalyāṇakammakaraṇakāle tassa gharasāminī itthī samānajātike rājakule nibbattitvā mahākappinarañño aggamahesī jātā, anojāpupphasadisavaṇṇatāya panassā anojādevītveva nāmaṃ ahosi. Mahākappinarājāpi sutavittako ahosi. So pātova uṭṭhāya catūhi dvārehi sīghaṃ dūte pesesi – ‘‘yattha bahussute sutadhare passatha, tato nivattitvā mayhaṃ ārocethā’’ti.
तेन खो पन समयेन अम्हाकं सत्था लोके निब्बत्तित्वा सावत्थिं उपनिस्साय पटिवसति। तस्मिं काले सावत्थिनगरवासिनो वाणिजा सावत्थियं उट्ठानकभण्डं गहेत्वा, तं नगरं गन्त्वा, भण्डं पटिसामेत्वा, ‘‘राजानं पस्सिस्सामा’’ति पण्णाकारं गहेत्वा, राजकुलद्वारं गन्त्वा, ‘‘राजा उय्यानं गतो’’ति सुत्वा, उय्यानं गन्त्वा, द्वारे ठिता पटिहारकस्स आरोचयिंसु। अथ रञ्ञो निवेदि, ते राजा पक्कोसापेत्वा निय्यातितपण्णाकारे वन्दित्वा ठिते, ‘‘ताता, कुतो आगच्छथा’’ति पुच्छि। सावत्थितो, देवाति। कच्चि वो रट्ठं सुभिक्खं, धम्मिको राजाति? आम, देवाति। अत्थि पन तुम्हाकं देसे किञ्चि सासनन्ति? अत्थि देव, न पन सक्का उच्छिट्ठमुखेहि कथेतुन्ति। राजा सुवण्णभिङ्गारेन उदकं दापेसि। ते मुखं विक्खालेत्वा दसबलाभिमुखा अञ्जलिं पग्गहेत्वा, ‘‘देव, अम्हाकं देसे बुद्धरतनं नाम उप्पन्न’’न्ति आहंसु। रञ्ञो ‘‘बुद्धो’’ति वचने सुतमत्तेयेव सकलसरीरं फरमाना पीति उप्पज्जि। ततो ‘‘बुद्धोति, ताता, वदथा’’ति आह। बुद्धोति, देव, वदामाति। एवं तिक्खत्तुं वदापेत्वा ‘‘बुद्धोतिपदं अपरिमाणं, नास्स सक्का परिमाणं कातु’’न्ति तस्मिंयेव पदे पसन्नो सतसहस्सं दत्वा ‘‘अपरं किं सासन’’न्ति पुच्छि। देव धम्मरतनं नाम उप्पन्नन्ति। तम्पि सुत्वा तथेव तिक्खत्तुं पटिञ्ञं गहेत्वा अपरम्पि सतसहस्सं दत्वा पुन ‘‘अञ्ञं किं सासन’’न्ति पुच्छि। सङ्घरतनं देव उप्पन्नन्ति। तम्पि सुत्वा तथेव पटिञ्ञं गहेत्वा अपरम्पि सतसहस्सं दत्वा दिन्नभावं पण्णे लिखित्वा, ‘‘ताता, देविया सन्तिकं गच्छथा’’ति पेसेसि। तेसु गतेसु अमच्चे पुच्छि – ‘‘ताता, बुद्धो लोके उप्पन्नो, तुम्हे किं करिस्सथा’’ति? देव तुम्हे किं कत्तुकामाति? अहं पब्बजिस्सामीति। मयम्पि पब्बजिस्सामाति। ते सब्बेपि घरं वा कुटुम्बं वा अनपलोकेत्वा ये अस्से आरुय्ह गता तेहेव निक्खमिंसु।
Tena kho pana samayena amhākaṃ satthā loke nibbattitvā sāvatthiṃ upanissāya paṭivasati. Tasmiṃ kāle sāvatthinagaravāsino vāṇijā sāvatthiyaṃ uṭṭhānakabhaṇḍaṃ gahetvā, taṃ nagaraṃ gantvā, bhaṇḍaṃ paṭisāmetvā, ‘‘rājānaṃ passissāmā’’ti paṇṇākāraṃ gahetvā, rājakuladvāraṃ gantvā, ‘‘rājā uyyānaṃ gato’’ti sutvā, uyyānaṃ gantvā, dvāre ṭhitā paṭihārakassa ārocayiṃsu. Atha rañño nivedi, te rājā pakkosāpetvā niyyātitapaṇṇākāre vanditvā ṭhite, ‘‘tātā, kuto āgacchathā’’ti pucchi. Sāvatthito, devāti. Kacci vo raṭṭhaṃ subhikkhaṃ, dhammiko rājāti? Āma, devāti. Atthi pana tumhākaṃ dese kiñci sāsananti? Atthi deva, na pana sakkā ucchiṭṭhamukhehi kathetunti. Rājā suvaṇṇabhiṅgārena udakaṃ dāpesi. Te mukhaṃ vikkhāletvā dasabalābhimukhā añjaliṃ paggahetvā, ‘‘deva, amhākaṃ dese buddharatanaṃ nāma uppanna’’nti āhaṃsu. Rañño ‘‘buddho’’ti vacane sutamatteyeva sakalasarīraṃ pharamānā pīti uppajji. Tato ‘‘buddhoti, tātā, vadathā’’ti āha. Buddhoti, deva, vadāmāti. Evaṃ tikkhattuṃ vadāpetvā ‘‘buddhotipadaṃ aparimāṇaṃ, nāssa sakkā parimāṇaṃ kātu’’nti tasmiṃyeva pade pasanno satasahassaṃ datvā ‘‘aparaṃ kiṃ sāsana’’nti pucchi. Deva dhammaratanaṃ nāma uppannanti. Tampi sutvā tatheva tikkhattuṃ paṭiññaṃ gahetvā aparampi satasahassaṃ datvā puna ‘‘aññaṃ kiṃ sāsana’’nti pucchi. Saṅgharatanaṃ deva uppannanti. Tampi sutvā tatheva paṭiññaṃ gahetvā aparampi satasahassaṃ datvā dinnabhāvaṃ paṇṇe likhitvā, ‘‘tātā, deviyā santikaṃ gacchathā’’ti pesesi. Tesu gatesu amacce pucchi – ‘‘tātā, buddho loke uppanno, tumhe kiṃ karissathā’’ti? Deva tumhe kiṃ kattukāmāti? Ahaṃ pabbajissāmīti. Mayampi pabbajissāmāti. Te sabbepi gharaṃ vā kuṭumbaṃ vā anapaloketvā ye asse āruyha gatā teheva nikkhamiṃsu.
वाणिजा अनोजादेविया सन्तिकं गन्त्वा पण्णं दस्सेसुं। सा तं वाचेत्वा ‘‘रञ्ञा तुम्हाकं बहू कहापणा दिन्ना, किं तुम्हेहि कतं, ताता’’ति पुच्छि। पियसासनं, देवि, आनीतन्ति। अम्हेपि सक्का, ताता, सुणापेतुन्ति? सक्का, देवि, उच्छिट्ठमुखेहि पन वत्तुं न सक्काति। सा सुवण्णभिङ्गारेन उदकं दापेसि। ते मुखं विक्खालेत्वा रञ्ञो आरोचितनियामेनेव आरोचेसुं। सापि तं सुत्वा उप्पन्नपामोज्जा तेनेव नयेन एकेकस्मिं पदे तिक्खत्तुं पटिञ्ञं गहेत्वा पटिञ्ञागणनाय तीणि तीणि कत्वा नव सतसहस्सानि अदासि। वाणिजा सब्बानिपि द्वादस सतसहस्सानि लभिंसु। अथ ने ‘‘राजा कहं, ताता’’ति पुच्छि। पब्बजिस्सामीति निक्खन्तो, देवीति। ‘‘तेन हि, ताता, तुम्हे गच्छथा’’ति ते उय्योजेत्वा रञ्ञा सद्धिं गतानं अमच्चानं मातुगामे पक्कोसापेत्वा ‘‘तुम्हे अत्तनो सामिकानं गतट्ठानं जानाथ अम्मा’’ति पुच्छि। जानाम, अय्ये, रञ्ञा सद्धिं उय्यानकीळं गताति। आम, अम्मा गता, तत्थ पन गन्त्वा ‘‘बुद्धो उप्पन्नो, धम्मो उप्पन्नो, सङ्घो उप्पन्नो’’ति सुत्वा ‘‘दसबलस्स सन्तिके पब्बजिस्सामा’’ति गता, तुम्हे किं करिस्सथाति? तुम्हे पन, अय्ये, किं कत्तुकामाति? ‘‘अहं पब्बजिस्सामि, न तेहि वन्तवमनं जिव्हग्गे ठपेय्यन्ति। ‘‘यदि एवं, मयम्पि पब्बजिस्सामा’’ति सब्बापि रथे योजेत्वा निक्खमिंसु।
Vāṇijā anojādeviyā santikaṃ gantvā paṇṇaṃ dassesuṃ. Sā taṃ vācetvā ‘‘raññā tumhākaṃ bahū kahāpaṇā dinnā, kiṃ tumhehi kataṃ, tātā’’ti pucchi. Piyasāsanaṃ, devi, ānītanti. Amhepi sakkā, tātā, suṇāpetunti? Sakkā, devi, ucchiṭṭhamukhehi pana vattuṃ na sakkāti. Sā suvaṇṇabhiṅgārena udakaṃ dāpesi. Te mukhaṃ vikkhāletvā rañño ārocitaniyāmeneva ārocesuṃ. Sāpi taṃ sutvā uppannapāmojjā teneva nayena ekekasmiṃ pade tikkhattuṃ paṭiññaṃ gahetvā paṭiññāgaṇanāya tīṇi tīṇi katvā nava satasahassāni adāsi. Vāṇijā sabbānipi dvādasa satasahassāni labhiṃsu. Atha ne ‘‘rājā kahaṃ, tātā’’ti pucchi. Pabbajissāmīti nikkhanto, devīti. ‘‘Tena hi, tātā, tumhe gacchathā’’ti te uyyojetvā raññā saddhiṃ gatānaṃ amaccānaṃ mātugāme pakkosāpetvā ‘‘tumhe attano sāmikānaṃ gataṭṭhānaṃ jānātha ammā’’ti pucchi. Jānāma, ayye, raññā saddhiṃ uyyānakīḷaṃ gatāti. Āma, ammā gatā, tattha pana gantvā ‘‘buddho uppanno, dhammo uppanno, saṅgho uppanno’’ti sutvā ‘‘dasabalassa santike pabbajissāmā’’ti gatā, tumhe kiṃ karissathāti? Tumhe pana, ayye, kiṃ kattukāmāti? ‘‘Ahaṃ pabbajissāmi, na tehi vantavamanaṃ jivhagge ṭhapeyyanti. ‘‘Yadi evaṃ, mayampi pabbajissāmā’’ti sabbāpi rathe yojetvā nikkhamiṃsu.
राजापि अमच्चसहस्सेहि सद्धिं गङ्गातीरं पापुणि, तस्मिं समये गङ्गा पूरा होति। अथ नं दिस्वा ‘‘अयं गङ्गा पूरा होति चण्डमच्छाकिण्णा, अम्हेहि च सद्धिं आगता दासा वा मनुस्सा वा नत्थि, ये नो नावं वा उळुम्पं वा कत्वा ददेय्युं। एतस्स पन सत्थु गुणा नाम हेट्ठा अवीचितो उपरि याव भवग्गा पत्थटा। सचे एस सत्था सम्मासम्बुद्धो, इमेसं अस्सानं खुरपिट्ठानि मा तेमेन्तू’’ति उदकपिट्ठेन अस्से पक्खन्दापेसुं। एकस्स अस्सस्सापि खुरपिट्ठमत्तं न तेमि, राजमग्गेन गच्छन्ता विय परतीरं पत्वा परतो अञ्ञं महानदिं पापुणिंसु। ‘‘दुतिया किन्नमा’’ति पुच्छि। नीलवाहिनी नाम गम्भीरतोपि पुथुलतोपि अड्ढयोजनमत्ता देवाति। तत्थ अञ्ञा सच्चकिरिया नत्थि, ताय एव सच्चकिरियाय तम्पि अड्ढयोजनवित्थारं नदिं अतिक्कमिंसु। अथ ततियं चन्दभागं नाम महानदिं पत्वा तम्पि ताय एव सच्चकिरियाय अतिक्कमिंसु।
Rājāpi amaccasahassehi saddhiṃ gaṅgātīraṃ pāpuṇi, tasmiṃ samaye gaṅgā pūrā hoti. Atha naṃ disvā ‘‘ayaṃ gaṅgā pūrā hoti caṇḍamacchākiṇṇā, amhehi ca saddhiṃ āgatā dāsā vā manussā vā natthi, ye no nāvaṃ vā uḷumpaṃ vā katvā dadeyyuṃ. Etassa pana satthu guṇā nāma heṭṭhā avīcito upari yāva bhavaggā patthaṭā. Sace esa satthā sammāsambuddho, imesaṃ assānaṃ khurapiṭṭhāni mā tementū’’ti udakapiṭṭhena asse pakkhandāpesuṃ. Ekassa assassāpi khurapiṭṭhamattaṃ na temi, rājamaggena gacchantā viya paratīraṃ patvā parato aññaṃ mahānadiṃ pāpuṇiṃsu. ‘‘Dutiyā kinnamā’’ti pucchi. Nīlavāhinī nāma gambhīratopi puthulatopi aḍḍhayojanamattā devāti. Tattha aññā saccakiriyā natthi, tāya eva saccakiriyāya tampi aḍḍhayojanavitthāraṃ nadiṃ atikkamiṃsu. Atha tatiyaṃ candabhāgaṃ nāma mahānadiṃ patvā tampi tāya eva saccakiriyāya atikkamiṃsu.
सत्थापि तंदिवसं पच्चूससमये महाकरुणासमापत्तितो वुट्ठाय लोकं ओलोकेन्तो ‘‘अज्ज महाकप्पिनो तियोजनसतिकं रज्जं पहाय अमच्चसहस्सपरिवारो मम सन्तिके पब्बजितुं आगच्छती’’ति दिस्वा ‘‘मया तेसं पच्चुग्गमनं कातुं युत्त’’न्ति पातोव सरीरपटिजग्गनं कत्वा भिक्खुसङ्घपरिवारो सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो सयमेव पत्तचीवरं गहेत्वा आकासे उप्पतित्वा चन्दभागाय तीरे तेसं उत्तरणतित्थअभिमुखट्ठाने महानिग्रोधरुक्खो अत्थि, तत्थ पल्लङ्केन निसीदित्वा परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा छब्बण्णबुद्धरस्मियो विस्सज्जेसि। ते तेन तित्थेन उत्तरन्ता बुद्धरस्मियो इतो चितो च धावन्तियो ओलोकेत्वा दसबलस्स पुण्णचन्दसस्सिरिकं मुखं दिस्वा ‘‘यं सत्थारं उद्दिस्स मयं पब्बजिता, अद्धा सो एसो’’ति दस्सनेनेव निट्ठं गन्त्वा दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय ओणमित्वा वन्दमाना आगम्म सत्थारं वन्दिंसु। राजा गोप्फकेसु गहेत्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि सद्धिं अमच्चसहस्सेन। सत्था तेसं धम्मकथं कथेसि। देसनापरियोसाने सब्बेव अरहत्ते पतिट्ठाय सत्थारं पब्बज्जं याचिंसु। सत्था ‘‘पुब्बे इमे चीवरदानस्स दिन्नत्ता अत्तनो पत्तचीवरानि गहेत्वाव आगता’’ति सुवण्णवण्णं हत्थं पसारेत्वा ‘‘एथ भिक्खवो, स्वाक्खातो धम्मो, चरथ ब्रह्मचरियं सम्मा दुक्खस्स अन्तकिरियाया’’ति आह। साव तेसं आयस्मन्तानं पब्बज्जा च उपसम्पदा च अहोसि, वस्ससट्ठिकत्थेरा विय सत्थारं परिवारयिंसु।
Satthāpi taṃdivasaṃ paccūsasamaye mahākaruṇāsamāpattito vuṭṭhāya lokaṃ olokento ‘‘ajja mahākappino tiyojanasatikaṃ rajjaṃ pahāya amaccasahassaparivāro mama santike pabbajituṃ āgacchatī’’ti disvā ‘‘mayā tesaṃ paccuggamanaṃ kātuṃ yutta’’nti pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā bhikkhusaṅghaparivāro sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto sayameva pattacīvaraṃ gahetvā ākāse uppatitvā candabhāgāya tīre tesaṃ uttaraṇatitthaabhimukhaṭṭhāne mahānigrodharukkho atthi, tattha pallaṅkena nisīditvā parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā chabbaṇṇabuddharasmiyo vissajjesi. Te tena titthena uttarantā buddharasmiyo ito cito ca dhāvantiyo oloketvā dasabalassa puṇṇacandasassirikaṃ mukhaṃ disvā ‘‘yaṃ satthāraṃ uddissa mayaṃ pabbajitā, addhā so eso’’ti dassaneneva niṭṭhaṃ gantvā diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya oṇamitvā vandamānā āgamma satthāraṃ vandiṃsu. Rājā gopphakesu gahetvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi saddhiṃ amaccasahassena. Satthā tesaṃ dhammakathaṃ kathesi. Desanāpariyosāne sabbeva arahatte patiṭṭhāya satthāraṃ pabbajjaṃ yāciṃsu. Satthā ‘‘pubbe ime cīvaradānassa dinnattā attano pattacīvarāni gahetvāva āgatā’’ti suvaṇṇavaṇṇaṃ hatthaṃ pasāretvā ‘‘etha bhikkhavo, svākkhāto dhammo, caratha brahmacariyaṃ sammā dukkhassa antakiriyāyā’’ti āha. Sāva tesaṃ āyasmantānaṃ pabbajjā ca upasampadā ca ahosi, vassasaṭṭhikattherā viya satthāraṃ parivārayiṃsu.
अनोजापि देवी रथसहस्सपरिवारा गङ्गातीरं पत्वा रञ्ञो अत्थाय आभतं नावं वा उळुम्पं वा अदिस्वा अत्तनो ब्यत्तताय चिन्तेसि – ‘‘राजा सच्चकिरियं कत्वा गतो भविस्सति, सो पन सत्था न केवलं तेसंयेव अत्थाय निब्बत्तो, सचे सो सत्था सम्मासम्बुद्धो, अम्हाकं रथा मा उदके निमुज्जिंसू’’ति उदकपिट्ठेन रथे पक्खन्दापेसि। रथानं नेमिवट्टिमत्तम्पि न तेमि। दुतियनदिम्पि ततियनदिम्पि तेनेव सच्चकारेन उत्तरि। उत्तरमाना एव च निग्रोधरुक्खमूले सत्थारं अद्दस। सत्थापि ‘‘इमासं अत्तनो सामिके पस्सन्तीनं छन्दरागो उप्पज्जित्वा मग्गफलानं अन्तरायं करेय्य, धम्मं सोतुं च न सक्खिस्सन्ती’’ति। यथा अञ्ञमञ्ञं न पस्सन्ति, तथा अकासि। ता सब्बापि तित्थतो उत्तरित्वा दसबलं वन्दित्वा निसीदिंसु। सत्था तासं धम्मकथं कथेसि। देसनापरियोसाने सब्बा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय अञ्ञमञ्ञं पस्सिंसु। सत्था ‘‘उप्पलवण्णा आगच्छतू’’ति चिन्तेसि। थेरी आगन्त्वा सब्बा पब्बाजेत्वा आदाय भिक्खुनिउपस्सयं गता, सत्था भिक्खुसहस्सं गहेत्वा आकासेन जेतवनं अगमासि।
Anojāpi devī rathasahassaparivārā gaṅgātīraṃ patvā rañño atthāya ābhataṃ nāvaṃ vā uḷumpaṃ vā adisvā attano byattatāya cintesi – ‘‘rājā saccakiriyaṃ katvā gato bhavissati, so pana satthā na kevalaṃ tesaṃyeva atthāya nibbatto, sace so satthā sammāsambuddho, amhākaṃ rathā mā udake nimujjiṃsū’’ti udakapiṭṭhena rathe pakkhandāpesi. Rathānaṃ nemivaṭṭimattampi na temi. Dutiyanadimpi tatiyanadimpi teneva saccakārena uttari. Uttaramānā eva ca nigrodharukkhamūle satthāraṃ addasa. Satthāpi ‘‘imāsaṃ attano sāmike passantīnaṃ chandarāgo uppajjitvā maggaphalānaṃ antarāyaṃ kareyya, dhammaṃ sotuṃ ca na sakkhissantī’’ti. Yathā aññamaññaṃ na passanti, tathā akāsi. Tā sabbāpi titthato uttaritvā dasabalaṃ vanditvā nisīdiṃsu. Satthā tāsaṃ dhammakathaṃ kathesi. Desanāpariyosāne sabbā sotāpattiphale patiṭṭhāya aññamaññaṃ passiṃsu. Satthā ‘‘uppalavaṇṇā āgacchatū’’ti cintesi. Therī āgantvā sabbā pabbājetvā ādāya bhikkhuniupassayaṃ gatā, satthā bhikkhusahassaṃ gahetvā ākāsena jetavanaṃ agamāsi.
अथायं महाकप्पिनत्थेरो अत्तनो किच्चं मत्थकप्पत्तं ञत्वा अप्पोस्सुक्को हुत्वा फलसमापत्तिसुखेन वीतिनामेन्तो अरञ्ञगतोपि रुक्खमूलगतोपि सुञ्ञागारगतोपि ‘‘अहो सुखं अहो सुख’’न्ति अभिण्हं उदानं उदानेसि। भिक्खू कथं उप्पादेसुं ‘‘कप्पिनत्थेरो रज्जसुखं अनुस्सरन्तो उदानं उदानेती’’ति। ते तथागतस्स आरोचेसुं। भगवा ‘‘मम पुत्तो मग्गसुखं फलसुखं आरब्भ उदानं उदानेसी’’ति वत्वा धम्मपदे इमं गाथमाह –
Athāyaṃ mahākappinatthero attano kiccaṃ matthakappattaṃ ñatvā appossukko hutvā phalasamāpattisukhena vītināmento araññagatopi rukkhamūlagatopi suññāgāragatopi ‘‘aho sukhaṃ aho sukha’’nti abhiṇhaṃ udānaṃ udānesi. Bhikkhū kathaṃ uppādesuṃ ‘‘kappinatthero rajjasukhaṃ anussaranto udānaṃ udānetī’’ti. Te tathāgatassa ārocesuṃ. Bhagavā ‘‘mama putto maggasukhaṃ phalasukhaṃ ārabbha udānaṃ udānesī’’ti vatvā dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘धम्मपीति सुखं सेति, विप्पसन्नेन चेतसा।
‘‘Dhammapīti sukhaṃ seti, vippasannena cetasā;
अरियप्पवेदिते धम्मे, सदा रमति पण्डितो’’ति॥ (ध॰ प॰ ७९)।
Ariyappavedite dhamme, sadā ramati paṇḍito’’ti. (dha. pa. 79);
अथेकदिवसं सत्था तस्स अन्तेवासिकभिक्खुसहस्सं आमन्तेत्वा आह – ‘‘कच्चि वो, भिक्खवे, आचरियो धम्मं देसेती’’ति। न भगवा देसेति, अप्पोस्सुक्को दिट्ठधम्मसुखविहारं अनुयुत्तो विहरति, कस्सचि ओवादमत्तम्पि न देतीति। सत्था तं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं, कप्पिन, अन्तेवासिकानं ओवादमत्तम्पि न देसी’’ति? सच्चं भगवाति। ब्राह्मण, मा एवं करि, अज्ज पट्ठाय अन्तेवासिकानं धम्मं देसेहीति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति थेरो सत्थु कथं सिरवरेन सम्पटिच्छित्वा एकसमोधानेयेव समणसहस्सस्स धम्मं देसेत्वा सब्बे अरहत्तं पापेसि। अपरभागे सत्था सङ्घमज्झे निसिन्नो पटिपाटिया थेरे ठानन्तरेसु ठपेन्तो महाकप्पिनत्थेरं भिक्खुओवादकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Athekadivasaṃ satthā tassa antevāsikabhikkhusahassaṃ āmantetvā āha – ‘‘kacci vo, bhikkhave, ācariyo dhammaṃ desetī’’ti. Na bhagavā deseti, appossukko diṭṭhadhammasukhavihāraṃ anuyutto viharati, kassaci ovādamattampi na detīti. Satthā taṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, kappina, antevāsikānaṃ ovādamattampi na desī’’ti? Saccaṃ bhagavāti. Brāhmaṇa, mā evaṃ kari, ajja paṭṭhāya antevāsikānaṃ dhammaṃ desehīti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti thero satthu kathaṃ siravarena sampaṭicchitvā ekasamodhāneyeva samaṇasahassassa dhammaṃ desetvā sabbe arahattaṃ pāpesi. Aparabhāge satthā saṅghamajjhe nisinno paṭipāṭiyā there ṭhānantaresu ṭhapento mahākappinattheraṃ bhikkhuovādakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सागतत्थेरवत्थु
Sāgatattheravatthu
२३२. दसमे तेजोधातुकुसलानन्ति तेजोधातुं समापज्जितुं कुसलानं सागतत्थेरो अग्गोति दस्सेति। अयञ्हि थेरो तेजोधातुसमापत्तिया अम्बतित्थनागस्स तेजसा तेजं परियादियित्वा तं नागं निब्बिसेवनं अकासि। तस्मा तेजोधातुकुसलानं अग्गो नाम जातो।
232. Dasame tejodhātukusalānanti tejodhātuṃ samāpajjituṃ kusalānaṃ sāgatatthero aggoti dasseti. Ayañhi thero tejodhātusamāpattiyā ambatitthanāgassa tejasā tejaṃ pariyādiyitvā taṃ nāgaṃ nibbisevanaṃ akāsi. Tasmā tejodhātukusalānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा अपरभागे सत्थुधम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं तेजोधातुकुसलानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति, सागतमाणवोतिस्स नामं अकंसु। सो अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेत्वा तत्थ वसीभावं पापुणि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā aparabhāge satthudhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ tejodhātukusalānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti, sāgatamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. So aparabhāge satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā aṭṭha samāpattiyo nibbattetvā tattha vasībhāvaṃ pāpuṇi.
अथेकदिवसं सत्था चारिकं चरमानो कोसम्बिनगरसमीपं अगमासि। तेन च समयेन नदीतित्थे पोराणकनाविकस्स बहू आगन्तुकगमिका वेरिनो हुत्वा तं पोथेत्वा मारयिंसु। सो विरुद्धेन चित्तेन पत्थनं पट्ठपेत्वा तस्मिंयेव तित्थे महानुभावो नागराजा हुत्वा निब्बत्तो। सो विरुद्धचित्तत्ता अकालेयेव वस्सापेति, काले पन न वस्सापेति, सस्सानि न सम्मा सम्पज्जन्ति। सकलरट्ठवासिनो च तस्स वूपसमनत्थं अनुसंवच्छरं बलिकम्मं करोन्ति, वसनत्थाय चस्स एकं गेहं अकंसु। सत्थापि तेनेव तित्थेन उत्तरित्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो ‘‘तस्मिंयेव पदेसे रत्तिं वसिस्सामी’’ति अगमासि।
Athekadivasaṃ satthā cārikaṃ caramāno kosambinagarasamīpaṃ agamāsi. Tena ca samayena nadītitthe porāṇakanāvikassa bahū āgantukagamikā verino hutvā taṃ pothetvā mārayiṃsu. So viruddhena cittena patthanaṃ paṭṭhapetvā tasmiṃyeva titthe mahānubhāvo nāgarājā hutvā nibbatto. So viruddhacittattā akāleyeva vassāpeti, kāle pana na vassāpeti, sassāni na sammā sampajjanti. Sakalaraṭṭhavāsino ca tassa vūpasamanatthaṃ anusaṃvaccharaṃ balikammaṃ karonti, vasanatthāya cassa ekaṃ gehaṃ akaṃsu. Satthāpi teneva titthena uttaritvā bhikkhusaṅghaparivuto ‘‘tasmiṃyeva padese rattiṃ vasissāmī’’ti agamāsi.
अथायं थेरो ‘‘चण्डो किरेत्थ नागराजा’’ति सुत्वा ‘‘इमं नागराजानं दमेत्वा निब्बिसेवनं कत्वा सत्थु वसनट्ठानं परियादेतुं वट्टती’’ति नागराजस्स वसनट्ठानं पविसित्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा निसीदि। नागो कुज्झित्वा ‘‘कोनामायं मुण्डको मय्हं वसनट्ठानं पविसित्वा निसिन्नो’’ति धूपायि, थेरो उत्तरितरं धूपायि। नागो, पज्जलि, थेरोपि उत्तरितरं पज्जलित्वा तस्स तेजं परियादियि। सो ‘‘महन्तो वतायं भिक्खू’’ति थेरस्स पादमूले निपतित्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हाकं सरणं गच्छामी’’ति आह। मय्हं सरणगमनकिच्चं नत्थि, दसबलस्स सरणं गच्छाति। सो ‘‘साधू’’ति सरणगतो हुत्वा ततो पट्ठाय न कञ्चि विहेठेति, देवम्पि सम्मा वस्सापेति, सस्सानि सम्मा सम्पज्जन्ति।
Athāyaṃ thero ‘‘caṇḍo kirettha nāgarājā’’ti sutvā ‘‘imaṃ nāgarājānaṃ dametvā nibbisevanaṃ katvā satthu vasanaṭṭhānaṃ pariyādetuṃ vaṭṭatī’’ti nāgarājassa vasanaṭṭhānaṃ pavisitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Nāgo kujjhitvā ‘‘konāmāyaṃ muṇḍako mayhaṃ vasanaṭṭhānaṃ pavisitvā nisinno’’ti dhūpāyi, thero uttaritaraṃ dhūpāyi. Nāgo, pajjali, theropi uttaritaraṃ pajjalitvā tassa tejaṃ pariyādiyi. So ‘‘mahanto vatāyaṃ bhikkhū’’ti therassa pādamūle nipatitvā, ‘‘bhante, tumhākaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti āha. Mayhaṃ saraṇagamanakiccaṃ natthi, dasabalassa saraṇaṃ gacchāti. So ‘‘sādhū’’ti saraṇagato hutvā tato paṭṭhāya na kañci viheṭheti, devampi sammā vassāpeti, sassāni sammā sampajjanti.
कोसम्बिवासिनो ‘‘अय्येन किर सागतेन अम्बतित्थकनागो दमितो’’ति सुत्वा सत्थु आगमनं उदिक्खमाना दसबलस्स महासक्कारं सज्जयिंसु। ते दसबलस्स महासक्कारं कत्वा छब्बग्गियानं वचनेन सब्बगेहेसु कापोतिकं पसन्नं पटियादेत्वा पुनदिवसे सागतत्थेरस्स पिण्डाय चरन्तस्स गेहे गेहे थोकं थोकं अदंसु। थेरो अपञ्ञत्ते सिक्खापदे मनुस्सेहि याचियमानो गेहे गेहे थोकं थोकं पिवित्वा अविदूरं गन्त्वाव अनाहारिकभावेन सतिं विस्सज्जेत्वा सङ्कारट्ठाने पति।
Kosambivāsino ‘‘ayyena kira sāgatena ambatitthakanāgo damito’’ti sutvā satthu āgamanaṃ udikkhamānā dasabalassa mahāsakkāraṃ sajjayiṃsu. Te dasabalassa mahāsakkāraṃ katvā chabbaggiyānaṃ vacanena sabbagehesu kāpotikaṃ pasannaṃ paṭiyādetvā punadivase sāgatattherassa piṇḍāya carantassa gehe gehe thokaṃ thokaṃ adaṃsu. Thero apaññatte sikkhāpade manussehi yāciyamāno gehe gehe thokaṃ thokaṃ pivitvā avidūraṃ gantvāva anāhārikabhāvena satiṃ vissajjetvā saṅkāraṭṭhāne pati.
सत्था कतभत्तकिच्चो निक्खमन्तो तं दिस्वा गाहापेत्वा विहारं गन्त्वा विगरहित्वा सिक्खापदं पञ्ञापेसि। सो पुनदिवसे सतिं लभित्वा अत्तना कतकारणं सुत्वा अच्चयं देसेत्वा दसबलं खमापेत्वा उप्पन्नसंवेगो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। एवं वत्थु विनये समुट्ठितं। तं तत्थ आगतनयेनेव वित्थारतो वेदितब्बं। अपरभागे पन सत्था जेतवने महाविहारे निसीदित्वा पटिपाटिया थेरे ठानन्तरेसु ठपेन्तो सागतत्थेरं तेजोधातुकुसलानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Satthā katabhattakicco nikkhamanto taṃ disvā gāhāpetvā vihāraṃ gantvā vigarahitvā sikkhāpadaṃ paññāpesi. So punadivase satiṃ labhitvā attanā katakāraṇaṃ sutvā accayaṃ desetvā dasabalaṃ khamāpetvā uppannasaṃvego vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Evaṃ vatthu vinaye samuṭṭhitaṃ. Taṃ tattha āgatanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Aparabhāge pana satthā jetavane mahāvihāre nisīditvā paṭipāṭiyā there ṭhānantaresu ṭhapento sāgatattheraṃ tejodhātukusalānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
राधत्थेरवत्थु
Rādhattheravatthu
२३३. एकादसमे पटिभानेय्यकानन्ति सत्थु धम्मदेसनापटिभानस्स पच्चयभूतानं पटिभानजनकानं भिक्खूनं राधत्थेरो अग्गोति दस्सेति। थेरस्स हि दिट्ठिसमुदाचारञ्च ओकप्पनियसद्धञ्च आगम्म दसबलस्स नवनवा धम्मदेसना पटिभाति। तस्मा थेरो पटिभानेय्यकानं अग्गो नाम जातो।
233. Ekādasame paṭibhāneyyakānanti satthu dhammadesanāpaṭibhānassa paccayabhūtānaṃ paṭibhānajanakānaṃ bhikkhūnaṃ rādhatthero aggoti dasseti. Therassa hi diṭṭhisamudācārañca okappaniyasaddhañca āgamma dasabalassa navanavā dhammadesanā paṭibhāti. Tasmā thero paṭibhāneyyakānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं पटिभानेय्यकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं तथागतं परिचरित्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे ब्राह्मणकुले पटिसन्धिं गण्हि, राधमाणवोतिस्स नामं अकंसु।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattitvā aparabhāge satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ paṭibhāneyyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ tathāgataṃ paricaritvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare brāhmaṇakule paṭisandhiṃ gaṇhi, rādhamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu.
सो महल्लककाले अत्तनो पुत्तदारेन अबहुमतो ‘‘पब्बजित्वा कालं वीतिनामेस्सामी’’ति विहारं गन्त्वा थेरे पब्बज्जं याचि। ‘‘जिण्णो महल्लकब्राह्मणो’’ति न कोचि पब्बाजेतुं इच्छि। अथेकदिवसं ब्राह्मणो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था तस्स उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा कथं समुट्ठापेतुकामो ‘‘किं, ब्राह्मण, पुत्तदारा तं पटिजग्गन्ती’’ति? कुतो, भो गोतम, पटिजग्गनं, महल्लकोति मं बहि नीहरिंसु। किं पन ते, ब्राह्मण, पब्बजितुं न वट्टतीति? को मं, भो गोतम, पब्बाजेस्सति, महल्लकभावेन मं न कोचि इच्छतीति। सत्था सारिपुत्तत्थेरस्स सञ्ञं अदासि। थेरो सत्थु वचनं सिरसा सम्पटिच्छित्वा राधब्राह्मणं पब्बाजेत्वा चिन्तेसि – ‘‘सत्था इमं ब्राह्मणं सादरेन पब्बजापेसि, न खो मे एतं अनादरेन परिहरितुं वट्टती’’ति राधत्थेरं आदाय गामकावासं अगमासि। तत्रस्स अधुना पब्बजितत्ता किच्छलाभिस्स थेरो अत्तनो पत्तं आवासं देति, अत्तनो पत्तं पणीतपिण्डपातम्पि तस्सेव दत्वा सयं पिण्डाय चरति। राधत्थेरो सेनासनसप्पायञ्च भोजनसप्पायञ्च लभित्वा सारिपुत्तत्थेरस्स सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि।
So mahallakakāle attano puttadārena abahumato ‘‘pabbajitvā kālaṃ vītināmessāmī’’ti vihāraṃ gantvā there pabbajjaṃ yāci. ‘‘Jiṇṇo mahallakabrāhmaṇo’’ti na koci pabbājetuṃ icchi. Athekadivasaṃ brāhmaṇo satthu santikaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā tassa upanissayasampattiṃ disvā kathaṃ samuṭṭhāpetukāmo ‘‘kiṃ, brāhmaṇa, puttadārā taṃ paṭijaggantī’’ti? Kuto, bho gotama, paṭijagganaṃ, mahallakoti maṃ bahi nīhariṃsu. Kiṃ pana te, brāhmaṇa, pabbajituṃ na vaṭṭatīti? Ko maṃ, bho gotama, pabbājessati, mahallakabhāvena maṃ na koci icchatīti. Satthā sāriputtattherassa saññaṃ adāsi. Thero satthu vacanaṃ sirasā sampaṭicchitvā rādhabrāhmaṇaṃ pabbājetvā cintesi – ‘‘satthā imaṃ brāhmaṇaṃ sādarena pabbajāpesi, na kho me etaṃ anādarena pariharituṃ vaṭṭatī’’ti rādhattheraṃ ādāya gāmakāvāsaṃ agamāsi. Tatrassa adhunā pabbajitattā kicchalābhissa thero attano pattaṃ āvāsaṃ deti, attano pattaṃ paṇītapiṇḍapātampi tasseva datvā sayaṃ piṇḍāya carati. Rādhatthero senāsanasappāyañca bhojanasappāyañca labhitvā sāriputtattherassa santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi.
अथ नं थेरो गहेत्वा दसबलं पस्सितुं आगतो। सत्था जानन्तोव पुच्छि – ‘‘यो ते मया , सारिपुत्त, निस्सितको दिन्नो, कीदिसं तस्स, न उक्कण्ठती’’ति? भन्ते, सासने अभिरमितभिक्खु नाम एवरूपो भवेय्याति। अथायस्मतो सारिपुत्तस्स ‘‘सारिपुत्तत्थेरो कतञ्ञू कतवेदी’’ति सङ्घमज्झे कथा उदपादि। तं सुत्वा सत्था भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अनच्छरियं, भिक्खवे, सारिपुत्तस्स इदानि कतञ्ञूकतवेदिता, सो अतीते अहेतुकपटिसन्धियं निब्बत्तोपि कतञ्ञूकतवेदीयेव अहोसी’’ति। कतरस्मिं काले भगवाति?
Atha naṃ thero gahetvā dasabalaṃ passituṃ āgato. Satthā jānantova pucchi – ‘‘yo te mayā , sāriputta, nissitako dinno, kīdisaṃ tassa, na ukkaṇṭhatī’’ti? Bhante, sāsane abhiramitabhikkhu nāma evarūpo bhaveyyāti. Athāyasmato sāriputtassa ‘‘sāriputtatthero kataññū katavedī’’ti saṅghamajjhe kathā udapādi. Taṃ sutvā satthā bhikkhū āmantesi – ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, sāriputtassa idāni kataññūkataveditā, so atīte ahetukapaṭisandhiyaṃ nibbattopi kataññūkatavedīyeva ahosī’’ti. Katarasmiṃ kāle bhagavāti?
अतीते, भिक्खवे, पब्बतपादम्हि पञ्चसतमत्ता वड्ढकिपुरिसा महाअरञ्ञं पविसित्वा दब्बसम्भारे छिन्दित्वा महाउळुम्पं बन्धित्वा नदिया ओतारेन्ति। अथेको हत्थिनागो एकस्मिं विसमट्ठाने सोण्डाय साखं गण्हन्तो साखाभङ्गवेगं सन्धारेतुं असक्कोन्तो तिखिणखाणुके पादेन अवत्थासि, पादो विद्धो, दुक्खवेदना वत्तन्ति। सो गमनं अभिनीहरितुं असक्कोन्तो तत्थेव निपज्जि। सो कतिपाहच्चयेन ते वड्ढकी अत्तनो समीपेन गच्छन्ते दिस्वा ‘‘इमे निस्सायाहं जीवितं लभिस्सामी’’ति तेसं अनुपदं अगमासि। ते निवत्तित्वा हत्थिं दिस्वा भीता पलायन्ति। सो तेसं पलायनभावं ञत्वा अट्ठासि, पुन ठितकाले अनुबन्धि।
Atīte, bhikkhave, pabbatapādamhi pañcasatamattā vaḍḍhakipurisā mahāaraññaṃ pavisitvā dabbasambhāre chinditvā mahāuḷumpaṃ bandhitvā nadiyā otārenti. Atheko hatthināgo ekasmiṃ visamaṭṭhāne soṇḍāya sākhaṃ gaṇhanto sākhābhaṅgavegaṃ sandhāretuṃ asakkonto tikhiṇakhāṇuke pādena avatthāsi, pādo viddho, dukkhavedanā vattanti. So gamanaṃ abhinīharituṃ asakkonto tattheva nipajji. So katipāhaccayena te vaḍḍhakī attano samīpena gacchante disvā ‘‘ime nissāyāhaṃ jīvitaṃ labhissāmī’’ti tesaṃ anupadaṃ agamāsi. Te nivattitvā hatthiṃ disvā bhītā palāyanti. So tesaṃ palāyanabhāvaṃ ñatvā aṭṭhāsi, puna ṭhitakāle anubandhi.
वड्ढकिजेट्ठको चिन्तेसि – ‘‘अयं हत्थि अम्हेसु तिट्ठन्तेसु अनुबन्धति, पलायन्तेसु तिट्ठति, भविस्सति तत्थ कारण’’न्ति। सब्बे तं तं रुक्खं आरुय्ह तस्स आगमनं पटिमानेन्ता निसीदिंसु। सो तेसं सन्तिकं आगन्त्वा अत्तनो पादं दस्सेन्तो परिवत्तेत्वा निपज्जि। तदा वड्ढकीनं सञ्ञा उदपादि – ‘‘गिलानभावेन, भो, एस आगच्छति, न अञ्ञेन कारणेना’’ति तस्स सन्तिकं गन्त्वा पादे पविट्ठखाणुकं दिस्वा ‘‘इमिना कारणेन एस आगतो’’ति तिखिणवासिया खाणुककोटियं ओधिं दत्वा दळ्हाय रज्जुया बन्धित्वा कड्ढित्वा नीहरिंसु। अथस्स वणमुखं पीळेत्वा पुब्बलोहितं नीहरित्वा कसावोदकेन धोवित्वा अत्तनो जाननभेसज्जं मक्खेत्वा नचिरस्सेव फासुकं अकंसु।
Vaḍḍhakijeṭṭhako cintesi – ‘‘ayaṃ hatthi amhesu tiṭṭhantesu anubandhati, palāyantesu tiṭṭhati, bhavissati tattha kāraṇa’’nti. Sabbe taṃ taṃ rukkhaṃ āruyha tassa āgamanaṃ paṭimānentā nisīdiṃsu. So tesaṃ santikaṃ āgantvā attano pādaṃ dassento parivattetvā nipajji. Tadā vaḍḍhakīnaṃ saññā udapādi – ‘‘gilānabhāvena, bho, esa āgacchati, na aññena kāraṇenā’’ti tassa santikaṃ gantvā pāde paviṭṭhakhāṇukaṃ disvā ‘‘iminā kāraṇena esa āgato’’ti tikhiṇavāsiyā khāṇukakoṭiyaṃ odhiṃ datvā daḷhāya rajjuyā bandhitvā kaḍḍhitvā nīhariṃsu. Athassa vaṇamukhaṃ pīḷetvā pubbalohitaṃ nīharitvā kasāvodakena dhovitvā attano jānanabhesajjaṃ makkhetvā nacirasseva phāsukaṃ akaṃsu.
हत्थिनागो गिलाना वुट्ठितो चिन्तेसि – ‘‘इमे मय्हं बहुपकारा, इमे मया निस्साय जीवितं लद्धं, मया इमेसं कतञ्ञुना कतवेदिना भवितुं वट्टती’’ति अत्तनो वसनट्ठानं गन्त्वा सेतं गन्धहत्थिपोतकं आनेसि। वड्ढकिनो हत्थिपोतकं दिस्वा ‘‘अम्हाकं हत्थी पुत्तम्पि गहेत्वा आगतो’’ति अतिविय तुट्ठचित्ता अहेसुं। हत्थिनागो चिन्तेसि – ‘‘मयि तिट्ठन्ते ‘किं नु खो अयं आगतो’ति मम आगतकारणं न जानिस्सन्ती’’ति ठितट्ठानतो पक्कामि। हत्थिपोतको पितु पच्छतो पच्छतो अनुपायासि। हत्थिनागो तस्स आगतभावं ञत्वा निवत्तनत्थाय सद्दसञ्ञं अदासि। सो पितु कथं सुत्वा निवत्तित्वा वड्ढकीनं सन्तिकं गतो। वड्ढकिनो ‘‘इमं हत्थिपोतकं अम्हाकं दातुं आगतो भविस्सति एसो’’ति ञत्वा ‘‘अम्हाकं सन्तिके तया कत्तब्बकिच्चं नत्थि, पितु सन्तिकंयेव गच्छा’’ति पहिणिंसु। हत्थिनागो यावततियं अत्तनो सन्तिकं आगतम्पि पुन वड्ढकीनंयेव समीपं पेसेसि। ततो पट्ठाय वड्ढकिनो हत्थिपोतकं अत्तनो सन्तिके कत्वा पटिजग्गन्ति। भोजनकाले एकेकं भत्तपिण्डं देन्ति, भत्तं तस्स यावदत्थं अहोसि। सो वड्ढकीहि अन्तोगहने कोट्टितं दब्बसम्भारं आहरित्वा अङ्गणट्ठाने रासिं करोति। एतेनेव नियामेन अञ्ञम्पि उपकारकम्मं करोति।
Hatthināgo gilānā vuṭṭhito cintesi – ‘‘ime mayhaṃ bahupakārā, ime mayā nissāya jīvitaṃ laddhaṃ, mayā imesaṃ kataññunā katavedinā bhavituṃ vaṭṭatī’’ti attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā setaṃ gandhahatthipotakaṃ ānesi. Vaḍḍhakino hatthipotakaṃ disvā ‘‘amhākaṃ hatthī puttampi gahetvā āgato’’ti ativiya tuṭṭhacittā ahesuṃ. Hatthināgo cintesi – ‘‘mayi tiṭṭhante ‘kiṃ nu kho ayaṃ āgato’ti mama āgatakāraṇaṃ na jānissantī’’ti ṭhitaṭṭhānato pakkāmi. Hatthipotako pitu pacchato pacchato anupāyāsi. Hatthināgo tassa āgatabhāvaṃ ñatvā nivattanatthāya saddasaññaṃ adāsi. So pitu kathaṃ sutvā nivattitvā vaḍḍhakīnaṃ santikaṃ gato. Vaḍḍhakino ‘‘imaṃ hatthipotakaṃ amhākaṃ dātuṃ āgato bhavissati eso’’ti ñatvā ‘‘amhākaṃ santike tayā kattabbakiccaṃ natthi, pitu santikaṃyeva gacchā’’ti pahiṇiṃsu. Hatthināgo yāvatatiyaṃ attano santikaṃ āgatampi puna vaḍḍhakīnaṃyeva samīpaṃ pesesi. Tato paṭṭhāya vaḍḍhakino hatthipotakaṃ attano santike katvā paṭijagganti. Bhojanakāle ekekaṃ bhattapiṇḍaṃ denti, bhattaṃ tassa yāvadatthaṃ ahosi. So vaḍḍhakīhi antogahane koṭṭitaṃ dabbasambhāraṃ āharitvā aṅgaṇaṭṭhāne rāsiṃ karoti. Eteneva niyāmena aññampi upakārakammaṃ karoti.
सत्था इमं कारणं आहरित्वा पुब्बेपि सारिपुत्तस्स कतञ्ञूकतवेदिभावं दीपेति। सारिपुत्तत्थेरो हि तदा महाहत्थी अहोसि, अट्ठुप्पत्तियं आगतो ओस्सट्ठवीरियो भिक्खु हत्थिपोतको अहोसि। संयुत्तनिकायं पन पत्वा सकलं राधसंयुत्तं, धम्मपदे च –
Satthā imaṃ kāraṇaṃ āharitvā pubbepi sāriputtassa kataññūkatavedibhāvaṃ dīpeti. Sāriputtatthero hi tadā mahāhatthī ahosi, aṭṭhuppattiyaṃ āgato ossaṭṭhavīriyo bhikkhu hatthipotako ahosi. Saṃyuttanikāyaṃ pana patvā sakalaṃ rādhasaṃyuttaṃ, dhammapade ca –
‘‘निधीनंव पवत्तारं, यं पस्से वज्जदस्सिनं।
‘‘Nidhīnaṃva pavattāraṃ, yaṃ passe vajjadassinaṃ;
निग्गय्हवादिं मेधाविं, तादिसं पण्डितं भजे।
Niggayhavādiṃ medhāviṃ, tādisaṃ paṇḍitaṃ bhaje;
तादिसं भजमानस्स, सेय्यो होति न पापियो’’ति॥ (ध॰ प॰ ७६) –
Tādisaṃ bhajamānassa, seyyo hoti na pāpiyo’’ti. (dha. pa. 76) –
गाथा थेरस्स धम्मदेसना नाम। अपरभागे पन सत्था पटिपाटिया थेरे ठानन्तरेसु ठपेन्तो राधत्थेरं पटिभानेय्यकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Gāthā therassa dhammadesanā nāma. Aparabhāge pana satthā paṭipāṭiyā there ṭhānantaresu ṭhapento rādhattheraṃ paṭibhāneyyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
मोघराजत्थेरवत्थु
Mogharājattheravatthu
२३४. द्वादसमे लूखचीवरधरानन्ति लूखचीवरं धारेन्तानं मोघराजा अग्गोति दस्सेति। अयं हि थेरो सत्थलूखं सुत्तलूखं रजनलूखन्ति तिविधेनपि लूखेन समन्नागतं पंसुकूलं धारेसि। तस्मा लूखचीवरधरानं अग्गो नाम जातो।
234. Dvādasame lūkhacīvaradharānanti lūkhacīvaraṃ dhārentānaṃ mogharājā aggoti dasseti. Ayaṃ hi thero satthalūkhaṃ suttalūkhaṃ rajanalūkhanti tividhenapi lūkhena samannāgataṃ paṃsukūlaṃ dhāresi. Tasmā lūkhacīvaradharānaṃ aggo nāma jāto.
तस्स पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथा – अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा निब्बत्ति, ततो अपरभागे सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं लूखचीवरधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपदसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव कट्ठवाहननगरे अमच्चगेहे पटिसन्धिं गण्हि। अपरभागे वयप्पत्तो कट्ठवाहनराजानं उपट्ठहन्तो अमच्चट्ठानं लभि।
Tassa pañhakamme ayamanupubbikathā – ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā nibbatti, tato aparabhāge satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto kassapadasabalassa nibbattito puretarameva kaṭṭhavāhananagare amaccagehe paṭisandhiṃ gaṇhi. Aparabhāge vayappatto kaṭṭhavāhanarājānaṃ upaṭṭhahanto amaccaṭṭhānaṃ labhi.
तस्मिं काले कस्सपदसबलो लोके उप्पज्जि। कट्ठवाहनराजा ‘‘बुद्धो किर लोके उप्पन्नो’’ति सुत्वा तं पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘तात, बुद्धो किर लोके उप्पन्नो, इमं पच्चन्तनगरं एकप्पहारेनेव उभोहि अम्हेहि तुच्छं कातुं न सक्का, त्वं ताव मज्झिमदेसं गन्त्वा बुद्धस्स उप्पन्नभावं ञत्वा दसबलं इमं नगरं आनेही’’ति पुरिससहस्सेन सद्धिं पेसेसि। सो अनुपुब्बेन सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मकथं सुत्वा पटिलद्धसद्धो तत्थेव पब्बजित्वा वीसति वस्ससहस्सानि समणधम्मं अकासि। तेन सद्धिं गतपुरिसा पन सब्बेपि निवत्तित्वा पुन रञ्ञो सन्तिकं आगता।
Tasmiṃ kāle kassapadasabalo loke uppajji. Kaṭṭhavāhanarājā ‘‘buddho kira loke uppanno’’ti sutvā taṃ pakkosāpetvā āha – ‘‘tāta, buddho kira loke uppanno, imaṃ paccantanagaraṃ ekappahāreneva ubhohi amhehi tucchaṃ kātuṃ na sakkā, tvaṃ tāva majjhimadesaṃ gantvā buddhassa uppannabhāvaṃ ñatvā dasabalaṃ imaṃ nagaraṃ ānehī’’ti purisasahassena saddhiṃ pesesi. So anupubbena satthu santikaṃ gantvā dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaddho tattheva pabbajitvā vīsati vassasahassāni samaṇadhammaṃ akāsi. Tena saddhiṃ gatapurisā pana sabbepi nivattitvā puna rañño santikaṃ āgatā.
अयं थेरो परिपुण्णसीलो कालं कत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं दसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव सावत्थियं ब्राह्मणकुले पटिसन्धिं गण्हि, मोघराजमाणवोतिस्स नामं अकंसु। कट्ठवाहनराजापि कस्सपस्स भगवतो अधिकारकम्मं कत्वा एकं बुद्धन्तरं सपरिवारो देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं दसबलस्स निब्बत्तितो पुरेतरमेव सावत्थियं पुरोहितगेहे पटिसन्धिं गण्हि, बावरिमाणवोतिस्स नामं अकंसु। सो अपरेन समयेन तयो वेदे उग्गण्हित्वा सोळसन्नं माणवकसहस्सानं सिप्पं वाचेन्तो चरति। अथस्स पसेनदिकोसलरञ्ञो काले पितु अच्चयेन पुरोहितट्ठानं अदंसु। तदा अयम्पि मोघराजमाणवो बावरिब्राह्मणस्स सन्तिके सिप्पं गण्हाति।
Ayaṃ thero paripuṇṇasīlo kālaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ dasabalassa nibbattito puretarameva sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule paṭisandhiṃ gaṇhi, mogharājamāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. Kaṭṭhavāhanarājāpi kassapassa bhagavato adhikārakammaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ saparivāro devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ dasabalassa nibbattito puretarameva sāvatthiyaṃ purohitagehe paṭisandhiṃ gaṇhi, bāvarimāṇavotissa nāmaṃ akaṃsu. So aparena samayena tayo vede uggaṇhitvā soḷasannaṃ māṇavakasahassānaṃ sippaṃ vācento carati. Athassa pasenadikosalarañño kāle pitu accayena purohitaṭṭhānaṃ adaṃsu. Tadā ayampi mogharājamāṇavo bāvaribrāhmaṇassa santike sippaṃ gaṇhāti.
अथेकदिवसं बावरिब्राह्मणो रहोगतो अत्तनो सिप्पे सारं ओलोकेन्तो सम्परायिकं सारं अदिस्वा ‘‘एकं पब्बज्जं पब्बजित्वा सम्परायिकं गवेसेस्सामी’’ति कोसलराजानं उपसङ्कमित्वा अत्तनो पब्बज्जं अनुजानापेसि। सो तेन अनुञ्ञातो सोळसहि माणवकसहस्सेहि परिवुतो पब्बज्जत्थाय निक्खमि। कोसलराजापि तेन सद्धिंयेव एकं अमच्चं कहापणसहस्सं दत्वा पेसेसि – ‘‘यस्मिं ठाने आचरियो पब्बजति, तत्रस्स वसनट्ठानं गहेत्वा देथा’’ति। बावरिब्राह्मणो फासुकट्ठानं ओलोकेन्तो मज्झिमदेसतो पटिक्कम्म अस्सकरञ्ञो च मुळ्हकरञ्ञो च सीमन्तरे गोधावरितीरे अत्तनो वसनट्ठानं कारेसि।
Athekadivasaṃ bāvaribrāhmaṇo rahogato attano sippe sāraṃ olokento samparāyikaṃ sāraṃ adisvā ‘‘ekaṃ pabbajjaṃ pabbajitvā samparāyikaṃ gavesessāmī’’ti kosalarājānaṃ upasaṅkamitvā attano pabbajjaṃ anujānāpesi. So tena anuññāto soḷasahi māṇavakasahassehi parivuto pabbajjatthāya nikkhami. Kosalarājāpi tena saddhiṃyeva ekaṃ amaccaṃ kahāpaṇasahassaṃ datvā pesesi – ‘‘yasmiṃ ṭhāne ācariyo pabbajati, tatrassa vasanaṭṭhānaṃ gahetvā dethā’’ti. Bāvaribrāhmaṇo phāsukaṭṭhānaṃ olokento majjhimadesato paṭikkamma assakarañño ca muḷhakarañño ca sīmantare godhāvaritīre attano vasanaṭṭhānaṃ kāresi.
अथेको पुरिसो जटिलानं दस्सनाय गतो तेसं सन्तके भूमिट्ठाने तेहि अनुञ्ञातो अत्तनो वसनट्ठानं अकासि। तेन कतं दिस्वा अपरं कुलसतं गेहसतं कारेसि। ते सब्बेपि सन्निपतित्वा ‘‘मयं अय्यानं सन्तके भूमिभागे वसाम, मुधा वसितुं न कारणं, सुखवासं वो दस्सामा’’ति एकेको एकेकं कहापणं बावरिब्राह्मणस्स वसनट्ठाने ठपेसि। सब्बेहिपि आभतकहापणा सतसहस्समत्ता अहेसुं। बावरिब्राह्मणो ‘‘किमत्थं एते आभता’’ति आह। सुखवासदानत्थाय, भन्तेति। सचाहं हिरञ्ञसुवण्णेन अत्थिको अस्सं, अहं महन्तं धनरासिं पहाय न पब्बजेय्यं। तुम्हाकं कहापणे गण्हित्वा गच्छथाति। अम्हेहि अय्यस्स परिच्चत्तं न पुन गण्हाम, अनुसंवच्छरं पन एतेनेव नियामेन आहरिस्साम, इमे गहेत्वा अय्यो दानं देतूति। ब्राह्मणो अधिवासेत्वा कपणद्धिकवणिब्बकयाचकानं दानमुखे निय्यातेसि। तस्स अपरापरं दायकभावो सकलजम्बुदीपे पञ्ञायित्थ।
Atheko puriso jaṭilānaṃ dassanāya gato tesaṃ santake bhūmiṭṭhāne tehi anuññāto attano vasanaṭṭhānaṃ akāsi. Tena kataṃ disvā aparaṃ kulasataṃ gehasataṃ kāresi. Te sabbepi sannipatitvā ‘‘mayaṃ ayyānaṃ santake bhūmibhāge vasāma, mudhā vasituṃ na kāraṇaṃ, sukhavāsaṃ vo dassāmā’’ti ekeko ekekaṃ kahāpaṇaṃ bāvaribrāhmaṇassa vasanaṭṭhāne ṭhapesi. Sabbehipi ābhatakahāpaṇā satasahassamattā ahesuṃ. Bāvaribrāhmaṇo ‘‘kimatthaṃ ete ābhatā’’ti āha. Sukhavāsadānatthāya, bhanteti. Sacāhaṃ hiraññasuvaṇṇena atthiko assaṃ, ahaṃ mahantaṃ dhanarāsiṃ pahāya na pabbajeyyaṃ. Tumhākaṃ kahāpaṇe gaṇhitvā gacchathāti. Amhehi ayyassa pariccattaṃ na puna gaṇhāma, anusaṃvaccharaṃ pana eteneva niyāmena āharissāma, ime gahetvā ayyo dānaṃ detūti. Brāhmaṇo adhivāsetvā kapaṇaddhikavaṇibbakayācakānaṃ dānamukhe niyyātesi. Tassa aparāparaṃ dāyakabhāvo sakalajambudīpe paññāyittha.
ततो कालिङ्गरट्ठे दुन्निविट्ठे नाम गामे जूजकब्राह्मणस्स वंसे जातब्राह्मणस्स ब्राह्मणी उट्ठाय समुट्ठाय ब्राह्मणं चोदेति – ‘‘बावरी, किर दानं देति, गन्त्वा ततो हिरञ्ञसुवण्णं आहरा’’ति। सो ताय चोदियमानो सण्ठातुं असक्कोन्तो बावरिस्स सन्तिकं गच्छमानो बावरिम्हि दानं दत्वा पण्णसालं पविसित्वा निपज्जित्वा दानं अनुस्सरमाने गतो। गन्त्वा च ‘‘दानं मे, ब्राह्मण, देहि, दानं मे, ब्राह्मण, देही’’ति आह। अकाले त्वं, ब्राह्मण, आगतो, सम्पत्तयाचकानं मे दिन्नं, इदानि कहापणं नत्थीति। न मय्हं, ब्राह्मण, बहूहि कहापणेहि अत्थो, तव एत्तकं दानं ददन्तस्स न सक्का कहापणेहि विना भवितुं, मय्हं पञ्च कहापणसतानि देहीति। ब्राह्मण, पञ्चपि सतानि नत्थि, पुन दानकाले सम्पत्ते लभिस्ससीति। किं पनाहं तव दानकाले आगमिस्सामीति? बावरिब्राह्मणस्स पण्णसालद्वारे वालुकं थूपं कत्वा समन्ततो रत्तवण्णानि पुप्फानि विकिरित्वा मन्तं जप्पेन्तो विय ओट्ठे चालेत्वा चालेत्वा ‘‘मुद्धा फलतु सत्तधा’’ति वदति।
Tato kāliṅgaraṭṭhe dunniviṭṭhe nāma gāme jūjakabrāhmaṇassa vaṃse jātabrāhmaṇassa brāhmaṇī uṭṭhāya samuṭṭhāya brāhmaṇaṃ codeti – ‘‘bāvarī, kira dānaṃ deti, gantvā tato hiraññasuvaṇṇaṃ āharā’’ti. So tāya codiyamāno saṇṭhātuṃ asakkonto bāvarissa santikaṃ gacchamāno bāvarimhi dānaṃ datvā paṇṇasālaṃ pavisitvā nipajjitvā dānaṃ anussaramāne gato. Gantvā ca ‘‘dānaṃ me, brāhmaṇa, dehi, dānaṃ me, brāhmaṇa, dehī’’ti āha. Akāle tvaṃ, brāhmaṇa, āgato, sampattayācakānaṃ me dinnaṃ, idāni kahāpaṇaṃ natthīti. Na mayhaṃ, brāhmaṇa, bahūhi kahāpaṇehi attho, tava ettakaṃ dānaṃ dadantassa na sakkā kahāpaṇehi vinā bhavituṃ, mayhaṃ pañca kahāpaṇasatāni dehīti. Brāhmaṇa, pañcapi satāni natthi, puna dānakāle sampatte labhissasīti. Kiṃ panāhaṃ tava dānakāle āgamissāmīti? Bāvaribrāhmaṇassa paṇṇasāladvāre vālukaṃ thūpaṃ katvā samantato rattavaṇṇāni pupphāni vikiritvā mantaṃ jappento viya oṭṭhe cāletvā cāletvā ‘‘muddhā phalatu sattadhā’’ti vadati.
बावरिब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘अयं महातपो तपचारं गण्हित्वा चरणब्राह्मणको मय्हं सत्तदिवसमत्थके ‘सत्तधा मुद्धा फालतू’ति वदति, मय्हञ्च इमस्स दातब्बानि पञ्च कहापणसतानि नत्थि, एकंसेन मं एस घातेस्सती’’ति। एवं तस्मिं सोकसल्लसमप्पिते निपन्ने रत्तिभागसमनन्तरे अनन्तरत्तभावे बावरिस्स माता देवता हुत्वा निब्बत्ति। सा पुत्तस्स सोकसल्लसमप्पितभावं दिस्वा आगन्त्वा आह – ‘‘तात , एस मुद्धं वा मुद्धफालनं वा न जानाति, त्वम्पि लोके बुद्धानं उप्पन्नभावं न जानासि। सचे ते संसयो अत्थि, सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पुच्छ, सो ते एतं कारणं कथेस्सती’’ति। ब्राह्मणो देवताय कथं सुतकालतो पट्ठाय अस्सासं लभित्वा पुनदिवसे उट्ठिते अरुणे सब्बेव अन्तेवासिके पक्कोसित्वा, ‘‘ताता, बुद्धो किर लोके उप्पन्नो, तुम्हे सीघं गन्त्वा ‘बुद्धो वा नो वा’ति ञत्वा आगन्त्वा मय्हं आरोचेथ, अहं सत्थु सन्तिकं गमिस्सामि। अपिच खो पन मय्हं महल्लकभावेन जीवितन्तरायो दुज्जानो, तुम्हे तस्स सन्तिकं गन्त्वा इमिना च इमिना च नियामेन पञ्हे पुच्छथा’’ति मुद्धफालनपञ्हं नाम अभिसङ्खरित्वा अदासि।
Bāvaribrāhmaṇo cintesi – ‘‘ayaṃ mahātapo tapacāraṃ gaṇhitvā caraṇabrāhmaṇako mayhaṃ sattadivasamatthake ‘sattadhā muddhā phālatū’ti vadati, mayhañca imassa dātabbāni pañca kahāpaṇasatāni natthi, ekaṃsena maṃ esa ghātessatī’’ti. Evaṃ tasmiṃ sokasallasamappite nipanne rattibhāgasamanantare anantarattabhāve bāvarissa mātā devatā hutvā nibbatti. Sā puttassa sokasallasamappitabhāvaṃ disvā āgantvā āha – ‘‘tāta , esa muddhaṃ vā muddhaphālanaṃ vā na jānāti, tvampi loke buddhānaṃ uppannabhāvaṃ na jānāsi. Sace te saṃsayo atthi, satthu santikaṃ gantvā puccha, so te etaṃ kāraṇaṃ kathessatī’’ti. Brāhmaṇo devatāya kathaṃ sutakālato paṭṭhāya assāsaṃ labhitvā punadivase uṭṭhite aruṇe sabbeva antevāsike pakkositvā, ‘‘tātā, buddho kira loke uppanno, tumhe sīghaṃ gantvā ‘buddho vā no vā’ti ñatvā āgantvā mayhaṃ ārocetha, ahaṃ satthu santikaṃ gamissāmi. Apica kho pana mayhaṃ mahallakabhāvena jīvitantarāyo dujjāno, tumhe tassa santikaṃ gantvā iminā ca iminā ca niyāmena pañhe pucchathā’’ti muddhaphālanapañhaṃ nāma abhisaṅkharitvā adāsi.
ततो चिन्तेसि – ‘‘सब्बे इमे माणवा पण्डिता, सत्थु धम्मकथं सुत्वा अत्तनो किच्चे मत्थकं पत्ते पुन मय्हं सन्तिकं आगच्छेय्युं वा नो वा’’ति। अथ अत्तनो भागिनेय्यस्स अजितमाणवस्स नाम सञ्ञं अदासि – ‘‘त्वं पन एकन्तेनेव मम सन्तिकं आगन्तुं अरहसि, तया पटिलद्धगुणं आगन्त्वा मय्हं कथेय्यासी’’ति। अथ ते सोळससहस्सजटिला अजितमाणवं जेट्ठकं कत्वा सोळसहि जेट्ठन्तेवासिकेहि सद्धिं ‘‘सत्थारं पञ्हं पुच्छिस्सामा’’ति चारिकं चरन्ता गतगतट्ठाने, ‘‘अय्या, कहं गच्छथ, कहं गच्छथा’’ति पुच्छिता ‘‘दसबलस्स सन्तिकं पञ्हं पुच्छितुं गच्छामा’’ति कोटितो पट्ठाय परिसं संकड्ढन्ता अनेकयोजनसतं मग्गं गता। सत्था ‘‘तेसं आगमनदिवसे अञ्ञस्स ओकासो न भविस्सति, इदं इमिस्सा परिसाय अनुच्छविकट्ठान’’न्ति गन्त्वा पासाणचेतिये पिट्ठिपासाणे निसीदि। सो अजितमाणवोपि सपरिसो तं पिट्ठिपासाणं आरुय्ह सत्थु सरीरसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘अयं पुरिसो इमस्मिं लोके विवटच्छदो बुद्धो भविस्सती’’ति अत्तनो आचरियेन पहिते पञ्हे मनसा पुच्छन्तोव गतो।
Tato cintesi – ‘‘sabbe ime māṇavā paṇḍitā, satthu dhammakathaṃ sutvā attano kicce matthakaṃ patte puna mayhaṃ santikaṃ āgaccheyyuṃ vā no vā’’ti. Atha attano bhāgineyyassa ajitamāṇavassa nāma saññaṃ adāsi – ‘‘tvaṃ pana ekanteneva mama santikaṃ āgantuṃ arahasi, tayā paṭiladdhaguṇaṃ āgantvā mayhaṃ katheyyāsī’’ti. Atha te soḷasasahassajaṭilā ajitamāṇavaṃ jeṭṭhakaṃ katvā soḷasahi jeṭṭhantevāsikehi saddhiṃ ‘‘satthāraṃ pañhaṃ pucchissāmā’’ti cārikaṃ carantā gatagataṭṭhāne, ‘‘ayyā, kahaṃ gacchatha, kahaṃ gacchathā’’ti pucchitā ‘‘dasabalassa santikaṃ pañhaṃ pucchituṃ gacchāmā’’ti koṭito paṭṭhāya parisaṃ saṃkaḍḍhantā anekayojanasataṃ maggaṃ gatā. Satthā ‘‘tesaṃ āgamanadivase aññassa okāso na bhavissati, idaṃ imissā parisāya anucchavikaṭṭhāna’’nti gantvā pāsāṇacetiye piṭṭhipāsāṇe nisīdi. So ajitamāṇavopi sapariso taṃ piṭṭhipāsāṇaṃ āruyha satthu sarīrasampattiṃ disvā ‘‘ayaṃ puriso imasmiṃ loke vivaṭacchado buddho bhavissatī’’ti attano ācariyena pahite pañhe manasā pucchantova gato.
तंदिवसं तस्मिं ठाने सम्पत्तपरिसा द्वादसयोजनिका अहोसि। तेसं सोळसन्नं अन्तेवासिकानं अन्तरे मोघराजमाणवो ‘‘अहं सब्बेहि पण्डिततरो’’ति मानत्थद्धो, तस्स एतदहोसि – ‘‘अयं अजितमाणवो सब्बेसं जेट्ठको, एतस्स पठमतरं मम पञ्हं पुच्छितुं न युत्त’’न्ति । तस्स लज्जायन्तो पठमतरं पञ्हं अपुच्छित्वा तेन पुच्छिते दुतियो हुत्वा सत्थारं पञ्हं पुच्छि। सत्था ‘‘मानत्थद्धो मोघराजमाणवा, न तावस्स ञाणं परिपाकं गच्छति, अस्स मानं निवारितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा आह – ‘‘तिट्ठ त्वं, मोघराज, अञ्ञे ताव पञ्हे पुच्छन्तू’’ति। सो सत्थु सन्तिका अपसादं लभित्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं एत्तकं कालं मया पण्डिततरो नाम नत्थीति विचरामि, बुद्धा च नाम अजानित्वा न कथेन्ति। सत्थारा मम पुच्छाय दोसो दिट्ठो भविस्सती’’ति तुण्ही अहोसि। सो अट्ठहि जनेहि पटिपाटिया पञ्हे पुच्छिते अधिवासेतुं असक्कोन्तो नवमो हुत्वा पुन उट्ठासि। पुनपि नं सत्था अपसादेसि।
Taṃdivasaṃ tasmiṃ ṭhāne sampattaparisā dvādasayojanikā ahosi. Tesaṃ soḷasannaṃ antevāsikānaṃ antare mogharājamāṇavo ‘‘ahaṃ sabbehi paṇḍitataro’’ti mānatthaddho, tassa etadahosi – ‘‘ayaṃ ajitamāṇavo sabbesaṃ jeṭṭhako, etassa paṭhamataraṃ mama pañhaṃ pucchituṃ na yutta’’nti . Tassa lajjāyanto paṭhamataraṃ pañhaṃ apucchitvā tena pucchite dutiyo hutvā satthāraṃ pañhaṃ pucchi. Satthā ‘‘mānatthaddho mogharājamāṇavā, na tāvassa ñāṇaṃ paripākaṃ gacchati, assa mānaṃ nivārituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā āha – ‘‘tiṭṭha tvaṃ, mogharāja, aññe tāva pañhe pucchantū’’ti. So satthu santikā apasādaṃ labhitvā cintesi – ‘‘ahaṃ ettakaṃ kālaṃ mayā paṇḍitataro nāma natthīti vicarāmi, buddhā ca nāma ajānitvā na kathenti. Satthārā mama pucchāya doso diṭṭho bhavissatī’’ti tuṇhī ahosi. So aṭṭhahi janehi paṭipāṭiyā pañhe pucchite adhivāsetuṃ asakkonto navamo hutvā puna uṭṭhāsi. Punapi naṃ satthā apasādesi.
सो पुनपि तुण्ही हुत्वा ‘‘सङ्घनवको दानि भवितुं न सक्खिस्सामी’’ति पञ्चदसमो हुत्वा पञ्हं पुच्छि। अथ सत्था ञाणस्स परिपाकभावं ञत्वा पञ्हं कथेसि। सो देसनापरियोसाने अत्तनो परिवारेन जटिलसहस्सेन सद्धिं अरहत्तं पापुणि। इमिनाव नियामेन सेसानिपि पन्नरस जटिलसहस्सानि अरहत्तं पापुणिंसु। सब्बेपि इद्धिमयपत्तचीवरधरा एहिभिक्खूव अहेसुं। सेसजना पन न कथियन्ति। अयं मोघराजत्थेरो ततो पट्ठाय तीहि लूखेहि समन्नागतं चीवरं धारेति। एवं पारायने (सु॰ नि॰ ९८२ आदयो) वत्थु समुट्ठितं। सत्था पन अपरभागे जेतवने निसिन्नो थेरे पटिपाटिया ठानन्तरेसु ठपेन्तो मोघराजत्थेरं इमस्मिं सासने लूखचीवरधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं लूखचीवरधरानं यदिदं मोघराजा’’ति आह।
So punapi tuṇhī hutvā ‘‘saṅghanavako dāni bhavituṃ na sakkhissāmī’’ti pañcadasamo hutvā pañhaṃ pucchi. Atha satthā ñāṇassa paripākabhāvaṃ ñatvā pañhaṃ kathesi. So desanāpariyosāne attano parivārena jaṭilasahassena saddhiṃ arahattaṃ pāpuṇi. Imināva niyāmena sesānipi pannarasa jaṭilasahassāni arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Sabbepi iddhimayapattacīvaradharā ehibhikkhūva ahesuṃ. Sesajanā pana na kathiyanti. Ayaṃ mogharājatthero tato paṭṭhāya tīhi lūkhehi samannāgataṃ cīvaraṃ dhāreti. Evaṃ pārāyane (su. ni. 982 ādayo) vatthu samuṭṭhitaṃ. Satthā pana aparabhāge jetavane nisinno there paṭipāṭiyā ṭhānantaresu ṭhapento mogharājattheraṃ imasmiṃ sāsane lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapento ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ lūkhacīvaradharānaṃ yadidaṃ mogharājā’’ti āha.
चतुत्थवग्गवण्णना।
Catutthavaggavaṇṇanā.
एकचत्तालीससुत्तमत्ताय थेरपाळिया वण्णना निट्ठिता।
Ekacattālīsasuttamattāya therapāḷiyā vaṇṇanā niṭṭhitā.
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) ५. पञ्चमएतदग्गवग्गो
(14) 5. Pañcamaetadaggavaggo
महापजापतिगोतमीथेरीवत्थु
Mahāpajāpatigotamītherīvatthu
२३५. थेरिपाळिया पठमे यदिदं महापजापतिगोतमीति महापजापतिगोतमी थेरी रत्तञ्ञूनं अग्गाति दस्सेति।
235. Theripāḷiyā paṭhame yadidaṃ mahāpajāpatigotamīti mahāpajāpatigotamī therī rattaññūnaṃ aggāti dasseti.
तस्सा पञ्हकम्मे पन अयमनुपुब्बिकथा – अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा अपरेन समयेन सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं रत्तञ्ञूनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा यावजीवं दानं दत्वा सीलं रक्खित्वा ततो चुतो देवलोके निब्बत्तित्वा पन एकस्मिं बुद्धन्तरे देवलोकतो चवित्वा बाराणसियं पञ्चन्नं दासिसतानं जेट्ठकदासी हुत्वा निब्बत्ति। अथ वस्सूपनायिकसमये पञ्च पच्चेकबुद्धा नन्दमूलकपब्भारतो इसिपतने ओतरित्वा नगरे पिण्डाय चरित्वा इसिपतनमेव गन्त्वा ‘‘वस्सूपनायिककुटिया अत्थाय हत्थकम्मं याचिस्सामा’’ति चिन्तेसुं। कस्मा? वस्सं उपगच्छन्तेन हि नालकपटिपदं पटिपन्नेनापि पञ्चन्नं छदनानं अञ्ञतरेन छदनेन छन्ने सद्वारबद्धे सेनासने उपगन्तब्बं। वुत्तञ्हेतं ‘‘न, भिक्खवे, असेनासनिकेन वस्सं उपगन्तब्बं, यो उपगच्छेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव॰ २०४)। तस्मा वस्सकाले उपकट्ठे सचे सेनासनं लभति, इच्चेतं कुसलं। नो चे लभति, हत्थकम्मं परियेसित्वापि कातब्बं। हत्थकम्मं अलभन्तेन सामम्पि कातब्बं, न त्वेव असेनासनिकेन वस्सं उपगन्तब्बं। अयमनुधम्मता। तस्मा ते पच्चेकबुद्धा ‘‘हत्थकम्मं याचिस्सामा’’ति चीवरं पारुपित्वा सायन्हसमये नगरं पविसित्वा सेट्ठिस्स घरद्वारे अट्ठंसु। जेट्ठकदासी कुटं गहेत्वा उदकतित्थं गच्छन्ती पच्चेकबुद्धे नगरं पविसन्ते अद्दस। सेट्ठि तेसं आगतकारणं सुत्वा ‘‘अम्हाकं ओकासो नत्थि, गच्छन्तू’’ति आह।
Tassā pañhakamme pana ayamanupubbikathā – ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā aparena samayena satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ rattaññūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā yāvajīvaṃ dānaṃ datvā sīlaṃ rakkhitvā tato cuto devaloke nibbattitvā pana ekasmiṃ buddhantare devalokato cavitvā bārāṇasiyaṃ pañcannaṃ dāsisatānaṃ jeṭṭhakadāsī hutvā nibbatti. Atha vassūpanāyikasamaye pañca paccekabuddhā nandamūlakapabbhārato isipatane otaritvā nagare piṇḍāya caritvā isipatanameva gantvā ‘‘vassūpanāyikakuṭiyā atthāya hatthakammaṃ yācissāmā’’ti cintesuṃ. Kasmā? Vassaṃ upagacchantena hi nālakapaṭipadaṃ paṭipannenāpi pañcannaṃ chadanānaṃ aññatarena chadanena channe sadvārabaddhe senāsane upagantabbaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘na, bhikkhave, asenāsanikena vassaṃ upagantabbaṃ, yo upagaccheyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 204). Tasmā vassakāle upakaṭṭhe sace senāsanaṃ labhati, iccetaṃ kusalaṃ. No ce labhati, hatthakammaṃ pariyesitvāpi kātabbaṃ. Hatthakammaṃ alabhantena sāmampi kātabbaṃ, na tveva asenāsanikena vassaṃ upagantabbaṃ. Ayamanudhammatā. Tasmā te paccekabuddhā ‘‘hatthakammaṃ yācissāmā’’ti cīvaraṃ pārupitvā sāyanhasamaye nagaraṃ pavisitvā seṭṭhissa gharadvāre aṭṭhaṃsu. Jeṭṭhakadāsī kuṭaṃ gahetvā udakatitthaṃ gacchantī paccekabuddhe nagaraṃ pavisante addasa. Seṭṭhi tesaṃ āgatakāraṇaṃ sutvā ‘‘amhākaṃ okāso natthi, gacchantū’’ti āha.
अथ ते नगरा निक्खन्ते जेट्ठकदासी कुटं गहेत्वा पविसन्ती दिस्वा कुटं ओतारेत्वा वन्दित्वा ओनमित्वा मुखं उक्खिपित्वा, ‘‘अय्या, नगरं पविट्ठमत्ताव निक्खन्ता, किं नु खो’’ति पुच्छि। वस्सूपनायिककुटिया हत्थकम्मं याचितुं आगतम्हाति। लद्धं, भन्तेति? न लद्धं उपासिकेति। किं पनेसा कुटि इस्सरेहेव कातब्बा, उदाहु दुग्गतेहिपि सक्का कातुन्ति? येन केनचि सक्का कातुन्ति। साधु, भन्ते, मयं करिस्साम, स्वे मय्हं भिक्खं गण्हथाति निमन्तेत्वा पुन कुटं गहेत्वा आगमनतित्थमग्गे ठत्वा आगतागता अवसेसदासियो ‘‘एत्थेव होथा’’ति वत्वा सब्बासं आगतकाले आह – ‘‘अम्मा, किं निच्चमेव परस्स दासिकम्मं करिस्सथ, उदाहु दासिभावतो मुच्चितुं इच्छथा’’ति। अज्जेव मुच्चितुं इच्छाम, अय्येति। यदि एवं, मया पच्चेकबुद्धा हत्थकम्मं अलभन्ता स्वातनाय निमन्तिता, तुम्हाकं सामिकेहि एकदिवसं हत्थकम्मं दापेथाति। ता ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा सायं अटवितो आगतकाले सामिकानं आरोचेसुं। ते ‘‘साधू’’ति जेट्ठकदासस्स गेहद्वारे सन्निपतिंसु।
Atha te nagarā nikkhante jeṭṭhakadāsī kuṭaṃ gahetvā pavisantī disvā kuṭaṃ otāretvā vanditvā onamitvā mukhaṃ ukkhipitvā, ‘‘ayyā, nagaraṃ paviṭṭhamattāva nikkhantā, kiṃ nu kho’’ti pucchi. Vassūpanāyikakuṭiyā hatthakammaṃ yācituṃ āgatamhāti. Laddhaṃ, bhanteti? Na laddhaṃ upāsiketi. Kiṃ panesā kuṭi issareheva kātabbā, udāhu duggatehipi sakkā kātunti? Yena kenaci sakkā kātunti. Sādhu, bhante, mayaṃ karissāma, sve mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathāti nimantetvā puna kuṭaṃ gahetvā āgamanatitthamagge ṭhatvā āgatāgatā avasesadāsiyo ‘‘ettheva hothā’’ti vatvā sabbāsaṃ āgatakāle āha – ‘‘ammā, kiṃ niccameva parassa dāsikammaṃ karissatha, udāhu dāsibhāvato muccituṃ icchathā’’ti. Ajjeva muccituṃ icchāma, ayyeti. Yadi evaṃ, mayā paccekabuddhā hatthakammaṃ alabhantā svātanāya nimantitā, tumhākaṃ sāmikehi ekadivasaṃ hatthakammaṃ dāpethāti. Tā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sāyaṃ aṭavito āgatakāle sāmikānaṃ ārocesuṃ. Te ‘‘sādhū’’ti jeṭṭhakadāsassa gehadvāre sannipatiṃsu.
अथ ने जेट्ठकदासी ‘‘स्वे, ताता, पच्चेकबुद्धानं हत्थकम्मं देथा’’ति आनिसंसं आचिक्खित्वा येपि न कातुकामा, ते गाळ्हेन ओवादेन तज्जेत्वा सब्बेपि सम्पटिच्छापेसि। सा पुनदिवसे पच्चेकबुद्धानं भत्तं दत्वा सब्बेसं दासपुत्तानं सञ्ञं अदासि। ते तावदेव अरञ्ञं पविसित्वा दब्बसम्भारे समोधानेत्वा सतं सतं हुत्वा एकेकं कुटिं चङ्कमनादिपरिवारं कत्वा मञ्चपीठपानीय-परिभोजनीयादीनि ठपेत्वा पच्चेकबुद्धानं तेमासं तत्थेव वसनत्थाय पटिञ्ञं कारेत्वा वारभिक्खं पट्ठपेसुं। या अत्तनो वारदिवसे न सक्कोति, तस्सा जेट्ठकदासी सकगेहतो नीहरित्वा देति। एवं तेमासं पटिजग्गित्वा जेट्ठकदासी एकेकं दासिं एकेकं साटकं सज्जापेसि, पञ्च थूलसाटकसतानि अहेसुं। तानि परिवत्तापेत्वा पञ्चन्नं पच्चेकबुद्धानं तिचीवरानि कत्वा अदासि। पच्चेकबुद्धा तासं पस्सन्तीनंयेव आकासेन गन्धमादनपब्बतं अगमंसु।
Atha ne jeṭṭhakadāsī ‘‘sve, tātā, paccekabuddhānaṃ hatthakammaṃ dethā’’ti ānisaṃsaṃ ācikkhitvā yepi na kātukāmā, te gāḷhena ovādena tajjetvā sabbepi sampaṭicchāpesi. Sā punadivase paccekabuddhānaṃ bhattaṃ datvā sabbesaṃ dāsaputtānaṃ saññaṃ adāsi. Te tāvadeva araññaṃ pavisitvā dabbasambhāre samodhānetvā sataṃ sataṃ hutvā ekekaṃ kuṭiṃ caṅkamanādiparivāraṃ katvā mañcapīṭhapānīya-paribhojanīyādīni ṭhapetvā paccekabuddhānaṃ temāsaṃ tattheva vasanatthāya paṭiññaṃ kāretvā vārabhikkhaṃ paṭṭhapesuṃ. Yā attano vāradivase na sakkoti, tassā jeṭṭhakadāsī sakagehato nīharitvā deti. Evaṃ temāsaṃ paṭijaggitvā jeṭṭhakadāsī ekekaṃ dāsiṃ ekekaṃ sāṭakaṃ sajjāpesi, pañca thūlasāṭakasatāni ahesuṃ. Tāni parivattāpetvā pañcannaṃ paccekabuddhānaṃ ticīvarāni katvā adāsi. Paccekabuddhā tāsaṃ passantīnaṃyeva ākāsena gandhamādanapabbataṃ agamaṃsu.
तापि सब्बा यावजीवं कुसलं कत्वा देवलोके निब्बत्तिंसु। तासु जेट्ठिका ततो चवित्वा बाराणसिया अविदूरे पेसकारगामे पेसकारजेट्ठकस्स गेहे निब्बत्ति। अथेकदिवसं पदुमवतिया पुत्ता पञ्चसता पच्चेकबुद्धा बाराणसिरञ्ञा निमन्तिता राजद्वारं आगन्त्वा कञ्चि ओलोकेन्तम्पि अदिस्वा निवत्तित्वा नगरद्वारेन निक्खमित्वा तं पेसकारगामं अगमंसु । सा इत्थी पच्चेकबुद्धे दिस्वा सम्पियायमाना सब्बे वन्दित्वा भिक्खं अदासि। ते भत्तकिच्चं कत्वा गन्धमादनमेव अगमंसु।
Tāpi sabbā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devaloke nibbattiṃsu. Tāsu jeṭṭhikā tato cavitvā bārāṇasiyā avidūre pesakāragāme pesakārajeṭṭhakassa gehe nibbatti. Athekadivasaṃ padumavatiyā puttā pañcasatā paccekabuddhā bārāṇasiraññā nimantitā rājadvāraṃ āgantvā kañci olokentampi adisvā nivattitvā nagaradvārena nikkhamitvā taṃ pesakāragāmaṃ agamaṃsu . Sā itthī paccekabuddhe disvā sampiyāyamānā sabbe vanditvā bhikkhaṃ adāsi. Te bhattakiccaṃ katvā gandhamādanameva agamaṃsu.
सापि यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्ती अम्हाकं सत्थु निब्बत्तितो पुरेतरमेव देवदहनगरे महासुप्पबुद्धस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि, गोतमीतिस्सा नामं अकंसु। महामायाय कनिट्ठभगिनी होति। मन्तज्झायका ब्राह्मणा लक्खणानि परिग्गण्हन्ता ‘‘इमासं द्विन्नम्पि कुच्छियं वसितदारका चक्कवत्तिनो भविस्सन्ती’’ति ब्याकरिंसु। सुद्धोदनमहाराजा वयप्पत्तकाले ता द्वेपि मङ्गलं कत्वा अत्तनो घरं आनेसि। अपरभागे अम्हाकं बोधिसत्तो तुसितपुरा चवित्वा महामायाय देविया कुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि। महामाया तस्स जातदिवसतो सत्तमे दिवसे कालं कत्वा तुसितपुरे निब्बत्ति। सुद्धोदनमहाराजा महासत्तस्स मातुच्छं महापजापतिगोतमिं अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। तस्मिं काले नन्दकुमारो जातो। अयं महापजापति नन्दकुमारं धातीनं दत्वा सयं बोधिसत्तं परिहरि।
Sāpi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsarantī amhākaṃ satthu nibbattito puretarameva devadahanagare mahāsuppabuddhassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi, gotamītissā nāmaṃ akaṃsu. Mahāmāyāya kaniṭṭhabhaginī hoti. Mantajjhāyakā brāhmaṇā lakkhaṇāni pariggaṇhantā ‘‘imāsaṃ dvinnampi kucchiyaṃ vasitadārakā cakkavattino bhavissantī’’ti byākariṃsu. Suddhodanamahārājā vayappattakāle tā dvepi maṅgalaṃ katvā attano gharaṃ ānesi. Aparabhāge amhākaṃ bodhisatto tusitapurā cavitvā mahāmāyāya deviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Mahāmāyā tassa jātadivasato sattame divase kālaṃ katvā tusitapure nibbatti. Suddhodanamahārājā mahāsattassa mātucchaṃ mahāpajāpatigotamiṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Tasmiṃ kāle nandakumāro jāto. Ayaṃ mahāpajāpati nandakumāraṃ dhātīnaṃ datvā sayaṃ bodhisattaṃ parihari.
अपरेन समयेन बोधिसत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा सब्बञ्ञुतं पत्वा लोकानुग्गहं करोन्तो अनुक्कमेन कपिलवत्थुं पत्वा नगरं पिण्डाय पाविसि। अथस्स पिता सुद्धोदनमहाराजा अन्तरवीथियंयेव धम्मकथं सुत्वा सोतापन्नो अहोसि। अथ दुतियदिवसे नन्दो पब्बजि, सत्तमे दिवसे राहुलो। सत्था अपरेन समयेन वेसालिं उपनिस्साय कूटागारसालायं विहरति। तस्मिं समये सुद्धोदनमहाराजा सेतच्छत्तस्स हेट्ठा अरहत्तं सच्छिकत्वा परिनिब्बायि। तदा महापजापतिगोतमी पब्बज्जाय चित्तं उप्पादेसि। ततो रोहिणीनदीतीरे कलहविवादसुत्तपरियोसाने (सु॰ नि॰ ८६८ आदयो) निक्खमित्वा पब्बजितानं पञ्चन्नं कुमारसतानं पादपरिचारिका सब्बाव एकचित्ता हुत्वा ‘‘महापजापतिया सन्तिकं गन्त्वा सब्बाव सत्थु सन्तिके पब्बजिस्सामा’’ति महापजापतिं जेट्ठिकं कत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पब्बजितुकामा अहेसुं। अयञ्च महापजापति पठममेव एकवारं सत्थारं पब्बज्जं याचमाना नालत्थ, तस्मा कप्पकं पक्कोसापेत्वा केसे छिन्नापेत्वा कासायानि अच्छादेत्वा सब्बा ता साकियानियो आदाय वेसालिं गन्त्वा आनन्दत्थेरेन दसबलं याचापेत्वा अट्ठहि गरुधम्मेहि पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च अलत्थ। इतरा पन सब्बापि एकतोव उपसम्पन्ना अहेसुं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारतो पनेतं वत्थु पाळियं (चूळव॰ ४०२ आदयो) आगतमेव।
Aparena samayena bodhisatto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā sabbaññutaṃ patvā lokānuggahaṃ karonto anukkamena kapilavatthuṃ patvā nagaraṃ piṇḍāya pāvisi. Athassa pitā suddhodanamahārājā antaravīthiyaṃyeva dhammakathaṃ sutvā sotāpanno ahosi. Atha dutiyadivase nando pabbaji, sattame divase rāhulo. Satthā aparena samayena vesāliṃ upanissāya kūṭāgārasālāyaṃ viharati. Tasmiṃ samaye suddhodanamahārājā setacchattassa heṭṭhā arahattaṃ sacchikatvā parinibbāyi. Tadā mahāpajāpatigotamī pabbajjāya cittaṃ uppādesi. Tato rohiṇīnadītīre kalahavivādasuttapariyosāne (su. ni. 868 ādayo) nikkhamitvā pabbajitānaṃ pañcannaṃ kumārasatānaṃ pādaparicārikā sabbāva ekacittā hutvā ‘‘mahāpajāpatiyā santikaṃ gantvā sabbāva satthu santike pabbajissāmā’’ti mahāpajāpatiṃ jeṭṭhikaṃ katvā satthu santikaṃ gantvā pabbajitukāmā ahesuṃ. Ayañca mahāpajāpati paṭhamameva ekavāraṃ satthāraṃ pabbajjaṃ yācamānā nālattha, tasmā kappakaṃ pakkosāpetvā kese chinnāpetvā kāsāyāni acchādetvā sabbā tā sākiyāniyo ādāya vesāliṃ gantvā ānandattherena dasabalaṃ yācāpetvā aṭṭhahi garudhammehi pabbajjañca upasampadañca alattha. Itarā pana sabbāpi ekatova upasampannā ahesuṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthārato panetaṃ vatthu pāḷiyaṃ (cūḷava. 402 ādayo) āgatameva.
एवं उपसम्पन्ना पन महापजापति सत्थारं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि, अथस्सा सत्था धम्मं देसेसि। सा सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरहत्तं पापुणि। सेसा पञ्चसता भिक्खुनियो नन्दकोवादसुत्तपरियोसाने (म॰ नि॰ ३.३९८ आदयो) अरहत्तं पापुणिंसु। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो भिक्खुनियो ठानन्तरे ठपेन्तो महापजापतिं रत्तञ्ञूनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Evaṃ upasampannā pana mahāpajāpati satthāraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi, athassā satthā dhammaṃ desesi. Sā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā arahattaṃ pāpuṇi. Sesā pañcasatā bhikkhuniyo nandakovādasuttapariyosāne (ma. ni. 3.398 ādayo) arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Aparabhāge satthā jetavane nisinno bhikkhuniyo ṭhānantare ṭhapento mahāpajāpatiṃ rattaññūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
खेमाथेरीवत्थु
Khemātherīvatthu
२३६. दुतिये खेमाति एवंनामिका भिक्खुनी। इतो पट्ठाय च पनस्सा पञ्हकम्मे अयमनुपुब्बिकथाति अवत्वा सब्बत्थ अभिनीहारं आदिं कत्वा वत्तब्बमेव वक्खाम।
236. Dutiye khemāti evaṃnāmikā bhikkhunī. Ito paṭṭhāya ca panassā pañhakamme ayamanupubbikathāti avatvā sabbattha abhinīhāraṃ ādiṃ katvā vattabbameva vakkhāma.
अतीते किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं अयं परपरियापन्ना हुत्वा निब्बत्ति। अथेकदिवसं तस्स भगवतो अग्गसाविकं सुजातत्थेरिं नाम पिण्डाय चरन्तं दिस्वा तयो मोदके दत्वा तंदिवसमेव अत्तनो केसे विस्सज्जेत्वा थेरिया दानं दत्वा ‘‘अनागते बुद्धुप्पादे तुम्हे विय महापञ्ञा भवेय्य’’न्ति पत्थनं कत्वा यावजीवं कुसलकम्मेसु अप्पमत्ता हुत्वा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरन्ती कस्सपबुद्धकाले किकिस्स कासिरञ्ञो गेहे पटिसन्धिं गहेत्वा सत्तन्नं भगिनीनं अब्भन्तरा हुत्वा वीसतिवस्ससहस्सानि गेहेयेव कोमारिब्रह्मचरियं चरित्वा ताहि भगिनीहि सद्धिं दसबलस्स वसनपरिवेणं कारेत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरन्ती इमस्मिं बुद्धुप्पादे मद्दरट्ठे सागलनगरे राजकुले पटिसन्धिं गण्हि, खेमातिस्सा नामं अकंसु। तस्सा सरीरवण्णो सुवण्णरसपिञ्जरो विय अहोसि। सा वयप्पत्ता बिम्बिसाररञ्ञो गेहं अगमासि।
Atīte kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ ayaṃ parapariyāpannā hutvā nibbatti. Athekadivasaṃ tassa bhagavato aggasāvikaṃ sujātattheriṃ nāma piṇḍāya carantaṃ disvā tayo modake datvā taṃdivasameva attano kese vissajjetvā theriyā dānaṃ datvā ‘‘anāgate buddhuppāde tumhe viya mahāpaññā bhaveyya’’nti patthanaṃ katvā yāvajīvaṃ kusalakammesu appamattā hutvā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsarantī kassapabuddhakāle kikissa kāsirañño gehe paṭisandhiṃ gahetvā sattannaṃ bhaginīnaṃ abbhantarā hutvā vīsativassasahassāni geheyeva komāribrahmacariyaṃ caritvā tāhi bhaginīhi saddhiṃ dasabalassa vasanapariveṇaṃ kāretvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsarantī imasmiṃ buddhuppāde maddaraṭṭhe sāgalanagare rājakule paṭisandhiṃ gaṇhi, khemātissā nāmaṃ akaṃsu. Tassā sarīravaṇṇo suvaṇṇarasapiñjaro viya ahosi. Sā vayappattā bimbisārarañño gehaṃ agamāsi.
सा तथागते राजगहं उपनिस्साय वेळुवने विहरन्ते ‘‘सत्था किर रूपे दोसं दस्सेती’’ति रूपमदमत्ता हुत्वा ‘‘मय्हम्पि रूपे दोसं दस्सेय्या’’ति भयेन दसबलं दस्सनाय न गच्छति। राजा चिन्तेसि – ‘‘अहं सत्थु अग्गुपट्ठाको, मादिसस्स च नाम अरियसावकस्स अग्गमहेसी दसबलं दस्सनाय न गच्छति, न मे एतं रुच्चती’’ति। सो कवीहि वेळुवनुय्यानस्स वण्णं बन्धापेत्वा ‘‘खेमाय देविया सवनूपचारे गायथा’’ति आह। सा उय्यानस्स वण्णं सुत्वा गन्तुकामा हुत्वा राजानं पटिपुच्छि। राजा ‘‘उय्यानं गच्छ, सत्थारं पन अदिस्वा आगन्तुं न लभिस्ससी’’ति आह। सा रञ्ञो पटिवचनं अदत्वाव मग्गं पटिपज्जि। राजा ताय सद्धिं गच्छन्ते पुरिसे आह – ‘‘सचे देवी उय्यानतो निवत्तमाना दसबलं पस्सति, इच्चेतं कुसलं। सचे न पस्सति, राजाणाय नं दस्सेथा’’ति। अथ खो सा देवी दिवसभागं उय्याने चरित्वा निवत्तन्ती दसबलं अदिस्वाव गन्तुं आरद्धा। अथ नं राजपुरिसा अत्तनो अरुचियाव देविं सत्थु सन्तिकं नयिंसु।
Sā tathāgate rājagahaṃ upanissāya veḷuvane viharante ‘‘satthā kira rūpe dosaṃ dassetī’’ti rūpamadamattā hutvā ‘‘mayhampi rūpe dosaṃ dasseyyā’’ti bhayena dasabalaṃ dassanāya na gacchati. Rājā cintesi – ‘‘ahaṃ satthu aggupaṭṭhāko, mādisassa ca nāma ariyasāvakassa aggamahesī dasabalaṃ dassanāya na gacchati, na me etaṃ ruccatī’’ti. So kavīhi veḷuvanuyyānassa vaṇṇaṃ bandhāpetvā ‘‘khemāya deviyā savanūpacāre gāyathā’’ti āha. Sā uyyānassa vaṇṇaṃ sutvā gantukāmā hutvā rājānaṃ paṭipucchi. Rājā ‘‘uyyānaṃ gaccha, satthāraṃ pana adisvā āgantuṃ na labhissasī’’ti āha. Sā rañño paṭivacanaṃ adatvāva maggaṃ paṭipajji. Rājā tāya saddhiṃ gacchante purise āha – ‘‘sace devī uyyānato nivattamānā dasabalaṃ passati, iccetaṃ kusalaṃ. Sace na passati, rājāṇāya naṃ dassethā’’ti. Atha kho sā devī divasabhāgaṃ uyyāne caritvā nivattantī dasabalaṃ adisvāva gantuṃ āraddhā. Atha naṃ rājapurisā attano aruciyāva deviṃ satthu santikaṃ nayiṃsu.
सत्था तं आगच्छन्तिं दिस्वा इद्धिया एकं देवच्छरं निम्मिनित्वा तालवण्टं गहेत्वा बीजमानं विय अकासि। खेमा देवी तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘मानम्हि नट्ठा, एवरूपा नाम देवच्छरप्पटिभागा इत्थियो दसबलस्स अविदूरे तिट्ठन्ति, अहं एतासं परिचारिकापि नप्पहोमि, मानमदं हि निस्साय पापचित्तस्स वसेन नट्ठा’’ति तं निमित्तं गहेत्वा तमेव इत्थिं ओलोकयमाना अट्ठासि। अथस्सा पस्सन्तियाव तथागतस्स अधिट्ठानबलेन सा इत्थी पठमवयं अतिक्कम्म मज्झिमवये ठिता विय मज्झिमवयं अतिक्कम्म पच्छिमवये ठिता विय च वलित्तचा पलितकेसा खण्डविरळदन्ता अहोसि। ततो तस्सा पस्सन्तियाव सद्धिं तालवण्टेन परिवत्तित्वा परिपति। ततो खेमा पुब्बहेतुसम्पन्नत्ता तस्मिं आरम्मणे आपाथगते एवं चिन्तेसि – ‘‘एवंविधम्पि नाम सरीरं एवरूपं विपत्तिं पापुणाति, मय्हम्पि सरीरं एवंगतिकमेव भविस्सती’’ति। अथस्सा एवं चिन्तितक्खणे सत्था इमं धम्मपदे गाथमाह –
Satthā taṃ āgacchantiṃ disvā iddhiyā ekaṃ devaccharaṃ nimminitvā tālavaṇṭaṃ gahetvā bījamānaṃ viya akāsi. Khemā devī taṃ disvā cintesi – ‘‘mānamhi naṭṭhā, evarūpā nāma devaccharappaṭibhāgā itthiyo dasabalassa avidūre tiṭṭhanti, ahaṃ etāsaṃ paricārikāpi nappahomi, mānamadaṃ hi nissāya pāpacittassa vasena naṭṭhā’’ti taṃ nimittaṃ gahetvā tameva itthiṃ olokayamānā aṭṭhāsi. Athassā passantiyāva tathāgatassa adhiṭṭhānabalena sā itthī paṭhamavayaṃ atikkamma majjhimavaye ṭhitā viya majjhimavayaṃ atikkamma pacchimavaye ṭhitā viya ca valittacā palitakesā khaṇḍaviraḷadantā ahosi. Tato tassā passantiyāva saddhiṃ tālavaṇṭena parivattitvā paripati. Tato khemā pubbahetusampannattā tasmiṃ ārammaṇe āpāthagate evaṃ cintesi – ‘‘evaṃvidhampi nāma sarīraṃ evarūpaṃ vipattiṃ pāpuṇāti, mayhampi sarīraṃ evaṃgatikameva bhavissatī’’ti. Athassā evaṃ cintitakkhaṇe satthā imaṃ dhammapade gāthamāha –
‘‘ये रागरत्तानुपतन्ति सोतं,
‘‘Ye rāgarattānupatanti sotaṃ,
सयंकतं मक्कटकोव जालं।
Sayaṃkataṃ makkaṭakova jālaṃ;
एतम्पि छेत्वान वजन्ति धीरा,
Etampi chetvāna vajanti dhīrā,
अनपेक्खिनो सब्बदुक्खं पहाया’’ति॥
Anapekkhino sabbadukkhaṃ pahāyā’’ti.
सा गाथापरियोसाने ठितपदे ठितायेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। अगारमज्झे वसन्तेन नाम अरहत्तं पत्तेन तंदिवसमेव परिनिब्बायितब्बं वा पब्बजितब्बं वा होति, सा पन अत्तनो आयुसङ्खारानं पवत्तनभावं ञत्वा ‘‘अत्तनो पब्बज्जं अनुजानापेस्सामी’’ति सत्थारं वन्दित्वा राजनिवेसनं गन्त्वा राजानं अनभिवादेत्वाव अट्ठासि। राजा इङ्गितेनेव अञ्ञासि – ‘‘अरियधम्मं पत्ता भविस्सती’’ति। अथ नं आह – ‘‘देवि गता नु खो सत्थुदस्सनाया’’ति। महाराज, तुम्हेहि दिट्ठदस्सनं परित्तं, अहं पन दसबलं सुदिट्ठमकासिं, पब्बज्जं मे अनुजानाथाति । राजा ‘‘साधु, देवी’’ति सम्पटिच्छित्वा सुवण्णसिविकाय भिक्खुनिउपस्सयं उपनेत्वा पब्बाजेसि। अथस्सा ‘‘खेमाथेरी नाम गिहिभावे ठत्वा अरहत्तं पत्ता’’ति महापञ्ञभावो पाकटो अहोसि। इदमेत्थ वत्थु। अथ सत्था अपरभागे जेतवने निसिन्नो भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो खेमाथेरिं महापञ्ञानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā gāthāpariyosāne ṭhitapade ṭhitāyeva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Agāramajjhe vasantena nāma arahattaṃ pattena taṃdivasameva parinibbāyitabbaṃ vā pabbajitabbaṃ vā hoti, sā pana attano āyusaṅkhārānaṃ pavattanabhāvaṃ ñatvā ‘‘attano pabbajjaṃ anujānāpessāmī’’ti satthāraṃ vanditvā rājanivesanaṃ gantvā rājānaṃ anabhivādetvāva aṭṭhāsi. Rājā iṅgiteneva aññāsi – ‘‘ariyadhammaṃ pattā bhavissatī’’ti. Atha naṃ āha – ‘‘devi gatā nu kho satthudassanāyā’’ti. Mahārāja, tumhehi diṭṭhadassanaṃ parittaṃ, ahaṃ pana dasabalaṃ sudiṭṭhamakāsiṃ, pabbajjaṃ me anujānāthāti . Rājā ‘‘sādhu, devī’’ti sampaṭicchitvā suvaṇṇasivikāya bhikkhuniupassayaṃ upanetvā pabbājesi. Athassā ‘‘khemātherī nāma gihibhāve ṭhatvā arahattaṃ pattā’’ti mahāpaññabhāvo pākaṭo ahosi. Idamettha vatthu. Atha satthā aparabhāge jetavane nisinno bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento khemātheriṃ mahāpaññānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उप्पलवण्णाथेरीवत्थु
Uppalavaṇṇātherīvatthu
२३७. ततिये उप्पलवण्णाति नीलुप्पलगब्भसदिसेनेव वण्णेन समन्नागतत्ता एवंलद्धनामा थेरी। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा अपरभागे महाजनेन सद्धिं सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं इद्धिमन्तीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्ती कस्सपबुद्धकाले बाराणसिनगरे किकिस्स कासिरञ्ञो गेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा सत्तन्नं भगिनीनं अब्भन्तरा हुत्वा वीसति वस्ससहस्सानि ब्रह्मचरियं चरित्वा भिक्खुसङ्घस्स परिवेणं कत्वा देवलोके निब्बत्ता।
237. Tatiye uppalavaṇṇāti nīluppalagabbhasadiseneva vaṇṇena samannāgatattā evaṃladdhanāmā therī. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā aparabhāge mahājanena saddhiṃ satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ iddhimantīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsarantī kassapabuddhakāle bārāṇasinagare kikissa kāsirañño gehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā sattannaṃ bhaginīnaṃ abbhantarā hutvā vīsati vassasahassāni brahmacariyaṃ caritvā bhikkhusaṅghassa pariveṇaṃ katvā devaloke nibbattā.
ततो चवित्वा पुन मनुस्सलोकं आगच्छन्ती एकस्मिं गामे सहत्था कम्मं कत्वा जीवनकट्ठाने निब्बत्ता। सा एकदिवसं खेत्तकुटिं गच्छन्ती अन्तरामग्गे एकस्मिं सरे पातोव पुप्फितं पदुमपुप्फं दिस्वा तं सरं ओरुय्ह तञ्चेव पुप्फं लाजपक्खिपनत्थाय पदुमिनिया पत्तञ्च गहेत्वा केदारे सालिसीसानि छिन्दित्वा कुटिकाय निसिन्ना लाजे भज्जित्वा पञ्च लाजसतानि गणेसि। तस्मिं खणे गन्धमादनपब्बते निरोधसमापत्तितो वुट्ठितो एको पच्चेकबुद्धो आगन्त्वा तस्सा अविदूरे अट्ठासि। सा पच्चेकबुद्धं दिस्वा लाजेहि सद्धिं पदुमपुप्फं गहेत्वा कुटितो ओरुय्ह लाजे पच्चेकबुद्धस्स पत्ते पक्खिपित्वा पदुमपुप्फेन पत्तं पिधाय अदासि। अथस्सा पच्चेकबुद्धे थोकं गते एतदहोसि – ‘‘पब्बजिता नाम पुप्फेन अनत्थिका, अहं पुप्फं गहेत्वा पिळन्धिस्सामी’’ति गन्त्वा पच्चेकबुद्धस्स हत्थतो पुप्फं गहेत्वा पुन चिन्तेसि – ‘‘सचे, अय्यो, पुप्फेन अनत्थिको अभविस्स, पत्तमत्थके ठपेतुं न अदस्स, अद्धा अय्यस्स अत्थो भविस्सती’’ति पुन गन्त्वा पत्तमत्थके ठपेत्वा पच्चेकबुद्धं खमापेत्वा, ‘‘भन्ते , इमेसं मे लाजानं निस्सन्देन लाजगणनाय पुत्ता अस्सु, पदुमपुप्फस्स निस्सन्देन निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने मे पदे पदे पदुमपुप्फं उट्ठहतू’’ति पत्थनं अकासि। पच्चेकबुद्धो तस्सा पस्सन्तियाव आकासेन गन्धमादनपब्बतं गन्त्वा तं पदुमं नन्दमूलकपब्भारे पच्चेकबुद्धानं अक्कमनसोपानसमीपे पादपुञ्छनं कत्वा ठपेसि।
Tato cavitvā puna manussalokaṃ āgacchantī ekasmiṃ gāme sahatthā kammaṃ katvā jīvanakaṭṭhāne nibbattā. Sā ekadivasaṃ khettakuṭiṃ gacchantī antarāmagge ekasmiṃ sare pātova pupphitaṃ padumapupphaṃ disvā taṃ saraṃ oruyha tañceva pupphaṃ lājapakkhipanatthāya paduminiyā pattañca gahetvā kedāre sālisīsāni chinditvā kuṭikāya nisinnā lāje bhajjitvā pañca lājasatāni gaṇesi. Tasmiṃ khaṇe gandhamādanapabbate nirodhasamāpattito vuṭṭhito eko paccekabuddho āgantvā tassā avidūre aṭṭhāsi. Sā paccekabuddhaṃ disvā lājehi saddhiṃ padumapupphaṃ gahetvā kuṭito oruyha lāje paccekabuddhassa patte pakkhipitvā padumapupphena pattaṃ pidhāya adāsi. Athassā paccekabuddhe thokaṃ gate etadahosi – ‘‘pabbajitā nāma pupphena anatthikā, ahaṃ pupphaṃ gahetvā piḷandhissāmī’’ti gantvā paccekabuddhassa hatthato pupphaṃ gahetvā puna cintesi – ‘‘sace, ayyo, pupphena anatthiko abhavissa, pattamatthake ṭhapetuṃ na adassa, addhā ayyassa attho bhavissatī’’ti puna gantvā pattamatthake ṭhapetvā paccekabuddhaṃ khamāpetvā, ‘‘bhante , imesaṃ me lājānaṃ nissandena lājagaṇanāya puttā assu, padumapupphassa nissandena nibbattanibbattaṭṭhāne me pade pade padumapupphaṃ uṭṭhahatū’’ti patthanaṃ akāsi. Paccekabuddho tassā passantiyāva ākāsena gandhamādanapabbataṃ gantvā taṃ padumaṃ nandamūlakapabbhāre paccekabuddhānaṃ akkamanasopānasamīpe pādapuñchanaṃ katvā ṭhapesi.
सापि तस्स कम्मस्स निस्सन्देन देवलोके पटिसन्धिं गण्हि, निब्बत्तकालतो पट्ठाय चस्सा पदे पदे महापदुमपुप्फं उट्ठासि। सा ततो चवित्वा पब्बतपादे एकस्मिं पदुमस्सरे पदुमगब्भे निब्बत्ति। तं निस्साय एको तापसो वसति, सो पातोव मुखधोवनत्थाय सरं गन्त्वा तं पुप्फं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘इदं पुप्फं सेसेहि महन्ततरं, सेसानि च पुप्फितानि, इदं मकुळितमेव, भवितब्बमेत्थ कारणेना’’ति उदकं ओतरित्वा तं पुप्फं गण्हि। तं तेन गहितमत्तमेव पुप्फितं। तापसो अन्तोपदुमगब्भे निपन्नदारिकं अद्दस। दिट्ठकालतो पट्ठाय च धीतुसिनेहं लभित्वा पदुमेनेव सद्धिं पण्णसालं नेत्वा मञ्चके निपज्जापेसि। अथस्सा पुञ्ञानुभावेन अङ्गुट्ठके खीरं निब्बत्ति। सो तस्मिं पुप्फे मिलाते अञ्ञं नवपुप्फं आहरित्वा तं निपज्जापेसि। अथस्सा आधावनविधावनेन कीळितुं समत्थकालतो पट्ठाय पदवारे पदवारे पदुमपुप्फं उट्ठासि, कुङ्कुमरासिस्स वियस्सा सरीरवण्णो अहोसि। सा अप्पत्ता देववण्णं, अतिक्कन्ता मानुसवण्णं अहोसि। सा पितरि फलाफलत्थाय गते पण्णसालायं ओहीयति।
Sāpi tassa kammassa nissandena devaloke paṭisandhiṃ gaṇhi, nibbattakālato paṭṭhāya cassā pade pade mahāpadumapupphaṃ uṭṭhāsi. Sā tato cavitvā pabbatapāde ekasmiṃ padumassare padumagabbhe nibbatti. Taṃ nissāya eko tāpaso vasati, so pātova mukhadhovanatthāya saraṃ gantvā taṃ pupphaṃ disvā cintesi – ‘‘idaṃ pupphaṃ sesehi mahantataraṃ, sesāni ca pupphitāni, idaṃ makuḷitameva, bhavitabbamettha kāraṇenā’’ti udakaṃ otaritvā taṃ pupphaṃ gaṇhi. Taṃ tena gahitamattameva pupphitaṃ. Tāpaso antopadumagabbhe nipannadārikaṃ addasa. Diṭṭhakālato paṭṭhāya ca dhītusinehaṃ labhitvā padumeneva saddhiṃ paṇṇasālaṃ netvā mañcake nipajjāpesi. Athassā puññānubhāvena aṅguṭṭhake khīraṃ nibbatti. So tasmiṃ pupphe milāte aññaṃ navapupphaṃ āharitvā taṃ nipajjāpesi. Athassā ādhāvanavidhāvanena kīḷituṃ samatthakālato paṭṭhāya padavāre padavāre padumapupphaṃ uṭṭhāsi, kuṅkumarāsissa viyassā sarīravaṇṇo ahosi. Sā appattā devavaṇṇaṃ, atikkantā mānusavaṇṇaṃ ahosi. Sā pitari phalāphalatthāya gate paṇṇasālāyaṃ ohīyati.
अथेकदिवसं तस्सा वयप्पत्तकाले पितरि फलाफलत्थाय गते एको वनचरको तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘मनुस्सानं नाम एवंविधं रूपं नत्थि, वीमंसिस्सामि न’’न्ति तापसस्स आगमनं उदिक्खन्तो निसीदि। सा पितरि आगच्छन्ते पटिपथं गन्त्वा तस्स हत्थतो काजकमण्डलुं अग्गहेसि, आगन्त्वा निसिन्नस्स चस्स अत्तना करणवत्तं दस्सेसि। तदा सो वनचरको मनुस्सभावं ञत्वा तापसं अभिवादेत्वा निसीदि। तापसो तं वनचरकं वनमूलफलाफलेहि च पानीयेन च निमन्तेत्वा, ‘‘भो पुरिस, इमस्मिंयेव ठाने वसिस्ससि, उदाहु गमिसस्सी’’ति पुच्छि। गमिस्सामि, भन्ते, इध किं करिस्सामीति। इदं तया दिट्ठकारणं एत्तो गन्त्वा अकथेतुं सक्खिस्ससीति। सचे, अय्यो, न इच्छति, किं कारणा कथेस्सामीति तापसं वन्दित्वा पुन आगमनकाले मग्गसञ्जाननत्थं साखासञ्ञञ्च रुक्खसञ्ञञ्च करोन्तो पक्कामि।
Athekadivasaṃ tassā vayappattakāle pitari phalāphalatthāya gate eko vanacarako taṃ disvā cintesi – ‘‘manussānaṃ nāma evaṃvidhaṃ rūpaṃ natthi, vīmaṃsissāmi na’’nti tāpasassa āgamanaṃ udikkhanto nisīdi. Sā pitari āgacchante paṭipathaṃ gantvā tassa hatthato kājakamaṇḍaluṃ aggahesi, āgantvā nisinnassa cassa attanā karaṇavattaṃ dassesi. Tadā so vanacarako manussabhāvaṃ ñatvā tāpasaṃ abhivādetvā nisīdi. Tāpaso taṃ vanacarakaṃ vanamūlaphalāphalehi ca pānīyena ca nimantetvā, ‘‘bho purisa, imasmiṃyeva ṭhāne vasissasi, udāhu gamisassī’’ti pucchi. Gamissāmi, bhante, idha kiṃ karissāmīti. Idaṃ tayā diṭṭhakāraṇaṃ etto gantvā akathetuṃ sakkhissasīti. Sace, ayyo, na icchati, kiṃ kāraṇā kathessāmīti tāpasaṃ vanditvā puna āgamanakāle maggasañjānanatthaṃ sākhāsaññañca rukkhasaññañca karonto pakkāmi.
सो बाराणसिं गन्त्वा राजानं अद्दस, राजा ‘‘कस्मा आगतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘अहं, देव, तुम्हाकं वनचरको पब्बतपादे अच्छरियं इत्थिरतनं दिस्वा आगतोम्ही’’ति सब्बं पवत्तिं कथेसि। सो तस्स वचनं सुत्वा वेगेन पब्बतपादं गन्त्वा अविदूरे ठाने खन्धावारं निवेसेत्वा वनचरकेन चेव अञ्ञेहि च पुरिसेहि सद्धिं तापसस्स भत्तकिच्चं कत्वा निसिन्नवेलाय तत्थ गन्त्वा अभिवादेत्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं निसीदि। राजा तापसस्स पब्बजितपरिक्खारभण्डं पादमूले ठपेत्वा, ‘‘भन्ते, इमस्मिं ठाने किं करोम, गच्छामा’’ति आह। गच्छ, महाराजाति। आम, गच्छामि, भन्ते। अय्यस्स पन समीपे विसभागपरिसा अत्थीति अस्सुम्ह, असारुप्पा एसा पब्बजितानं, मया सद्धिं गच्छतु, भन्तेति। मनुस्सानं चित्तं नाम दुत्तोसयं, कथं बहूनं मज्झे वसिस्सतीति । अम्हाकं रुचितकालतो पट्ठाय सेसानं जेट्ठकट्ठाने ठपेत्वा पटिजग्गिस्सामि, भन्तेति।
So bārāṇasiṃ gantvā rājānaṃ addasa, rājā ‘‘kasmā āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Ahaṃ, deva, tumhākaṃ vanacarako pabbatapāde acchariyaṃ itthiratanaṃ disvā āgatomhī’’ti sabbaṃ pavattiṃ kathesi. So tassa vacanaṃ sutvā vegena pabbatapādaṃ gantvā avidūre ṭhāne khandhāvāraṃ nivesetvā vanacarakena ceva aññehi ca purisehi saddhiṃ tāpasassa bhattakiccaṃ katvā nisinnavelāya tattha gantvā abhivādetvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi. Rājā tāpasassa pabbajitaparikkhārabhaṇḍaṃ pādamūle ṭhapetvā, ‘‘bhante, imasmiṃ ṭhāne kiṃ karoma, gacchāmā’’ti āha. Gaccha, mahārājāti. Āma, gacchāmi, bhante. Ayyassa pana samīpe visabhāgaparisā atthīti assumha, asāruppā esā pabbajitānaṃ, mayā saddhiṃ gacchatu, bhanteti. Manussānaṃ cittaṃ nāma duttosayaṃ, kathaṃ bahūnaṃ majjhe vasissatīti . Amhākaṃ rucitakālato paṭṭhāya sesānaṃ jeṭṭhakaṭṭhāne ṭhapetvā paṭijaggissāmi, bhanteti.
सो रञ्ञो कथं सुत्वा दहरकाले गहितनामवसेनेव, ‘‘अम्म, पदुमवती’’ति धीतरं पक्कोसि। सा एकवचनेनेव पण्णसालतो निक्खमित्वा पितरं अभिवादेत्वा अट्ठासि। अथ नं पिता आह – ‘‘त्वं, अम्म, वयप्पत्ता, इमस्मिं ठाने रञ्ञा दिट्ठकालतो पट्ठाय वसितुं अयुत्ता, रञ्ञा सद्धिं गच्छ, अम्मा’’ति। सा ‘‘साधु, ताता’’ति पितु वचनं सम्पटिच्छित्वा अभिवादेत्वा परोदमाना अट्ठासि। राजा ‘‘इमिस्सा पितु चित्तं गण्हामी’’ति तस्मिंयेव ठाने कहापणरासिम्हि ठपेत्वा अभिसेकं अकासि। अथ नं गहेत्वा अत्तनो नगरं आनेत्वा आगतकालतो पट्ठाय सेसइत्थियो अनोलोकेत्वा ताय सद्धिंयेव रमति। ता इत्थियो इस्सापकता तं रञ्ञो अन्तरे परिभिन्दितुकामा एवमाहंसु – ‘‘नायं, महाराज, मनुस्सजातिका, कहं नाम तुम्हेहि मनुस्सानं विचरणट्ठाने पदुमानि उट्ठहन्तानि दिट्ठपुब्बानि, अद्धा अयं यक्खिनी, नीहरथ नं महाराजा’’ति। राजा तासं कथं सुत्वा तुण्ही अहोसि।
So rañño kathaṃ sutvā daharakāle gahitanāmavaseneva, ‘‘amma, padumavatī’’ti dhītaraṃ pakkosi. Sā ekavacaneneva paṇṇasālato nikkhamitvā pitaraṃ abhivādetvā aṭṭhāsi. Atha naṃ pitā āha – ‘‘tvaṃ, amma, vayappattā, imasmiṃ ṭhāne raññā diṭṭhakālato paṭṭhāya vasituṃ ayuttā, raññā saddhiṃ gaccha, ammā’’ti. Sā ‘‘sādhu, tātā’’ti pitu vacanaṃ sampaṭicchitvā abhivādetvā parodamānā aṭṭhāsi. Rājā ‘‘imissā pitu cittaṃ gaṇhāmī’’ti tasmiṃyeva ṭhāne kahāpaṇarāsimhi ṭhapetvā abhisekaṃ akāsi. Atha naṃ gahetvā attano nagaraṃ ānetvā āgatakālato paṭṭhāya sesaitthiyo anoloketvā tāya saddhiṃyeva ramati. Tā itthiyo issāpakatā taṃ rañño antare paribhinditukāmā evamāhaṃsu – ‘‘nāyaṃ, mahārāja, manussajātikā, kahaṃ nāma tumhehi manussānaṃ vicaraṇaṭṭhāne padumāni uṭṭhahantāni diṭṭhapubbāni, addhā ayaṃ yakkhinī, nīharatha naṃ mahārājā’’ti. Rājā tāsaṃ kathaṃ sutvā tuṇhī ahosi.
अथस्स अपरेन समयेन पच्चन्तो कुपितो। सो ‘‘गरुगब्भा पदुमवती’’ति तं नगरे ठपेत्वा पच्चन्तं अगमासि। अथ ता इत्थियो तस्सा उपट्ठायिकाय लञ्जं दत्वा ‘‘इमिस्सा दारकं जातमत्तमेव अपनेत्वा एकं दारुघटिकं लोहितेन मक्खेत्वा सन्तिके ठपेही’’ति आहंसु। पदुमवतियापि नचिरस्सेव गब्भवुट्ठानं अहोसि। महापदुमकुमारो एककोव कुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि। अवसेसा एकूनपञ्चसता दारका महापदुमकुमारस्स मातुकुच्छितो निक्खमित्वा निपन्नकाले संसेदजा हुत्वा निब्बत्तिंसु। अथस्स ‘‘न तावायं सतिं पटिलभती’’ति ञत्वा उपट्ठायिका एकं दारुघटिकं लोहितेन मक्खेत्वा समीपे ठपेत्वा तासं इत्थीनं सञ्ञं अदासि। ता पञ्चसतापि इत्थियो एकेका एकेकं दारकं गहेत्वा चुन्दकारकानं सन्तिकं पेसेत्वा करण्डके आहरापेत्वा अत्तना अत्तना गहितदारके तत्थ निपज्जापेत्वा बहि लञ्छनं कत्वा ठपयिंसु।
Athassa aparena samayena paccanto kupito. So ‘‘garugabbhā padumavatī’’ti taṃ nagare ṭhapetvā paccantaṃ agamāsi. Atha tā itthiyo tassā upaṭṭhāyikāya lañjaṃ datvā ‘‘imissā dārakaṃ jātamattameva apanetvā ekaṃ dārughaṭikaṃ lohitena makkhetvā santike ṭhapehī’’ti āhaṃsu. Padumavatiyāpi nacirasseva gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. Mahāpadumakumāro ekakova kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Avasesā ekūnapañcasatā dārakā mahāpadumakumārassa mātukucchito nikkhamitvā nipannakāle saṃsedajā hutvā nibbattiṃsu. Athassa ‘‘na tāvāyaṃ satiṃ paṭilabhatī’’ti ñatvā upaṭṭhāyikā ekaṃ dārughaṭikaṃ lohitena makkhetvā samīpe ṭhapetvā tāsaṃ itthīnaṃ saññaṃ adāsi. Tā pañcasatāpi itthiyo ekekā ekekaṃ dārakaṃ gahetvā cundakārakānaṃ santikaṃ pesetvā karaṇḍake āharāpetvā attanā attanā gahitadārake tattha nipajjāpetvā bahi lañchanaṃ katvā ṭhapayiṃsu.
पदुमवतीपि खो सञ्ञं लभित्वा तं उपट्ठायिकं ‘‘किं विजातम्हि, अम्मा’’ति पुच्छि। सा तं सन्तज्जेत्वा ‘‘कुतो त्वं दारकं लभिस्ससी’’ति वत्वा ‘‘अयं ते कुच्छितो निक्खन्तदारको’’ति लोहितमक्खितं दारुघटिकं पुरतो ठपेसि। सा तं दिस्वा दोमनस्सप्पत्ता ‘‘सीघं नं फालेत्वा अपनेहि, सचे कोचि पस्सेय्य लज्जितब्बं भवेय्या’’ति आह। सा तस्सा कथं सुत्वा अत्थकामा विय दारुघटिकं फालेत्वा उद्धने पक्खिपि।
Padumavatīpi kho saññaṃ labhitvā taṃ upaṭṭhāyikaṃ ‘‘kiṃ vijātamhi, ammā’’ti pucchi. Sā taṃ santajjetvā ‘‘kuto tvaṃ dārakaṃ labhissasī’’ti vatvā ‘‘ayaṃ te kucchito nikkhantadārako’’ti lohitamakkhitaṃ dārughaṭikaṃ purato ṭhapesi. Sā taṃ disvā domanassappattā ‘‘sīghaṃ naṃ phāletvā apanehi, sace koci passeyya lajjitabbaṃ bhaveyyā’’ti āha. Sā tassā kathaṃ sutvā atthakāmā viya dārughaṭikaṃ phāletvā uddhane pakkhipi.
राजापि पच्चन्ततो आगन्त्वा नक्खत्तं पटिमानेन्तो बहिनगरे खन्धावारं बन्धित्वा निसीदि। अथ ता पञ्चसता इत्थियो रञ्ञो पच्चुग्गमनं आगन्त्वा आहंसु – ‘‘त्वं, महाराज, न अम्हाकं सद्दहसि, अम्हेहि वुत्तं अकारणं विय होति। त्वं महेसिया उपट्ठायिकं पक्कोसापेत्वा पटिपुच्छ, दारुघटिकं ते देवी विजाता’’ति। राजा तं कारणं न उपपरिक्खित्वाव ‘‘अमनुस्सजातिका भविस्सती’’ति तं गेहतो निक्कड्ढि। तस्सा राजगेहतो सह निक्खमनेनेव पदुमपुप्फानि अन्तरधायिंसु, सरीरच्छविपि विवण्णा अहोसि। सा एकिकाव अन्तरवीथिया पायासि। अथ नं एका वयप्पत्ता महल्लिका इत्थी दिस्वा धीतुसिनेहं उप्पादेत्वा ‘‘कहं गच्छसि अम्मा’’ति आह। आगन्तुकम्हि, वसनट्ठानं ओलोकेन्ती विचरामीति। इधागच्छ, अम्माति वसनट्ठानं दत्वा भोजनं पटियादेसि।
Rājāpi paccantato āgantvā nakkhattaṃ paṭimānento bahinagare khandhāvāraṃ bandhitvā nisīdi. Atha tā pañcasatā itthiyo rañño paccuggamanaṃ āgantvā āhaṃsu – ‘‘tvaṃ, mahārāja, na amhākaṃ saddahasi, amhehi vuttaṃ akāraṇaṃ viya hoti. Tvaṃ mahesiyā upaṭṭhāyikaṃ pakkosāpetvā paṭipuccha, dārughaṭikaṃ te devī vijātā’’ti. Rājā taṃ kāraṇaṃ na upaparikkhitvāva ‘‘amanussajātikā bhavissatī’’ti taṃ gehato nikkaḍḍhi. Tassā rājagehato saha nikkhamaneneva padumapupphāni antaradhāyiṃsu, sarīracchavipi vivaṇṇā ahosi. Sā ekikāva antaravīthiyā pāyāsi. Atha naṃ ekā vayappattā mahallikā itthī disvā dhītusinehaṃ uppādetvā ‘‘kahaṃ gacchasi ammā’’ti āha. Āgantukamhi, vasanaṭṭhānaṃ olokentī vicarāmīti. Idhāgaccha, ammāti vasanaṭṭhānaṃ datvā bhojanaṃ paṭiyādesi.
तस्सा इमिनाव नियामेन तत्थ वसमानाय ता पञ्चसता इत्थियो एकचित्ता हुत्वा राजानं आहंसु – ‘‘महाराज, तुम्हेसु युद्धं गतेसु अम्हेहि गङ्गादेवताय ‘अम्हाकं देवे विजितसङ्गामे आगते बलिकम्मं कत्वा उदककीळं करिस्सामा’ति पत्थितं अत्थि, एतमत्थं , देव, जानापेमा’’ति। राजा तासं वचनेन तुट्ठो गङ्गायं उदककीळं कातुं अगमासि। तापि अत्तना अत्तना गहितं करण्डकं पटिच्छन्नं कत्वा आदाय नदिं गन्त्वा तेसं करण्डकानं पटिच्छादनत्थं पारुपित्वा पारुपित्वा उदके पतित्वा करण्डके विस्सज्जेसुं। तेपि खो करण्डका सब्बे सह गन्त्वा हेट्ठासोते पसारितजालम्हि लग्गिंसु। ततो उदककीळं कीळित्वा रञ्ञो उत्तिण्णकाले जालं उक्खिपन्ता ते करण्डके दिस्वा रञ्ञो सन्तिकं आनयिंसु। राजा करण्डके दिस्वा ‘‘किं, ताता, करण्डकेसू’’ति आह। न जानाम, देवाति। सो ते करण्डके विवरापेत्वा ओलोकेन्तो पठमं महापदुमकुमारस्स करण्डकं विवरापेसि। तेसं पन सब्बेसम्पि करण्डकेसु निपज्जापितदिवसेयेव पुञ्ञिद्धिया अङ्गुट्ठतो खीरं निब्बत्ति। सक्को देवराजा तस्स रञ्ञो निक्कङ्खभावत्थं अन्तोकरण्डके अक्खरानि लिखापेसि ‘‘इमे कुमारा पदुमवतिया कुच्छिम्हि निब्बत्ता बाराणसिरञ्ञो पुत्ता, अथ ने पदुमवतिया सपत्तियो पञ्चसता इत्थियो करण्डकेसु पक्खिपित्वा उदके खिपिंसु, राजा इमं कारणं जानातू’’ति। करण्डके विवरितमत्ते राजा अक्खरानि वाचेत्वा दारके दिस्वा महापदुमकुमारं उक्खिपित्वा ‘‘वेगेन रथे योजेथ, अस्से कप्पेथ, अहं अज्ज अन्तोनगरं पविसित्वा एकच्चानं मातुगामानं पियं करिस्सामी’’ति पासादं आरुय्ह हत्थिगीवाय सहस्सभण्डिकं ठपेत्वा भेरिं चरापेसि ‘‘यो पदुमवतिं पस्सति, सो इमं सहस्सं गण्हतू’’ति।
Tassā imināva niyāmena tattha vasamānāya tā pañcasatā itthiyo ekacittā hutvā rājānaṃ āhaṃsu – ‘‘mahārāja, tumhesu yuddhaṃ gatesu amhehi gaṅgādevatāya ‘amhākaṃ deve vijitasaṅgāme āgate balikammaṃ katvā udakakīḷaṃ karissāmā’ti patthitaṃ atthi, etamatthaṃ , deva, jānāpemā’’ti. Rājā tāsaṃ vacanena tuṭṭho gaṅgāyaṃ udakakīḷaṃ kātuṃ agamāsi. Tāpi attanā attanā gahitaṃ karaṇḍakaṃ paṭicchannaṃ katvā ādāya nadiṃ gantvā tesaṃ karaṇḍakānaṃ paṭicchādanatthaṃ pārupitvā pārupitvā udake patitvā karaṇḍake vissajjesuṃ. Tepi kho karaṇḍakā sabbe saha gantvā heṭṭhāsote pasāritajālamhi laggiṃsu. Tato udakakīḷaṃ kīḷitvā rañño uttiṇṇakāle jālaṃ ukkhipantā te karaṇḍake disvā rañño santikaṃ ānayiṃsu. Rājā karaṇḍake disvā ‘‘kiṃ, tātā, karaṇḍakesū’’ti āha. Na jānāma, devāti. So te karaṇḍake vivarāpetvā olokento paṭhamaṃ mahāpadumakumārassa karaṇḍakaṃ vivarāpesi. Tesaṃ pana sabbesampi karaṇḍakesu nipajjāpitadivaseyeva puññiddhiyā aṅguṭṭhato khīraṃ nibbatti. Sakko devarājā tassa rañño nikkaṅkhabhāvatthaṃ antokaraṇḍake akkharāni likhāpesi ‘‘ime kumārā padumavatiyā kucchimhi nibbattā bārāṇasirañño puttā, atha ne padumavatiyā sapattiyo pañcasatā itthiyo karaṇḍakesu pakkhipitvā udake khipiṃsu, rājā imaṃ kāraṇaṃ jānātū’’ti. Karaṇḍake vivaritamatte rājā akkharāni vācetvā dārake disvā mahāpadumakumāraṃ ukkhipitvā ‘‘vegena rathe yojetha, asse kappetha, ahaṃ ajja antonagaraṃ pavisitvā ekaccānaṃ mātugāmānaṃ piyaṃ karissāmī’’ti pāsādaṃ āruyha hatthigīvāya sahassabhaṇḍikaṃ ṭhapetvā bheriṃ carāpesi ‘‘yo padumavatiṃ passati, so imaṃ sahassaṃ gaṇhatū’’ti.
तं कथं सुत्वा पदुमवती मातुया सञ्ञं अदासि – ‘‘हत्थिगीवतो सहस्सं गण्ह, अम्मा’’ति। अहं एवरूपं गण्हितुं न विसहामीति। सा दुतियम्पि ततियम्पि वुत्ते, ‘‘किं वत्वा गण्हामि अम्मा’’ति आह। ‘‘मम धीता, पदुमवतिं देविं पस्सती’’ति वत्वा गण्हाहीति। सा ‘‘यं वा तं वा होतू’’ति गन्त्वा सहस्सचङ्कोटकं गण्हि। अथ नं मनुस्सा पुच्छिंसु – ‘‘पदुमवतिं देविं पस्ससि, अम्मा’’ति। ‘‘अहं न पस्सामि, धीता किर मे पस्सती’’ति आह। ते ‘‘कहं पन सा, अम्मा’’ति वत्वा ताय सद्धिं गन्त्वा पदुमवतिं सञ्जानित्वा पादेसु निपतिंसु। तस्मिं काले सा ‘‘पदुमवती देवी अय’’न्ति ञत्वा ‘‘भारियं वत इत्थिया कम्मं कतं, या एवंविधस्स रञ्ञो महेसी समाना एवरूपे ठाने निरारक्खा वसी’’ति आह। तेपि राजपुरिसा पदुमवतिया निवेसनं सेतसाणीहि परिक्खिपापेत्वा द्वारे आरक्खं ठपेत्वा रञ्ञो आरोचेसुं। राजा सुवण्णसिविकं पेसेसि। सा ‘‘अहं एवं न गमिस्सामि, मम वसनट्ठानतो पट्ठाय याव राजगेहं एत्थन्तरे वरपोत्थकचित्तत्थरणे अत्थरापेत्वा उपरि सुवण्णतारकविचित्तं चेलवितानं बन्धापेत्वा पसाधनत्थाय सब्बालङ्कारेसु पहितेसु पदसाव गमिस्सामि, एवं मे नागरा सम्पत्तिं पस्सिस्सन्ती’’ति आह। राजा ‘‘पदुमवतिया यथारुचिं करोथा’’ति आह। ततो पदुमवती सब्बपसाधनं पसाधेत्वा ‘‘राजगेहं गमिस्सामी’’ति मग्गं पटिपज्जि। अथस्सा अक्कन्तअक्कन्तट्ठाने वरपोत्थकचित्तत्थरणानि भिन्दित्वा पदुमपुप्फानि उट्ठहिंसु। सा महाजनस्स अत्तनो सम्पत्तिं दस्सेत्वा राजनिवेसनं आरुय्ह सब्बे चित्तत्थरणे तस्सा महल्लिकाय पोसावनिकमूलं कत्वा दापेसि।
Taṃ kathaṃ sutvā padumavatī mātuyā saññaṃ adāsi – ‘‘hatthigīvato sahassaṃ gaṇha, ammā’’ti. Ahaṃ evarūpaṃ gaṇhituṃ na visahāmīti. Sā dutiyampi tatiyampi vutte, ‘‘kiṃ vatvā gaṇhāmi ammā’’ti āha. ‘‘Mama dhītā, padumavatiṃ deviṃ passatī’’ti vatvā gaṇhāhīti. Sā ‘‘yaṃ vā taṃ vā hotū’’ti gantvā sahassacaṅkoṭakaṃ gaṇhi. Atha naṃ manussā pucchiṃsu – ‘‘padumavatiṃ deviṃ passasi, ammā’’ti. ‘‘Ahaṃ na passāmi, dhītā kira me passatī’’ti āha. Te ‘‘kahaṃ pana sā, ammā’’ti vatvā tāya saddhiṃ gantvā padumavatiṃ sañjānitvā pādesu nipatiṃsu. Tasmiṃ kāle sā ‘‘padumavatī devī aya’’nti ñatvā ‘‘bhāriyaṃ vata itthiyā kammaṃ kataṃ, yā evaṃvidhassa rañño mahesī samānā evarūpe ṭhāne nirārakkhā vasī’’ti āha. Tepi rājapurisā padumavatiyā nivesanaṃ setasāṇīhi parikkhipāpetvā dvāre ārakkhaṃ ṭhapetvā rañño ārocesuṃ. Rājā suvaṇṇasivikaṃ pesesi. Sā ‘‘ahaṃ evaṃ na gamissāmi, mama vasanaṭṭhānato paṭṭhāya yāva rājagehaṃ etthantare varapotthakacittattharaṇe attharāpetvā upari suvaṇṇatārakavicittaṃ celavitānaṃ bandhāpetvā pasādhanatthāya sabbālaṅkāresu pahitesu padasāva gamissāmi, evaṃ me nāgarā sampattiṃ passissantī’’ti āha. Rājā ‘‘padumavatiyā yathāruciṃ karothā’’ti āha. Tato padumavatī sabbapasādhanaṃ pasādhetvā ‘‘rājagehaṃ gamissāmī’’ti maggaṃ paṭipajji. Athassā akkantaakkantaṭṭhāne varapotthakacittattharaṇāni bhinditvā padumapupphāni uṭṭhahiṃsu. Sā mahājanassa attano sampattiṃ dassetvā rājanivesanaṃ āruyha sabbe cittattharaṇe tassā mahallikāya posāvanikamūlaṃ katvā dāpesi.
राजापि खो ता पञ्चसता इत्थियो पक्कोसापेत्वा ‘‘इमायो ते देवि दासियो कत्वा देमी’’ति आह। साधु, महाराज, एतासं मय्हं दिन्नभावं सकलनगरे जानापेहीति । राजा नगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘पदुमवतिया दूब्भिका पञ्चसता इत्थियो एतिस्सा एव दासियो कत्वा दिन्ना’’ति। सा ‘‘तासं सकलनगरेन दासिभावो सल्लक्खितो’’ति ञत्वा ‘‘अहं मम दासियो भुजिस्सा कातुं लभामि देवा’’ति राजानं पुच्छि। तव इच्छा देवीति। एवं सन्ते तमेव भेरिचारिकं पक्कोसापेत्वा ‘‘पदुमवतिदेविया अत्तनो दासियो कत्वा दिन्ना पञ्चसता इत्थियो सब्बाव भुजिस्सा कताति पुन भेरिं चरापेथा’’ति आह। सा तासं भुजिस्सभावे कते एकूनानि पञ्चसत्तपुत्तानि तासंयेव हत्थे पोसनत्थाय दत्वा सयं महापदुमकुमारंयेव गण्हि।
Rājāpi kho tā pañcasatā itthiyo pakkosāpetvā ‘‘imāyo te devi dāsiyo katvā demī’’ti āha. Sādhu, mahārāja, etāsaṃ mayhaṃ dinnabhāvaṃ sakalanagare jānāpehīti . Rājā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘padumavatiyā dūbbhikā pañcasatā itthiyo etissā eva dāsiyo katvā dinnā’’ti. Sā ‘‘tāsaṃ sakalanagarena dāsibhāvo sallakkhito’’ti ñatvā ‘‘ahaṃ mama dāsiyo bhujissā kātuṃ labhāmi devā’’ti rājānaṃ pucchi. Tava icchā devīti. Evaṃ sante tameva bhericārikaṃ pakkosāpetvā ‘‘padumavatideviyā attano dāsiyo katvā dinnā pañcasatā itthiyo sabbāva bhujissā katāti puna bheriṃ carāpethā’’ti āha. Sā tāsaṃ bhujissabhāve kate ekūnāni pañcasattaputtāni tāsaṃyeva hatthe posanatthāya datvā sayaṃ mahāpadumakumāraṃyeva gaṇhi.
अथ अपरभागे तेसं कुमारानं कीळनवये सम्पत्ते राजा उय्याने नानाविधं कीळनट्ठानं कारेसि। ते अत्तनो सोळसवस्सुद्देसिककाले सब्बेव एकतो हुत्वा उय्याने पदुमसञ्छन्नाय मङ्गलपोक्खरणिया कीळन्ता नवपदुमानि पुप्फितानि पुराणपदुमानि च वण्टतो पतन्तानि दिस्वा ‘‘इमस्स ताव अनुपादिन्नकस्स एवरूपा जरा पापुणाति, किमङ्गं पन अम्हाकं सरीरस्स। इदम्पि हि एवंगतिकमेव भविस्सती’’ति आरम्मणं गहेत्वा सब्बेव पच्चेकबोधिञाणं निब्बत्तेत्वा उट्ठायुट्ठाय पदुमकण्णिकासु पल्लङ्केन निसीदिंसु।
Atha aparabhāge tesaṃ kumārānaṃ kīḷanavaye sampatte rājā uyyāne nānāvidhaṃ kīḷanaṭṭhānaṃ kāresi. Te attano soḷasavassuddesikakāle sabbeva ekato hutvā uyyāne padumasañchannāya maṅgalapokkharaṇiyā kīḷantā navapadumāni pupphitāni purāṇapadumāni ca vaṇṭato patantāni disvā ‘‘imassa tāva anupādinnakassa evarūpā jarā pāpuṇāti, kimaṅgaṃ pana amhākaṃ sarīrassa. Idampi hi evaṃgatikameva bhavissatī’’ti ārammaṇaṃ gahetvā sabbeva paccekabodhiñāṇaṃ nibbattetvā uṭṭhāyuṭṭhāya padumakaṇṇikāsu pallaṅkena nisīdiṃsu.
अथ तेहि सद्धिं आगता राजपुरिसा बहुगतं दिवसं ञत्वा ‘‘अय्यपुत्ता तुम्हाकं वेलं जानाथा’’ति आहंसु। ते तुण्ही अहेसुं। ते पुरिसा गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसुं – ‘‘कुमारा देव, पदुमकण्णिकासु निसिन्ना, अम्हेसु कथेन्तेसुपि वचीभेदं न करोन्ती’’ति। यथारुचिया तेसं निसीदितुं देथाति। ते सब्बरत्तिं गहितारक्खा पदुमकण्णिकासु निसिन्ननियामेनेव अरुणं उट्ठापेसुं। पुरिसा पुनदिवसे उपसङ्कमित्वा ‘‘देवा वेलं जानाथा’’ति आहंसु। न मयं देवा, पच्चेकबुद्धा नाम मयन्ति। अय्या, तुम्हे भारियं कथं कथेथ, पच्चेकबुद्धा नाम तुम्हादिसा न होन्ति, द्वङ्गुलकेसमस्सुधरा काये पटिमुक्कअट्ठपरिक्खारा होन्तीति। ते दक्खिणहत्थेन सीसं परामसिंसु। तावदेव गिहिलिङ्गं अन्तरधायि, अट्ठ परिक्खारा काये पटिमुक्काव अहेसुं। ततो पस्सन्तस्सेव महाजनस्स आकासेन नन्दमूलकपब्भारं अगमंसु।
Atha tehi saddhiṃ āgatā rājapurisā bahugataṃ divasaṃ ñatvā ‘‘ayyaputtā tumhākaṃ velaṃ jānāthā’’ti āhaṃsu. Te tuṇhī ahesuṃ. Te purisā gantvā rañño ārocesuṃ – ‘‘kumārā deva, padumakaṇṇikāsu nisinnā, amhesu kathentesupi vacībhedaṃ na karontī’’ti. Yathāruciyā tesaṃ nisīdituṃ dethāti. Te sabbarattiṃ gahitārakkhā padumakaṇṇikāsu nisinnaniyāmeneva aruṇaṃ uṭṭhāpesuṃ. Purisā punadivase upasaṅkamitvā ‘‘devā velaṃ jānāthā’’ti āhaṃsu. Na mayaṃ devā, paccekabuddhā nāma mayanti. Ayyā, tumhe bhāriyaṃ kathaṃ kathetha, paccekabuddhā nāma tumhādisā na honti, dvaṅgulakesamassudharā kāye paṭimukkaaṭṭhaparikkhārā hontīti. Te dakkhiṇahatthena sīsaṃ parāmasiṃsu. Tāvadeva gihiliṅgaṃ antaradhāyi, aṭṭha parikkhārā kāye paṭimukkāva ahesuṃ. Tato passantasseva mahājanassa ākāsena nandamūlakapabbhāraṃ agamaṃsu.
सापि खो, पदुमवती देवी, ‘‘अहं बहुपुत्ता हुत्वा निपुत्ता जाता’’ति हदयसोकं पत्वा तेनेव सोकेन कालं कत्वा राजगहनगरद्वारगामके सहत्थेन कम्मं कत्वा जीवनकट्ठाने निब्बत्ति। अपरभागे कुलघरं गन्त्वा एकदिवसं सामिकस्स खेत्तं यागुं हरमाना तेसं अत्तनो पुत्तानं अन्तरे अट्ठ पच्चेकबुद्धे भिक्खाचारवेलाय आकासेन गच्छन्ते दिस्वा सीघं सीघं गन्त्वा सामिकस्स आरोचेसि – ‘‘पस्स, अय्य, पच्चेकबुद्धे, एते निमन्तेत्वा भोजेस्सामा’’ति। सो आह – ‘‘समणसकुणा नामेते अञ्ञत्थापि एवं चरन्ति, न एते पच्चेकबुद्धा’’ति। ते तेसं कथेन्तानंयेव अविदूरे ठाने ओतरिंसु। सा इत्थी तंदिवसं अत्तनो भत्तखज्जभोजनं तेसं दत्वा ‘‘स्वेपि अट्ठ जना मय्हं भिक्खं गण्हथा’’ति आह। साधु, उपासिके, तव सक्कारो एत्तकोव होतु, आसनानि च अट्ठेव होन्तु, अञ्ञेपि बहू पच्चेकबुद्धे दिस्वा तव चित्तं पसादेय्यासीति। सा पुनदिवसे अट्ठ आसनानि पञ्ञापेत्वा अट्ठन्नं सक्कारसम्मानं पटियादेत्वा निसीदि।
Sāpi kho, padumavatī devī, ‘‘ahaṃ bahuputtā hutvā niputtā jātā’’ti hadayasokaṃ patvā teneva sokena kālaṃ katvā rājagahanagaradvāragāmake sahatthena kammaṃ katvā jīvanakaṭṭhāne nibbatti. Aparabhāge kulagharaṃ gantvā ekadivasaṃ sāmikassa khettaṃ yāguṃ haramānā tesaṃ attano puttānaṃ antare aṭṭha paccekabuddhe bhikkhācāravelāya ākāsena gacchante disvā sīghaṃ sīghaṃ gantvā sāmikassa ārocesi – ‘‘passa, ayya, paccekabuddhe, ete nimantetvā bhojessāmā’’ti. So āha – ‘‘samaṇasakuṇā nāmete aññatthāpi evaṃ caranti, na ete paccekabuddhā’’ti. Te tesaṃ kathentānaṃyeva avidūre ṭhāne otariṃsu. Sā itthī taṃdivasaṃ attano bhattakhajjabhojanaṃ tesaṃ datvā ‘‘svepi aṭṭha janā mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti āha. Sādhu, upāsike, tava sakkāro ettakova hotu, āsanāni ca aṭṭheva hontu, aññepi bahū paccekabuddhe disvā tava cittaṃ pasādeyyāsīti. Sā punadivase aṭṭha āsanāni paññāpetvā aṭṭhannaṃ sakkārasammānaṃ paṭiyādetvā nisīdi.
निमन्तितपच्चेकबुद्धा सेसानं सञ्ञं अदंसु – ‘‘मारिसा, अज्ज अञ्ञत्थ अगन्त्वा सब्बेव तुम्हाकं मातु सङ्गहं करोथा’’ति। ते तेसं वचनं सुत्वा सब्बेव एकतो आकासेन आगन्त्वा मातु-गेहद्वारे पातुरहेसुं। सापि पठमं लद्धसञ्ञताय बहूपि दिस्वा न कम्पित्थ, सब्बेपि ते गेहं पवेसेत्वा आसनेसु निसीदापेसि। तेसु पटिपाटिया निसीदन्तेसु नवमो अञ्ञानि अट्ठ आसनानि मापेत्वा सयं धुरासने निसीदि। याव आसनानि वड्ढन्ति, ताव गेहं वड्ढति। एवं तेसु सब्बेसुपि निसिन्नेसु सा इत्थी अट्ठन्नं पच्चेकबुद्धानं पटियादितं सक्कारं पञ्चसतानम्पि यावदत्थं दत्वा अट्ठ नीलुप्पलहत्थके आहरित्वा निमन्तितपच्चेकबुद्धानंयेव पादमूले ठपेत्वा आह – ‘‘मय्हं, भन्ते, निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने सरीरवण्णो इमेसं नीलुप्पलानं अन्तोगब्भवण्णो विय होतू’’ति पत्थनं अकासि। पच्चेकबुद्धा मातु अनुमोदनं कत्वा गन्धमादनंयेव अगमंसु।
Nimantitapaccekabuddhā sesānaṃ saññaṃ adaṃsu – ‘‘mārisā, ajja aññattha agantvā sabbeva tumhākaṃ mātu saṅgahaṃ karothā’’ti. Te tesaṃ vacanaṃ sutvā sabbeva ekato ākāsena āgantvā mātu-gehadvāre pāturahesuṃ. Sāpi paṭhamaṃ laddhasaññatāya bahūpi disvā na kampittha, sabbepi te gehaṃ pavesetvā āsanesu nisīdāpesi. Tesu paṭipāṭiyā nisīdantesu navamo aññāni aṭṭha āsanāni māpetvā sayaṃ dhurāsane nisīdi. Yāva āsanāni vaḍḍhanti, tāva gehaṃ vaḍḍhati. Evaṃ tesu sabbesupi nisinnesu sā itthī aṭṭhannaṃ paccekabuddhānaṃ paṭiyāditaṃ sakkāraṃ pañcasatānampi yāvadatthaṃ datvā aṭṭha nīluppalahatthake āharitvā nimantitapaccekabuddhānaṃyeva pādamūle ṭhapetvā āha – ‘‘mayhaṃ, bhante, nibbattanibbattaṭṭhāne sarīravaṇṇo imesaṃ nīluppalānaṃ antogabbhavaṇṇo viya hotū’’ti patthanaṃ akāsi. Paccekabuddhā mātu anumodanaṃ katvā gandhamādanaṃyeva agamaṃsu.
सापि यावजीवं कुसलं कत्वा ततो चुता देवलोके निब्बत्तित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सेट्ठिकुले पटिसन्धिं गण्हि, नीलुप्पलगब्भसमानवण्णताय चस्सा उप्पलवण्णात्वेव नामं अकंसु। अथस्सा वयप्पत्तकाले सकलजम्बुदीपराजानो च सेट्ठिनो च सेट्ठिस्स सन्तिकं पहिणिंसु – ‘‘धीतरं अम्हाकं देतू’’ति । अपहिणन्तो नाम नाहोसि। ततो सेट्ठि चिन्तेसि – ‘‘अहं सब्बेसं मनं गहेतुं न सक्खिस्सामि, उपायं पनेकं करिस्सामी’’ति धीतरं पक्कोसापेत्वा ‘‘पब्बजितुं अम्म सक्खिस्ससी’’ति आह। तस्सा पच्छिमभविकत्ता पितुवचनं सीसे आसित्तसतपाकतेलं विय अहोसि, तस्मा पितरं ‘‘पब्बजिस्सामि, ताता’’ति आह। सो तस्सा सक्कारं कत्वा भिक्खुनिउपस्सयं नेत्वा पब्बाजेसि। तस्सा अचिरपब्बजिताय एव उपोसथागारे कालवारो पापुणि। सा दीपं जालेत्वा उपोसथागारं सम्मज्जित्वा दीपसिखाय निमित्तं गण्हित्वा पुनप्पुनं ओलोकयमाना तेजोकसिणारम्मणं झानं निब्बत्तेत्वा तदेव पादकं कत्वा अरहत्तं पापुणि। अरहत्तफलेन सद्धिंयेव च इद्धिविकुब्बने चिण्णवसी अहोसि। सा अपरभागे सत्थु यमकपाटिहारियकरणदिवसे ‘‘अहं, भन्ते, पाटिहारियं करिस्सामी’’ति सीहनादं नदि। सत्था इदं कारणं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा जेतवनविहारे निसिन्नो पटिपाटिया भिक्खुनियो ठानन्तरे ठपेन्तो इमं थेरिं इद्धिमन्तीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sāpi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā tato cutā devaloke nibbattitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ seṭṭhikule paṭisandhiṃ gaṇhi, nīluppalagabbhasamānavaṇṇatāya cassā uppalavaṇṇātveva nāmaṃ akaṃsu. Athassā vayappattakāle sakalajambudīparājāno ca seṭṭhino ca seṭṭhissa santikaṃ pahiṇiṃsu – ‘‘dhītaraṃ amhākaṃ detū’’ti . Apahiṇanto nāma nāhosi. Tato seṭṭhi cintesi – ‘‘ahaṃ sabbesaṃ manaṃ gahetuṃ na sakkhissāmi, upāyaṃ panekaṃ karissāmī’’ti dhītaraṃ pakkosāpetvā ‘‘pabbajituṃ amma sakkhissasī’’ti āha. Tassā pacchimabhavikattā pituvacanaṃ sīse āsittasatapākatelaṃ viya ahosi, tasmā pitaraṃ ‘‘pabbajissāmi, tātā’’ti āha. So tassā sakkāraṃ katvā bhikkhuniupassayaṃ netvā pabbājesi. Tassā acirapabbajitāya eva uposathāgāre kālavāro pāpuṇi. Sā dīpaṃ jāletvā uposathāgāraṃ sammajjitvā dīpasikhāya nimittaṃ gaṇhitvā punappunaṃ olokayamānā tejokasiṇārammaṇaṃ jhānaṃ nibbattetvā tadeva pādakaṃ katvā arahattaṃ pāpuṇi. Arahattaphalena saddhiṃyeva ca iddhivikubbane ciṇṇavasī ahosi. Sā aparabhāge satthu yamakapāṭihāriyakaraṇadivase ‘‘ahaṃ, bhante, pāṭihāriyaṃ karissāmī’’ti sīhanādaṃ nadi. Satthā idaṃ kāraṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā jetavanavihāre nisinno paṭipāṭiyā bhikkhuniyo ṭhānantare ṭhapento imaṃ theriṃ iddhimantīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
पटाचाराथेरीवत्थु
Paṭācārātherīvatthu
२३८. चतुत्थे विनयधरानं यदिदं पटाचाराति पटाचारा थेरी विनयधरानं अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरित्वा कस्सपबुद्धकाले किकिस्स कासिरञ्ञो गेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा सत्तन्नं भगिनीनं अब्भन्तरा हुत्वा वीसति वस्ससहस्सानि ब्रह्मचरियं चरित्वा भिक्खुसङ्घस्स परिवेणं कत्वा पुन देवलोके निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं सम्पत्तिं अनुभवित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सेट्ठिगेहे पटिसन्धिं गण्हि।
238. Catutthe vinayadharānaṃ yadidaṃ paṭācārāti paṭācārā therī vinayadharānaṃ aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā aparabhāge satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaritvā kassapabuddhakāle kikissa kāsirañño gehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā sattannaṃ bhaginīnaṃ abbhantarā hutvā vīsati vassasahassāni brahmacariyaṃ caritvā bhikkhusaṅghassa pariveṇaṃ katvā puna devaloke nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ sampattiṃ anubhavitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ seṭṭhigehe paṭisandhiṃ gaṇhi.
सा अपरभागे वयप्पत्ता अत्तनो गेहे एकेन कम्मकारेन सद्धिं सन्थवं कत्वा अपरभागे अत्तनो समानजातिकं कुलं गच्छन्ती कतसन्थवस्स पुरिसस्स सञ्ञं अदासि – ‘‘न त्वं स्वे पट्ठाय मं पटिहारसतेनपि दट्ठुं लभिस्ससि, सचे ते कम्मं अत्थि, इदानि मं गण्हित्वा गच्छाही’’ति। सो ‘‘एवं होतू’’ति अनुच्छविकं हत्थसारं गहेत्वा तं आदाय नगरतो तीणि चत्तारि योजनानि पटिक्कमित्वा एकस्मिं गामके वासं कप्पेसि।
Sā aparabhāge vayappattā attano gehe ekena kammakārena saddhiṃ santhavaṃ katvā aparabhāge attano samānajātikaṃ kulaṃ gacchantī katasanthavassa purisassa saññaṃ adāsi – ‘‘na tvaṃ sve paṭṭhāya maṃ paṭihārasatenapi daṭṭhuṃ labhissasi, sace te kammaṃ atthi, idāni maṃ gaṇhitvā gacchāhī’’ti. So ‘‘evaṃ hotū’’ti anucchavikaṃ hatthasāraṃ gahetvā taṃ ādāya nagarato tīṇi cattāri yojanāni paṭikkamitvā ekasmiṃ gāmake vāsaṃ kappesi.
अथ अपरभागे तस्सा कुच्छियं गब्भो पतिट्ठासि। सा गब्भे परिपक्के ‘‘इदं अम्हाकं अनाथट्ठानं, कुलगेहं गच्छाम सामी’’ति आह। सो ‘‘अज्ज गच्छाम, स्वे गच्छामा’’ति गन्तुं असक्कोन्तो कालं वीतिनामेसि। सा तस्स कारणं ञत्वा ‘‘नायं बालो मं नेस्सती’’ति तस्मिं बहि गते ‘‘एकिकाव कुलगेहं गमिस्सामी’’ति मग्गं पटिपज्जि। सो आगन्त्वा तं गेहे अपस्सन्तो पटिविस्सके पुच्छित्वा ‘‘कुलगेहं गता’’ति सुत्वा ‘‘मं निस्साय कुलधीता अनाथा जाता’’ति पदानुपदिकं गन्त्वा सम्पापुणि। तस्सा अन्तरामग्गेव गब्भवुट्ठानं अहोसि। ततो ‘‘यस्सत्थाय मयं गच्छेय्याम, सो अत्थो अन्तरामग्गेव निप्फन्नो, इदानि गन्त्वा किं करिस्सामा’’ति पटिनिवत्तिंसु। पुन तस्सा कुच्छियं गब्भो पतिट्ठासीति पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं।
Atha aparabhāge tassā kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhāsi. Sā gabbhe paripakke ‘‘idaṃ amhākaṃ anāthaṭṭhānaṃ, kulagehaṃ gacchāma sāmī’’ti āha. So ‘‘ajja gacchāma, sve gacchāmā’’ti gantuṃ asakkonto kālaṃ vītināmesi. Sā tassa kāraṇaṃ ñatvā ‘‘nāyaṃ bālo maṃ nessatī’’ti tasmiṃ bahi gate ‘‘ekikāva kulagehaṃ gamissāmī’’ti maggaṃ paṭipajji. So āgantvā taṃ gehe apassanto paṭivissake pucchitvā ‘‘kulagehaṃ gatā’’ti sutvā ‘‘maṃ nissāya kuladhītā anāthā jātā’’ti padānupadikaṃ gantvā sampāpuṇi. Tassā antarāmaggeva gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. Tato ‘‘yassatthāya mayaṃ gaccheyyāma, so attho antarāmaggeva nipphanno, idāni gantvā kiṃ karissāmā’’ti paṭinivattiṃsu. Puna tassā kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhāsīti purimanayeneva vitthāretabbaṃ.
अन्तरामग्गे पनस्सा गब्भवुट्ठाने जातमत्तेयेव चतूसु दिसासु महामेघो उट्ठहि। सा तं पुरिसं आह – ‘‘सामि, अवेलाय चतूसु दिसासु मेघो उट्ठितो, अत्तनो वसनट्ठानं कातुं वायमाही’’ति। सो ‘‘एवं करिस्सामी’’ति दण्डकेहि कुटिकं कत्वा ‘‘छदनत्थाय तिणं आहरिस्सामी’’ति एकस्मिं महावम्मिकपादे तिणं छिन्दति। अथ नं वम्मिके निपन्नो कण्हसप्पो पादे डंसि, सो तस्मिंयेव ठाने पतितो। सापि ‘‘इदानि आगमिस्सति, इदानि आगमिस्सती’’ति सब्बरत्तिं खेपेत्वा ‘‘अद्धा मं सो ‘अनाथा एसा’ति मग्गे छड्डेत्वा गतो भविस्सती’’ति आलोके सञ्जाते पदानुसारेन ओलोकेन्ती वम्मिकपादे पतितं दिस्वा ‘‘मं निस्साय नट्ठो पुरिसो’’ति परिदेवित्वा दहरदारकं पस्सेनादाय महल्लकं अङ्गुलीहि गाहापेत्वा मग्गेन गच्छन्ती अन्तरामग्गे एकं उत्ताननदिं दिस्वा ‘‘द्वेपि दारके एकप्पहारेनेव आदाय गन्तुं न सक्खिस्सामी’’ति जेट्ठकं ओरिमतीरे ठपेत्वा दहरं परतीरं नेत्वा पिलोतिकचुम्बटके निपज्जापेत्वा पुन निवत्तित्वा ‘‘इतरं गहेत्वा गमिस्सामी’’ति नदिं ओतरि।
Antarāmagge panassā gabbhavuṭṭhāne jātamatteyeva catūsu disāsu mahāmegho uṭṭhahi. Sā taṃ purisaṃ āha – ‘‘sāmi, avelāya catūsu disāsu megho uṭṭhito, attano vasanaṭṭhānaṃ kātuṃ vāyamāhī’’ti. So ‘‘evaṃ karissāmī’’ti daṇḍakehi kuṭikaṃ katvā ‘‘chadanatthāya tiṇaṃ āharissāmī’’ti ekasmiṃ mahāvammikapāde tiṇaṃ chindati. Atha naṃ vammike nipanno kaṇhasappo pāde ḍaṃsi, so tasmiṃyeva ṭhāne patito. Sāpi ‘‘idāni āgamissati, idāni āgamissatī’’ti sabbarattiṃ khepetvā ‘‘addhā maṃ so ‘anāthā esā’ti magge chaḍḍetvā gato bhavissatī’’ti āloke sañjāte padānusārena olokentī vammikapāde patitaṃ disvā ‘‘maṃ nissāya naṭṭho puriso’’ti paridevitvā daharadārakaṃ passenādāya mahallakaṃ aṅgulīhi gāhāpetvā maggena gacchantī antarāmagge ekaṃ uttānanadiṃ disvā ‘‘dvepi dārake ekappahāreneva ādāya gantuṃ na sakkhissāmī’’ti jeṭṭhakaṃ orimatīre ṭhapetvā daharaṃ paratīraṃ netvā pilotikacumbaṭake nipajjāpetvā puna nivattitvā ‘‘itaraṃ gahetvā gamissāmī’’ti nadiṃ otari.
अथस्सा नदीमज्झं पत्तकाले एको सेनो ‘‘मंसपिण्डो अय’’न्ति सञ्ञाय दारकं विज्झितुं आगच्छति। सा हत्थं पसारेत्वा सेनं पलापेसि। तस्सा तं हत्थविकारं दिस्वा महल्लकदारको ‘‘मं पक्कोसती’’ति सञ्ञाय नदिं ओतरित्वा सोते पतितो यथासोतं अगमासि । सोपि सेनो तस्सा असम्पत्ताय एव तं दहरदारकं गण्हित्वा अगमासि। सा बलवसोकाभिभूता अन्तरामग्गे इमं विलापगीतं गायन्ती गच्छति –
Athassā nadīmajjhaṃ pattakāle eko seno ‘‘maṃsapiṇḍo aya’’nti saññāya dārakaṃ vijjhituṃ āgacchati. Sā hatthaṃ pasāretvā senaṃ palāpesi. Tassā taṃ hatthavikāraṃ disvā mahallakadārako ‘‘maṃ pakkosatī’’ti saññāya nadiṃ otaritvā sote patito yathāsotaṃ agamāsi . Sopi seno tassā asampattāya eva taṃ daharadārakaṃ gaṇhitvā agamāsi. Sā balavasokābhibhūtā antarāmagge imaṃ vilāpagītaṃ gāyantī gacchati –
‘‘उभो पुत्ता कालङ्कता, पन्थे मय्हं पती मतो’’ति॥
‘‘Ubho puttā kālaṅkatā, panthe mayhaṃ patī mato’’ti.
सा एवं विलपमानाव सावत्थिं पत्वा कुलसभागं गन्त्वापि सोकवसेनेव अत्तनो गेहं ववत्थपेतुं असक्कोन्ती ‘‘इमस्मिं ठाने एवंविधं नाम कुलं अत्थि, कतरं तं गेह’’न्ति पटिपुच्छि। त्वं तं कुलं पटिपुच्छित्वा किं करिस्ससि? तेसं वसनगेहं वातप्पहारेन पतितं, तत्थेव ते सब्बेपि जीवितक्खयं पत्ता, अथ ने खुद्दकमहल्लके एकचितकस्मिंयेव झापेन्ति, पस्स एसा धूमवट्टि पञ्ञायतीति। सा तं कथं सुत्वाव किं तुम्हे वदथा’’ति अत्तनो निवत्थसाटकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती जातनियामेनेव बाहा पग्गय्ह कन्दमाना ञातीनं चितकट्ठानं गन्त्वा तं विलापगीतं परिपुण्णं कत्वा परिदेवमाना –
Sā evaṃ vilapamānāva sāvatthiṃ patvā kulasabhāgaṃ gantvāpi sokavaseneva attano gehaṃ vavatthapetuṃ asakkontī ‘‘imasmiṃ ṭhāne evaṃvidhaṃ nāma kulaṃ atthi, kataraṃ taṃ geha’’nti paṭipucchi. Tvaṃ taṃ kulaṃ paṭipucchitvā kiṃ karissasi? Tesaṃ vasanagehaṃ vātappahārena patitaṃ, tattheva te sabbepi jīvitakkhayaṃ pattā, atha ne khuddakamahallake ekacitakasmiṃyeva jhāpenti, passa esā dhūmavaṭṭi paññāyatīti. Sā taṃ kathaṃ sutvāva kiṃ tumhe vadathā’’ti attano nivatthasāṭakaṃ sandhāretuṃ asakkontī jātaniyāmeneva bāhā paggayha kandamānā ñātīnaṃ citakaṭṭhānaṃ gantvā taṃ vilāpagītaṃ paripuṇṇaṃ katvā paridevamānā –
‘‘उभो पुत्ता कालङ्कता, पन्थे मय्हं पती मतो।
‘‘Ubho puttā kālaṅkatā, panthe mayhaṃ patī mato;
माता पिता च भाता च, एकचितकस्मिं डय्हरे’’ति॥ –
Mātā pitā ca bhātā ca, ekacitakasmiṃ ḍayhare’’ti. –
आह। अञ्ञेन जनेन साटकं दिन्नम्पि फालेत्वा फालेत्वा छड्डेति। अथ नं दिट्ठदिट्ठट्ठाने महाजनो परिवारेत्वा चरति। अथस्सा ‘‘अयं पटाचारं पटपरिहरणं विना चरती’’ति पटाचारातेव नामं अकंसु। यस्मा चस्सा सो नग्गभावेन अलज्जीआचारो पाकटो अहोसि, तस्मा पतितो आचारो अस्साति पटाचारात्वेव नामं अकंसु।
Āha. Aññena janena sāṭakaṃ dinnampi phāletvā phāletvā chaḍḍeti. Atha naṃ diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne mahājano parivāretvā carati. Athassā ‘‘ayaṃ paṭācāraṃ paṭapariharaṇaṃ vinā caratī’’ti paṭācārāteva nāmaṃ akaṃsu. Yasmā cassā so naggabhāvena alajjīācāro pākaṭo ahosi, tasmā patito ācāro assāti paṭācārātveva nāmaṃ akaṃsu.
सा एकदिवसं सत्थरि महाजनस्स धम्मं देसेन्ते विहारं पविसित्वा परिसपरियन्ते अट्ठासि। सत्था मेत्ताफरणेन फरित्वा ‘‘सतिं पटिलभ, भगिनि, सतिं पटिलभ, भगिनी’’ति आह। तस्सा सत्थु वचनं सुत्वा बलवहिरोत्तप्पं आगतं, सा तत्थेव भूमियं निसीदि। अविदूरे ठितो पुरिसो उत्तरिसाटकं खिपित्वा अदासि। सा तं निवासेत्वा धम्मं अस्सोसि। सत्था तस्सा चरियवसेन इमा धम्मपदे गाथा आह –
Sā ekadivasaṃ satthari mahājanassa dhammaṃ desente vihāraṃ pavisitvā parisapariyante aṭṭhāsi. Satthā mettāpharaṇena pharitvā ‘‘satiṃ paṭilabha, bhagini, satiṃ paṭilabha, bhaginī’’ti āha. Tassā satthu vacanaṃ sutvā balavahirottappaṃ āgataṃ, sā tattheva bhūmiyaṃ nisīdi. Avidūre ṭhito puriso uttarisāṭakaṃ khipitvā adāsi. Sā taṃ nivāsetvā dhammaṃ assosi. Satthā tassā cariyavasena imā dhammapade gāthā āha –
‘‘न सन्ति पुत्ता ताणाय, न पिता नापि बन्धवा।
‘‘Na santi puttā tāṇāya, na pitā nāpi bandhavā;
अन्तकेनाधिपन्नस्स, नत्थि ञातीसु ताणता॥
Antakenādhipannassa, natthi ñātīsu tāṇatā.
‘‘एतमत्थवसं ञत्वा, पण्डितो सीलसंवुतो।
‘‘Etamatthavasaṃ ñatvā, paṇḍito sīlasaṃvuto;
निब्बानगमनं मग्गं, खिप्पमेव विसोधये’’ति॥ (ध॰ प॰ २८८-२८९)।
Nibbānagamanaṃ maggaṃ, khippameva visodhaye’’ti. (dha. pa. 288-289);
सा गाथापरियोसाने यथाठिताव सोतापत्तिफले पतिट्ठाय सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा पब्बज्जं याचि। सत्था ‘‘तस्सा भिक्खुनिउपस्सयं गन्त्वा पब्बजा’’ति पब्बज्जं सम्पटिच्छि। सा पब्बजित्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पत्वा बुद्धवचनं गण्हन्ती विनयपिटके चिण्णवसी अहोसि। अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो पटाचारं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā gāthāpariyosāne yathāṭhitāva sotāpattiphale patiṭṭhāya satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā pabbajjaṃ yāci. Satthā ‘‘tassā bhikkhuniupassayaṃ gantvā pabbajā’’ti pabbajjaṃ sampaṭicchi. Sā pabbajitvā nacirasseva arahattaṃ patvā buddhavacanaṃ gaṇhantī vinayapiṭake ciṇṇavasī ahosi. Aparabhāge satthā jetavane nisinno bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento paṭācāraṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
धम्मदिन्नाथेरीवत्थु
Dhammadinnātherīvatthu
२३९. पञ्चमे धम्मकथिकानन्ति धम्मकथिकानं भिक्खुनीनं धम्मदिन्ना अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं परायत्तट्ठाने निब्बत्तित्वा पदुमुत्तरस्स भगवतो अग्गसावकस्स सुजातत्थेरस्स अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा यावजीवं कुसलं कत्वा सग्गे निब्बत्ति। सब्बं हेट्ठा खेमाथेरिया अभिनीहारवसेनेव वेदितब्बं। फुस्सबुद्धकाले पनेसा सत्थु वेमातिकानं तिण्णं भातिकानं दानाधिकारे ठपितकम्मिकस्स गेहे वसमाना ‘‘एकं देही’’ति वुत्ता द्वे अदासि। एवं सब्बं अपरिहापेन्ती दत्वा द्वेनवुतिकप्पे अतिक्कम्म कस्सपबुद्धकाले किकिस्स कासिरञ्ञो गेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा सत्तन्नं भगिनीनं अब्भन्तरा हुत्वा वीसति वस्ससहस्सानि ब्रह्मचरियं चरित्वा भिक्खुसङ्घस्स वसनपरिवेणं कारेत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरन्ती इमस्मिं बुद्धुप्पादे कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा अपरभागे विसाखसेट्ठिनो गेहं गता। विसाखसेट्ठि नाम बिम्बिसारस्स सहायको रञ्ञा सद्धिं दसबलस्स पठमदस्सनं गन्त्वा धम्मं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठितो, अपरभागे अनागामिफलं सच्छाकासि।
239. Pañcame dhammakathikānanti dhammakathikānaṃ bhikkhunīnaṃ dhammadinnā aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ parāyattaṭṭhāne nibbattitvā padumuttarassa bhagavato aggasāvakassa sujātattherassa adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā sagge nibbatti. Sabbaṃ heṭṭhā khemātheriyā abhinīhāravaseneva veditabbaṃ. Phussabuddhakāle panesā satthu vemātikānaṃ tiṇṇaṃ bhātikānaṃ dānādhikāre ṭhapitakammikassa gehe vasamānā ‘‘ekaṃ dehī’’ti vuttā dve adāsi. Evaṃ sabbaṃ aparihāpentī datvā dvenavutikappe atikkamma kassapabuddhakāle kikissa kāsirañño gehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā sattannaṃ bhaginīnaṃ abbhantarā hutvā vīsati vassasahassāni brahmacariyaṃ caritvā bhikkhusaṅghassa vasanapariveṇaṃ kāretvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsarantī imasmiṃ buddhuppāde kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā aparabhāge visākhaseṭṭhino gehaṃ gatā. Visākhaseṭṭhi nāma bimbisārassa sahāyako raññā saddhiṃ dasabalassa paṭhamadassanaṃ gantvā dhammaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhito, aparabhāge anāgāmiphalaṃ sacchākāsi.
सो तंदिवसं घरं गन्त्वा सोपानमत्थके ठिताय धम्मदिन्नाय हत्थे पसारिते हत्थं अनालम्बित्वाव पासादं अभिरुहि। भुञ्जमानोपि ‘‘इमं देथ, इमं हरथा’’ति न ब्याहरि। धम्मदिन्ना कटच्छुं गहेत्वा परिविसमाना चिन्तेसि – ‘‘अयं मे हत्थालम्बकं देन्तियापि हत्थं न आलम्बि, भुञ्जमानोपि किञ्चि न कथेति, को नु खो मय्हं दोसो’’ति? अथ नं भुत्ताविं ‘‘को नु खो मे, अय्य, दोसो’’ति पुच्छि। धम्मदिन्ने तुय्हं दोसो नत्थि, अहं पन अज्ज पट्ठाय सन्थववसेन तुम्हाकं सन्तिके निसीदितुं वा ठातुं वा आहरापेत्वा खादितुं वा भुञ्जितुं वा अभब्बो। त्वं सचे इच्छसि, इमस्मिं गेहे वस। नो चे इच्छसि, यत्तकेन ते धनेन अत्थो, तं गण्हित्वा कुलघरं गच्छाहीति। अय्यपुत्त, एवं सन्ते अहं तुम्हेहि छड्डितखेळं वमितवमनं सीसेन उक्खिपित्वा न चरिस्सामि, मय्हं पब्बज्जं अनुजानाथाति। विसाखो ‘‘साधु, धम्मदिन्ने’’ति रञ्ञो आरोचेत्वा धम्मदिन्नं सुवण्णसिविकाय भिक्खुनिउपस्सयं पब्बज्जत्थाय पेसेसि।
So taṃdivasaṃ gharaṃ gantvā sopānamatthake ṭhitāya dhammadinnāya hatthe pasārite hatthaṃ anālambitvāva pāsādaṃ abhiruhi. Bhuñjamānopi ‘‘imaṃ detha, imaṃ harathā’’ti na byāhari. Dhammadinnā kaṭacchuṃ gahetvā parivisamānā cintesi – ‘‘ayaṃ me hatthālambakaṃ dentiyāpi hatthaṃ na ālambi, bhuñjamānopi kiñci na katheti, ko nu kho mayhaṃ doso’’ti? Atha naṃ bhuttāviṃ ‘‘ko nu kho me, ayya, doso’’ti pucchi. Dhammadinne tuyhaṃ doso natthi, ahaṃ pana ajja paṭṭhāya santhavavasena tumhākaṃ santike nisīdituṃ vā ṭhātuṃ vā āharāpetvā khādituṃ vā bhuñjituṃ vā abhabbo. Tvaṃ sace icchasi, imasmiṃ gehe vasa. No ce icchasi, yattakena te dhanena attho, taṃ gaṇhitvā kulagharaṃ gacchāhīti. Ayyaputta, evaṃ sante ahaṃ tumhehi chaḍḍitakheḷaṃ vamitavamanaṃ sīsena ukkhipitvā na carissāmi, mayhaṃ pabbajjaṃ anujānāthāti. Visākho ‘‘sādhu, dhammadinne’’ti rañño ārocetvā dhammadinnaṃ suvaṇṇasivikāya bhikkhuniupassayaṃ pabbajjatthāya pesesi.
सा पब्बजित्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं ताव सेट्ठि घरमज्झे ठितोव दुक्खस्सन्तं अकासि, पब्बज्जं लद्धकालतो पट्ठाय पन मयापि दुक्खस्सन्तं कातुं वट्टती’’ति आचरियुपज्झायानं सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘अय्ये, मय्हं आकिण्णट्ठाने चित्तं न रमति, गामकावासं गच्छामी’’ति आह। थेरियो तस्सा महाकुला निक्खम्म पब्बजितभावेन चित्तं वारेतुं असक्कोन्तियो तं गहेत्वा गामकावासं अगमंसु। सा अतीते मद्दितसङ्खारताय नचिरस्सेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। अथस्सा एतदहोसि – ‘‘मय्हं किच्चं मत्थकं पत्तं, इध वसित्वा किं करिस्सामि, राजगहमेव गच्छामि, तत्र मं निस्साय बहु ञातिसङ्घो पुञ्ञानि करिस्सती’’ति थेरियो गहेत्वा नगरमेव पच्चागता।
Sā pabbajitvā cintesi – ‘‘ayaṃ tāva seṭṭhi gharamajjhe ṭhitova dukkhassantaṃ akāsi, pabbajjaṃ laddhakālato paṭṭhāya pana mayāpi dukkhassantaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti ācariyupajjhāyānaṃ santikaṃ gantvā, ‘‘ayye, mayhaṃ ākiṇṇaṭṭhāne cittaṃ na ramati, gāmakāvāsaṃ gacchāmī’’ti āha. Theriyo tassā mahākulā nikkhamma pabbajitabhāvena cittaṃ vāretuṃ asakkontiyo taṃ gahetvā gāmakāvāsaṃ agamaṃsu. Sā atīte madditasaṅkhāratāya nacirasseva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Athassā etadahosi – ‘‘mayhaṃ kiccaṃ matthakaṃ pattaṃ, idha vasitvā kiṃ karissāmi, rājagahameva gacchāmi, tatra maṃ nissāya bahu ñātisaṅgho puññāni karissatī’’ti theriyo gahetvā nagarameva paccāgatā.
विसाखो तस्सा आगतभावं ञत्वा ‘‘सीघं आगता उक्कण्ठिता नु खो भविस्सती’’ति सायन्हसमये तस्सा सन्तिकं गन्त्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं निसिन्नो ‘‘उक्कण्ठितभावं पुच्छितुं अयुत्त’’न्ति पञ्चक्खन्धादिवसेन पञ्हे पुच्छि, धम्मदिन्ना खग्गेन उप्पलनालं छिन्दन्ती विय पुच्छितं पुच्छितं विस्सज्जेसि। उपासको धम्मदिन्नाथेरिया ञाणस्स सूरभावं ञत्वा अत्तनो अधिगतट्ठाने पटिपाटिया तीसु मग्गेसु सब्बाकारेन पञ्हे पुच्छित्वा उग्गहवसेन अरहत्तमग्गेपि पुच्छि। धम्मदिन्नाथेरीपि उपासकस्स याव अनागामिफलाव विसयभावं ञत्वा ‘‘इदानि अत्तनो विसयं अतिक्कमित्वा धावती’’ति तं निवत्तेन्ती ‘‘अच्चसरा, आवुसो विसाख, पञ्हे, नासक्खि पञ्हानं परियन्तं गहेतुं, निब्बानोगधञ्हि , आवुसो विसाख, ब्रह्मचरियं निब्बानपरायणं निब्बानपरियोसानं। आकङ्खमानो च त्वं, आवुसो विसाख, भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छेय्यासि। यथा च ते भगवा ब्याकरोति, तथा नं धारेय्यासी’’ति (म॰ नि॰ १.४६६) आह।
Visākho tassā āgatabhāvaṃ ñatvā ‘‘sīghaṃ āgatā ukkaṇṭhitā nu kho bhavissatī’’ti sāyanhasamaye tassā santikaṃ gantvā abhivādetvā ekamantaṃ nisinno ‘‘ukkaṇṭhitabhāvaṃ pucchituṃ ayutta’’nti pañcakkhandhādivasena pañhe pucchi, dhammadinnā khaggena uppalanālaṃ chindantī viya pucchitaṃ pucchitaṃ vissajjesi. Upāsako dhammadinnātheriyā ñāṇassa sūrabhāvaṃ ñatvā attano adhigataṭṭhāne paṭipāṭiyā tīsu maggesu sabbākārena pañhe pucchitvā uggahavasena arahattamaggepi pucchi. Dhammadinnātherīpi upāsakassa yāva anāgāmiphalāva visayabhāvaṃ ñatvā ‘‘idāni attano visayaṃ atikkamitvā dhāvatī’’ti taṃ nivattentī ‘‘accasarā, āvuso visākha, pañhe, nāsakkhi pañhānaṃ pariyantaṃ gahetuṃ, nibbānogadhañhi , āvuso visākha, brahmacariyaṃ nibbānaparāyaṇaṃ nibbānapariyosānaṃ. Ākaṅkhamāno ca tvaṃ, āvuso visākha, bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etamatthaṃ puccheyyāsi. Yathā ca te bhagavā byākaroti, tathā naṃ dhāreyyāsī’’ti (ma. ni. 1.466) āha.
विसाखो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सब्बं पुच्छाविस्सज्जननयं कथेसि। सत्था तस्स वचनं सुत्वा ‘‘मम धीताय अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु खन्धेसु तण्हा नत्थी’’ति वत्वा धम्मपदे इमं गाथमाह –
Visākho satthu santikaṃ gantvā sabbaṃ pucchāvissajjananayaṃ kathesi. Satthā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘mama dhītāya atītānāgatapaccuppannesu khandhesu taṇhā natthī’’ti vatvā dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘यस्स पुरे च पच्छा च, मज्झे च नत्थि किञ्चनं।
‘‘Yassa pure ca pacchā ca, majjhe ca natthi kiñcanaṃ;
अकिञ्चनं अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ४२१)।
Akiñcanaṃ anādānaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 421);
ततो धम्मदिन्नाय साधुकारं दत्वा विसाखं उपासकं एतदवोच – ‘‘पण्डिता, विसाख, धम्मदिन्ना भिक्खुनी, महापञ्ञा विसाख, धम्मदिन्ना भिक्खुनी। मं चेपि त्वं, विसाख, एतमत्थं पुच्छेय्यासि, अहम्पि तं एवमेव ब्याकरेय्यं, यथा तं धम्मदिन्नाय भिक्खुनिया ब्याकतं, एसो चेवेतस्स अत्थो, एवञ्च नं धारेही’’ति। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो पटिपाटिया भिक्खुनियो ठानन्तरे ठपेन्तो इदमेव चूळवेदल्लं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरिं इमस्मिं सासने धम्मकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tato dhammadinnāya sādhukāraṃ datvā visākhaṃ upāsakaṃ etadavoca – ‘‘paṇḍitā, visākha, dhammadinnā bhikkhunī, mahāpaññā visākha, dhammadinnā bhikkhunī. Maṃ cepi tvaṃ, visākha, etamatthaṃ puccheyyāsi, ahampi taṃ evameva byākareyyaṃ, yathā taṃ dhammadinnāya bhikkhuniyā byākataṃ, eso cevetassa attho, evañca naṃ dhārehī’’ti. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Aparabhāge satthā jetavane nisinno paṭipāṭiyā bhikkhuniyo ṭhānantare ṭhapento idameva cūḷavedallaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theriṃ imasmiṃ sāsane dhammakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
नन्दाथेरीवत्थु
Nandātherīvatthu
२४०. छट्ठे झायीनं यदिदं नन्दाति झानाभिरतानं, नन्दा थेरी, अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा अपरभागे सत्थु धम्मं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं झानाभिरतानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा ततो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं सत्थु निब्बत्तितो पुरेतरमेव महापजापतिगोतमिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि, नन्दातिस्सा नामं अकंसु। रूपनन्दातिपि वुच्चति। सा अपरभागे उत्तमरूपभावेन जनपदकल्याणी नाम जाता।
240. Chaṭṭhe jhāyīnaṃ yadidaṃ nandāti jhānābhiratānaṃ, nandā therī, aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā aparabhāge satthu dhammaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ jhānābhiratānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā tato kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ satthu nibbattito puretarameva mahāpajāpatigotamiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi, nandātissā nāmaṃ akaṃsu. Rūpanandātipi vuccati. Sā aparabhāge uttamarūpabhāvena janapadakalyāṇī nāma jātā.
सा अम्हाकं दसबले सब्बञ्ञुतं पत्वा अनुपुब्बेन कपिलवत्थुं आगन्त्वा नन्दञ्च राहुलञ्च पब्बाजेत्वा पक्कन्ते सुद्धोदनमहाराजस्स परिनिब्बुतकाले ‘‘महापजापतिगोतमी च राहुलमाता च निक्खमित्वा सत्थु सन्तिके पब्बजिता’’ति ञत्वा ‘‘इमासं पब्बजितकालतो पट्ठाय मय्हं इध किं कम्म’’न्ति महापजापतिया सन्तिकं गन्त्वा पब्बजि। पब्बजितदिवसतो पट्ठाय ‘‘सत्था रूपं गरहती’’ति सत्थु उपट्ठानं न गच्छति, ओवादवारे सम्पत्ते अञ्ञं पेसेत्वा ओवादं आहरापेति। सत्था तस्सा रूपमदमत्तभावं ञत्वा ‘‘अत्तनो ओवादं अत्तनाव आगन्त्वा गण्हन्तु, न भिक्खुनीहि अञ्ञा पेसेतब्बा’’ति आह। ततो रूपनन्दा अञ्ञं मग्गं अपस्सन्ती अकामा ओवादं अगमासि।
Sā amhākaṃ dasabale sabbaññutaṃ patvā anupubbena kapilavatthuṃ āgantvā nandañca rāhulañca pabbājetvā pakkante suddhodanamahārājassa parinibbutakāle ‘‘mahāpajāpatigotamī ca rāhulamātā ca nikkhamitvā satthu santike pabbajitā’’ti ñatvā ‘‘imāsaṃ pabbajitakālato paṭṭhāya mayhaṃ idha kiṃ kamma’’nti mahāpajāpatiyā santikaṃ gantvā pabbaji. Pabbajitadivasato paṭṭhāya ‘‘satthā rūpaṃ garahatī’’ti satthu upaṭṭhānaṃ na gacchati, ovādavāre sampatte aññaṃ pesetvā ovādaṃ āharāpeti. Satthā tassā rūpamadamattabhāvaṃ ñatvā ‘‘attano ovādaṃ attanāva āgantvā gaṇhantu, na bhikkhunīhi aññā pesetabbā’’ti āha. Tato rūpanandā aññaṃ maggaṃ apassantī akāmā ovādaṃ agamāsi.
सत्था तस्सा चरितवसेन इद्धिया एकं इत्थिरूपं निम्मिनित्वा तालवण्टं गहेत्वा बीजमानं विय अकासि। रूपनन्दा तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं अकारणेनेव पमत्ता हुत्वा नागच्छामि, एवरूपापि इत्थियो सत्थु सन्तिके विस्सत्था चरन्ति। मम रूपं एतासं रूपस्स कलं नाग्घति सोळसिं, अजानित्वाव एत्तकं कालं न आगतम्ही’’ति तमेव इत्थिनिमित्तं गण्हित्वा ओलोकेन्ती अट्ठासि। सत्था तस्सा पुब्बहेतुसम्पन्नताय ‘‘अट्ठीनं नगरं कत’’न्ति (ध॰ प॰ १५०) धम्मपदे गाथं वत्वा –
Satthā tassā caritavasena iddhiyā ekaṃ itthirūpaṃ nimminitvā tālavaṇṭaṃ gahetvā bījamānaṃ viya akāsi. Rūpanandā taṃ disvā cintesi – ‘‘ahaṃ akāraṇeneva pamattā hutvā nāgacchāmi, evarūpāpi itthiyo satthu santike vissatthā caranti. Mama rūpaṃ etāsaṃ rūpassa kalaṃ nāgghati soḷasiṃ, ajānitvāva ettakaṃ kālaṃ na āgatamhī’’ti tameva itthinimittaṃ gaṇhitvā olokentī aṭṭhāsi. Satthā tassā pubbahetusampannatāya ‘‘aṭṭhīnaṃ nagaraṃ kata’’nti (dha. pa. 150) dhammapade gāthaṃ vatvā –
‘‘चरं वा यदि वा तिट्ठं, निसिन्नो उद वा सय’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १९५) –
‘‘Caraṃ vā yadi vā tiṭṭhaṃ, nisinno uda vā saya’’nti. (su. ni. 195) –
सुत्तं अभासि। सा तस्मिंयेव रूपे खयवयं पट्ठपेत्वा अरहत्तं पापुणि। इमस्मिं ठाने इदं वत्थु हेट्ठा खेमाथेरिया वत्थुना सदिसमेवाति न वित्थारितं। ततो पट्ठाय, रूपनन्दा, झानाभिरतानं अन्तरे धुरप्पत्ता अहोसि। सत्था अपरभागे जेतवने निसिन्नो पटिपाटिया भिक्खुनियो ठानन्तरे ठपेन्तो नन्दाथेरिं झायीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Suttaṃ abhāsi. Sā tasmiṃyeva rūpe khayavayaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇi. Imasmiṃ ṭhāne idaṃ vatthu heṭṭhā khemātheriyā vatthunā sadisamevāti na vitthāritaṃ. Tato paṭṭhāya, rūpanandā, jhānābhiratānaṃ antare dhurappattā ahosi. Satthā aparabhāge jetavane nisinno paṭipāṭiyā bhikkhuniyo ṭhānantare ṭhapento nandātheriṃ jhāyīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सोणाथेरीवत्थु
Soṇātherīvatthu
२४१. सत्तमे आरद्धवीरियानन्ति पग्गहितपरिपुण्णवीरियानं सोणा अग्गाति दस्सेति। अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा अपरभागे धम्मं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं आरद्धवीरियानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा अपरभागे घरावासे वुत्था बहू पुत्तधीतरो लभित्वा सब्बेपि विसुं विसुं घरावासे पतिट्ठापेसि। ते ततो पट्ठाय ‘‘अयं अम्हाकं किं करिस्सती’’ति तं अत्तनो सन्तिकं आगतं ‘‘माता’’ति सञ्ञम्पि न करिंसु। बहुपुत्तिकसोणा तेसं अत्तनि अगारवभावं ञत्वा ‘‘घरावासेन किं करिस्सामी’’ति निक्खमित्वा पब्बजि। अथ नं भिक्खुनियो ‘‘अयं वत्तं न जानाति, अयुत्तं करोती’’ति दण्डकम्मं करोन्ति। पुत्तधीतरो तं दण्डकम्मं आहरन्तिं दिस्वा ‘‘अयं यावज्जदिवसा सिक्खामत्तम्पि न जानाती’’ति दिट्ठदिट्ठट्ठाने उप्पण्डेसुं। सा तेसं वचनं सुत्वा उप्पन्नसंवेगा ‘‘अत्तनो गतिविसोधनं कातुं वट्टती’’ति निसिन्नट्ठानेपि ठितट्ठानेपि द्वत्तिंसाकारं सज्झायति। सा यथेव पुब्बे बहुपुत्तिकसोणत्थेरीति पञ्ञायित्थ, एवं पच्छा आरद्धवीरियसोणत्थेरीति पाकटा जाता।
241. Sattame āraddhavīriyānanti paggahitaparipuṇṇavīriyānaṃ soṇā aggāti dasseti. Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā aparabhāge dhammaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ āraddhavīriyānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā aparabhāge gharāvāse vutthā bahū puttadhītaro labhitvā sabbepi visuṃ visuṃ gharāvāse patiṭṭhāpesi. Te tato paṭṭhāya ‘‘ayaṃ amhākaṃ kiṃ karissatī’’ti taṃ attano santikaṃ āgataṃ ‘‘mātā’’ti saññampi na kariṃsu. Bahuputtikasoṇā tesaṃ attani agāravabhāvaṃ ñatvā ‘‘gharāvāsena kiṃ karissāmī’’ti nikkhamitvā pabbaji. Atha naṃ bhikkhuniyo ‘‘ayaṃ vattaṃ na jānāti, ayuttaṃ karotī’’ti daṇḍakammaṃ karonti. Puttadhītaro taṃ daṇḍakammaṃ āharantiṃ disvā ‘‘ayaṃ yāvajjadivasā sikkhāmattampi na jānātī’’ti diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne uppaṇḍesuṃ. Sā tesaṃ vacanaṃ sutvā uppannasaṃvegā ‘‘attano gativisodhanaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti nisinnaṭṭhānepi ṭhitaṭṭhānepi dvattiṃsākāraṃ sajjhāyati. Sā yatheva pubbe bahuputtikasoṇattherīti paññāyittha, evaṃ pacchā āraddhavīriyasoṇattherīti pākaṭā jātā.
अथेकदिवसं भिक्खुनियो विहारं गच्छन्तियो ‘‘भिक्खुनिसङ्घस्स उदकं तापेय्यासि, सोणे’’ति वत्वा अगमंसु। सापि उदकतापनतो पुरेतरमेव अग्गिसालाय चङ्कमित्वा चङ्कमित्वा द्वत्तिंसाकारं सज्झायन्ती विपस्सनं वड्ढेसि। सत्था गन्धकुटियं निसिन्नोव इमं ओभासगाथं अभासि –
Athekadivasaṃ bhikkhuniyo vihāraṃ gacchantiyo ‘‘bhikkhunisaṅghassa udakaṃ tāpeyyāsi, soṇe’’ti vatvā agamaṃsu. Sāpi udakatāpanato puretarameva aggisālāya caṅkamitvā caṅkamitvā dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantī vipassanaṃ vaḍḍhesi. Satthā gandhakuṭiyaṃ nisinnova imaṃ obhāsagāthaṃ abhāsi –
‘‘यो च वस्ससतं जीवे, अपस्सं धम्ममुत्तमं।
‘‘Yo ca vassasataṃ jīve, apassaṃ dhammamuttamaṃ;
एकाहं जीवितं सेय्यो, पस्सतो धम्ममुत्तम’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ११५)।
Ekāhaṃ jīvitaṃ seyyo, passato dhammamuttama’’nti. (dha. pa. 115);
सा गाथापरियोसाने अरहत्तं पत्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं अरहत्तं पत्ता, आगन्तुकजनो च अनुपधारेत्वाव मयि अवञ्ञाय किञ्चि वत्वा बहुं अपुञ्ञम्पि पसवेय्य, तस्मा संलक्खणकारणं कातुं वट्टती’’ति। सा उदकभाजनं उद्धनं आरोपेत्वा हेट्ठा अग्गिं न अकासि। भिक्खुनियो आगन्त्वा उद्धनं ओलोकेन्तियो अग्गिं अदिस्वा ‘‘इमं महल्लिकं ‘भिक्खुनिसङ्घस्स उदकं तापेही’ति अवोचुम्ह, अज्जापि उद्धने अग्गिम्पि न करोती’’ति आहंसु। अय्ये, किं तुम्हाकं अग्गिना, उण्होदकेन न्हायितुकामा भाजनतो उदकं गहेत्वा न्हायथाति? तापि ‘‘भविस्सति एत्थ कारण’’न्ति गन्त्वा उदके हत्थं ओतारेत्वा उण्हभावं ञत्वा एककुटं आहरित्वा उदकं गण्हन्ति, गहितगहितट्ठानं परिपूरति। तदा सब्बाव तस्सा अरहत्ते ठितभावं ञत्वा दहरतरा ताव पञ्चपतिट्ठितेन पादेसु पतित्वा ‘‘मयं, अय्ये, एत्तकं कालं तुम्हे अनुपधारेत्वा विहेठेत्वा विहेठेत्वा कथयिम्ह, खमथ नो’’ति खमापेसुं। वुद्धतरापि उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘खम, अय्ये’’ति खमापेसुं। ततो पट्ठाय ‘‘महल्लककाले पब्बजित्वापि आरद्धवीरियभावेन नचिरस्सेव अग्गफले पतिट्ठिता’’ति थेरिया गुणो पाकटो अहोसि। अपरभागे सत्था जेतवने निसीदित्वा भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो सोणत्थेरिं आरद्धवीरियानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā gāthāpariyosāne arahattaṃ patvā cintesi – ‘‘ahaṃ arahattaṃ pattā, āgantukajano ca anupadhāretvāva mayi avaññāya kiñci vatvā bahuṃ apuññampi pasaveyya, tasmā saṃlakkhaṇakāraṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Sā udakabhājanaṃ uddhanaṃ āropetvā heṭṭhā aggiṃ na akāsi. Bhikkhuniyo āgantvā uddhanaṃ olokentiyo aggiṃ adisvā ‘‘imaṃ mahallikaṃ ‘bhikkhunisaṅghassa udakaṃ tāpehī’ti avocumha, ajjāpi uddhane aggimpi na karotī’’ti āhaṃsu. Ayye, kiṃ tumhākaṃ agginā, uṇhodakena nhāyitukāmā bhājanato udakaṃ gahetvā nhāyathāti? Tāpi ‘‘bhavissati ettha kāraṇa’’nti gantvā udake hatthaṃ otāretvā uṇhabhāvaṃ ñatvā ekakuṭaṃ āharitvā udakaṃ gaṇhanti, gahitagahitaṭṭhānaṃ paripūrati. Tadā sabbāva tassā arahatte ṭhitabhāvaṃ ñatvā daharatarā tāva pañcapatiṭṭhitena pādesu patitvā ‘‘mayaṃ, ayye, ettakaṃ kālaṃ tumhe anupadhāretvā viheṭhetvā viheṭhetvā kathayimha, khamatha no’’ti khamāpesuṃ. Vuddhatarāpi ukkuṭikaṃ nisīditvā ‘‘khama, ayye’’ti khamāpesuṃ. Tato paṭṭhāya ‘‘mahallakakāle pabbajitvāpi āraddhavīriyabhāvena nacirasseva aggaphale patiṭṭhitā’’ti theriyā guṇo pākaṭo ahosi. Aparabhāge satthā jetavane nisīditvā bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento soṇattheriṃ āraddhavīriyānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
बकुलाथेरीवत्थु
Bakulātherīvatthu
२४२. अट्ठमे दिब्बचक्खुकानं यदिदं बकुलाति दिब्बचक्खुकानं, बकुला थेरी, अग्गाति दस्सेति। अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा सत्थु धम्मकथं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं दिब्बचक्खुकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवेसु च मनुस्सेसु च संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धा पब्बजित्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। सा ततो पट्ठाय दिब्बचक्खुम्हि चिण्णवसी अहोसि। अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो इमं थेरिं दिब्बचक्खुकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
242. Aṭṭhame dibbacakkhukānaṃ yadidaṃ bakulāti dibbacakkhukānaṃ, bakulā therī, aggāti dasseti. Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattitvā satthu dhammakathaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ dibbacakkhukānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devesu ca manussesu ca saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kulagehe nibbattitvā aparabhāge satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddhā pabbajitvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Sā tato paṭṭhāya dibbacakkhumhi ciṇṇavasī ahosi. Aparabhāge satthā jetavane nisinno bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento imaṃ theriṃ dibbacakkhukānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
कुण्डलकेसाथेरीवत्थु
Kuṇḍalakesātherīvatthu
२४३. नवमे खिप्पाभिञ्ञानन्ति खिप्पाभिञ्ञानं भिक्खुनीनं, भद्दा कुण्डलकेसा, अग्गाति दस्सेति। अयम्पि हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता सत्थु धम्मकथं सुत्वा सत्थारं एकं भिक्खुनिं खिप्पाभिञ्ञानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा कस्सपबुद्धकाले किकिस्स कासिरञ्ञो गेहे सत्तन्नं भगिनीनं अब्भन्तरा हुत्वा वीसति वस्ससहस्सानि दस सीलानि समादाय कोमारिकब्रह्मचरियं चरन्ती सङ्घस्स वसनपरिवेणं कारेत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे सेट्ठिकुले पटिसन्धिं गण्हि, भद्दातिस्सा नामं अकंसु।
243. Navame khippābhiññānanti khippābhiññānaṃ bhikkhunīnaṃ, bhaddā kuṇḍalakesā, aggāti dasseti. Ayampi hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā satthu dhammakathaṃ sutvā satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ khippābhiññānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā kassapabuddhakāle kikissa kāsirañño gehe sattannaṃ bhaginīnaṃ abbhantarā hutvā vīsati vassasahassāni dasa sīlāni samādāya komārikabrahmacariyaṃ carantī saṅghassa vasanapariveṇaṃ kāretvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare seṭṭhikule paṭisandhiṃ gaṇhi, bhaddātissā nāmaṃ akaṃsu.
तंदिवसंयेव च तस्मिं नगरे पुरोहितपुत्तो जातो। तस्स जातवेलाय राजनिवेसनं आदिं कत्वा सकलनगरे आवुधानि पज्जलिंसु। पुरोहितो पातोव राजकुलं गन्त्वा राजानं सुखसेय्यं पुच्छि। राजा ‘‘कुतो मे, आचरिय, सुखसेय्या, अज्ज सब्बरत्तिं राजनिवेसने आवुधानि पज्जलितानि दिस्वा भयप्पत्ता अहुम्हा’’ति आह। महाराज, तप्पच्चया मा चिन्तयित्थ, न तुम्हाकंयेव गेहे आवुधानि पज्जलिंसु, सकलनगरे एवं अहोसीति। किं कारणा, आचरियाति? अम्हाकं गेहे चोरनक्खत्तेन दारको जातो, सो सकलनगरस्स सत्तु हुत्वा उप्पन्नो, तस्सेतं पुब्बनिमित्तं। तुम्हाकं उपद्दवो नत्थि, सचे पन इच्छथ, हारेम नन्ति। अम्हाकं पीळाय असतिया हारणकम्मं नत्थीति। पुरोहितो ‘‘मम पुत्तो अत्तनो नामं गहेत्वाव आगतो’’ति सत्तुकोतेवस्स नामं अकासि। सेट्ठिगेहेपि भद्दा वड्ढति, पुरोहितगेहेपि सत्तुको वड्ढति। सो अत्तनो आधावनविधावनेन कीळितुं समत्थकालतो पट्ठाय अत्तनो विचरणट्ठाने यं यं पस्सति, तं तं सब्बं आहरित्वा मातापितूनं गेहं पूरेति। पिता नं कारणसहस्सम्पि वत्वा वारेतुं नासक्खि।
Taṃdivasaṃyeva ca tasmiṃ nagare purohitaputto jāto. Tassa jātavelāya rājanivesanaṃ ādiṃ katvā sakalanagare āvudhāni pajjaliṃsu. Purohito pātova rājakulaṃ gantvā rājānaṃ sukhaseyyaṃ pucchi. Rājā ‘‘kuto me, ācariya, sukhaseyyā, ajja sabbarattiṃ rājanivesane āvudhāni pajjalitāni disvā bhayappattā ahumhā’’ti āha. Mahārāja, tappaccayā mā cintayittha, na tumhākaṃyeva gehe āvudhāni pajjaliṃsu, sakalanagare evaṃ ahosīti. Kiṃ kāraṇā, ācariyāti? Amhākaṃ gehe coranakkhattena dārako jāto, so sakalanagarassa sattu hutvā uppanno, tassetaṃ pubbanimittaṃ. Tumhākaṃ upaddavo natthi, sace pana icchatha, hārema nanti. Amhākaṃ pīḷāya asatiyā hāraṇakammaṃ natthīti. Purohito ‘‘mama putto attano nāmaṃ gahetvāva āgato’’ti sattukotevassa nāmaṃ akāsi. Seṭṭhigehepi bhaddā vaḍḍhati, purohitagehepi sattuko vaḍḍhati. So attano ādhāvanavidhāvanena kīḷituṃ samatthakālato paṭṭhāya attano vicaraṇaṭṭhāne yaṃ yaṃ passati, taṃ taṃ sabbaṃ āharitvā mātāpitūnaṃ gehaṃ pūreti. Pitā naṃ kāraṇasahassampi vatvā vāretuṃ nāsakkhi.
अपरभागे पनस्स वयप्पत्तस्स सब्बाकारेनापि वारेतुं असक्कुणेय्यभावं ञत्वा द्वे नीलसाटके दत्वा सन्धिच्छेदनउपकरणञ्च सिङ्घाटकयन्तञ्च हत्थे दत्वा ‘‘त्वं इमिनाव कम्मेन जीवाही’’ति नं विस्सज्जेसि। सो तंदिवसतो पट्ठाय सिङ्घाटकयन्तं खिपित्वा कुलानं पासादे आरुय्ह सन्धिं छिन्दित्वा परकुलेसु निक्खित्तभण्डं अत्तना ठपितं विय गहेत्वा गच्छति। सकलनगरे तेन अविलुत्तगेहं नाम नाहोसि। एकदिवसं राजा रथेन नगरे विचरन्तो सारथिं पुच्छि – ‘‘किं नु खो इमस्मिं नगरे तस्मिं तस्मिं घरे छिद्दमेव पञ्ञायती’’ति। देव इमस्मिं नगरे सत्तुको नाम चोरो भित्तिं छिन्दित्वा कुलानं सन्तकं हरतीति। राजा नगरगुत्तिकं पक्कोसापेत्वा ‘‘इमस्मिं किर नगरे एवरूपो नाम चोरो अत्थि, कस्मा नं न गण्हसी’’ति आह। मयं, देव, तं चोरं सहोड्ढं पस्सितुं न सक्कोमाति। सचे अज्ज नं चोरं गण्हसि, जीवसि। सचे न गण्हसि, राजाणं ते करिस्सामीति। एवं देवाति नगरगुत्तिको सकलनगरे मनुस्से चारेत्वा तं भित्तिं छिन्दित्वा परभण्डं अवहरन्तं सहोड्ढमेव गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसि। राजा ‘‘इमं चोरं दक्खिणद्वारेन नीहरित्वा घातेथा’’ति आह। नगरगुत्तिको रञ्ञो पटिस्सुणित्वा तं चोरं चतुक्के चतुक्के पहारसहस्सेन ताळेन्तो गाहापेत्वा दक्खिणद्वारं गच्छति।
Aparabhāge panassa vayappattassa sabbākārenāpi vāretuṃ asakkuṇeyyabhāvaṃ ñatvā dve nīlasāṭake datvā sandhicchedanaupakaraṇañca siṅghāṭakayantañca hatthe datvā ‘‘tvaṃ imināva kammena jīvāhī’’ti naṃ vissajjesi. So taṃdivasato paṭṭhāya siṅghāṭakayantaṃ khipitvā kulānaṃ pāsāde āruyha sandhiṃ chinditvā parakulesu nikkhittabhaṇḍaṃ attanā ṭhapitaṃ viya gahetvā gacchati. Sakalanagare tena aviluttagehaṃ nāma nāhosi. Ekadivasaṃ rājā rathena nagare vicaranto sārathiṃ pucchi – ‘‘kiṃ nu kho imasmiṃ nagare tasmiṃ tasmiṃ ghare chiddameva paññāyatī’’ti. Deva imasmiṃ nagare sattuko nāma coro bhittiṃ chinditvā kulānaṃ santakaṃ haratīti. Rājā nagaraguttikaṃ pakkosāpetvā ‘‘imasmiṃ kira nagare evarūpo nāma coro atthi, kasmā naṃ na gaṇhasī’’ti āha. Mayaṃ, deva, taṃ coraṃ sahoḍḍhaṃ passituṃ na sakkomāti. Sace ajja naṃ coraṃ gaṇhasi, jīvasi. Sace na gaṇhasi, rājāṇaṃ te karissāmīti. Evaṃ devāti nagaraguttiko sakalanagare manusse cāretvā taṃ bhittiṃ chinditvā parabhaṇḍaṃ avaharantaṃ sahoḍḍhameva gahetvā rañño dassesi. Rājā ‘‘imaṃ coraṃ dakkhiṇadvārena nīharitvā ghātethā’’ti āha. Nagaraguttiko rañño paṭissuṇitvā taṃ coraṃ catukke catukke pahārasahassena tāḷento gāhāpetvā dakkhiṇadvāraṃ gacchati.
तस्मिं समये अयं भद्दा नाम सेट्ठिधीता महाजनस्स कोलाहलसद्देन सीहपञ्जरं उग्घाटेत्वा ओलोकेन्ती तं सत्तुकं चोरं तथा नीयमानं दिस्वा उभोहि हत्थेहि हदयं सन्धारेन्ती गन्त्वा सिरिसयने अधोमुखा निपज्जि । सा च तस्स कुलस्स एकधीता, तेनस्सा ञातका अप्पमत्तकम्पि मुखविकारं सहितुं न सक्कोन्ति। अथ नं माता सयने निपन्नं दिस्वा ‘‘किं करोसि, अम्मा’’ति पुच्छि। एतं वज्झं कत्वा नीयमानं चोरं अद्दस, अम्माति? आम, अम्माति। एतं लभमाना जीविस्सामि, अलभमानाय मे मरणमेवाति। ते तं नानप्पकारेनपि सञ्ञापेतुं असक्कोन्ता ‘‘मरणा जीवितं सेय्यो’’ति सल्लक्खेसुं। अथस्सा पिता नगरगुत्तिकस्स सन्तिकं गन्त्वा सहस्सं लञ्जं दत्वा ‘‘मय्हं धीता चोरे पटिबद्धचित्ता, येन केनचि उपायेन इमं मुञ्चा’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सेट्ठिस्स पटिस्सुणित्वा चोरं गहेत्वा याव सूरियस्स अत्थङ्गमना इतो चितो च पपञ्चापेत्वा सूरिये अत्थङ्गते चारकतो एकं मनुस्सं नीहरापेत्वा सत्तुकस्स बन्धनं मोचेत्वा सत्तुकं सेट्ठिगेहं पेसेत्वा तेन बन्धनेन इतरं बन्धित्वा दक्खिणद्वारेन नीहरित्वा घातेसि। सेट्ठिदासापि सत्तुकं गहेत्वा सेट्ठिनो निवेसनं आगमंसु। तं दिस्वा सेट्ठि ‘‘धीतु मनं पूरेस्सामी’’ति सत्तुकं गन्धोदकेन न्हापेत्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितं कारेत्वा पासादं पेसेसि। भद्दापि ‘‘परिपुण्णो मे सङ्कप्पो’’ति अनेकालङ्कारेन अलङ्करित्वा तं परिचरति।
Tasmiṃ samaye ayaṃ bhaddā nāma seṭṭhidhītā mahājanassa kolāhalasaddena sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā olokentī taṃ sattukaṃ coraṃ tathā nīyamānaṃ disvā ubhohi hatthehi hadayaṃ sandhārentī gantvā sirisayane adhomukhā nipajji . Sā ca tassa kulassa ekadhītā, tenassā ñātakā appamattakampi mukhavikāraṃ sahituṃ na sakkonti. Atha naṃ mātā sayane nipannaṃ disvā ‘‘kiṃ karosi, ammā’’ti pucchi. Etaṃ vajjhaṃ katvā nīyamānaṃ coraṃ addasa, ammāti? Āma, ammāti. Etaṃ labhamānā jīvissāmi, alabhamānāya me maraṇamevāti. Te taṃ nānappakārenapi saññāpetuṃ asakkontā ‘‘maraṇā jīvitaṃ seyyo’’ti sallakkhesuṃ. Athassā pitā nagaraguttikassa santikaṃ gantvā sahassaṃ lañjaṃ datvā ‘‘mayhaṃ dhītā core paṭibaddhacittā, yena kenaci upāyena imaṃ muñcā’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti seṭṭhissa paṭissuṇitvā coraṃ gahetvā yāva sūriyassa atthaṅgamanā ito cito ca papañcāpetvā sūriye atthaṅgate cārakato ekaṃ manussaṃ nīharāpetvā sattukassa bandhanaṃ mocetvā sattukaṃ seṭṭhigehaṃ pesetvā tena bandhanena itaraṃ bandhitvā dakkhiṇadvārena nīharitvā ghātesi. Seṭṭhidāsāpi sattukaṃ gahetvā seṭṭhino nivesanaṃ āgamaṃsu. Taṃ disvā seṭṭhi ‘‘dhītu manaṃ pūressāmī’’ti sattukaṃ gandhodakena nhāpetvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ kāretvā pāsādaṃ pesesi. Bhaddāpi ‘‘paripuṇṇo me saṅkappo’’ti anekālaṅkārena alaṅkaritvā taṃ paricarati.
सत्तुको कतिपाहं वीतिनामेत्वा चिन्तेसि – ‘‘इमिस्सा पसाधनभण्डकं मय्हं भविस्सति, केनचि उपायेन इमं आभरणं गहेतुं वट्टती’’ति समीपे सुखेन निसिन्नकाले भद्दं आह – ‘‘मय्हं एकं वचनं वत्तब्बं अत्थी’’ति। सेट्ठिधीता सहस्सलाभं लभित्वा विय तुट्ठमानसा ‘‘विस्सत्थं वदेहि, अय्या’’ति आह। त्वं चिन्तेसि – ‘‘मं निस्साय इमिना जीवितं लद्ध’’न्ति, अहं पन गहितमत्तोव चोरपपातपब्बते अधिवत्थाय देवताय ‘‘सचाहं जीवितं लभिस्सामि, बलिकम्मं ते दस्सामी’’ति आयाचिं। तं निस्साय मया जीवितं लद्धं , सीघं बलिकम्मं सज्जापेहीति। भद्दा, ‘‘अहं तस्स मनं पूरेस्सामी’’ति बलिकम्मं सज्जापेत्वा सब्बं पसाधनं पसाधेत्वा एकयाने आरुय्ह सामिकेन सद्धिं चोरपपातपब्बतं गन्त्वा ‘‘पब्बतदेवताय बलिकम्मं करिस्सामी’’ति अभिरुहितुं आरद्धा। सत्तुको चिन्तेसि – ‘‘सब्बेसु अभिरुहन्तेसु मम इमिस्सा आभरणं गहेतुं न ओकासो भविस्सती’’ति तमेव बलिभाजनं गाहापेत्वा पब्बतं अभिरुहि।
Sattuko katipāhaṃ vītināmetvā cintesi – ‘‘imissā pasādhanabhaṇḍakaṃ mayhaṃ bhavissati, kenaci upāyena imaṃ ābharaṇaṃ gahetuṃ vaṭṭatī’’ti samīpe sukhena nisinnakāle bhaddaṃ āha – ‘‘mayhaṃ ekaṃ vacanaṃ vattabbaṃ atthī’’ti. Seṭṭhidhītā sahassalābhaṃ labhitvā viya tuṭṭhamānasā ‘‘vissatthaṃ vadehi, ayyā’’ti āha. Tvaṃ cintesi – ‘‘maṃ nissāya iminā jīvitaṃ laddha’’nti, ahaṃ pana gahitamattova corapapātapabbate adhivatthāya devatāya ‘‘sacāhaṃ jīvitaṃ labhissāmi, balikammaṃ te dassāmī’’ti āyāciṃ. Taṃ nissāya mayā jīvitaṃ laddhaṃ , sīghaṃ balikammaṃ sajjāpehīti. Bhaddā, ‘‘ahaṃ tassa manaṃ pūressāmī’’ti balikammaṃ sajjāpetvā sabbaṃ pasādhanaṃ pasādhetvā ekayāne āruyha sāmikena saddhiṃ corapapātapabbataṃ gantvā ‘‘pabbatadevatāya balikammaṃ karissāmī’’ti abhiruhituṃ āraddhā. Sattuko cintesi – ‘‘sabbesu abhiruhantesu mama imissā ābharaṇaṃ gahetuṃ na okāso bhavissatī’’ti tameva balibhājanaṃ gāhāpetvā pabbataṃ abhiruhi.
सो भद्दाय सद्धिं कथेन्तो पियकथं न कथेति। सा इङ्गितेनेव तस्स अधिप्पायं अञ्ञासि। अथ नं सो आह – ‘‘भद्दे, तव उत्तरिसाटकं ओमुञ्चित्वा कायारुळ्हं ते पसाधनं एत्थ भण्डिकं करोही’’ति। सामि मय्हं को अपराधोति? किं पनाहं, बाले, बलिकम्मत्थं आगतोति सञ्ञं करोसि? अहञ्हि इमिस्सा देवताय यकनं उब्बट्ठेत्वा ददेय्यं, बलिकम्मापदेसेन पन तव आभरणं गण्हितुकामो हुत्वा आगतोम्हीति। कस्स पन, अय्य, पसाधनं, कस्स अहन्ति? मयं एवरूपं न जानाम, अञ्ञं तव सन्तकं, अञ्ञं मम सन्तकन्ति। साधु, अय्य, एकं पन मे अधिप्पायं पूरेथ, अलङ्कतनियामेनेव मे पुरतो च पच्छतो च आलिङ्गितुं देथाति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। सा तेन सम्पटिच्छितभावं ञत्वा पुरतो आलिङ्गित्वा पच्छतो आलिङ्गन्ती विय हुत्वा पब्बतपपाते पातेसि। सो पतन्तो आकासेयेव चुण्णविचुण्णो अहोसि। ताय कतं विचित्रभावं दिस्वा पब्बते अधिवत्था देवता गुणकित्तनवसेन इमा गाथा आह –
So bhaddāya saddhiṃ kathento piyakathaṃ na katheti. Sā iṅgiteneva tassa adhippāyaṃ aññāsi. Atha naṃ so āha – ‘‘bhadde, tava uttarisāṭakaṃ omuñcitvā kāyāruḷhaṃ te pasādhanaṃ ettha bhaṇḍikaṃ karohī’’ti. Sāmi mayhaṃ ko aparādhoti? Kiṃ panāhaṃ, bāle, balikammatthaṃ āgatoti saññaṃ karosi? Ahañhi imissā devatāya yakanaṃ ubbaṭṭhetvā dadeyyaṃ, balikammāpadesena pana tava ābharaṇaṃ gaṇhitukāmo hutvā āgatomhīti. Kassa pana, ayya, pasādhanaṃ, kassa ahanti? Mayaṃ evarūpaṃ na jānāma, aññaṃ tava santakaṃ, aññaṃ mama santakanti. Sādhu, ayya, ekaṃ pana me adhippāyaṃ pūretha, alaṅkataniyāmeneva me purato ca pacchato ca āliṅgituṃ dethāti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Sā tena sampaṭicchitabhāvaṃ ñatvā purato āliṅgitvā pacchato āliṅgantī viya hutvā pabbatapapāte pātesi. So patanto ākāseyeva cuṇṇavicuṇṇo ahosi. Tāya kataṃ vicitrabhāvaṃ disvā pabbate adhivatthā devatā guṇakittanavasena imā gāthā āha –
‘‘न सो सब्बेसु ठानेसु, पुरिसो होति पण्डितो।
‘‘Na so sabbesu ṭhānesu, puriso hoti paṇḍito;
इत्थीपि पण्डिता होति, तत्थ तत्थ विचक्खणा॥
Itthīpi paṇḍitā hoti, tattha tattha vicakkhaṇā.
‘‘न सो सब्बेसु ठानेसु, पुरिसो होति पण्डितो।
‘‘Na so sabbesu ṭhānesu, puriso hoti paṇḍito;
इत्थीपि पण्डिता होति, मुहुत्तमपि चिन्तये’’ति॥ (अप॰ थेरी २.३.३१-३२)।
Itthīpi paṇḍitā hoti, muhuttamapi cintaye’’ti. (apa. therī 2.3.31-32);
ततो भद्दा चिन्तेसि – ‘‘न सक्का मया इमिना नियामेन पुन गेहं गन्तुं, इतोव गन्त्वा एकं पब्बज्जं पब्बजिस्सामी’’ति, निगण्ठारामं गन्त्वा निगण्ठे पब्बज्जं याचि। अथ नं ते आहंसु – ‘‘केन नियामेन पब्बज्जा होतू’’ति? यं तुम्हाकं पब्बज्जाय उत्तमं, तदेव करोथाति। ते ‘‘साधू’’ति तस्सा तालट्ठिना केसे लुञ्चित्वा पब्बाजेसुं। केसा पुन वड्ढन्ता रासिरासिवसेन कुण्डलावत्ता हुत्वा वड्ढिंसु। सा तेनेव कारणेन कुण्डलकेसा नाम जाता। सा अत्तनो पब्बजितट्ठाने सब्बसिप्पं उग्गण्हित्वा ‘‘एतेसं इतो उत्तरि विसेसो नत्थी’’ति ञत्वा गामनिगमराजधानियो विचरन्ती यत्थ यत्थ पण्डिता अत्थि , तत्थ तत्थ गन्त्वा तेसं जाननसिप्पं सब्बमेव उग्गण्हाति। अथस्सा बहूसु ठानेसु सिक्खितभावेन पटिवादं दातुं समत्था न होन्ति। सा अत्तना सद्धिं कथेतुं समत्थं अदिस्वा यं गामं वा निगमं वा पविसति, तस्स द्वारे वालुकरासिं कत्वा तत्थ जम्बुसाखं ठपेति। ‘‘यो मम वादं आरोपेतुं सक्कोति, सो इमं साखं मद्दतू’’ति समीपे ठितानं दारकानं सञ्ञं देति। तं सत्ताहम्पि मद्दन्ता न होन्ति। अथ नं गहेत्वा पक्कमति।
Tato bhaddā cintesi – ‘‘na sakkā mayā iminā niyāmena puna gehaṃ gantuṃ, itova gantvā ekaṃ pabbajjaṃ pabbajissāmī’’ti, nigaṇṭhārāmaṃ gantvā nigaṇṭhe pabbajjaṃ yāci. Atha naṃ te āhaṃsu – ‘‘kena niyāmena pabbajjā hotū’’ti? Yaṃ tumhākaṃ pabbajjāya uttamaṃ, tadeva karothāti. Te ‘‘sādhū’’ti tassā tālaṭṭhinā kese luñcitvā pabbājesuṃ. Kesā puna vaḍḍhantā rāsirāsivasena kuṇḍalāvattā hutvā vaḍḍhiṃsu. Sā teneva kāraṇena kuṇḍalakesā nāma jātā. Sā attano pabbajitaṭṭhāne sabbasippaṃ uggaṇhitvā ‘‘etesaṃ ito uttari viseso natthī’’ti ñatvā gāmanigamarājadhāniyo vicarantī yattha yattha paṇḍitā atthi , tattha tattha gantvā tesaṃ jānanasippaṃ sabbameva uggaṇhāti. Athassā bahūsu ṭhānesu sikkhitabhāvena paṭivādaṃ dātuṃ samatthā na honti. Sā attanā saddhiṃ kathetuṃ samatthaṃ adisvā yaṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā pavisati, tassa dvāre vālukarāsiṃ katvā tattha jambusākhaṃ ṭhapeti. ‘‘Yo mama vādaṃ āropetuṃ sakkoti, so imaṃ sākhaṃ maddatū’’ti samīpe ṭhitānaṃ dārakānaṃ saññaṃ deti. Taṃ sattāhampi maddantā na honti. Atha naṃ gahetvā pakkamati.
तस्मिं समये अम्हाकं भगवा लोके निब्बत्तित्वा सावत्थिं उपनिस्साय जेतवने विहरति। कुण्डलकेसापि खो अनुपुब्बेन सावत्थिं पत्वा अन्तोनगरं पविसमाना पोराणकनियामेनेव वालुकारासिम्हि साखं ठपेत्वा दारकानं सञ्ञं दत्वा पाविसि। तस्मिं समये धम्मसेनापति भिक्खुसङ्घे पविट्ठे एककोव नगरं पविसन्तो वालुकाथूपे जम्बुसाखं दिस्वा ‘‘कस्मा अयं ठपिता’’ति पुच्छि। दारका तं कारणं अपरिहापेत्वा कथेसुं। एवं सन्ते इमं गहेत्वा मद्दथ, दारकाति। तेसु थेरस्स वचनं सुत्वा एकच्चे मद्दितुं न विसहिंसु, एकच्चे तंखणेयेव मद्दित्वा चुण्णविचुण्णं अकंसु। कुण्डलकेसा भत्तकिच्चं कत्वा निक्खमन्ती तं साखं मद्दितं दिस्वा ‘‘कस्सेतं कम्म’’न्ति पुच्छि। अथस्सा धम्मसेनापतिना कारापितभावं कथयिंसु। सा ‘‘अत्तनो थामं अजानन्तो इमं साखं मद्दापेतुं नो विसहिस्सति, अद्धा महन्तो एसो भविस्सति । अहम्पि पन खुद्दिका भवन्ती न सोभिस्सामि, अन्तोगाममेव पविसित्वा परिसाय सञ्ञं दातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा तथा अकासि। असीतिकुलसहस्सनिवासे नगरे सभागसभागवसेन सब्बेव सञ्जानिंसूति वेदितब्बं।
Tasmiṃ samaye amhākaṃ bhagavā loke nibbattitvā sāvatthiṃ upanissāya jetavane viharati. Kuṇḍalakesāpi kho anupubbena sāvatthiṃ patvā antonagaraṃ pavisamānā porāṇakaniyāmeneva vālukārāsimhi sākhaṃ ṭhapetvā dārakānaṃ saññaṃ datvā pāvisi. Tasmiṃ samaye dhammasenāpati bhikkhusaṅghe paviṭṭhe ekakova nagaraṃ pavisanto vālukāthūpe jambusākhaṃ disvā ‘‘kasmā ayaṃ ṭhapitā’’ti pucchi. Dārakā taṃ kāraṇaṃ aparihāpetvā kathesuṃ. Evaṃ sante imaṃ gahetvā maddatha, dārakāti. Tesu therassa vacanaṃ sutvā ekacce maddituṃ na visahiṃsu, ekacce taṃkhaṇeyeva madditvā cuṇṇavicuṇṇaṃ akaṃsu. Kuṇḍalakesā bhattakiccaṃ katvā nikkhamantī taṃ sākhaṃ madditaṃ disvā ‘‘kassetaṃ kamma’’nti pucchi. Athassā dhammasenāpatinā kārāpitabhāvaṃ kathayiṃsu. Sā ‘‘attano thāmaṃ ajānanto imaṃ sākhaṃ maddāpetuṃ no visahissati, addhā mahanto eso bhavissati . Ahampi pana khuddikā bhavantī na sobhissāmi, antogāmameva pavisitvā parisāya saññaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā tathā akāsi. Asītikulasahassanivāse nagare sabhāgasabhāgavasena sabbeva sañjāniṃsūti veditabbaṃ.
थेरोपि भत्तकिच्चं कत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि। अथायं कुण्डलकेसा महाजनपरिवुता थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं ठत्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हेहि साखा मद्दापिता’’ति पुच्छि। आम, मया मद्दापिताति। एवं सन्ते तुम्हेहि सद्धिं अम्हाकं वादो होतु, भन्तेति । होतु, भद्देति। कस्स पुच्छा होतु, कस्स विस्सज्जनन्ति? पुच्छा नाम अम्हाकं पत्ता, त्वं पन तुय्हं जाननकं पुच्छाति। सा थेरेन दिन्नअनुमतिया सब्बमेव अत्तनो जाननकं वादं पुच्छि, थेरो सब्बं विस्सज्जेसि। सा सब्बं पुच्छित्वा तुण्ही अहोसि। अथ नं थेरो आह – ‘‘तया बहुं पुच्छितं, मयम्पि एकं पञ्हं पुच्छामा’’ति। पुच्छथ, भन्तेति। एकं नाम किन्ति? कुण्डलकेसा ‘‘न जानामि, भन्ते’’ति आह। त्वं एत्तकम्पि न जानासि, अञ्ञं किं जानिस्ससीति? सा थेरस्स पादेसु पतित्वा ‘‘तुम्हाकं सरणं गच्छामि, भन्ते’’ति आह। मम सरणगमनकम्मं नत्थि, सदेवके लोके अग्गपुग्गलो धुरविहारे वसति, तं सरणं गच्छाहीति। सा ‘‘एवं करिस्सामि, भन्ते’’ति सायन्हसमये सत्थु धम्मदेसनावेलाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। सत्था तस्सा मद्दितसङ्खाराय चरियावसेन धम्मपदे इमं गाथमाह –
Theropi bhattakiccaṃ katvā aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi. Athāyaṃ kuṇḍalakesā mahājanaparivutā therassa santikaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ ṭhatvā, ‘‘bhante, tumhehi sākhā maddāpitā’’ti pucchi. Āma, mayā maddāpitāti. Evaṃ sante tumhehi saddhiṃ amhākaṃ vādo hotu, bhanteti . Hotu, bhaddeti. Kassa pucchā hotu, kassa vissajjananti? Pucchā nāma amhākaṃ pattā, tvaṃ pana tuyhaṃ jānanakaṃ pucchāti. Sā therena dinnaanumatiyā sabbameva attano jānanakaṃ vādaṃ pucchi, thero sabbaṃ vissajjesi. Sā sabbaṃ pucchitvā tuṇhī ahosi. Atha naṃ thero āha – ‘‘tayā bahuṃ pucchitaṃ, mayampi ekaṃ pañhaṃ pucchāmā’’ti. Pucchatha, bhanteti. Ekaṃ nāma kinti? Kuṇḍalakesā ‘‘na jānāmi, bhante’’ti āha. Tvaṃ ettakampi na jānāsi, aññaṃ kiṃ jānissasīti? Sā therassa pādesu patitvā ‘‘tumhākaṃ saraṇaṃ gacchāmi, bhante’’ti āha. Mama saraṇagamanakammaṃ natthi, sadevake loke aggapuggalo dhuravihāre vasati, taṃ saraṇaṃ gacchāhīti. Sā ‘‘evaṃ karissāmi, bhante’’ti sāyanhasamaye satthu dhammadesanāvelāya satthu santikaṃ gantvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Satthā tassā madditasaṅkhārāya cariyāvasena dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘सहस्समपि चे गाथा, अनत्थपदसंहिता।
‘‘Sahassamapi ce gāthā, anatthapadasaṃhitā;
एकं गाथापदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मती’’ति॥ (ध॰ प॰ १०१)।
Ekaṃ gāthāpadaṃ seyyo, yaṃ sutvā upasammatī’’ti. (dha. pa. 101);
सा गाथापरियोसाने यथाठिताव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा पब्बज्जं याचि। सत्था तस्सा पब्बज्जं सम्पटिच्छि। सा भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा पब्बजि। अपरभागे चतुपरिसमज्झे कथा उदपादि – ‘‘महन्ता वतायं भद्दा कुण्डलकेसा, या चतुप्पदिकगाथावसाने अरहत्तं पत्ता’’ति। सत्था तं कारणं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरिं खिप्पाभिञ्ञानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā gāthāpariyosāne yathāṭhitāva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā pabbajjaṃ yāci. Satthā tassā pabbajjaṃ sampaṭicchi. Sā bhikkhunupassayaṃ gantvā pabbaji. Aparabhāge catuparisamajjhe kathā udapādi – ‘‘mahantā vatāyaṃ bhaddā kuṇḍalakesā, yā catuppadikagāthāvasāne arahattaṃ pattā’’ti. Satthā taṃ kāraṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theriṃ khippābhiññānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
भद्दाकापिलानीथेरीवत्थु
Bhaddākāpilānītherīvatthu
२४४. दसमे पुब्बेनिवासन्ति पुब्बे निवुत्थक्खन्धसन्तानं अनुस्सरन्तीनं भद्दा कापिलानी अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अनुप्पन्ने बुद्धे बाराणसियं कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा अत्तनो सामिभगिनिया सद्धिं कलहं करोन्ती ताय पच्चेकबुद्धस्स पिण्डपाते दिन्ने, ‘‘अयं इमस्स पिण्डपातं दत्वा अत्तनो वसं वत्तेती’’ति पच्चेकबुद्धस्स हत्थतो पत्तं गण्हित्वा भत्तं छड्डेत्वा कललस्स पूरेत्वा अदासि। महाजनो ‘‘बाला अय’’न्ति गरहित्वा, ‘‘याय ते सद्धिं कलहो कतो, तस्सा किञ्चि न करोसि, पच्चेकबुद्धो ते किं अपरज्झती’’ति आह। सा तेसं वचनेन लज्जायमाना पुन पत्तं गहेत्वा कललं हारेत्वा धोवित्वा गन्धचुण्णेन उब्बट्टेत्वा चतुमधुरस्स पूरेत्वा उपरि आसित्तेन पदुमगब्भवण्णेन सप्पिना विज्जोतमानं पच्चेकबुद्धस्स हत्थे ठपेत्वा ‘‘यथा अयं पिण्डपातो ओभासजातो, एवं ओभासजातं मे सरीरं होतू’’ति पत्थनं पट्ठपेसीति सब्बं महाकस्सपत्थेरस्स वत्थुम्हि वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
244. Dasame pubbenivāsanti pubbe nivutthakkhandhasantānaṃ anussarantīnaṃ bhaddā kāpilānī aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattitvā satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ pubbenivāsaṃ anussarantīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā anuppanne buddhe bārāṇasiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā attano sāmibhaginiyā saddhiṃ kalahaṃ karontī tāya paccekabuddhassa piṇḍapāte dinne, ‘‘ayaṃ imassa piṇḍapātaṃ datvā attano vasaṃ vattetī’’ti paccekabuddhassa hatthato pattaṃ gaṇhitvā bhattaṃ chaḍḍetvā kalalassa pūretvā adāsi. Mahājano ‘‘bālā aya’’nti garahitvā, ‘‘yāya te saddhiṃ kalaho kato, tassā kiñci na karosi, paccekabuddho te kiṃ aparajjhatī’’ti āha. Sā tesaṃ vacanena lajjāyamānā puna pattaṃ gahetvā kalalaṃ hāretvā dhovitvā gandhacuṇṇena ubbaṭṭetvā catumadhurassa pūretvā upari āsittena padumagabbhavaṇṇena sappinā vijjotamānaṃ paccekabuddhassa hatthe ṭhapetvā ‘‘yathā ayaṃ piṇḍapāto obhāsajāto, evaṃ obhāsajātaṃ me sarīraṃ hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapesīti sabbaṃ mahākassapattherassa vatthumhi vuttanayeneva veditabbaṃ.
महाकस्सपत्थेरो पन दक्खिणमग्गं गहेत्वा दसबलस्स सन्तिकं बहुपुत्तकनिग्रोधमूलं गतो, अयं भद्दा कापिलानी वाममग्गं गण्हित्वा मातुगामस्स पब्बज्जाय अननुञ्ञातभावेन परिब्बाजिकारामं अगमासि। यदा पन महापजापतिगोतमी पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभि, तदा सा थेरी थेरिया सन्तिके पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभित्वा अपरभागे विपस्सनाय कम्मं करोन्ती अरहत्तं पत्वा पुब्बेनिवासञाणे चिण्णवसी अहोसि। अथ सत्था जेतवने निसीदित्वा भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरेसु ठपेन्तो इमं थेरिं पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Mahākassapatthero pana dakkhiṇamaggaṃ gahetvā dasabalassa santikaṃ bahuputtakanigrodhamūlaṃ gato, ayaṃ bhaddā kāpilānī vāmamaggaṃ gaṇhitvā mātugāmassa pabbajjāya ananuññātabhāvena paribbājikārāmaṃ agamāsi. Yadā pana mahāpajāpatigotamī pabbajjañca upasampadañca labhi, tadā sā therī theriyā santike pabbajjañca upasampadañca labhitvā aparabhāge vipassanāya kammaṃ karontī arahattaṃ patvā pubbenivāsañāṇe ciṇṇavasī ahosi. Atha satthā jetavane nisīditvā bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantaresu ṭhapento imaṃ theriṃ pubbenivāsaṃ anussarantīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
भद्दाकच्चानाथेरीवत्थु
Bhaddākaccānātherīvatthu
२४५. एकादसमे महाभिञ्ञाप्पत्तानन्ति महतियो अभिञ्ञायो पत्तानं, भद्दा कच्चाना, नाम अग्गाति दस्सेति। एकस्स हि बुद्धस्स चत्तारोव जना महाभिञ्ञा होन्ति, न अवसेससावका। अवसेससावका हि कप्पसतसहस्समेव अनुस्सरितुं सक्कोन्ति, न ततो परं। महाभिञ्ञाप्पत्ता पन कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं अनुस्सरन्ति। अम्हाकम्पि सत्थु सासने द्वे अग्गसावका बाकुलत्थेरो भद्दा कच्चानाति इमे चत्तारो एत्तकं अनुस्सरितुं सक्खिंसु। तस्मा अयं थेरी महाभिञ्ञाप्पत्तानं अग्गा नाम जाता। भद्दा कच्चानाति तस्सा नामं। भद्दकञ्चनस्स हि उत्तमसुवण्णस्स विय तस्सा सरीरवण्णो अहोसि, सा तस्मा भद्दकञ्चनाति नामं लभि, सा पच्छा कच्चानात्वेव सङ्खं गता। राहुलमातायेतं अधिवचनं।
245. Ekādasame mahābhiññāppattānanti mahatiyo abhiññāyo pattānaṃ, bhaddā kaccānā, nāma aggāti dasseti. Ekassa hi buddhassa cattārova janā mahābhiññā honti, na avasesasāvakā. Avasesasāvakā hi kappasatasahassameva anussarituṃ sakkonti, na tato paraṃ. Mahābhiññāppattā pana kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ anussaranti. Amhākampi satthu sāsane dve aggasāvakā bākulatthero bhaddā kaccānāti ime cattāro ettakaṃ anussarituṃ sakkhiṃsu. Tasmā ayaṃ therī mahābhiññāppattānaṃ aggā nāma jātā. Bhaddā kaccānāti tassā nāmaṃ. Bhaddakañcanassa hi uttamasuvaṇṇassa viya tassā sarīravaṇṇo ahosi, sā tasmā bhaddakañcanāti nāmaṃ labhi, sā pacchā kaccānātveva saṅkhaṃ gatā. Rāhulamātāyetaṃ adhivacanaṃ.
सा हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा अपरभागे सत्थु धम्मकथं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं महाभिञ्ञाप्पत्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सुप्पबुद्धसक्कस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि, भद्दा कच्चानातिस्सा नामं अकंसु।
Sā hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā aparabhāge satthu dhammakathaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ mahābhiññāppattānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde suppabuddhasakkassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi, bhaddā kaccānātissā nāmaṃ akaṃsu.
सा वयप्पत्ता बोधिसत्तस्स गेहं अगमासि। सा अपरभागे राहुलकुमारं नाम पुत्तं विजायि। तस्स जातदिवसेव बोधिसत्तो निक्खमित्वा बोधिमण्डे सब्बञ्ञुतं पत्वा लोकानुग्गहं करोन्तो अनुपुब्बेन कपिलवत्थुं आगम्म ञातीनं सङ्गहं अकासि। अपरभागे परिनिब्बुते सुद्धोदनमहाराजे महापजापतिगोतमी पञ्चहि मातुगामसतेहि सद्धिं सत्थु सन्तिके पब्बजि। राहुलमातापि जनपदकल्याणीपि थेरिया सन्तिकं गन्त्वा पब्बजि। सा पब्बजितकालतो पट्ठाय भद्दकच्चानत्थेरीत्वेव पाकटा अहोसि। सा अपरभागे विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा अभिञ्ञासु चिण्णवसी अहोसि, एकपल्लङ्केन निसिन्ना एकावज्जनेन कप्पसतसहस्साधिकं असङ्ख्येय्यं अनुस्सरति। तस्सा तस्मिं गुणे पाकटे जाते सत्था जेतवने निसिन्नो भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो इमं थेरिं महाभिञ्ञाप्पत्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā vayappattā bodhisattassa gehaṃ agamāsi. Sā aparabhāge rāhulakumāraṃ nāma puttaṃ vijāyi. Tassa jātadivaseva bodhisatto nikkhamitvā bodhimaṇḍe sabbaññutaṃ patvā lokānuggahaṃ karonto anupubbena kapilavatthuṃ āgamma ñātīnaṃ saṅgahaṃ akāsi. Aparabhāge parinibbute suddhodanamahārāje mahāpajāpatigotamī pañcahi mātugāmasatehi saddhiṃ satthu santike pabbaji. Rāhulamātāpi janapadakalyāṇīpi theriyā santikaṃ gantvā pabbaji. Sā pabbajitakālato paṭṭhāya bhaddakaccānattherītveva pākaṭā ahosi. Sā aparabhāge vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā abhiññāsu ciṇṇavasī ahosi, ekapallaṅkena nisinnā ekāvajjanena kappasatasahassādhikaṃ asaṅkhyeyyaṃ anussarati. Tassā tasmiṃ guṇe pākaṭe jāte satthā jetavane nisinno bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento imaṃ theriṃ mahābhiññāppattānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
किसागोतमीथेरीवत्थु
Kisāgotamītherīvatthu
२४६. द्वादसमे लूखचीवरधरानन्ति तीहि लूखेहि समन्नागतं पंसुकूलं धारेन्तीनं, किसागोतमी, अग्गाति दस्सेति। गोतमीति तस्सा नामं, थोकं किसधातुकत्ता पन किसागोतमीति वुच्चति। अयम्पि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं लूखचीवरधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं दुग्गतकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तकाले एकं कुलं अगमासि। तत्थ नं ‘‘दुग्गतकुलस्स धीता’’ति परिभविंसु।
246. Dvādasame lūkhacīvaradharānanti tīhi lūkhehi samannāgataṃ paṃsukūlaṃ dhārentīnaṃ, kisāgotamī, aggāti dasseti. Gotamīti tassā nāmaṃ, thokaṃ kisadhātukattā pana kisāgotamīti vuccati. Ayampi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattitvā satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ duggatakule nibbattitvā vayappattakāle ekaṃ kulaṃ agamāsi. Tattha naṃ ‘‘duggatakulassa dhītā’’ti paribhaviṃsu.
सा अपरभागे पुत्तं विजायि, अथस्सा सम्मानमकंसु। सो पनस्सा दारको आधावित्वा परिधावित्वा कीळनवये ठितो कालमकासि, तस्सा सोको उदपादि। सा ‘‘अहं इमस्मिंयेव गेहे हतलाभसक्कारा हुत्वा पुत्तस्स जातकालतो पट्ठाय सक्कारं पापुणिं, इमे मय्हं पुत्तं बहि छड्डेतुम्पि वायमेय्यु’’न्ति पुत्तं अङ्केनादाय ‘‘पुत्तस्स मे भेसज्जं देथा’’ति गेहद्वारपटिपाटिया विचरति। दिट्ठदिट्ठट्ठाने मनुस्सा ‘‘कत्थ ते मतकस्स भेसज्जं दिट्ठपुब्ब’’न्ति पाणिं पहरित्वा परिहासं करोन्ति। सा तेसं कथाय नेव सञ्ञत्तिं गच्छति। अथ नं एको पण्डितपुरिसो दिस्वा, ‘‘अयं पुत्तसोकेन चित्तविक्खेपं पत्ता भविस्सति, एतिस्सा पन भेसज्जं न अञ्ञो जानिस्सति, दसबलोव जानिस्सती’’ति चिन्तेत्वा एवमाह – ‘‘अम्म, तव पुत्तस्स भेसज्जं अञ्ञो जानन्तो नाम नत्थि, सदेवके पन लोके अग्गपुग्गलो दसबलो धुरविहारे वसति, तस्स सन्तिकं गन्त्वा पुच्छाही’’ति। सा ‘‘सच्चं पुरिसो कथेती’’ति पुत्तमादाय तथागतस्स बुद्धासने निसिन्नवेलाय परिसपरियन्ते ठत्वा ‘‘पुत्तस्स मे भेसज्जं देथ भगवा’’ति आह।
Sā aparabhāge puttaṃ vijāyi, athassā sammānamakaṃsu. So panassā dārako ādhāvitvā paridhāvitvā kīḷanavaye ṭhito kālamakāsi, tassā soko udapādi. Sā ‘‘ahaṃ imasmiṃyeva gehe hatalābhasakkārā hutvā puttassa jātakālato paṭṭhāya sakkāraṃ pāpuṇiṃ, ime mayhaṃ puttaṃ bahi chaḍḍetumpi vāyameyyu’’nti puttaṃ aṅkenādāya ‘‘puttassa me bhesajjaṃ dethā’’ti gehadvārapaṭipāṭiyā vicarati. Diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne manussā ‘‘kattha te matakassa bhesajjaṃ diṭṭhapubba’’nti pāṇiṃ paharitvā parihāsaṃ karonti. Sā tesaṃ kathāya neva saññattiṃ gacchati. Atha naṃ eko paṇḍitapuriso disvā, ‘‘ayaṃ puttasokena cittavikkhepaṃ pattā bhavissati, etissā pana bhesajjaṃ na añño jānissati, dasabalova jānissatī’’ti cintetvā evamāha – ‘‘amma, tava puttassa bhesajjaṃ añño jānanto nāma natthi, sadevake pana loke aggapuggalo dasabalo dhuravihāre vasati, tassa santikaṃ gantvā pucchāhī’’ti. Sā ‘‘saccaṃ puriso kathetī’’ti puttamādāya tathāgatassa buddhāsane nisinnavelāya parisapariyante ṭhatvā ‘‘puttassa me bhesajjaṃ detha bhagavā’’ti āha.
सत्था तस्सा उपनिस्सयं दिस्वा ‘‘भद्दकं ते गोतमि कतं भेसज्जत्थाय इधागच्छन्तिया, गच्छ नगरं पविसित्वा कोटितो पट्ठाय सकलनगरं चरित्वा यस्मिं गेहे कोचि मतपुब्बो नत्थि, ततो सिद्धत्थकं आहरा’’ति आह। सा ‘‘साधु, भन्ते’’ति तुट्ठमानसा अन्तोनगरं पविसित्वा पठमगेहेयेव ‘‘दसबलो मम पुत्तस्स भेसज्जत्थाय सिद्धत्थकं आहरापेति, सिद्धत्थकं मे देथा’’ति आह। ‘‘हन्द गोतमी’’ति नीहरित्वा अदंसु। अहं एवं गहेतुं न सक्कोमि, इमस्मिं गेहे कोचि मतपुब्बो नाम नत्थीति? किं वदेसि गोतमि, को इध मतके गणेतुं सक्कोतीति? ‘‘तेन हि अलं नाहं गण्हिस्सामि, दसबलो मं यत्थ मतपुब्बो नत्थि, ततो नं गण्हापेती’’ति आह। सा इमिनाव नियामेन ततियघरं गन्त्वा चिन्तेसि – ‘‘सकलनगरे अयमेव नियामो भविस्सति, इदं हितानुकम्पकेन बुद्धेन दिट्ठं भविस्सती’’ति संवेगं लभित्वा ततोव बहि निक्खमित्वा आमकसुसानं गन्त्वा पुत्तं हत्थेन गहेत्वा, ‘‘पुत्तक, अहं इमं मरणं तवेव उप्पन्नन्ति चिन्तेसिं, न पनेतं तवेव, महाजनसाधारणो एस धम्मो’’ति वत्वा पुत्तं आमकसुसाने छड्डेत्वा इमं गाथमाह –
Satthā tassā upanissayaṃ disvā ‘‘bhaddakaṃ te gotami kataṃ bhesajjatthāya idhāgacchantiyā, gaccha nagaraṃ pavisitvā koṭito paṭṭhāya sakalanagaraṃ caritvā yasmiṃ gehe koci matapubbo natthi, tato siddhatthakaṃ āharā’’ti āha. Sā ‘‘sādhu, bhante’’ti tuṭṭhamānasā antonagaraṃ pavisitvā paṭhamageheyeva ‘‘dasabalo mama puttassa bhesajjatthāya siddhatthakaṃ āharāpeti, siddhatthakaṃ me dethā’’ti āha. ‘‘Handa gotamī’’ti nīharitvā adaṃsu. Ahaṃ evaṃ gahetuṃ na sakkomi, imasmiṃ gehe koci matapubbo nāma natthīti? Kiṃ vadesi gotami, ko idha matake gaṇetuṃ sakkotīti? ‘‘Tena hi alaṃ nāhaṃ gaṇhissāmi, dasabalo maṃ yattha matapubbo natthi, tato naṃ gaṇhāpetī’’ti āha. Sā imināva niyāmena tatiyagharaṃ gantvā cintesi – ‘‘sakalanagare ayameva niyāmo bhavissati, idaṃ hitānukampakena buddhena diṭṭhaṃ bhavissatī’’ti saṃvegaṃ labhitvā tatova bahi nikkhamitvā āmakasusānaṃ gantvā puttaṃ hatthena gahetvā, ‘‘puttaka, ahaṃ imaṃ maraṇaṃ taveva uppannanti cintesiṃ, na panetaṃ taveva, mahājanasādhāraṇo esa dhammo’’ti vatvā puttaṃ āmakasusāne chaḍḍetvā imaṃ gāthamāha –
‘‘न गामधम्मो नो निगमस्स धम्मो,
‘‘Na gāmadhammo no nigamassa dhammo,
न चापियं एककुलस्स धम्मो।
Na cāpiyaṃ ekakulassa dhammo;
सब्बस्स लोकस्स सदेवकस्स,
Sabbassa lokassa sadevakassa,
एसेव धम्मो यदिदं अनिच्चता’’ति॥ (अप॰ थेरी २.३.८२)।
Eseva dhammo yadidaṃ aniccatā’’ti. (apa. therī 2.3.82);
एवञ्च पन वत्वा सत्थु सन्तिकं अगमासि। अथ नं सत्था ‘‘लद्धो ते, गोतमि, सिद्धत्थको’’ति आह। निट्ठितं, भन्ते, सिद्धत्थकेन कम्मं, पतिट्ठं पन मे देथाति आह। अथस्सा सत्था धम्मपदे इमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā satthu santikaṃ agamāsi. Atha naṃ satthā ‘‘laddho te, gotami, siddhatthako’’ti āha. Niṭṭhitaṃ, bhante, siddhatthakena kammaṃ, patiṭṭhaṃ pana me dethāti āha. Athassā satthā dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘तं पुत्तपसुसम्मत्तं, ब्यासत्तमनसं नरं।
‘‘Taṃ puttapasusammattaṃ, byāsattamanasaṃ naraṃ;
सुत्तं गामं महोघोव, मच्चु आदाय गच्छती’’ति॥ (ध॰ प॰ २८७)।
Suttaṃ gāmaṃ mahoghova, maccu ādāya gacchatī’’ti. (dha. pa. 287);
सा गाथापरियोसाने यथाठिताव सोतापत्तिफले पतिट्ठाय पब्बज्जं याचि, सत्था पब्बज्जं अनुजानि। सा तिक्खत्तुं सत्थारं पदक्खिणं कत्वा वन्दित्वा भिक्खुनिउपस्सयं गन्त्वा पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभित्वा नचिरस्सेव योनिसोमनसिकारे कम्मं करोन्ती विपस्सनं वड्ढेसि। अथस्सा सत्था इमं ओभासगाथमाह –
Sā gāthāpariyosāne yathāṭhitāva sotāpattiphale patiṭṭhāya pabbajjaṃ yāci, satthā pabbajjaṃ anujāni. Sā tikkhattuṃ satthāraṃ padakkhiṇaṃ katvā vanditvā bhikkhuniupassayaṃ gantvā pabbajjañca upasampadañca labhitvā nacirasseva yonisomanasikāre kammaṃ karontī vipassanaṃ vaḍḍhesi. Athassā satthā imaṃ obhāsagāthamāha –
‘‘यो च वस्ससतं जीवे, अपस्सं अमतं पदं।
‘‘Yo ca vassasataṃ jīve, apassaṃ amataṃ padaṃ;
एकाहं जीवितं सेय्यो, पस्सतो अमतं पद’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ११४)।
Ekāhaṃ jīvitaṃ seyyo, passato amataṃ pada’’nti. (dha. pa. 114);
सा गाथापरियोसाने अरहत्तं पत्ता परिक्खारवलञ्जे परमुक्कट्ठा हुत्वा तीहि लूखेहि समन्नागतं चीवरं पारुपित्वा विचरि। अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो इमं थेरिं लूखचीवरधरानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā gāthāpariyosāne arahattaṃ pattā parikkhāravalañje paramukkaṭṭhā hutvā tīhi lūkhehi samannāgataṃ cīvaraṃ pārupitvā vicari. Aparabhāge satthā jetavane nisinno bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento imaṃ theriṃ lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सिङ्गालकमाताथेरीवत्थु
Siṅgālakamātātherīvatthu
२४७. तेरसमे सद्धाधिमुत्तानन्ति सद्धालक्खणे अभिनिविट्ठानं, सिङ्गालकमाता, अग्गाति दस्सेति। अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलघरे निब्बत्ता सत्थु धम्मकथं सुणन्ती सत्थारं एकं भिक्खुनिं सद्धाधिमुत्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे सेट्ठिकुले निब्बत्ता समानजातिकं कुलं गन्त्वा एकं पुत्तं विजायि, तस्स सिङ्गालककुमारोति नामं अकंसु। सापि तेनेव कारणेन सिङ्गालकमाता नाम जाता। सा एकदिवसं सत्थु धम्मकथं सुत्वा पटिलद्धसद्धा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पब्बजि। पब्बजितकालतो पट्ठाय सद्धिन्द्रियं अधिमत्तं पटिलभि। सा धम्मस्सवनत्थाय विहारं गन्त्वा दसबलस्स सरीरसम्पत्तिं ओलोकयमानाव तिट्ठति। सत्था तस्सा सद्धालक्खणे अभिनिविट्ठभावं ञत्वा सप्पायं कत्वा पसादनीयमेव धम्मं देसेसि। सापि थेरी सद्धालक्खणमेव धुरं कत्वा अरहत्तं पापुणि। अथ नं सत्था अपरभागे जेतवने निसीदित्वा भिक्खुनियो पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो इमं थेरिं सद्धाधिमुत्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
247. Terasame saddhādhimuttānanti saddhālakkhaṇe abhiniviṭṭhānaṃ, siṅgālakamātā, aggāti dasseti. Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulaghare nibbattā satthu dhammakathaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ bhikkhuniṃ saddhādhimuttānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare seṭṭhikule nibbattā samānajātikaṃ kulaṃ gantvā ekaṃ puttaṃ vijāyi, tassa siṅgālakakumāroti nāmaṃ akaṃsu. Sāpi teneva kāraṇena siṅgālakamātā nāma jātā. Sā ekadivasaṃ satthu dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaddhā satthu santikaṃ gantvā pabbaji. Pabbajitakālato paṭṭhāya saddhindriyaṃ adhimattaṃ paṭilabhi. Sā dhammassavanatthāya vihāraṃ gantvā dasabalassa sarīrasampattiṃ olokayamānāva tiṭṭhati. Satthā tassā saddhālakkhaṇe abhiniviṭṭhabhāvaṃ ñatvā sappāyaṃ katvā pasādanīyameva dhammaṃ desesi. Sāpi therī saddhālakkhaṇameva dhuraṃ katvā arahattaṃ pāpuṇi. Atha naṃ satthā aparabhāge jetavane nisīditvā bhikkhuniyo paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento imaṃ theriṃ saddhādhimuttānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
पञ्चमवग्गवण्णना।
Pañcamavaggavaṇṇanā.
तेरससुत्तपटिमण्डिताय थेरिपाळिया वण्णना निट्ठिता।
Terasasuttapaṭimaṇḍitāya theripāḷiyā vaṇṇanā niṭṭhitā.
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) ६. छट्ठएतदग्गवग्गो
(14) 6. Chaṭṭhaetadaggavaggo
तपुस्सभल्लिकवत्थु
Tapussabhallikavatthu
२४८. उपासकपाळिया पठमे पठमं सरणं गच्छन्तानन्ति सब्बपठमं सरणं गच्छन्तानं तपुस्सो च भल्लिको चाति इमे द्वे वाणिजा अग्गाति दस्सेति। इमे किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गहेत्वा अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ता सत्थारं द्वे उपासके पठमं सरणं गच्छन्तानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थयिंसु। ते कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं बोधिसत्तस्स सब्बञ्ञुतञ्ञाणपत्तितो पुरेतरमेव असितञ्जननगरे कुटुम्बियगेहे निब्बत्तिंसु। जेट्ठभातिको तपुस्सो नाम अहोसि, कनिट्ठो भल्लिको नाम।
248. Upāsakapāḷiyā paṭhame paṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantānanti sabbapaṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantānaṃ tapusso ca bhalliko cāti ime dve vāṇijā aggāti dasseti. Ime kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gahetvā aparabhāge satthu dhammadesanaṃ suṇantā satthāraṃ dve upāsake paṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthayiṃsu. Te kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ bodhisattassa sabbaññutaññāṇapattito puretarameva asitañjananagare kuṭumbiyagehe nibbattiṃsu. Jeṭṭhabhātiko tapusso nāma ahosi, kaniṭṭho bhalliko nāma.
ते अपरेन समयेन घरावासं वसन्ता कालेन कालं पञ्च सकटसतानि योजापेत्वा वाणिजकम्मं करोन्ता चरन्ति। तस्मिं समये अम्हाकं बोधिसत्तो सब्बञ्ञुतं पत्वा सत्तसत्ताहं बोधिमण्डे विहरित्वा अट्ठमे सत्ताहे राजायतनमूले निसीदि। तस्मिं समये ते वाणिजा पञ्चमत्तेहि सकटसतेहि तं ठानं अनुप्पत्ता अहेसुं। तेसं अनन्तरे अत्तभावे माता तस्मिं पदेसे देवता हुत्वा निब्बत्ति। सा चिन्तेसि – ‘‘इदानि बुद्धानं आहारो लद्धुं वट्टति। न हि सक्का इतो परं निराहारेहि यापेतुं। इमे च मे पुत्ता इमिना मग्गेन गच्छन्ति, तेहि अज्ज बुद्धानं पिण्डपातं दापेतुं वट्टती’’ति पञ्चसु सकटसतेसु युत्तगोणानं गमनुपच्छेदं अकासि। ते ‘‘किं नामेत’’न्ति नानाविधानि निमित्तानि ओलोकेन्ति। अथ तेसं किलमनभावं ञत्वा एकस्स पुरिसस्स सरीरे अधिमुच्चित्वा ‘‘किं कारणा किलमथ? तुम्हाकं अञ्ञो यक्खावट्टो वा भूतावट्टो वा नागावट्टो वा नत्थि, अहं पन वो अतीतत्तभावे माता इमस्मिं ठाने भुम्मदेवता हुत्वा निब्बत्ता। एस दसबलो राजायतनमूले निसिन्नो, तस्स पठमं पिण्डपातं देथा’’ति।
Te aparena samayena gharāvāsaṃ vasantā kālena kālaṃ pañca sakaṭasatāni yojāpetvā vāṇijakammaṃ karontā caranti. Tasmiṃ samaye amhākaṃ bodhisatto sabbaññutaṃ patvā sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe viharitvā aṭṭhame sattāhe rājāyatanamūle nisīdi. Tasmiṃ samaye te vāṇijā pañcamattehi sakaṭasatehi taṃ ṭhānaṃ anuppattā ahesuṃ. Tesaṃ anantare attabhāve mātā tasmiṃ padese devatā hutvā nibbatti. Sā cintesi – ‘‘idāni buddhānaṃ āhāro laddhuṃ vaṭṭati. Na hi sakkā ito paraṃ nirāhārehi yāpetuṃ. Ime ca me puttā iminā maggena gacchanti, tehi ajja buddhānaṃ piṇḍapātaṃ dāpetuṃ vaṭṭatī’’ti pañcasu sakaṭasatesu yuttagoṇānaṃ gamanupacchedaṃ akāsi. Te ‘‘kiṃ nāmeta’’nti nānāvidhāni nimittāni olokenti. Atha tesaṃ kilamanabhāvaṃ ñatvā ekassa purisassa sarīre adhimuccitvā ‘‘kiṃ kāraṇā kilamatha? Tumhākaṃ añño yakkhāvaṭṭo vā bhūtāvaṭṭo vā nāgāvaṭṭo vā natthi, ahaṃ pana vo atītattabhāve mātā imasmiṃ ṭhāne bhummadevatā hutvā nibbattā. Esa dasabalo rājāyatanamūle nisinno, tassa paṭhamaṃ piṇḍapātaṃ dethā’’ti.
ते तस्सा कथं सुत्वा तुट्ठमानसा हुत्वा मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च सुवण्णथालकेन आदाय सत्थु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘इमं भोजनं पटिग्गण्हथ, भन्ते’’ति आहंसु। सत्था अतीतबुद्धानं आचिण्णं ओलोकेसि, अथस्स चत्तारो महाराजानो सेलमये पत्ते उपनामेसुं। सत्था ‘‘तेसं महप्फलं होतू’’ति चत्तारोपि पत्ते ‘‘एकोव पत्तो होतू’’ति अधिट्ठासि। तस्मिं खणे ते वाणिजा तथागतस्स पत्ते मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च पतिट्ठपेत्वा परिभुत्तकाले उदकं दत्वा भत्तकिच्चपरियोसाने सत्थारं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। अथ नेसं सत्था धम्मं देसेसि, देसनापरियोसाने द्वेपि जना द्वेवाचिके सरणे पतिट्ठाय सत्थारं अभिवादेत्वा अत्तनो नगरं गन्तुकामा , ‘‘भन्ते, अम्हाकं परिचरणचेतियं देथा’’ति वदिंसु। सत्था दक्खिणेन हत्थेन सीसं परामसित्वा द्विन्नम्पि जनानं अट्ठ केसधातुयो अदासि। ते उभोपि जना केसधातुयो सुवण्णसमुग्गेसु ठपेत्वा अत्तनो नगरं नेत्वा असितञ्जननगरद्वारे जीवकेसधातुया चेतियं पतिट्ठापेसुं। उपोसथदिवसे चेतियतो नीलस्मियो निग्गच्छन्ति। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। सत्था पन अपरभागे जेतवने निसीदित्वा उपासके पटिपाटिया ठानन्तरेसु ठपेन्तो इमे द्वे जने पठमं सरणं गच्छन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Te tassā kathaṃ sutvā tuṭṭhamānasā hutvā manthañca madhupiṇḍikañca suvaṇṇathālakena ādāya satthu santikaṃ gantvā ‘‘imaṃ bhojanaṃ paṭiggaṇhatha, bhante’’ti āhaṃsu. Satthā atītabuddhānaṃ āciṇṇaṃ olokesi, athassa cattāro mahārājāno selamaye patte upanāmesuṃ. Satthā ‘‘tesaṃ mahapphalaṃ hotū’’ti cattāropi patte ‘‘ekova patto hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe te vāṇijā tathāgatassa patte manthañca madhupiṇḍikañca patiṭṭhapetvā paribhuttakāle udakaṃ datvā bhattakiccapariyosāne satthāraṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Atha nesaṃ satthā dhammaṃ desesi, desanāpariyosāne dvepi janā dvevācike saraṇe patiṭṭhāya satthāraṃ abhivādetvā attano nagaraṃ gantukāmā , ‘‘bhante, amhākaṃ paricaraṇacetiyaṃ dethā’’ti vadiṃsu. Satthā dakkhiṇena hatthena sīsaṃ parāmasitvā dvinnampi janānaṃ aṭṭha kesadhātuyo adāsi. Te ubhopi janā kesadhātuyo suvaṇṇasamuggesu ṭhapetvā attano nagaraṃ netvā asitañjananagaradvāre jīvakesadhātuyā cetiyaṃ patiṭṭhāpesuṃ. Uposathadivase cetiyato nīlasmiyo niggacchanti. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Satthā pana aparabhāge jetavane nisīditvā upāsake paṭipāṭiyā ṭhānantaresu ṭhapento ime dve jane paṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
अनाथपिण्डिकसेट्ठिवत्थु
Anāthapiṇḍikaseṭṭhivatthu
२४९. दुतिये दायकानन्ति दानाभिरतानं सुदत्तो, गहपति, अनाथपिण्डिको अग्गोति दस्सेति। सो किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं उपासकं दायकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सुमनसेट्ठिस्स गेहे निब्बत्ति, सुदत्तोतिस्स नामं अकंसु।
249. Dutiye dāyakānanti dānābhiratānaṃ sudatto, gahapati, anāthapiṇḍiko aggoti dasseti. So kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ dāyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ sumanaseṭṭhissa gehe nibbatti, sudattotissa nāmaṃ akaṃsu.
सो अपरभागे घरावासे पतिट्ठितो दायको दानपति हुत्वा तेनेव गुणेन पत्थटनामधेय्यो अनाथपिण्डिको नाम अहोसि। सो पञ्चहि सकटसतेहि भण्डं आदाय राजगहे अत्तनो पियसहायकस्स सेट्ठिनो गेहं गन्त्वा तत्थ बुद्धस्स भगवतो उप्पन्नभावं सुत्वा बलवपच्चूसकाले देवतानुभावेन विवटेन द्वारेन सत्थारं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय दुतियदिवसे च बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा सावत्थिं आगमनत्थाय सत्थु पटिञ्ञं गहेत्वा अन्तरामग्गे पञ्चचत्तालीसयोजनमग्गे सतसहस्सं सतसहस्सं दत्वा योजनिकविहारे कारेत्वा जेतवनं कोटिसन्थारेन सन्थरित्वा अट्ठारसहि कोटीहि किणित्वा अट्ठारसहि कोटीहि विहारं कारेत्वा विहारे निट्ठिते चतुन्नं परिसानं पुरेभत्तपच्छाभत्तेसु यदिच्छकं दानं ददन्तो अट्ठारसहि कोटीहि विहारमहं निट्ठापेसि। विहारमहो नवहि मासेहि निट्ठानं अगमासि , ‘‘पञ्चही’’ति अपरे। तेमासे पन सब्बाचरियानं विवादो नत्थि।
So aparabhāge gharāvāse patiṭṭhito dāyako dānapati hutvā teneva guṇena patthaṭanāmadheyyo anāthapiṇḍiko nāma ahosi. So pañcahi sakaṭasatehi bhaṇḍaṃ ādāya rājagahe attano piyasahāyakassa seṭṭhino gehaṃ gantvā tattha buddhassa bhagavato uppannabhāvaṃ sutvā balavapaccūsakāle devatānubhāvena vivaṭena dvārena satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya dutiyadivase ca buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā sāvatthiṃ āgamanatthāya satthu paṭiññaṃ gahetvā antarāmagge pañcacattālīsayojanamagge satasahassaṃ satasahassaṃ datvā yojanikavihāre kāretvā jetavanaṃ koṭisanthārena santharitvā aṭṭhārasahi koṭīhi kiṇitvā aṭṭhārasahi koṭīhi vihāraṃ kāretvā vihāre niṭṭhite catunnaṃ parisānaṃ purebhattapacchābhattesu yadicchakaṃ dānaṃ dadanto aṭṭhārasahi koṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpesi. Vihāramaho navahi māsehi niṭṭhānaṃ agamāsi , ‘‘pañcahī’’ti apare. Temāse pana sabbācariyānaṃ vivādo natthi.
एवं चतुपण्णासकोटिधनं विस्सज्जेत्वा निच्चकालं गेहे एवरूपं दानं पवत्तेसि। देवसिकं पञ्च सलाकभत्तसतानि होन्ति, पञ्च पक्खिकभत्तसतानि, पञ्च सलाकयागुसतानि, पञ्च पक्खिकयागुसतानि, पञ्च धुरभत्तसतानि, पञ्च आगन्तुकभत्तसतानि, पञ्च गमिकभत्तसतानि, पञ्च गिलानभत्तसतानि, पञ्च गिलानुपट्ठाकभत्तसतानि, पञ्च आसनसतानि गेहे निच्चपञ्ञत्तानेव होन्तीति। अथ नं अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो उपासके पटिपाटिया ठानन्तरेसु ठपेन्तो दायकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Evaṃ catupaṇṇāsakoṭidhanaṃ vissajjetvā niccakālaṃ gehe evarūpaṃ dānaṃ pavattesi. Devasikaṃ pañca salākabhattasatāni honti, pañca pakkhikabhattasatāni, pañca salākayāgusatāni, pañca pakkhikayāgusatāni, pañca dhurabhattasatāni, pañca āgantukabhattasatāni, pañca gamikabhattasatāni, pañca gilānabhattasatāni, pañca gilānupaṭṭhākabhattasatāni, pañca āsanasatāni gehe niccapaññattāneva hontīti. Atha naṃ aparabhāge satthā jetavane nisinno upāsake paṭipāṭiyā ṭhānantaresu ṭhapento dāyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
चित्तगहपतिवत्थु
Cittagahapativatthu
२५०. ततिये धम्मकथिकानन्ति धम्मकथिकानं उपासकानं चित्तो, गहपति, अग्गोति दस्सेति। सो किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो अपरभागे धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं उपासकं धम्मकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा कस्सपबुद्धकाले मिगलुद्दकगेहे निब्बत्तो अपरभागे अरञ्ञे कम्मं कातुं समत्थकाले एकदिवसं देवे वस्सन्ते मिगमारणत्थाय सत्तिं आदाय अरञ्ञं गन्त्वा मिगरूपानि ओलोकेन्तो एकस्मिं अकतपब्भारे ससीसं पंसुकूलं पारुपित्वा पासाणफलके निसिन्नं एकं भिक्खुं दिस्वा ‘‘एको अय्यो समणधम्मं करोन्तो निसिन्नो भविस्सती’’ति सञ्ञं उप्पादेत्वा वेगेन घरं गन्त्वा एकस्मिं उद्धने हिय्यो आभतमंसं, एकस्मिं भत्तं पचापेत्वा पिण्डाचारिके द्वे भिक्खू दिस्वा तेसं पत्तं आदाय पञ्ञत्तासने निसीदापेत्वा भिक्खं समादापेत्वा, ‘‘अय्ये, परिविसथा’’ति अञ्ञे आणापेत्वा तं भत्तं कुटे पक्खिपित्वा पण्णेन मुखं बन्धित्वा कुटं आदाय गच्छन्तो अन्तरामग्गे नानाविधानि पुप्फानि ओचिनित्वा पत्तपुटकेन गहेत्वा थेरस्स निसिन्नट्ठानं गन्त्वा कुटं ओतारेत्वा एकमन्ते ठपेत्वा ‘‘मय्हं , भन्ते, सङ्गहं करोथा’’ति वत्वा थेरस्स पत्तं आदाय भत्तस्स पूरेत्वा थेरस्स हत्थे पतिट्ठपेत्वा तेहि मिस्सकपुप्फेहि थेरं पूजेत्वा एकमन्ते ठितो ‘‘यथायं रसपिण्डपातेन सद्धिं पुप्फपूजा चित्तं परितोसेति, एवं निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने मे पण्णाकारसहस्सानि चेव आगच्छन्तु पञ्चवण्णकुसुमवस्सञ्च वस्सतू’’ति आह।
250. Tatiye dhammakathikānanti dhammakathikānaṃ upāsakānaṃ citto, gahapati, aggoti dasseti. So kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto aparabhāge dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ dhammakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā kassapabuddhakāle migaluddakagehe nibbatto aparabhāge araññe kammaṃ kātuṃ samatthakāle ekadivasaṃ deve vassante migamāraṇatthāya sattiṃ ādāya araññaṃ gantvā migarūpāni olokento ekasmiṃ akatapabbhāre sasīsaṃ paṃsukūlaṃ pārupitvā pāsāṇaphalake nisinnaṃ ekaṃ bhikkhuṃ disvā ‘‘eko ayyo samaṇadhammaṃ karonto nisinno bhavissatī’’ti saññaṃ uppādetvā vegena gharaṃ gantvā ekasmiṃ uddhane hiyyo ābhatamaṃsaṃ, ekasmiṃ bhattaṃ pacāpetvā piṇḍācārike dve bhikkhū disvā tesaṃ pattaṃ ādāya paññattāsane nisīdāpetvā bhikkhaṃ samādāpetvā, ‘‘ayye, parivisathā’’ti aññe āṇāpetvā taṃ bhattaṃ kuṭe pakkhipitvā paṇṇena mukhaṃ bandhitvā kuṭaṃ ādāya gacchanto antarāmagge nānāvidhāni pupphāni ocinitvā pattapuṭakena gahetvā therassa nisinnaṭṭhānaṃ gantvā kuṭaṃ otāretvā ekamante ṭhapetvā ‘‘mayhaṃ , bhante, saṅgahaṃ karothā’’ti vatvā therassa pattaṃ ādāya bhattassa pūretvā therassa hatthe patiṭṭhapetvā tehi missakapupphehi theraṃ pūjetvā ekamante ṭhito ‘‘yathāyaṃ rasapiṇḍapātena saddhiṃ pupphapūjā cittaṃ paritoseti, evaṃ nibbattanibbattaṭṭhāne me paṇṇākārasahassāni ceva āgacchantu pañcavaṇṇakusumavassañca vassatū’’ti āha.
थेरो तस्स उपनिस्सयं दिस्वा द्वत्तिंसाकारकम्मट्ठानं आचिक्खित्वा अदासि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवलोके निब्बत्ति, निब्बत्तट्ठाने जण्णुमत्तेन ओधिना दिब्बपुप्फवस्सं वस्सि, सयञ्च अञ्ञाहि देवताहि अधिकतरेन रूपेन समन्नागतो अहोसि। सो एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे मगधरट्ठे मच्छिकासण्डनगरे सेट्ठिकुले निब्बत्ति, जातकालेवस्स सकलनगरे जण्णुमत्तेन ओधिना पञ्चवण्णकुसुमवस्सं वस्सि। अथस्स मातापितरो ‘‘अम्हाकं पुत्तो अत्तनाव अत्तनो नामं गहेत्वा आगतो, जातदिवसेवस्स सकलनगरं पञ्चवण्णेहि पुप्फेहि विचित्तं जात’’न्ति चित्तकुमारोति नामं अकंसु।
Thero tassa upanissayaṃ disvā dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ ācikkhitvā adāsi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devaloke nibbatti, nibbattaṭṭhāne jaṇṇumattena odhinā dibbapupphavassaṃ vassi, sayañca aññāhi devatāhi adhikatarena rūpena samannāgato ahosi. So ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe macchikāsaṇḍanagare seṭṭhikule nibbatti, jātakālevassa sakalanagare jaṇṇumattena odhinā pañcavaṇṇakusumavassaṃ vassi. Athassa mātāpitaro ‘‘amhākaṃ putto attanāva attano nāmaṃ gahetvā āgato, jātadivasevassa sakalanagaraṃ pañcavaṇṇehi pupphehi vicittaṃ jāta’’nti cittakumāroti nāmaṃ akaṃsu.
सो अपरभागे घरावासे पतिट्ठितो पितु अच्चयेन तस्मिं नगरे सेट्ठिट्ठानं पापुणि। तस्मिं समये पञ्चवग्गियत्थेरानं अब्भन्तरो महानामत्थेरो नाम मच्छिकासण्डनगरं अगमासि। चित्तो गहपति तस्स इरियापथे पसीदित्वा पत्तं आदाय गेहं आनेत्वा पिण्डपातेन पतिमानेत्वा कतभत्तकिच्चं अम्बाटकारामं नाम उय्यानं नेत्वा तत्थस्स वसनट्ठानं कारेत्वा निबद्धं अत्तनो गेहे पिण्डपातं गहेत्वा वसनत्थाय पटिञ्ञं गण्हि। थेरोपि तस्स उपनिस्सयं दिस्वा धम्मं देसेन्तो सळायतनविभत्तिमेव देसेसि। चित्तो गहपति पुरिमभवे मद्दितसङ्खारताय नचिरस्सेव अनागामिफलं सम्पापुणि। अथेकदिवसं इसिदत्तत्थेरो तत्थ गन्त्वा विहरन्तो सेट्ठिस्स निवेसने भत्तकिच्चपरियोसाने आयस्मता थेरेन पञ्हं विस्सज्जेतुं असक्कोन्तेन अज्झिट्ठो उपासकस्स पञ्हं विस्सज्जेत्वा तेन पुब्बे गिहिसहायकभावे ञाते ‘‘न इदानि इध वत्थब्ब’’न्ति यथासुखं पक्कामि। पुनेकदिवसं, सेट्ठि गहपति, महानामत्थेरं इद्धिपाटिहारियकरणत्थं याचि । सोपि तस्स तेजोसमापत्तिपाटिहारियं दस्सेत्वा ‘‘इदानि इध वसितुं न युत्त’’न्ति यथासुखं पक्कामि।
So aparabhāge gharāvāse patiṭṭhito pitu accayena tasmiṃ nagare seṭṭhiṭṭhānaṃ pāpuṇi. Tasmiṃ samaye pañcavaggiyattherānaṃ abbhantaro mahānāmatthero nāma macchikāsaṇḍanagaraṃ agamāsi. Citto gahapati tassa iriyāpathe pasīditvā pattaṃ ādāya gehaṃ ānetvā piṇḍapātena patimānetvā katabhattakiccaṃ ambāṭakārāmaṃ nāma uyyānaṃ netvā tatthassa vasanaṭṭhānaṃ kāretvā nibaddhaṃ attano gehe piṇḍapātaṃ gahetvā vasanatthāya paṭiññaṃ gaṇhi. Theropi tassa upanissayaṃ disvā dhammaṃ desento saḷāyatanavibhattimeva desesi. Citto gahapati purimabhave madditasaṅkhāratāya nacirasseva anāgāmiphalaṃ sampāpuṇi. Athekadivasaṃ isidattatthero tattha gantvā viharanto seṭṭhissa nivesane bhattakiccapariyosāne āyasmatā therena pañhaṃ vissajjetuṃ asakkontena ajjhiṭṭho upāsakassa pañhaṃ vissajjetvā tena pubbe gihisahāyakabhāve ñāte ‘‘na idāni idha vatthabba’’nti yathāsukhaṃ pakkāmi. Punekadivasaṃ, seṭṭhi gahapati, mahānāmattheraṃ iddhipāṭihāriyakaraṇatthaṃ yāci . Sopi tassa tejosamāpattipāṭihāriyaṃ dassetvā ‘‘idāni idha vasituṃ na yutta’’nti yathāsukhaṃ pakkāmi.
अथेकदिवसं द्वे अग्गसावका भिक्खुसहस्सपरिवारा अम्बाटकारामं अगमंसु। सेट्ठि गहपति, तेसं महासक्कारं सज्जेसि। सुधम्मत्थेरो तं असहमानो सेट्ठिं तिलसङ्गुलिकावादेन खुंसेत्वा तेन पणामितो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा ओवादं लभित्वा दसबलस्स ओवादे ठितो चित्तं गहपतिं खमापेत्वा तत्थेव अम्बाटकारामे विहरन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तदा उपासको चिन्तेसि – ‘‘अहं दसबलं अदिस्वाव चिरं वीतिनामेसिं, सत्थु सन्तिकं गच्छन्तेन पन अयुत्तं तुच्छहत्थेन गन्तु’’न्ति पञ्चहि सकटसतेहि तेलमधुफाणितादीनि आदाय ‘‘ये दसबलं पस्सितुकामा, ते मया सद्धिं आगच्छन्तू’’ति नगरे भेरिं चरापेत्वा द्वीहि पुरिससहस्सेहि परिवुतो सत्थारं पस्सितुं पक्कामि। तिंसयोजने मग्गे देवता पण्णाकारं उपट्ठपेसुं। सो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन सत्थारं वन्दि, तस्मिं खणे आकासा पञ्चवण्णानं पुप्फानं वस्सं वस्सि।
Athekadivasaṃ dve aggasāvakā bhikkhusahassaparivārā ambāṭakārāmaṃ agamaṃsu. Seṭṭhi gahapati, tesaṃ mahāsakkāraṃ sajjesi. Sudhammatthero taṃ asahamāno seṭṭhiṃ tilasaṅgulikāvādena khuṃsetvā tena paṇāmito satthu santikaṃ gantvā ovādaṃ labhitvā dasabalassa ovāde ṭhito cittaṃ gahapatiṃ khamāpetvā tattheva ambāṭakārāme viharanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tadā upāsako cintesi – ‘‘ahaṃ dasabalaṃ adisvāva ciraṃ vītināmesiṃ, satthu santikaṃ gacchantena pana ayuttaṃ tucchahatthena gantu’’nti pañcahi sakaṭasatehi telamadhuphāṇitādīni ādāya ‘‘ye dasabalaṃ passitukāmā, te mayā saddhiṃ āgacchantū’’ti nagare bheriṃ carāpetvā dvīhi purisasahassehi parivuto satthāraṃ passituṃ pakkāmi. Tiṃsayojane magge devatā paṇṇākāraṃ upaṭṭhapesuṃ. So satthu santikaṃ gantvā pañcapatiṭṭhitena satthāraṃ vandi, tasmiṃ khaṇe ākāsā pañcavaṇṇānaṃ pupphānaṃ vassaṃ vassi.
सत्था तस्स अज्झासयवसेन सळायतनविभत्तिमेव कथेसि। तस्स अड्ढमासमत्तं दसबलस्स दानं देन्तस्सापि सकनिवेसनतो नीतानि तण्डुलतेलमधुफाणितादीनि न खीयिंसु। राजगहवासिकेहि पहितपण्णाकारोव अलं अहोसि। सो सत्थारं पस्सित्वा अत्तनो नगरं गच्छन्तो सकटेहि आभतं सब्बं भिक्खुसङ्घस्स अदासि। सकटेसु तुच्छेसु जातमत्तेस्वेव देवता सत्त रतनानि पूरयिंसु। महाजनन्तरे कथा उदपादि ‘‘याव सक्कारसम्मानप्पत्तो वतायं चित्तो गहपती’’ति। तं सुत्वा सत्था धम्मपदे इमं गाथमाह –
Satthā tassa ajjhāsayavasena saḷāyatanavibhattimeva kathesi. Tassa aḍḍhamāsamattaṃ dasabalassa dānaṃ dentassāpi sakanivesanato nītāni taṇḍulatelamadhuphāṇitādīni na khīyiṃsu. Rājagahavāsikehi pahitapaṇṇākārova alaṃ ahosi. So satthāraṃ passitvā attano nagaraṃ gacchanto sakaṭehi ābhataṃ sabbaṃ bhikkhusaṅghassa adāsi. Sakaṭesu tucchesu jātamattesveva devatā satta ratanāni pūrayiṃsu. Mahājanantare kathā udapādi ‘‘yāva sakkārasammānappatto vatāyaṃ citto gahapatī’’ti. Taṃ sutvā satthā dhammapade imaṃ gāthamāha –
‘‘सद्धो सीलेन सम्पन्नो, यसो भोगसमप्पितो।
‘‘Saddho sīlena sampanno, yaso bhogasamappito;
यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थेव पूजितो’’ति॥ (ध॰ प॰ ३०३)।
Yaṃ yaṃ padesaṃ bhajati, tattha tattheva pūjito’’ti. (dha. pa. 303);
सो ततो पट्ठाय अरियसावकानंयेव उपासकानं पञ्चहि सतेहि परिवुतो विचरति। अथ नं सत्था अपरभागे उपासके पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तो चित्तसंयुत्तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा धम्मकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
So tato paṭṭhāya ariyasāvakānaṃyeva upāsakānaṃ pañcahi satehi parivuto vicarati. Atha naṃ satthā aparabhāge upāsake paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapento cittasaṃyuttaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā dhammakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
हत्थकआळवकवत्थु
Hatthakaāḷavakavatthu
२५१. चतुत्थे चतूहि सङ्गहवत्थूहीति चतुब्बिधेन सङ्गहवत्थुना परिसं सङ्गण्हन्तानं हत्थको आळवको अग्गोति दस्सेति। अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलघरे निब्बत्तो अपरभागे सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं चतूहि सङ्गहवत्थूहि समन्नागतं एकं उपासकं ठानन्तरे ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे आळविरट्ठे आळविनगरे आळवकस्स रञ्ञो गेहे पटिसन्धिं गण्हि, स्वे भत्तचाटिया सद्धिं आळवकस्स पेसेतब्बो अहोसि।
251. Catutthe catūhi saṅgahavatthūhīti catubbidhena saṅgahavatthunā parisaṃ saṅgaṇhantānaṃ hatthako āḷavako aggoti dasseti. Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulaghare nibbatto aparabhāge satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ catūhi saṅgahavatthūhi samannāgataṃ ekaṃ upāsakaṃ ṭhānantare ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde āḷaviraṭṭhe āḷavinagare āḷavakassa rañño gehe paṭisandhiṃ gaṇhi, sve bhattacāṭiyā saddhiṃ āḷavakassa pesetabbo ahosi.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – एकदिवसं किर आळवको राजा मिगवत्थाय अरञ्ञं गन्त्वा एकं मिगं अनुबन्धित्वा घातेत्वा छिन्दित्वा धनुकोटियं लगेत्वा निवत्तेत्वा आगच्छन्तो वातातपेन किलन्तकायो एकं सन्दच्छायं निग्रोधरुक्खमूलं पविसित्वा निसीदि। अथ नं मुहुत्तं दरथं विनोदेत्वा निक्खमन्तं रुक्खे अधिवत्था देवता ‘‘तिट्ठ तिट्ठ, भक्खोसि मे’’ति हत्थे गण्हि। सो दळ्हं गहितत्ता अञ्ञं उपायं अपस्सन्तो ‘‘देवसिकं ते एकेकपुरिसेन सद्धिं चाटिभत्तं पेसेस्सामी’’ति वत्वा नगरं गतो। ततो पट्ठाय बन्धनागारतो एकेकमनुस्सेन सद्धिं चाटिभत्तं पेसेसि। एतेनेव नियामेन बन्धनागारे मनुस्सेसु खीणेसु ‘‘महल्लकमनुस्सेसु गय्हमानेसु रट्ठखोभो होती’’ति ते अग्गहेत्वा दहरकुमारे गण्हितुं आरभिंसु। ततो पट्ठाय नगरे दारकमातरो च गब्भिनियो च अञ्ञं रट्ठं गच्छन्ति।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – ekadivasaṃ kira āḷavako rājā migavatthāya araññaṃ gantvā ekaṃ migaṃ anubandhitvā ghātetvā chinditvā dhanukoṭiyaṃ lagetvā nivattetvā āgacchanto vātātapena kilantakāyo ekaṃ sandacchāyaṃ nigrodharukkhamūlaṃ pavisitvā nisīdi. Atha naṃ muhuttaṃ darathaṃ vinodetvā nikkhamantaṃ rukkhe adhivatthā devatā ‘‘tiṭṭha tiṭṭha, bhakkhosi me’’ti hatthe gaṇhi. So daḷhaṃ gahitattā aññaṃ upāyaṃ apassanto ‘‘devasikaṃ te ekekapurisena saddhiṃ cāṭibhattaṃ pesessāmī’’ti vatvā nagaraṃ gato. Tato paṭṭhāya bandhanāgārato ekekamanussena saddhiṃ cāṭibhattaṃ pesesi. Eteneva niyāmena bandhanāgāre manussesu khīṇesu ‘‘mahallakamanussesu gayhamānesu raṭṭhakhobho hotī’’ti te aggahetvā daharakumāre gaṇhituṃ ārabhiṃsu. Tato paṭṭhāya nagare dārakamātaro ca gabbhiniyo ca aññaṃ raṭṭhaṃ gacchanti.
तस्मिं समये सत्था पच्चूससमयन्ते लोकं वोलोकेन्तो आळवककुमारस्स तिण्णं मग्गफलानं उपनिस्सयं दिस्वा ‘‘अयं कुमारो कप्पसतसहस्सं पत्थितपत्थनो देवलोका चवित्वा आळवकरञ्ञो गेहे निब्बत्तो, अञ्ञं कुमारं अलभन्ता स्वे कुमारं चाटिभत्तेन सद्धिं गहेत्वा गच्छिस्सन्ती’’ति चिन्तेत्वा सायन्हसमये अञ्ञातकवेसेन आळवकस्स यक्खस्स भवनद्वारं गन्त्वा तस्स दोवारिकं गद्रभं नाम यक्खं भवनं पविसनत्थाय याचि। सो आह – ‘‘भगवा तुम्हे पविसथ, मय्हं पन आळवकस्स अनारोचनं नाम अयुत्त’’न्ति। सो हिमवन्ते यक्खसमागमं गतस्स आळवकस्स सन्तिकं अगमासि। सत्थापि तं भवनं पविसित्वा आळवकस्स निसीदनपल्लङ्के निसीदि।
Tasmiṃ samaye satthā paccūsasamayante lokaṃ volokento āḷavakakumārassa tiṇṇaṃ maggaphalānaṃ upanissayaṃ disvā ‘‘ayaṃ kumāro kappasatasahassaṃ patthitapatthano devalokā cavitvā āḷavakarañño gehe nibbatto, aññaṃ kumāraṃ alabhantā sve kumāraṃ cāṭibhattena saddhiṃ gahetvā gacchissantī’’ti cintetvā sāyanhasamaye aññātakavesena āḷavakassa yakkhassa bhavanadvāraṃ gantvā tassa dovārikaṃ gadrabhaṃ nāma yakkhaṃ bhavanaṃ pavisanatthāya yāci. So āha – ‘‘bhagavā tumhe pavisatha, mayhaṃ pana āḷavakassa anārocanaṃ nāma ayutta’’nti. So himavante yakkhasamāgamaṃ gatassa āḷavakassa santikaṃ agamāsi. Satthāpi taṃ bhavanaṃ pavisitvā āḷavakassa nisīdanapallaṅke nisīdi.
तस्मिं समये सातागिरहेमवता आळवकस्स भवनमत्थकेन यक्खसमागमं गच्छन्ता अत्तनो गमने असम्पज्जमाने ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्जेन्ता सत्थारं आळवकस्स भवने निसिन्नं दिस्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा यक्खसमागमं गन्त्वा आळवकस्स तुट्ठिं पवेदयिंसु – ‘‘लाभा ते, आवुसो आळवक, यस्स ते सदेवके लोके अग्गपुग्गलो भवने निसिन्नो , गन्त्वा सत्थु सन्तिके धम्मं सुणाही’’ति। सो तेसं कथं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘इमे एकस्स मुण्डकसमणस्स मम पल्लङ्के निसिन्नभावं कथेन्ती’’ति अनत्तमनो कोधाभिभूतो हुत्वा ‘‘अज्ज मय्हं एतेन समणेन सद्धिं सङ्गामो भविस्सति, तत्थ मे सहाया नाम होथा’’ति दक्खिणपादं उक्खिपित्वा सट्ठियोजनमत्तं पब्बतकूटं अक्कमि, तं भिज्जित्वा द्विधा अहोसि। इतो पट्ठाय आळवकयुद्धं वित्थारेतब्बं। आळवको पन सब्बरत्तिं तथागतेन सद्धिं नानप्पकारेन युज्झन्तोपि किञ्चि कातुं असक्कोन्तो सत्थारं उपसङ्कमित्वा अट्ठ पञ्हे पुच्छि, सत्था विस्सज्जेसि । देसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। वित्थारेत्वा कथेतुकामेन आळवकसुत्तवण्णना (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२४६) ओलोकेतब्बा।
Tasmiṃ samaye sātāgirahemavatā āḷavakassa bhavanamatthakena yakkhasamāgamaṃ gacchantā attano gamane asampajjamāne ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjentā satthāraṃ āḷavakassa bhavane nisinnaṃ disvā satthu santikaṃ gantvā vanditvā yakkhasamāgamaṃ gantvā āḷavakassa tuṭṭhiṃ pavedayiṃsu – ‘‘lābhā te, āvuso āḷavaka, yassa te sadevake loke aggapuggalo bhavane nisinno , gantvā satthu santike dhammaṃ suṇāhī’’ti. So tesaṃ kathaṃ sutvā cintesi – ‘‘ime ekassa muṇḍakasamaṇassa mama pallaṅke nisinnabhāvaṃ kathentī’’ti anattamano kodhābhibhūto hutvā ‘‘ajja mayhaṃ etena samaṇena saddhiṃ saṅgāmo bhavissati, tattha me sahāyā nāma hothā’’ti dakkhiṇapādaṃ ukkhipitvā saṭṭhiyojanamattaṃ pabbatakūṭaṃ akkami, taṃ bhijjitvā dvidhā ahosi. Ito paṭṭhāya āḷavakayuddhaṃ vitthāretabbaṃ. Āḷavako pana sabbarattiṃ tathāgatena saddhiṃ nānappakārena yujjhantopi kiñci kātuṃ asakkonto satthāraṃ upasaṅkamitvā aṭṭha pañhe pucchi, satthā vissajjesi . Desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Vitthāretvā kathetukāmena āḷavakasuttavaṇṇanā (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.246) oloketabbā.
पुनदिवसे उट्ठिते अरुणे चाटिभत्ताहरणवेलाय सकलनगरे गहेतब्बयुत्तं दारकं अदिस्वा रञ्ञो आरोचेसुं। राजा आह – ‘‘गण्हितुं अयुत्तट्ठाने पन अत्थि, ताता’’ति। आम, देव, अज्ज राजकुले पुत्तो जातोति। गच्छथ, ताता, मयं जीवन्ता पुत्तं लभिस्साम, चाटिभत्तेन नं पेसेथाति। ते देविया विक्कन्दमानाय दारकं गहेत्वा चाटिभत्तेन सद्धिं आळवकस्स भवनद्वारं गन्त्वा ‘‘हन्द, अय्य, तव भागं पटिच्छाही’’ति आहंसु। आळवको तेसं कथं सुत्वा अरियसावकत्ता लज्जमानो अधोमुखो निसीदि। अथ नं सत्था आह – ‘‘इदानि ते, आळवक, लज्जनकिच्चं नत्थि, दारकं गहेत्वा मम हत्थे ठपेही’’ति। ते राजपुरिसा आळवककुमारं आळवकस्स हत्थे ठपेसुं, आळवको तं आदाय दसबलस्स हत्थे ठपेसि, सत्था पटिग्गण्हित्वा पुन आळवकस्स हत्थे ठपेसि, आळवको तं गहेत्वा राजपुरिसानं हत्थे ठपेसि। इतिस्स हत्थतो हत्थं गतत्ता ‘‘हत्थको आळवको’’त्वेव नामं अकंसु।
Punadivase uṭṭhite aruṇe cāṭibhattāharaṇavelāya sakalanagare gahetabbayuttaṃ dārakaṃ adisvā rañño ārocesuṃ. Rājā āha – ‘‘gaṇhituṃ ayuttaṭṭhāne pana atthi, tātā’’ti. Āma, deva, ajja rājakule putto jātoti. Gacchatha, tātā, mayaṃ jīvantā puttaṃ labhissāma, cāṭibhattena naṃ pesethāti. Te deviyā vikkandamānāya dārakaṃ gahetvā cāṭibhattena saddhiṃ āḷavakassa bhavanadvāraṃ gantvā ‘‘handa, ayya, tava bhāgaṃ paṭicchāhī’’ti āhaṃsu. Āḷavako tesaṃ kathaṃ sutvā ariyasāvakattā lajjamāno adhomukho nisīdi. Atha naṃ satthā āha – ‘‘idāni te, āḷavaka, lajjanakiccaṃ natthi, dārakaṃ gahetvā mama hatthe ṭhapehī’’ti. Te rājapurisā āḷavakakumāraṃ āḷavakassa hatthe ṭhapesuṃ, āḷavako taṃ ādāya dasabalassa hatthe ṭhapesi, satthā paṭiggaṇhitvā puna āḷavakassa hatthe ṭhapesi, āḷavako taṃ gahetvā rājapurisānaṃ hatthe ṭhapesi. Itissa hatthato hatthaṃ gatattā ‘‘hatthako āḷavako’’tveva nāmaṃ akaṃsu.
अथ नं ते राजपुरिसा तुट्ठमानसा आदाय रञ्ञो सन्तिकं अगमंसु। राजा तं दिस्वा ‘‘अज्ज चाटिभत्तं न सम्पटिच्छती’’ति सञ्ञं कत्वा ‘‘कस्मा, ताता, एवमेव आगतत्था’’ति आह। देव, राजकुलस्स तुट्ठि च वड्ढि च, सत्था आळवकस्स भवने निसीदित्वा आळवकं दमेत्वा उपासकत्ते पतिट्ठापेत्वा कुमारं अम्हाकं दापेसीति। सत्थापि आळवकं पत्तचीवरं गाहापेत्वा आळविनगराभिमुखो पायासि। सो नगरं उपसङ्कमन्तो लज्जित्वाव ओसक्कति। सत्था नं ओलोकेत्वा ‘‘लज्जसि, आळवका’’ति पुच्छि। आम, भन्ते, नगरवासिनो मं निस्साय मातिमरणं पितिमरणं पुत्तदारमरणञ्च पापुणिंसु। ते मं पस्सित्वा दण्डेहिपि लेड्डूहिपि पहरिस्सन्ति। तस्मा ओसक्कामि, भन्तेति। ‘‘आळवक, नत्थि ते मया सद्धिं गच्छन्तस्स भयं, विस्सत्थो एही’’ति वत्वा नगरस्स अविदूरे ठाने वनसण्डे अट्ठासि। आळवकराजापि नागरे गहेत्वा सत्थु पच्चुग्गमनं गतो। सत्था सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेसि, देसनावसाने चतुरासीति पाणसहस्सानि अमतपानं पिविंसु। ते आळवकस्स तत्थेव वसनट्ठानं कत्वा अनुसंवच्छरं बलिकम्मं पट्ठपेसुं।
Atha naṃ te rājapurisā tuṭṭhamānasā ādāya rañño santikaṃ agamaṃsu. Rājā taṃ disvā ‘‘ajja cāṭibhattaṃ na sampaṭicchatī’’ti saññaṃ katvā ‘‘kasmā, tātā, evameva āgatatthā’’ti āha. Deva, rājakulassa tuṭṭhi ca vaḍḍhi ca, satthā āḷavakassa bhavane nisīditvā āḷavakaṃ dametvā upāsakatte patiṭṭhāpetvā kumāraṃ amhākaṃ dāpesīti. Satthāpi āḷavakaṃ pattacīvaraṃ gāhāpetvā āḷavinagarābhimukho pāyāsi. So nagaraṃ upasaṅkamanto lajjitvāva osakkati. Satthā naṃ oloketvā ‘‘lajjasi, āḷavakā’’ti pucchi. Āma, bhante, nagaravāsino maṃ nissāya mātimaraṇaṃ pitimaraṇaṃ puttadāramaraṇañca pāpuṇiṃsu. Te maṃ passitvā daṇḍehipi leḍḍūhipi paharissanti. Tasmā osakkāmi, bhanteti. ‘‘Āḷavaka, natthi te mayā saddhiṃ gacchantassa bhayaṃ, vissattho ehī’’ti vatvā nagarassa avidūre ṭhāne vanasaṇḍe aṭṭhāsi. Āḷavakarājāpi nāgare gahetvā satthu paccuggamanaṃ gato. Satthā sampattaparisāya dhammaṃ desesi, desanāvasāne caturāsīti pāṇasahassāni amatapānaṃ piviṃsu. Te āḷavakassa tattheva vasanaṭṭhānaṃ katvā anusaṃvaccharaṃ balikammaṃ paṭṭhapesuṃ.
आळवकोपि नागरे धम्मिकाय रक्खाय सङ्गण्हि। सोपि आळवककुमारो वुड्ढिप्पत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा तीणि मग्गफलानि पटिविज्झि। सो सब्बकालं अरियसावकउपासकानं पञ्चहि सतेहि परिवुतो चरति। अथेकदिवसं तेहि उपासकेहि सद्धिं सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था सुविनीतं परिसं दिस्वा ‘‘महती ते, आळवक, परिसा, कथं तं सङ्गण्हासी’’ति आह। भगवा दानेन तुस्सन्तं दानेन सङ्गण्हामि, पियवचनेन तुस्सन्तं पियवचनेन सङ्गण्हामि, उप्पन्नेसु किच्चेसु तेसं नित्थरणेन तुस्सन्तं उप्पन्नकिच्चनित्थरणेन सङ्गण्हामि, समानत्तट्ठानेन तुस्सन्तं समानत्तताय सङ्गण्हामीति। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अथ सत्था अपरभागे जेतवने निसीदित्वा उपासके ठानन्तरेसु ठपेन्तो हत्थकं आळवकं चतूहि सङ्गहवत्थूहि परिसं सङ्गण्हन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Āḷavakopi nāgare dhammikāya rakkhāya saṅgaṇhi. Sopi āḷavakakumāro vuḍḍhippatto satthu dhammadesanaṃ sutvā tīṇi maggaphalāni paṭivijjhi. So sabbakālaṃ ariyasāvakaupāsakānaṃ pañcahi satehi parivuto carati. Athekadivasaṃ tehi upāsakehi saddhiṃ satthu santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā suvinītaṃ parisaṃ disvā ‘‘mahatī te, āḷavaka, parisā, kathaṃ taṃ saṅgaṇhāsī’’ti āha. Bhagavā dānena tussantaṃ dānena saṅgaṇhāmi, piyavacanena tussantaṃ piyavacanena saṅgaṇhāmi, uppannesu kiccesu tesaṃ nittharaṇena tussantaṃ uppannakiccanittharaṇena saṅgaṇhāmi, samānattaṭṭhānena tussantaṃ samānattatāya saṅgaṇhāmīti. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Atha satthā aparabhāge jetavane nisīditvā upāsake ṭhānantaresu ṭhapento hatthakaṃ āḷavakaṃ catūhi saṅgahavatthūhi parisaṃ saṅgaṇhantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
महानामसक्कवत्थु
Mahānāmasakkavatthu
२५२. पञ्चमे पणीतदायकानन्ति पणीतरसदायकानं महानामो सक्को अग्गोति दस्सेति। सो किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं उपासकं पणीतरसदायकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे कपिलवत्थुपुरे सक्यराजकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो दसबलस्स पठमदस्सनेयेव सोतापत्तिफले पतिट्ठासि।
252. Pañcame paṇītadāyakānanti paṇītarasadāyakānaṃ mahānāmo sakko aggoti dasseti. So kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ paṇītarasadāyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthupure sakyarājakule nibbattitvā vayappatto dasabalassa paṭhamadassaneyeva sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
अथेकस्मिं समये सत्था वेरञ्जायं वस्सावासं वसित्वा अनुपुब्बेन कपिलवत्थुपुरं गन्त्वा निग्रोधारामे पटिवसति। महानामो ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं निसिन्नो सत्थारं एवमाह – ‘‘भगवा सुतमेतं ‘भिक्खुसङ्घो किर वेरञ्जायं भिक्खाचारेन किलमती’ति, मम चतुमासं भिक्खुसङ्घस्स पटिजग्गने पटिञ्ञं देथ, अहं भिक्खुसङ्घस्स सरीरे ओजं पवेसेस्सामी’’ति। सत्था अधिवासेसि। सो सत्थु अधिवासनं विदित्वा पुनदिवसतो पट्ठाय बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं पणीतरसभोजनचतुमधुरादीहि पटिजग्गित्वा पुन चतुमासं पटिञ्ञं गहेत्वा अट्ठ मासे पूरेत्वा पुन चतुमासं पटिञ्ञं गहेत्वा सकलसंवच्छरं पटिजग्गि। सत्था ततो परं पटिञ्ञं नादासि। महानामो पन ततो पट्ठाय अपरापरं सम्पत्तभिक्खुसङ्घस्स तेनेव नियामेन सक्कारं करोति। तस्स सो गुणो सकलजम्बुदीपे पाकटो जातो। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। सत्था पन अपरभागे जेतवने निसीदित्वा महानामं सक्कं पणीतदायकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Athekasmiṃ samaye satthā verañjāyaṃ vassāvāsaṃ vasitvā anupubbena kapilavatthupuraṃ gantvā nigrodhārāme paṭivasati. Mahānāmo ‘‘satthā āgato’’ti sutvā satthu santikaṃ gantvā abhivādetvā ekamantaṃ nisinno satthāraṃ evamāha – ‘‘bhagavā sutametaṃ ‘bhikkhusaṅgho kira verañjāyaṃ bhikkhācārena kilamatī’ti, mama catumāsaṃ bhikkhusaṅghassa paṭijaggane paṭiññaṃ detha, ahaṃ bhikkhusaṅghassa sarīre ojaṃ pavesessāmī’’ti. Satthā adhivāsesi. So satthu adhivāsanaṃ viditvā punadivasato paṭṭhāya buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ paṇītarasabhojanacatumadhurādīhi paṭijaggitvā puna catumāsaṃ paṭiññaṃ gahetvā aṭṭha māse pūretvā puna catumāsaṃ paṭiññaṃ gahetvā sakalasaṃvaccharaṃ paṭijaggi. Satthā tato paraṃ paṭiññaṃ nādāsi. Mahānāmo pana tato paṭṭhāya aparāparaṃ sampattabhikkhusaṅghassa teneva niyāmena sakkāraṃ karoti. Tassa so guṇo sakalajambudīpe pākaṭo jāto. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Satthā pana aparabhāge jetavane nisīditvā mahānāmaṃ sakkaṃ paṇītadāyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उग्गगहपतिवत्थु
Uggagahapativatthu
२५३. छट्ठे मनापदायकानन्ति मनापं चित्तरुचितभोजनं दायकानं उग्गो गहपति, वेसालिको अग्गोति दस्सेति। सो किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो अपरभागे सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं उपासकं मनापदायकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे वेसालियं सेट्ठिकुले निब्बत्ति। तस्स जातकाले नामं अनियामितं। अपरभागे पनस्स अत्तभावोपि उग्गतो अहोसि समिद्धो, अलङ्कततोरणं विय उस्सितचित्तपटो विय च अतिविरोचित्थ। गुणापिस्स उग्गता अहेसुं। सो इमेसं द्विन्नम्पि उग्गतत्ता उग्गसेट्ठित्वेव सङ्खं गतो। सो पनायं दसबलस्स पठमदस्सनेयेव सोतापत्तिफले पतिट्ठाय अपरभागे तीणिपि मग्गफलानि सच्छाकासि। सो अत्तनो महल्लककाले रहोगतो निसीदित्वा चिन्तेसि – ‘‘यं यं मय्हं पियं मनापं, तं तदेव दसबलस्स दस्सामि, इदं मे सत्थु सम्मुखापि सुतं ‘मनापदायी लभते मनाप’’’न्ति। अथस्स एतदहोसि – ‘‘अपि नु खो मे चित्तं जानित्वा सत्थापि निवेसनद्वारं आगच्छेय्या’’ति।
253. Chaṭṭhe manāpadāyakānanti manāpaṃ cittarucitabhojanaṃ dāyakānaṃ uggo gahapati, vesāliko aggoti dasseti. So kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto aparabhāge satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ manāpadāyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde vesāliyaṃ seṭṭhikule nibbatti. Tassa jātakāle nāmaṃ aniyāmitaṃ. Aparabhāge panassa attabhāvopi uggato ahosi samiddho, alaṅkatatoraṇaṃ viya ussitacittapaṭo viya ca ativirocittha. Guṇāpissa uggatā ahesuṃ. So imesaṃ dvinnampi uggatattā uggaseṭṭhitveva saṅkhaṃ gato. So panāyaṃ dasabalassa paṭhamadassaneyeva sotāpattiphale patiṭṭhāya aparabhāge tīṇipi maggaphalāni sacchākāsi. So attano mahallakakāle rahogato nisīditvā cintesi – ‘‘yaṃ yaṃ mayhaṃ piyaṃ manāpaṃ, taṃ tadeva dasabalassa dassāmi, idaṃ me satthu sammukhāpi sutaṃ ‘manāpadāyī labhate manāpa’’’nti. Athassa etadahosi – ‘‘api nu kho me cittaṃ jānitvā satthāpi nivesanadvāraṃ āgaccheyyā’’ti.
सत्थापि खो तस्स चित्तं ञत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो निवेसनद्वारेयेव पातुरहोसि। सो ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा अतिविय उस्साहजातो दसबलस्स सन्तिकं गन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा सत्थु पत्तं पटिग्गहेत्वा घरं पवेसेत्वा पञ्ञत्तवरबुद्धासने सत्थारं, अवसेसआसनेसु भिक्खुसङ्घं निसीदापेत्वा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं नानग्गरसेहि परिविसित्वा भत्तकिच्चपरियोसाने एकमन्तं निसीदित्वा एवमाह – ‘‘सम्मुखा मेतं, भन्ते, भगवतो सुतं सम्मुखा पटिग्गहितं ‘मनापदायी लभते मनाप’’’न्ति। यं यं, भन्ते, मय्हं मनापं, तं तं मया बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दिन्नमेवा’’ति सत्थारं जानापेत्वा ततो पट्ठाय यं यं तस्स मनापं, तं तं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स देति। तं पन सब्बं पञ्चकनिपाते उग्गसुत्ते वित्थारतो आगमिस्सति। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। सत्था अपरभागे जेतवने विहरन्तो तं उपासकं मनापदायकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Satthāpi kho tassa cittaṃ ñatvā bhikkhusaṅghaparivuto nivesanadvāreyeva pāturahosi. So ‘‘satthā āgato’’ti sutvā ativiya ussāhajāto dasabalassa santikaṃ gantvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā satthu pattaṃ paṭiggahetvā gharaṃ pavesetvā paññattavarabuddhāsane satthāraṃ, avasesaāsanesu bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpetvā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nānaggarasehi parivisitvā bhattakiccapariyosāne ekamantaṃ nisīditvā evamāha – ‘‘sammukhā metaṃ, bhante, bhagavato sutaṃ sammukhā paṭiggahitaṃ ‘manāpadāyī labhate manāpa’’’nti. Yaṃ yaṃ, bhante, mayhaṃ manāpaṃ, taṃ taṃ mayā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dinnamevā’’ti satthāraṃ jānāpetvā tato paṭṭhāya yaṃ yaṃ tassa manāpaṃ, taṃ taṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa deti. Taṃ pana sabbaṃ pañcakanipāte uggasutte vitthārato āgamissati. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Satthā aparabhāge jetavane viharanto taṃ upāsakaṃ manāpadāyakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उग्गतगहपतिवत्थु
Uggatagahapativatthu
२५४. सत्तमे सङ्घुपट्ठाकानन्ति भिक्खुसङ्घस्स उपट्ठाकानं हत्थिगामको उग्गतो गहपति, अग्गोति दस्सेति। सोपि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा सत्थारं एकं उपासकं सङ्घुपट्ठाकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे हत्थिगामे सेट्ठिकुले निब्बत्ति, तस्स उग्गतकुमारोति नामं अकंसु।
254. Sattame saṅghupaṭṭhākānanti bhikkhusaṅghassa upaṭṭhākānaṃ hatthigāmako uggato gahapati, aggoti dasseti. Sopi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto aparabhāge satthu dhammadesanaṃ sutvā satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ saṅghupaṭṭhākānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde hatthigāme seṭṭhikule nibbatti, tassa uggatakumāroti nāmaṃ akaṃsu.
सो अपरभागे घरावासे पतिट्ठितो पितु अच्चयेन सेट्ठिट्ठानं पापुणि। तेन समयेन सत्था भिक्खुसङ्घपरिवुतो चारिकं चरन्तो हत्थिगामं पत्वा नागवनुय्याने विहरति। तदा अयं उग्गतसेट्ठि सत्ताहं पानमदमत्तो हुत्वा नाटकेहि परिवुतो नागवनुय्यानं गन्त्वा परिचारयमानो दसबलं दिस्वा बलवहिरोत्तप्पं पच्चुपट्ठापेसि। अथस्स सत्थारं उपसङ्कमन्तस्स सब्बो सुरामदो अब्भत्थं अगमासि। सो सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथस्स सत्था धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने तीणि मग्गफलानि पटिविज्झि। ततो पट्ठाय नाटकानि ‘‘तुम्हे यथासुखं गच्छथा’’ति विस्सज्जेत्वा दानाभिरतो हुत्वा भिक्खुसङ्घस्स दानमेव देति। देवता रत्तिभागसमनन्तरे आगन्त्वा सेट्ठिस्स आरोचेन्ति – ‘‘गहपति, असुको भिक्खु तेविज्जो, असुको भिक्खु छळभिञ्ञो, असुको सीलवा, असुको दुस्सीलो’’ति। सो तासं वचनं सुत्वापि गुणं ताव यथाभूततो जानाति, देय्यधम्मं पन समचित्तेनेव देति। सत्थु सन्तिके निसीदित्वापि तमेव गुणं कथेति। अपरभागे सत्था जेतवने निसीदित्वा तं गहपतिं सङ्घुपट्ठाकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
So aparabhāge gharāvāse patiṭṭhito pitu accayena seṭṭhiṭṭhānaṃ pāpuṇi. Tena samayena satthā bhikkhusaṅghaparivuto cārikaṃ caranto hatthigāmaṃ patvā nāgavanuyyāne viharati. Tadā ayaṃ uggataseṭṭhi sattāhaṃ pānamadamatto hutvā nāṭakehi parivuto nāgavanuyyānaṃ gantvā paricārayamāno dasabalaṃ disvā balavahirottappaṃ paccupaṭṭhāpesi. Athassa satthāraṃ upasaṅkamantassa sabbo surāmado abbhatthaṃ agamāsi. So satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Athassa satthā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne tīṇi maggaphalāni paṭivijjhi. Tato paṭṭhāya nāṭakāni ‘‘tumhe yathāsukhaṃ gacchathā’’ti vissajjetvā dānābhirato hutvā bhikkhusaṅghassa dānameva deti. Devatā rattibhāgasamanantare āgantvā seṭṭhissa ārocenti – ‘‘gahapati, asuko bhikkhu tevijjo, asuko bhikkhu chaḷabhiñño, asuko sīlavā, asuko dussīlo’’ti. So tāsaṃ vacanaṃ sutvāpi guṇaṃ tāva yathābhūtato jānāti, deyyadhammaṃ pana samacitteneva deti. Satthu santike nisīditvāpi tameva guṇaṃ katheti. Aparabhāge satthā jetavane nisīditvā taṃ gahapatiṃ saṅghupaṭṭhākānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सूरम्बट्ठवत्थु
Sūrambaṭṭhavatthu
२५५. अट्ठमे अवेच्चप्पसन्नानन्ति अविगच्छनसभावेन अचलेन पसादेन समन्नागतानं सूरम्बट्ठो अग्गोति दस्सेति। अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मकथं सुत्वा सत्थारं एकं उपासकं अवेच्चप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सेट्ठिकुले निब्बत्ति, सूरम्बट्ठोतिस्स नामं अकंसु।
255. Aṭṭhame aveccappasannānanti avigacchanasabhāvena acalena pasādena samannāgatānaṃ sūrambaṭṭho aggoti dasseti. Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto satthu dhammakathaṃ sutvā satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ aveccappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ seṭṭhikule nibbatti, sūrambaṭṭhotissa nāmaṃ akaṃsu.
सो अपरभागे वयप्पत्तो घरावासे पतिट्ठाय अञ्ञतित्थियानं उपट्ठाको हुत्वा चरति। अथ सत्था पच्चूससमये लोकं वोलोकेन्तो तस्स सोतापत्तिमग्गहेतुं दिस्वा भिक्खाचारवेलाय निवेसनद्वारं अगमासि। सो दसबलं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘समणो गोतमो महाकुले चेव जातो, लोके च अभिञ्ञातो, तेनस्स सन्तिकं अगमनं नाम न युत्त’’न्ति सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पादेसु वन्दित्वा पत्तं गहेत्वा घरं पवेसेत्वा महारहे पल्लङ्के निसीदापेत्वा भिक्खं दत्वा भत्तकिच्चपरियोसाने एकमन्तं निसीदि। सत्था तस्स चरितवसेन धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। सत्थापि तं दमेत्वा विहारमेव गतो।
So aparabhāge vayappatto gharāvāse patiṭṭhāya aññatitthiyānaṃ upaṭṭhāko hutvā carati. Atha satthā paccūsasamaye lokaṃ volokento tassa sotāpattimaggahetuṃ disvā bhikkhācāravelāya nivesanadvāraṃ agamāsi. So dasabalaṃ disvā cintesi – ‘‘samaṇo gotamo mahākule ceva jāto, loke ca abhiññāto, tenassa santikaṃ agamanaṃ nāma na yutta’’nti satthu santikaṃ gantvā pādesu vanditvā pattaṃ gahetvā gharaṃ pavesetvā mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā bhikkhaṃ datvā bhattakiccapariyosāne ekamantaṃ nisīdi. Satthā tassa caritavasena dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhahi. Satthāpi taṃ dametvā vihārameva gato.
ततो मारो चिन्तेसि – ‘‘अयं सूरम्बट्ठो नाम अम्हाकं सन्तको, सत्था पनस्स अज्ज गेहं गतो, किं नु खो सत्थु धम्मं सुत्वा मग्गपातुभावं अकरित्थाति यावस्स मम विसया अतिक्कन्तभावं वा अनतिक्कन्तभावं वा जानामी’’ति अत्तनो कामरूपिताय दसबलस्स सरिक्खकं रूपं मापेत्वा चीवरग्गहणम्पि पत्तग्गहणम्पि बुद्धाकप्पेनेव कत्वा द्वत्तिंसलक्खणधरो हुत्वा सूरम्बट्ठस्स गेहद्वारे अट्ठासि। सूरम्बट्ठोपि ‘‘पुन दसबलो आगतो’’ति सुत्वा ‘‘बुद्धानं अनिय्यानिकगमनं नाम नत्थि, केन नु खो कारणेन आगतो’’ति वेगेन ‘‘दसबलो’’ति सञ्ञाय तस्स सन्तिकं गन्त्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं ठितो, ‘‘भन्ते, तुम्हे इदानेव इमस्मिं गेहे भत्तकिच्चं कत्वा गता, किं नु खो कारणं पटिच्च पुन आगतत्था’’ति आह। ‘‘सूरम्बट्ठ मया धम्मं कथेन्तेन एकं अनुपधारेत्वा कथितं। मया हि पञ्चक्खन्धा ‘सब्बेव अनिच्चा दुक्खा अनत्ता’ति कथिता, न पनेते सब्बेव एवरूपा। एकच्चे हि खन्धा निच्चा धुवा सस्सता अत्थी’’ति आह।
Tato māro cintesi – ‘‘ayaṃ sūrambaṭṭho nāma amhākaṃ santako, satthā panassa ajja gehaṃ gato, kiṃ nu kho satthu dhammaṃ sutvā maggapātubhāvaṃ akaritthāti yāvassa mama visayā atikkantabhāvaṃ vā anatikkantabhāvaṃ vā jānāmī’’ti attano kāmarūpitāya dasabalassa sarikkhakaṃ rūpaṃ māpetvā cīvaraggahaṇampi pattaggahaṇampi buddhākappeneva katvā dvattiṃsalakkhaṇadharo hutvā sūrambaṭṭhassa gehadvāre aṭṭhāsi. Sūrambaṭṭhopi ‘‘puna dasabalo āgato’’ti sutvā ‘‘buddhānaṃ aniyyānikagamanaṃ nāma natthi, kena nu kho kāraṇena āgato’’ti vegena ‘‘dasabalo’’ti saññāya tassa santikaṃ gantvā abhivādetvā ekamantaṃ ṭhito, ‘‘bhante, tumhe idāneva imasmiṃ gehe bhattakiccaṃ katvā gatā, kiṃ nu kho kāraṇaṃ paṭicca puna āgatatthā’’ti āha. ‘‘Sūrambaṭṭha mayā dhammaṃ kathentena ekaṃ anupadhāretvā kathitaṃ. Mayā hi pañcakkhandhā ‘sabbeva aniccā dukkhā anattā’ti kathitā, na panete sabbeva evarūpā. Ekacce hi khandhā niccā dhuvā sassatā atthī’’ti āha.
ततो सूरम्बट्ठो चिन्तेसि – ‘‘अयं कथा अतिविय भारिया। बुद्धानञ्हि अनुपधारेत्वा कथनं नाम नत्थि, दसबलस्स मारो किर पटिपक्खो, अद्धा अयं मारो भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा – ‘‘मारोसि त्व’’न्ति आह। अरियसावकेन कथितकथा तस्स फरसुप्पहारो विय अहोसि, तस्मा सकभावेन ठातुं असक्कोन्तो ‘‘आम, सूरम्बट्ठ, अहं मारो’’ति आह। ‘‘तादिसानं मारानं सतम्पि सहस्सम्पि आगन्त्वा मम सद्धं चालेतुं न सक्कोति, महागोतमो दसबलो मय्हं धम्मं देसेन्तो ‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’ति बोधेत्वा देसेसि, मा मे घरद्वारे तिट्ठा’’ति अच्छरं पहरि। मारो तस्स वचनं सुत्वा पटिप्फरित्वा कथेतुं असक्कोन्तो तत्थेव अन्तरधायि। सूरम्बट्ठोपि सायन्हसमये सत्थु सन्तिकं गन्त्वा मारेन कतकिरियं कथेत्वा, ‘‘भन्ते, एवं मारो मम सद्धं चालेतुं वायमित्था’’ति आह। सत्था एतदेव कारणं अट्ठुपत्तिं कत्वा इमस्मिं सासने सूरम्बट्ठं अवेच्चप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Tato sūrambaṭṭho cintesi – ‘‘ayaṃ kathā ativiya bhāriyā. Buddhānañhi anupadhāretvā kathanaṃ nāma natthi, dasabalassa māro kira paṭipakkho, addhā ayaṃ māro bhavissatī’’ti cintetvā – ‘‘mārosi tva’’nti āha. Ariyasāvakena kathitakathā tassa pharasuppahāro viya ahosi, tasmā sakabhāvena ṭhātuṃ asakkonto ‘‘āma, sūrambaṭṭha, ahaṃ māro’’ti āha. ‘‘Tādisānaṃ mārānaṃ satampi sahassampi āgantvā mama saddhaṃ cāletuṃ na sakkoti, mahāgotamo dasabalo mayhaṃ dhammaṃ desento ‘sabbe saṅkhārā aniccā’ti bodhetvā desesi, mā me gharadvāre tiṭṭhā’’ti accharaṃ pahari. Māro tassa vacanaṃ sutvā paṭippharitvā kathetuṃ asakkonto tattheva antaradhāyi. Sūrambaṭṭhopi sāyanhasamaye satthu santikaṃ gantvā mārena katakiriyaṃ kathetvā, ‘‘bhante, evaṃ māro mama saddhaṃ cāletuṃ vāyamitthā’’ti āha. Satthā etadeva kāraṇaṃ aṭṭhupattiṃ katvā imasmiṃ sāsane sūrambaṭṭhaṃ aveccappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
जीवकवत्थु
Jīvakavatthu
२५६. नवमे पुग्गलप्पसन्नानन्ति पुग्गलियप्पसादेन समन्नागतानं उपासकानं जीवको कोमारभच्चो अग्गोति दस्सेति। सो हि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो । सत्थु धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं उपासकं पुग्गलप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे अभयराजकुमारं पटिच्च सालवतिया नाम रूपूपजीविनिया कुच्छिम्हि निब्बत्तो। रूपूपजीविनियो च नाम विजातकाले सचे पुत्तो होति, छड्डेन्ति। सचे धीता, पटिजग्गन्ति। इति सा तं दारकं कत्तरसुप्पकेन सङ्कारकूटे छड्डापेसि। अथ नं अभयो राजकुमारो राजुपट्ठानं गच्छन्तो तं दिस्वा ‘‘किं, भणे, एतं काकेहि सम्परिकिण्ण’’न्ति मनुस्से पेसेत्वा ‘‘दारको देवा’’ति। जीवति, भणेति, ‘‘जीवति, देवा’’ति सुत्वा अत्तनो अन्तेपुरे पोसापेसि। तस्स जीवतीति कथितत्ता जीवकोति नामं अकंसु, कुमारेन पोसापितोति कोमारभच्चोति नामं अकंसु।
256. Navame puggalappasannānanti puggaliyappasādena samannāgatānaṃ upāsakānaṃ jīvako komārabhacco aggoti dasseti. So hi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto . Satthu dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ puggalappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare abhayarājakumāraṃ paṭicca sālavatiyā nāma rūpūpajīviniyā kucchimhi nibbatto. Rūpūpajīviniyo ca nāma vijātakāle sace putto hoti, chaḍḍenti. Sace dhītā, paṭijagganti. Iti sā taṃ dārakaṃ kattarasuppakena saṅkārakūṭe chaḍḍāpesi. Atha naṃ abhayo rājakumāro rājupaṭṭhānaṃ gacchanto taṃ disvā ‘‘kiṃ, bhaṇe, etaṃ kākehi samparikiṇṇa’’nti manusse pesetvā ‘‘dārako devā’’ti. Jīvati, bhaṇeti, ‘‘jīvati, devā’’ti sutvā attano antepure posāpesi. Tassa jīvatīti kathitattā jīvakoti nāmaṃ akaṃsu, kumārena posāpitoti komārabhaccoti nāmaṃ akaṃsu.
सो अत्तनो सोळसवस्सुद्देसिककाले तक्कसिलं गन्त्वा वेज्जसिप्पं उग्गण्हित्वा बिम्बिसाररञ्ञो सन्तिका सक्कारं लभित्वा चण्डपज्जोतस्स रञ्ञो रोगं फासुकं अकासि। सो तस्स पञ्च तण्डुलसकटसतानि सोळस कहापणसहस्सानि दुस्ससहस्सपरिवारं अनग्घं सिवेय्यकं दुस्सयुगञ्च पेसेसि। तस्मिं समये सत्था राजगहं उपनिस्साय गिज्झकूटे पब्बते विहरति। जीवको सत्थु उस्सन्नधातुके काये विरेचनं दत्वा भेसज्जं करोन्तो ‘‘चत्तारो पच्चया मम सन्तकाव होन्तू’’ति सत्थारं अत्तनो विहारे वसापेत्वा सत्थु भेसज्जं कत्वा तं दुस्सयुगं उपनेत्वा ‘‘इदं, भन्ते, तुम्हेयेव परिभोगं करोथा’’ति वत्वा तेन सद्धिं लद्धं दुस्ससहस्सं भिक्खुसङ्घस्स अदासि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारेन पन जीवकवत्थु खन्धके (महाव॰ ३२६ आदयो) आगतमेव। सत्था अपरभागे जेतवने विहरन्तो जीवकं कोमारभच्चं पुग्गलप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
So attano soḷasavassuddesikakāle takkasilaṃ gantvā vejjasippaṃ uggaṇhitvā bimbisārarañño santikā sakkāraṃ labhitvā caṇḍapajjotassa rañño rogaṃ phāsukaṃ akāsi. So tassa pañca taṇḍulasakaṭasatāni soḷasa kahāpaṇasahassāni dussasahassaparivāraṃ anagghaṃ siveyyakaṃ dussayugañca pesesi. Tasmiṃ samaye satthā rājagahaṃ upanissāya gijjhakūṭe pabbate viharati. Jīvako satthu ussannadhātuke kāye virecanaṃ datvā bhesajjaṃ karonto ‘‘cattāro paccayā mama santakāva hontū’’ti satthāraṃ attano vihāre vasāpetvā satthu bhesajjaṃ katvā taṃ dussayugaṃ upanetvā ‘‘idaṃ, bhante, tumheyeva paribhogaṃ karothā’’ti vatvā tena saddhiṃ laddhaṃ dussasahassaṃ bhikkhusaṅghassa adāsi. Ayamettha saṅkhepo, vitthārena pana jīvakavatthu khandhake (mahāva. 326 ādayo) āgatameva. Satthā aparabhāge jetavane viharanto jīvakaṃ komārabhaccaṃ puggalappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
नकुलपितुगहपतिवत्थु
Nakulapitugahapativatthu
२५७. दसमे विस्सासकानन्ति विस्सासिककथं कथेन्तानं उपासकानं अन्तरे, नकुलपिता गहपति, अग्गोति दस्सेति। सो किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्तो सत्थु धम्मदेसनं सुणन्तो सत्थारं एकं उपासकं विस्सासकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे भग्गरट्ठे सुसुमारगिरिनगरे सेट्ठिकुले निब्बत्ति। सत्थापि भिक्खुसङ्घपरिवुतो चारिकं चरमानो तं नगरं पत्वा भेसकळावने विहरति। अथायं, नकुलपिता गहपति, सुसुमारगिरिवासीहि सद्धिं सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पठमदस्सनेनेव सो च भरिया चस्स दसबलं ‘‘अयं अम्हाकं पुत्तो’’ति सञ्ञं पट्ठपेत्वा उभोपि सत्थु पादेसु निपतित्वा, ‘‘तात, त्वं एत्तकं कालं अम्हे छड्डेत्वा कहं विचरसी’’ति आहंसु। अयं किर, नकुलपिता गहपति, पुब्बे पञ्च जातिसतानि दसबलस्स पिता अहोसि, पञ्च जातिसतानि चूळपिता, पञ्च जातिसतानि महापिता, पञ्च जातिसतानि मातुलो, नकुलमातापि पञ्च जातिसतानि माता अहोसि, पञ्च जातिसतानि चूळमाता, पञ्च जातिसतानि महामाता, पञ्च जातिसतानि पितुच्छा। इति दीघरत्तं अनुगतसिनेहत्ता दसबलं दिस्वाव ‘‘पुत्तो’’ति सञ्ञं कत्वा सण्ठातुं नासक्खिंसु। सत्था याव तेसं चित्तं सञ्ञत्तिं न गच्छति, ताव ‘‘अपेथा’’ति नावोच। अथ नेसं यथामनेनेव सतिं पटिलभित्वा मज्झत्तभूतानं आसयं ञत्वा धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने उभोपि सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु।
257. Dasame vissāsakānanti vissāsikakathaṃ kathentānaṃ upāsakānaṃ antare, nakulapitā gahapati, aggoti dasseti. So kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbatto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ upāsakaṃ vissāsakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde bhaggaraṭṭhe susumāragirinagare seṭṭhikule nibbatti. Satthāpi bhikkhusaṅghaparivuto cārikaṃ caramāno taṃ nagaraṃ patvā bhesakaḷāvane viharati. Athāyaṃ, nakulapitā gahapati, susumāragirivāsīhi saddhiṃ satthu santikaṃ gantvā paṭhamadassaneneva so ca bhariyā cassa dasabalaṃ ‘‘ayaṃ amhākaṃ putto’’ti saññaṃ paṭṭhapetvā ubhopi satthu pādesu nipatitvā, ‘‘tāta, tvaṃ ettakaṃ kālaṃ amhe chaḍḍetvā kahaṃ vicarasī’’ti āhaṃsu. Ayaṃ kira, nakulapitā gahapati, pubbe pañca jātisatāni dasabalassa pitā ahosi, pañca jātisatāni cūḷapitā, pañca jātisatāni mahāpitā, pañca jātisatāni mātulo, nakulamātāpi pañca jātisatāni mātā ahosi, pañca jātisatāni cūḷamātā, pañca jātisatāni mahāmātā, pañca jātisatāni pitucchā. Iti dīgharattaṃ anugatasinehattā dasabalaṃ disvāva ‘‘putto’’ti saññaṃ katvā saṇṭhātuṃ nāsakkhiṃsu. Satthā yāva tesaṃ cittaṃ saññattiṃ na gacchati, tāva ‘‘apethā’’ti nāvoca. Atha nesaṃ yathāmaneneva satiṃ paṭilabhitvā majjhattabhūtānaṃ āsayaṃ ñatvā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne ubhopi sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu.
सत्था अपरभागे तेसं महल्लककाले पुन तं नगरं अगमासि। ते ‘‘सत्था आगतो’’ति सुत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा स्वातनाय निमन्तेत्वा पुनदिवसे अत्तनो निवेसने बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं नानग्गरसेहि परिविसित्वा सत्थारं कतभत्तकिच्चं उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्नो खो नकुलपिता गहपति, भगवन्तं एतदवोच – ‘‘यतो मे, भन्ते, नकुलमाता गहपतानी, दहरस्सेव दहरा आनीता, नाभिजानामि नकुलमातरं गहपतानिं मनसापि अतिचरिता, कुतो पन कायेन। इच्छेय्याम मयं, भन्ते, दिट्ठे चेव धम्मे अञ्ञमञ्ञं पस्सितुं अभिसम्परायञ्च अञ्ञमञ्ञं पस्सितु’’न्ति। नकुलमातापि खो, गहपतानी, भगवन्तं एतदवोच – ‘‘यतो अहं, भन्ते, नकुलपितुनो गहपतिस्स दहरस्सेव दहरा आनीता, नाभिजानामि नकुलपितरं गहपतिं मनसापि अतिचरिता, कुतो पन कायेन। इच्छेय्याम मयं, भन्ते, दिट्ठे चेव धम्मे अञ्ञमञ्ञं पस्सितुं अभिसम्परायञ्च अञ्ञमञ्ञं पस्सितु’’न्ति। अथ अपरभागे सत्था जेतवने निसीदित्वा उपासके पटिपाटिया ठानन्तरेसु ठपेन्तो इमं इमेसं द्विन्नम्पि कथं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा नकुलपितरं गहपतिं विस्सासकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Satthā aparabhāge tesaṃ mahallakakāle puna taṃ nagaraṃ agamāsi. Te ‘‘satthā āgato’’ti sutvā satthu santikaṃ gantvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā svātanāya nimantetvā punadivase attano nivesane buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nānaggarasehi parivisitvā satthāraṃ katabhattakiccaṃ upasaṅkamitvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Ekamantaṃ nisinno kho nakulapitā gahapati, bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘yato me, bhante, nakulamātā gahapatānī, daharasseva daharā ānītā, nābhijānāmi nakulamātaraṃ gahapatāniṃ manasāpi aticaritā, kuto pana kāyena. Iccheyyāma mayaṃ, bhante, diṭṭhe ceva dhamme aññamaññaṃ passituṃ abhisamparāyañca aññamaññaṃ passitu’’nti. Nakulamātāpi kho, gahapatānī, bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘yato ahaṃ, bhante, nakulapituno gahapatissa daharasseva daharā ānītā, nābhijānāmi nakulapitaraṃ gahapatiṃ manasāpi aticaritā, kuto pana kāyena. Iccheyyāma mayaṃ, bhante, diṭṭhe ceva dhamme aññamaññaṃ passituṃ abhisamparāyañca aññamaññaṃ passitu’’nti. Atha aparabhāge satthā jetavane nisīditvā upāsake paṭipāṭiyā ṭhānantaresu ṭhapento imaṃ imesaṃ dvinnampi kathaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā nakulapitaraṃ gahapatiṃ vissāsakānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
छट्ठवग्गवण्णना।
Chaṭṭhavaggavaṇṇanā.
दससुत्तपटिमण्डिताय उपासकपाळिया वण्णना निट्ठिता।
Dasasuttapaṭimaṇḍitāya upāsakapāḷiyā vaṇṇanā niṭṭhitā.
१४. एतदग्गवग्गो
14. Etadaggavaggo
(१४) ७. सत्तमएतदग्गवग्गो
(14) 7. Sattamaetadaggavaggo
सुजातावत्थु
Sujātāvatthu
२५८. उपासिकापाळिया पठमे पठमं सरणं गच्छन्तीनन्ति सब्बपठमं सरणेसु पतिट्ठितानं उपासिकानं, सुजाता नाम, सेनियधीता अग्गाति दस्सेति। सापि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता अपरभागे सत्थु धम्मकथं सुणन्ती सत्थारं एकं उपासिकं पठमं सरणं गच्छन्तीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा अम्हाकं सत्थु निब्बत्तितो पुरेतरमेव उरुवेलायं सेनानिगमे सेनियकुटुम्बिकस्स गेहे निब्बत्तित्वा वयप्पत्ता एकस्मिं निग्रोधमूले पत्थनं अकासि – ‘‘सचे समजातिकं कुलघरं गन्त्वा पठमगब्भे पुत्तं लभिस्सामि, अनुसंवच्छरं बलिकम्मं करिस्सामी’’ति। तस्सा सा पत्थना समिज्झि।
258. Upāsikāpāḷiyā paṭhame paṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantīnanti sabbapaṭhamaṃ saraṇesu patiṭṭhitānaṃ upāsikānaṃ, sujātā nāma, seniyadhītā aggāti dasseti. Sāpi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā aparabhāge satthu dhammakathaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ paṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikāraṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā amhākaṃ satthu nibbattito puretarameva uruvelāyaṃ senānigame seniyakuṭumbikassa gehe nibbattitvā vayappattā ekasmiṃ nigrodhamūle patthanaṃ akāsi – ‘‘sace samajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi, anusaṃvaccharaṃ balikammaṃ karissāmī’’ti. Tassā sā patthanā samijjhi.
सा महासत्तस्स दुक्करकारिकं करोन्तस्स छट्ठे वस्से परिपुण्णे विसाखपुण्णमदिवसे ‘‘पातोव बलिकम्मं करिस्सामी’’ति रत्तिया पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय धेनुयो दुहापेसि। वच्छका धेनूनं थनमूलं न आगमंसु, थनमूले नवभाजनम्हि उपनीतमत्ते अत्तनोव धम्मताय खीरधारा पतिंसु। तं अच्छरियं दिस्वा, सुजाता, सहत्थेनेव खीरं गण्हित्वा नवभाजने पक्खिपित्वा सहत्थेनेव अग्गिं कत्वा पचितुं आरभि। तस्मिं पायासे पच्चमाने महन्तमहन्ता बुब्बुळा उट्ठहित्वा दक्खिणावत्ता हुत्वा सञ्चरन्ति, एकफुसितम्पि बहि न निग्गच्छति। महाब्रह्मा छत्तं धारेसि, चत्तारो लोकपाला खग्गहत्था आरक्खं गण्हिंसु, सक्को अलातानि समानेन्तो अग्गिं जालेसि। देवता चतूसु दीपेसु ओजं संहरित्वा तत्थ पक्खिपिंसु। सुजाता, एकदिवसेयेव इमानि अच्छरियानि दिस्वा पुण्णादासिं आमन्तेसि – ‘‘अम्म, पुण्णे अज्ज अम्हाकं देवता अतिविय पसन्ना, मया एत्तकं कालं एवरूपं अच्छरियं नाम न दिट्ठपुब्बं , वेगेन गन्त्वा देवट्ठानं पटिजग्गाही’’ति। सा ‘‘साधु, अय्ये’’ति तस्सा वचनं सम्पटिच्छित्वा तुरिततुरिता रुक्खमूलं अगमासि।
Sā mahāsattassa dukkarakārikaṃ karontassa chaṭṭhe vasse paripuṇṇe visākhapuṇṇamadivase ‘‘pātova balikammaṃ karissāmī’’ti rattiyā paccūsasamayaṃ paccuṭṭhāya dhenuyo duhāpesi. Vacchakā dhenūnaṃ thanamūlaṃ na āgamaṃsu, thanamūle navabhājanamhi upanītamatte attanova dhammatāya khīradhārā patiṃsu. Taṃ acchariyaṃ disvā, sujātā, sahattheneva khīraṃ gaṇhitvā navabhājane pakkhipitvā sahattheneva aggiṃ katvā pacituṃ ārabhi. Tasmiṃ pāyāse paccamāne mahantamahantā bubbuḷā uṭṭhahitvā dakkhiṇāvattā hutvā sañcaranti, ekaphusitampi bahi na niggacchati. Mahābrahmā chattaṃ dhāresi, cattāro lokapālā khaggahatthā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu, sakko alātāni samānento aggiṃ jālesi. Devatā catūsu dīpesu ojaṃ saṃharitvā tattha pakkhipiṃsu. Sujātā, ekadivaseyeva imāni acchariyāni disvā puṇṇādāsiṃ āmantesi – ‘‘amma, puṇṇe ajja amhākaṃ devatā ativiya pasannā, mayā ettakaṃ kālaṃ evarūpaṃ acchariyaṃ nāma na diṭṭhapubbaṃ , vegena gantvā devaṭṭhānaṃ paṭijaggāhī’’ti. Sā ‘‘sādhu, ayye’’ti tassā vacanaṃ sampaṭicchitvā turitaturitā rukkhamūlaṃ agamāsi.
बोधिसत्तोपि खो भिक्खाचारकालं आगमयमानो पातोव गन्त्वा रुक्खमूले निसीदि। रुक्खमूलं सोधनत्थाय गता पुण्णा आगन्त्वा सुजाताय आरोचेसि – ‘‘देवता रुक्खमूले निसिन्ना’’ति। सुजाता, ‘‘सचे जे सच्चं भणसि, अदासिं करोमी’’ति वत्वा सब्बपसाधनं पसाधेत्वा सतसहस्सग्घनके सुवण्णथाले पायासं वड्ढेत्वा अपराय सुवण्णपातिया पिदहित्वा सेतवत्थेन सम्पलिवेठेत्वा समन्ता गन्धदाममालादामानि ओसारेत्वा उक्खिपित्वा गन्त्वा महापुरिसं दिस्वा बलवपीतिं उप्पादेत्वा दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय ओणतोणता गन्त्वा सीसतो थालं ओतारेत्वा विवरित्वा सहेव पातिया पायासं महापुरिसस्स हत्थे ठपेत्वा वन्दित्वा ‘‘यथा मय्हं मनोरथो निप्फन्नो, एवं तुम्हाकम्पि निप्फज्जतू’’ति वत्वा पक्कामि। बोधिसत्तो नेरञ्जराय नदिया तीरं गन्त्वा सुवण्णथालं तीरे ठपेत्वा न्हत्वा पच्चुत्तरित्वा एकूनपण्णास पिण्डे करोन्तो पायासं परिभुञ्जित्वा सुवण्णपातिं नदिया सम्पवाहेत्वा अनुक्कमेन बोधिमण्डं आरुय्ह सब्बञ्ञुतं पत्वा सत्तसत्ताहं बोधिमण्डे अतिक्कमित्वा इसिपतने मिगदाये पवत्तितवरधम्मचक्को सुजाताय पुत्तस्स यसदारकस्स उपनिस्सयं दिस्वा गन्त्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि।
Bodhisattopi kho bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova gantvā rukkhamūle nisīdi. Rukkhamūlaṃ sodhanatthāya gatā puṇṇā āgantvā sujātāya ārocesi – ‘‘devatā rukkhamūle nisinnā’’ti. Sujātā, ‘‘sace je saccaṃ bhaṇasi, adāsiṃ karomī’’ti vatvā sabbapasādhanaṃ pasādhetvā satasahassagghanake suvaṇṇathāle pāyāsaṃ vaḍḍhetvā aparāya suvaṇṇapātiyā pidahitvā setavatthena sampaliveṭhetvā samantā gandhadāmamālādāmāni osāretvā ukkhipitvā gantvā mahāpurisaṃ disvā balavapītiṃ uppādetvā diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya oṇatoṇatā gantvā sīsato thālaṃ otāretvā vivaritvā saheva pātiyā pāyāsaṃ mahāpurisassa hatthe ṭhapetvā vanditvā ‘‘yathā mayhaṃ manoratho nipphanno, evaṃ tumhākampi nipphajjatū’’ti vatvā pakkāmi. Bodhisatto nerañjarāya nadiyā tīraṃ gantvā suvaṇṇathālaṃ tīre ṭhapetvā nhatvā paccuttaritvā ekūnapaṇṇāsa piṇḍe karonto pāyāsaṃ paribhuñjitvā suvaṇṇapātiṃ nadiyā sampavāhetvā anukkamena bodhimaṇḍaṃ āruyha sabbaññutaṃ patvā sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe atikkamitvā isipatane migadāye pavattitavaradhammacakko sujātāya puttassa yasadārakassa upanissayaṃ disvā gantvā aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi.
यसोपि कुलपुत्तो रत्तिभागसमनन्तरे विवटं इत्थागारं दिस्वा सञ्जातसंवेगो ‘‘उपद्दुतं वत, भो, उपसट्ठं वत, भो’’ति वत्वा निवेसनतो निक्खमित्वाव बहिनगरे सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मदेसनं सुत्वा तीणि मग्गफलानि पटिविज्झि। अथस्स पिता पदानुपदिकं गन्त्वा भगवन्तं उपसङ्कमित्वा यसस्स पवत्तिं पुच्छि। सत्था यसं कुलपुत्तं पटिच्छादेत्वा धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने सो सेट्ठिगहपति सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, यसो अरहत्तफलं पापुणि। तं भगवा ‘‘एहि भिक्खू’’ति आह, तावदेवस्स गिहिलिङ्गं अन्तरधायि, इद्धिमयपत्तचीवरधरो अहोसि। पितापिस्स सत्थारं निमन्तेसि। सत्था यसं कुलपुत्तं पच्छासमणं कत्वा तस्स घरं गन्त्वा कतभत्तकिच्चो धम्मं देसेसि, देसनापरियोसाने यसस्स माता, सुजाता, पुराणदुतियिका च सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु। तंदिवसं अयं, सुजाता, तेवाचिकसरणे पतिट्ठासि सद्धिं सुणिसाय। अयमेत्थ सङ्खेपो , वित्थारतो पनेतं वत्थु खन्धके (महाव॰ २५-२८) आगतमेव । सत्था अपरभागे पटिपाटिया उपासिकायो ठानन्तरेसु ठपेन्तो इमं उपासिकं पठमं सरणं गच्छन्तीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Yasopi kulaputto rattibhāgasamanantare vivaṭaṃ itthāgāraṃ disvā sañjātasaṃvego ‘‘upaddutaṃ vata, bho, upasaṭṭhaṃ vata, bho’’ti vatvā nivesanato nikkhamitvāva bahinagare satthu santikaṃ gantvā dhammadesanaṃ sutvā tīṇi maggaphalāni paṭivijjhi. Athassa pitā padānupadikaṃ gantvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā yasassa pavattiṃ pucchi. Satthā yasaṃ kulaputtaṃ paṭicchādetvā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne so seṭṭhigahapati sotāpattiphale patiṭṭhāsi, yaso arahattaphalaṃ pāpuṇi. Taṃ bhagavā ‘‘ehi bhikkhū’’ti āha, tāvadevassa gihiliṅgaṃ antaradhāyi, iddhimayapattacīvaradharo ahosi. Pitāpissa satthāraṃ nimantesi. Satthā yasaṃ kulaputtaṃ pacchāsamaṇaṃ katvā tassa gharaṃ gantvā katabhattakicco dhammaṃ desesi, desanāpariyosāne yasassa mātā, sujātā, purāṇadutiyikā ca sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. Taṃdivasaṃ ayaṃ, sujātā, tevācikasaraṇe patiṭṭhāsi saddhiṃ suṇisāya. Ayamettha saṅkhepo , vitthārato panetaṃ vatthu khandhake (mahāva. 25-28) āgatameva . Satthā aparabhāge paṭipāṭiyā upāsikāyo ṭhānantaresu ṭhapento imaṃ upāsikaṃ paṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
विसाखावत्थु
Visākhāvatthu
२५९. दुतिये दायिकानन्ति दानाभिरतानं उपासिकानं, विसाखा मिगारमाता, अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं उपासिकं दायिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा कस्सपबुद्धकाले किकिस्स कासिरञ्ञो गेहे सत्तन्नं भगिनीनं सब्बकनिट्ठा हुत्वा निब्बत्ति। तदा किर –
259. Dutiye dāyikānanti dānābhiratānaṃ upāsikānaṃ, visākhā migāramātā, aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā aparabhāge satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ dāyikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā kassapabuddhakāle kikissa kāsirañño gehe sattannaṃ bhaginīnaṃ sabbakaniṭṭhā hutvā nibbatti. Tadā kira –
‘‘समणी समणगुत्ता च, भिक्खुनी भिक्खुदायिका।
‘‘Samaṇī samaṇaguttā ca, bhikkhunī bhikkhudāyikā;
धम्मा चेव सुधम्मा च, सङ्घदासी च सत्तमा’’ति॥
Dhammā ceva sudhammā ca, saṅghadāsī ca sattamā’’ti.
इमा सत्त भगिनियो अहेसुं। ता एतरहि –
Imā satta bhaginiyo ahesuṃ. Tā etarahi –
‘‘खेमा उप्पलवण्णा च, पटाचारा च गोतमी।
‘‘Khemā uppalavaṇṇā ca, paṭācārā ca gotamī;
धम्मदिन्ना महामाया, विसाखा चेव सत्तमी’’ति॥ –
Dhammadinnā mahāmāyā, visākhā ceva sattamī’’ti. –
एवंनामा हुत्वा निब्बत्ता। तत्रायं सङ्घदासी एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे अङ्गरट्ठे भद्दियनगरे मेण्डकसेट्ठिपुत्तस्स धनञ्चयसेट्ठिनो अग्गमहेसिया सुमनदेविया नाम कुच्छिस्मिं निब्बत्ति, विसाखातिस्सा नामं अकंसु। तस्सा सत्तवस्सिककाले दसबलो सेलब्राह्मणस्स च अञ्ञेसञ्च बोधनेय्यबन्धवानं उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा महाभिक्खुसङ्घपरिवारो चारिकं चरमानो तस्मिं रट्ठे तं नगरं पापुणि।
Evaṃnāmā hutvā nibbattā. Tatrāyaṃ saṅghadāsī ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde aṅgaraṭṭhe bhaddiyanagare meṇḍakaseṭṭhiputtassa dhanañcayaseṭṭhino aggamahesiyā sumanadeviyā nāma kucchismiṃ nibbatti, visākhātissā nāmaṃ akaṃsu. Tassā sattavassikakāle dasabalo selabrāhmaṇassa ca aññesañca bodhaneyyabandhavānaṃ upanissayasampattiṃ disvā mahābhikkhusaṅghaparivāro cārikaṃ caramāno tasmiṃ raṭṭhe taṃ nagaraṃ pāpuṇi.
तस्मिञ्च समये मेण्डको गहपति तस्मिं नगरे पञ्चन्नं महापुञ्ञानं जेट्ठको हुत्वा सेट्ठिट्ठानं कारेसि। पञ्च महापुञ्ञा नाम मेण्डको सेट्ठि, चन्दपदुमा नाम तस्सेव अग्गमहेसी, तस्स च पुत्तो धनञ्चयो नाम, तस्स भरिया सुमनदेवी नाम, मेण्डकसेट्ठिस्स दासो पुण्णो नामाति। न केवलञ्च मेण्डकसेट्ठियेव, बिम्बिसारमहाराजस्स पन आणापवत्तिट्ठाने पञ्च अमितभोगा नाम अहेसुं जोतिको जटिलो मेण्डको पुण्णो काकवलियोति। तेसु अयं मेण्डकसेट्ठि दसबलस्स अत्तनो नगरं सम्पत्तभावं सुत्वा पुत्तस्स धनञ्चयसेट्ठिनो धीतरं विसाखादारिकं पक्कोसित्वा एवमाह – ‘‘अम्म, तुय्हम्पि मङ्गलं अम्हाकम्पि मङ्गलं, तव परिचारिकाहि पञ्चदारिकासतेहि सद्धिं पञ्च रथसतानि आरुय्ह पञ्चहि दासिसतेहि परिवुता दसबलस्स पच्चुग्गमनं करोही’’ति। सा पितामहस्स वचनं सुत्वा तथा अकासि। कारणाकारणेसु पन कुसलत्ता यावतिका यानस्स भूमि, यानेन गन्त्वा याना पच्चोरोहित्वा पत्तिकाव सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथस्सा चरितवसेन सत्था धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने पञ्चहि दारिकासतेहि सद्धिं सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। मेण्डकसेट्ठिपि खो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथ सत्था तस्सपि चरितवसेन धम्मं देसेसि। सो देसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठाय सत्थारं स्वातनाय निमन्तेत्वा पुनदिवसे अत्तनो निवेसने पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं परिविसित्वा एतेनुपायेन अड्ढमासं महादानं अदासि। सत्था भद्दियनगरे यथाभिरन्तं विहरित्वा पक्कामि।
Tasmiñca samaye meṇḍako gahapati tasmiṃ nagare pañcannaṃ mahāpuññānaṃ jeṭṭhako hutvā seṭṭhiṭṭhānaṃ kāresi. Pañca mahāpuññā nāma meṇḍako seṭṭhi, candapadumā nāma tasseva aggamahesī, tassa ca putto dhanañcayo nāma, tassa bhariyā sumanadevī nāma, meṇḍakaseṭṭhissa dāso puṇṇo nāmāti. Na kevalañca meṇḍakaseṭṭhiyeva, bimbisāramahārājassa pana āṇāpavattiṭṭhāne pañca amitabhogā nāma ahesuṃ jotiko jaṭilo meṇḍako puṇṇo kākavaliyoti. Tesu ayaṃ meṇḍakaseṭṭhi dasabalassa attano nagaraṃ sampattabhāvaṃ sutvā puttassa dhanañcayaseṭṭhino dhītaraṃ visākhādārikaṃ pakkositvā evamāha – ‘‘amma, tuyhampi maṅgalaṃ amhākampi maṅgalaṃ, tava paricārikāhi pañcadārikāsatehi saddhiṃ pañca rathasatāni āruyha pañcahi dāsisatehi parivutā dasabalassa paccuggamanaṃ karohī’’ti. Sā pitāmahassa vacanaṃ sutvā tathā akāsi. Kāraṇākāraṇesu pana kusalattā yāvatikā yānassa bhūmi, yānena gantvā yānā paccorohitvā pattikāva satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Athassā caritavasena satthā dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne pañcahi dārikāsatehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Meṇḍakaseṭṭhipi kho satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha satthā tassapi caritavasena dhammaṃ desesi. So desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāya satthāraṃ svātanāya nimantetvā punadivase attano nivesane paṇītena khādanīyena bhojanīyena buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ parivisitvā etenupāyena aḍḍhamāsaṃ mahādānaṃ adāsi. Satthā bhaddiyanagare yathābhirantaṃ viharitvā pakkāmi.
इतो परं अञ्ञं कथामग्गं विस्सज्जेत्वा विसाखाय उप्पत्तिकथाव कथेतब्बा। सावत्थियञ्हि कोसलराजा बिम्बिसारस्स सन्तिकं पेसेसि – ‘‘मम आणापवत्तिट्ठाने अमितभोगविन्दनकुलं नाम नत्थि, अम्हाकं अमितभोगविन्दनकुलं पेसेतू’’ति। राजा अमच्चेहि सद्धिं मन्तेसि। अमच्चा ‘‘महाकुलं पेसेतुं न सक्का, एकं पन सेट्ठिपुत्तं पेसेस्सामा’’ति मेण्डकसेट्ठिनो पुत्तं धनञ्चयसेट्ठिं आयाचिंसु। राजा तेसं वचनं सुत्वा तं पेसेसि। अथ नं कोसलराजा सावत्थितो सत्तयोजनमत्थके साकेतनगरे सेट्ठिट्ठानं दत्वा वासेसि।
Ito paraṃ aññaṃ kathāmaggaṃ vissajjetvā visākhāya uppattikathāva kathetabbā. Sāvatthiyañhi kosalarājā bimbisārassa santikaṃ pesesi – ‘‘mama āṇāpavattiṭṭhāne amitabhogavindanakulaṃ nāma natthi, amhākaṃ amitabhogavindanakulaṃ pesetū’’ti. Rājā amaccehi saddhiṃ mantesi. Amaccā ‘‘mahākulaṃ pesetuṃ na sakkā, ekaṃ pana seṭṭhiputtaṃ pesessāmā’’ti meṇḍakaseṭṭhino puttaṃ dhanañcayaseṭṭhiṃ āyāciṃsu. Rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā taṃ pesesi. Atha naṃ kosalarājā sāvatthito sattayojanamatthake sāketanagare seṭṭhiṭṭhānaṃ datvā vāsesi.
सावत्थियञ्च मिगारसेट्ठिनो पुत्तो पुण्णवड्ढनकुमारो नाम वयप्पत्तो अहोसि। अथस्स पिता ‘‘पुत्तो मे वयप्पत्तो, घरावासेनस्स आबन्धनसमयो’’ति ञत्वा ‘‘अम्हाकं समानजातिके कुले दारिकं परियेसथा’’ति कारणाकारणकुसले पुरिसे पेसेसि। ते सावत्थियं अत्तनो रुचितं दारिकं अदिस्वा साकेतं अगमंसु। तंदिवसञ्च, विसाखा, अत्तनो समानवयेहि पञ्चहि कुमारिकासतेहि परिवारिता नक्खत्तकीळनत्थाय एकं महागामं अगमासि । तेपि पुरिसा अन्तोनगरे चरित्वा अत्तनो रुचितं दारिकं अदिस्वा बहिनगरद्वारे अट्ठंसु। तस्मिं समये देवो वस्सितुं आरभि। अथ ता विसाखाय सद्धिं निक्खन्ता दारिका तेमनभयेन वेगेन सालं पविसिंसु। ते पुरिसा तासम्पि अन्तरे यथारुचितं दारिकं न पस्सिंसु। तासं पन सब्बपच्छतो, विसाखा, देवं वस्सन्तम्पि अगणेत्वा अतुरितगमनेन तेमयमानाव सालं पाविसि। ते पुरिसा तं दिस्वा चिन्तयिंसु – ‘‘रूपवती ताव कञ्ञा एतपरमा भवेय्य, रूपं पनेतं एकच्चाय कारितपत्तं विय होति, कथं समुट्ठापेत्वा कथेन्ता जानिस्साम मधुरवचना वा नो वा’’ति। ततो नं आहंसु – ‘‘अतिविय परिणतवया इत्थी विय यासि, अम्मा’’ति। किं दिस्वा कथेथ, ताताति? अञ्ञा तया सद्धिं कीळनकुमारियो तेमनभयेन वेगेन आगन्त्वा सालं पविट्ठा, त्वं पन महल्लिका विय पदवारं अतिक्कम्म नागच्छसि, साटकस्स तेमनभावम्पि न गणेसि। सचे तं हत्थी वा अस्सो वा अनुबन्धेय्य, किं एवमेवं करेय्यासीति? ताता, साटका नाम न दुल्लभा, सुलभा मय्हं कुले साटका। वयप्पत्ता मातुगामा पन पणियभण्डसदिसा, हत्थे वा पादे वा भग्गे अङ्गविकलं मातुगामं जिगुच्छन्ता निट्ठुभित्वा गच्छन्ति, तस्मा सणिकं आगताम्हीति।
Sāvatthiyañca migāraseṭṭhino putto puṇṇavaḍḍhanakumāro nāma vayappatto ahosi. Athassa pitā ‘‘putto me vayappatto, gharāvāsenassa ābandhanasamayo’’ti ñatvā ‘‘amhākaṃ samānajātike kule dārikaṃ pariyesathā’’ti kāraṇākāraṇakusale purise pesesi. Te sāvatthiyaṃ attano rucitaṃ dārikaṃ adisvā sāketaṃ agamaṃsu. Taṃdivasañca, visākhā, attano samānavayehi pañcahi kumārikāsatehi parivāritā nakkhattakīḷanatthāya ekaṃ mahāgāmaṃ agamāsi . Tepi purisā antonagare caritvā attano rucitaṃ dārikaṃ adisvā bahinagaradvāre aṭṭhaṃsu. Tasmiṃ samaye devo vassituṃ ārabhi. Atha tā visākhāya saddhiṃ nikkhantā dārikā temanabhayena vegena sālaṃ pavisiṃsu. Te purisā tāsampi antare yathārucitaṃ dārikaṃ na passiṃsu. Tāsaṃ pana sabbapacchato, visākhā, devaṃ vassantampi agaṇetvā aturitagamanena temayamānāva sālaṃ pāvisi. Te purisā taṃ disvā cintayiṃsu – ‘‘rūpavatī tāva kaññā etaparamā bhaveyya, rūpaṃ panetaṃ ekaccāya kāritapattaṃ viya hoti, kathaṃ samuṭṭhāpetvā kathentā jānissāma madhuravacanā vā no vā’’ti. Tato naṃ āhaṃsu – ‘‘ativiya pariṇatavayā itthī viya yāsi, ammā’’ti. Kiṃ disvā kathetha, tātāti? Aññā tayā saddhiṃ kīḷanakumāriyo temanabhayena vegena āgantvā sālaṃ paviṭṭhā, tvaṃ pana mahallikā viya padavāraṃ atikkamma nāgacchasi, sāṭakassa temanabhāvampi na gaṇesi. Sace taṃ hatthī vā asso vā anubandheyya, kiṃ evamevaṃ kareyyāsīti? Tātā, sāṭakā nāma na dullabhā, sulabhā mayhaṃ kule sāṭakā. Vayappattā mātugāmā pana paṇiyabhaṇḍasadisā, hatthe vā pāde vā bhagge aṅgavikalaṃ mātugāmaṃ jigucchantā niṭṭhubhitvā gacchanti, tasmā saṇikaṃ āgatāmhīti.
ते चिन्तयिंसु – ‘‘इमाय सदिसा इमस्मिं जम्बुदीपे इत्थी नाम नत्थि, यादिसा रूपेन, कथायपि तादिसाव। कारणाकारणं ञत्वा कथेती’’ति तस्सा उपरि मालागुळं खिपिंसु। अथ, विसाखा, चिन्तेसि – ‘‘अहं पुब्बे अपरिग्गहिता, इदानि पन परिग्गहिताम्ही’’ति विनीतेनाकारेन भूमियं निसीदि। अथ नं तत्थेव साणिया परिक्खिपिंसु। सा पटिच्छन्नभावं ञत्वा दासिगणपरिवुता गेहं अगमासि। तेपि मिगारसेट्ठिनो पुरिसा ताय सद्धिंयेव धनञ्चयसेट्ठिस्स सन्तिकं अगमंसु। ‘‘कतरगामवासिनो , ताता, तुम्हे’’ति पुच्छिता ‘‘सावत्थिनगरे मिगारसेट्ठिनो पुरिसम्हा’’ति वत्वा ‘‘मयं अम्हाकं सेट्ठिना तुम्हाकं गेहे वयप्पत्ता दारिका अत्थीति सुत्वा पेसिता’’ति। साधु, ताता, तुम्हाकं सेट्ठि किञ्चापि भोगेन अम्हेहि असदिसो, जातिया पन सदिसो। सब्बाकारसम्पन्नो नाम दुल्लभो गच्छथ तुम्हे सेट्ठिस्स अम्हेहि सम्पटिच्छितभावं आरोचेथाति।
Te cintayiṃsu – ‘‘imāya sadisā imasmiṃ jambudīpe itthī nāma natthi, yādisā rūpena, kathāyapi tādisāva. Kāraṇākāraṇaṃ ñatvā kathetī’’ti tassā upari mālāguḷaṃ khipiṃsu. Atha, visākhā, cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe apariggahitā, idāni pana pariggahitāmhī’’ti vinītenākārena bhūmiyaṃ nisīdi. Atha naṃ tattheva sāṇiyā parikkhipiṃsu. Sā paṭicchannabhāvaṃ ñatvā dāsigaṇaparivutā gehaṃ agamāsi. Tepi migāraseṭṭhino purisā tāya saddhiṃyeva dhanañcayaseṭṭhissa santikaṃ agamaṃsu. ‘‘Kataragāmavāsino , tātā, tumhe’’ti pucchitā ‘‘sāvatthinagare migāraseṭṭhino purisamhā’’ti vatvā ‘‘mayaṃ amhākaṃ seṭṭhinā tumhākaṃ gehe vayappattā dārikā atthīti sutvā pesitā’’ti. Sādhu, tātā, tumhākaṃ seṭṭhi kiñcāpi bhogena amhehi asadiso, jātiyā pana sadiso. Sabbākārasampanno nāma dullabho gacchatha tumhe seṭṭhissa amhehi sampaṭicchitabhāvaṃ ārocethāti.
ते तस्स वचनं सुत्वा सावत्थिं गन्त्वा मिगारसेट्ठिस्स तुट्ठिं वड्ढिं च पवेदेत्वा ‘‘लद्धा नो सामि साकेते धनञ्चयसेट्ठिस्स गेहे दारिका’’ति आहंसु। तं सुत्वा मिगारसेट्ठि ‘‘महाकुलगेहे किर नो दारिका लद्धा’’ति तुट्ठमानसो हुत्वा तावदेव धनञ्चयसेट्ठिस्स सासनं पहिणि ‘‘इदानेव दारिकं आनयिस्साम, कत्तब्बकिच्चं करोन्तू’’ति। सोपिस्स पटिसासनं पेसेसि – ‘‘नयिदं अम्हाकं भारियं, सेट्ठि पन अत्तनो कत्तब्बकिच्चं करोतू’’ति। सो कोसलरञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा आरोचेसि – ‘‘देव, एका मे मङ्गलकिरिया अत्थि, दासस्स ते पुण्णवड्ढनस्स धनञ्चयसेट्ठिनो धीतरं विसाखं नाम दारिकं आनेस्सामि, साकेतगमनं मे अनुजानाथा’’ति। साधु, महासेट्ठि, किं पन अम्हेहिपि आगन्तब्बन्ति? देव तुम्हादिसानं गमनं लद्धुं सक्काति? राजा महाकुलस्स सङ्गहं कातुकामो ‘‘होतु सेट्ठि, आगमिस्सामी’’ति सम्पटिच्छित्वा मिगारसेट्ठिना सद्धिं साकेतनगरं अगमासि। धनञ्चयसेट्ठि ‘‘मिगारसेट्ठि किर कोसलराजानं गहेत्वा आगतो’’ति सुत्वा पच्चुग्गमनं कत्वा राजानं गहेत्वा अत्तनो निवेसनं अगमासि। तावदेव रञ्ञो च राजबलस्स च मिगारसेट्ठिनो च वसनट्ठानं चेव मालागन्धभत्तादीनि च सब्बानि पटियादेसि। ‘‘इदं इमस्स लद्धुं वट्टति, इदं इमस्सा’’ति सब्बं अत्तनाव जानाति। ते ते जना चिन्तयिंसु – ‘‘सेट्ठि अम्हाकमेव सक्कारं करोती’’ति।
Te tassa vacanaṃ sutvā sāvatthiṃ gantvā migāraseṭṭhissa tuṭṭhiṃ vaḍḍhiṃ ca pavedetvā ‘‘laddhā no sāmi sākete dhanañcayaseṭṭhissa gehe dārikā’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā migāraseṭṭhi ‘‘mahākulagehe kira no dārikā laddhā’’ti tuṭṭhamānaso hutvā tāvadeva dhanañcayaseṭṭhissa sāsanaṃ pahiṇi ‘‘idāneva dārikaṃ ānayissāma, kattabbakiccaṃ karontū’’ti. Sopissa paṭisāsanaṃ pesesi – ‘‘nayidaṃ amhākaṃ bhāriyaṃ, seṭṭhi pana attano kattabbakiccaṃ karotū’’ti. So kosalarañño santikaṃ gantvā ārocesi – ‘‘deva, ekā me maṅgalakiriyā atthi, dāsassa te puṇṇavaḍḍhanassa dhanañcayaseṭṭhino dhītaraṃ visākhaṃ nāma dārikaṃ ānessāmi, sāketagamanaṃ me anujānāthā’’ti. Sādhu, mahāseṭṭhi, kiṃ pana amhehipi āgantabbanti? Deva tumhādisānaṃ gamanaṃ laddhuṃ sakkāti? Rājā mahākulassa saṅgahaṃ kātukāmo ‘‘hotu seṭṭhi, āgamissāmī’’ti sampaṭicchitvā migāraseṭṭhinā saddhiṃ sāketanagaraṃ agamāsi. Dhanañcayaseṭṭhi ‘‘migāraseṭṭhi kira kosalarājānaṃ gahetvā āgato’’ti sutvā paccuggamanaṃ katvā rājānaṃ gahetvā attano nivesanaṃ agamāsi. Tāvadeva rañño ca rājabalassa ca migāraseṭṭhino ca vasanaṭṭhānaṃ ceva mālāgandhabhattādīni ca sabbāni paṭiyādesi. ‘‘Idaṃ imassa laddhuṃ vaṭṭati, idaṃ imassā’’ti sabbaṃ attanāva jānāti. Te te janā cintayiṃsu – ‘‘seṭṭhi amhākameva sakkāraṃ karotī’’ti.
अथेकदिवसं राजा धनञ्चयसेट्ठिस्स सासनं पहिणि ‘‘न सक्का सेट्ठिना चिरकालं अम्हाकं भरणपोसनं कातुं, दारिकाय गमनकालं जानातू’’ति। सोपि रञ्ञो सासनं पेसेसि – ‘‘इदानि वस्सकालो आगतो, न सक्का चतुमासं विचरितुं, तुम्हाकं बलकायस्स यं यं लद्धुं वट्टति, सब्बं तं मम भारो। केवलं देवो मया पेसितकाले गच्छतू’’ति। ततो पट्ठाय साकेतनगरं निच्चनक्खत्तगामो विय अहोसि। एवं तयो मासा अतिक्कन्ता। धनञ्चयसेट्ठिनो पन धीताय महालतापसाधनं न ताव निट्ठं गच्छति। अथस्स कम्मन्ताधिट्ठायका आगन्त्वा आरोचयिंसु – ‘‘सेसं असन्तं नाम नत्थि, बलकायस्स पन भत्तपचनदारूनि नप्पहोन्ती’’ति। ‘‘गच्छथ, ताता, हत्थिसाला अस्ससाला वियोजेत्वा भत्तं पचथा’’ति। एवं पचन्तानम्पि अड्ढमासो अतिक्कन्तो। ततो पुन आरोचयिंसु – ‘‘दारूनि सामि नप्पहोन्ती’’ति। ‘‘ताता, इमस्मिं काले दारूनि लद्धुं न सक्का, दुस्सकोट्ठागारं पन विवरित्वा थूलसाटके गहेत्वा वट्टियो कत्वा तेलचाटियं तेमेत्वा भत्तं पचथा’’ति। इमिना नियामेन पचन्तानं चत्तारो मासा पूरयिंसु।
Athekadivasaṃ rājā dhanañcayaseṭṭhissa sāsanaṃ pahiṇi ‘‘na sakkā seṭṭhinā cirakālaṃ amhākaṃ bharaṇaposanaṃ kātuṃ, dārikāya gamanakālaṃ jānātū’’ti. Sopi rañño sāsanaṃ pesesi – ‘‘idāni vassakālo āgato, na sakkā catumāsaṃ vicarituṃ, tumhākaṃ balakāyassa yaṃ yaṃ laddhuṃ vaṭṭati, sabbaṃ taṃ mama bhāro. Kevalaṃ devo mayā pesitakāle gacchatū’’ti. Tato paṭṭhāya sāketanagaraṃ niccanakkhattagāmo viya ahosi. Evaṃ tayo māsā atikkantā. Dhanañcayaseṭṭhino pana dhītāya mahālatāpasādhanaṃ na tāva niṭṭhaṃ gacchati. Athassa kammantādhiṭṭhāyakā āgantvā ārocayiṃsu – ‘‘sesaṃ asantaṃ nāma natthi, balakāyassa pana bhattapacanadārūni nappahontī’’ti. ‘‘Gacchatha, tātā, hatthisālā assasālā viyojetvā bhattaṃ pacathā’’ti. Evaṃ pacantānampi aḍḍhamāso atikkanto. Tato puna ārocayiṃsu – ‘‘dārūni sāmi nappahontī’’ti. ‘‘Tātā, imasmiṃ kāle dārūni laddhuṃ na sakkā, dussakoṭṭhāgāraṃ pana vivaritvā thūlasāṭake gahetvā vaṭṭiyo katvā telacāṭiyaṃ temetvā bhattaṃ pacathā’’ti. Iminā niyāmena pacantānaṃ cattāro māsā pūrayiṃsu.
ततो धनञ्चयसेट्ठि धीतुया महालतापसाधनस्स निट्ठितभावं ञत्वा ‘‘स्वे दारिकं पेसेस्सामी’’ति धीतरं समीपे निसीदापेत्वा ‘‘अम्म पतिकुले वसन्तिया नाम इमञ्चिमञ्च आचारं सिक्खितुं वट्टती’’ति ओवादं अदासि। अयं मिगारसेट्ठि अनन्तरगब्भे निसिन्नो धनञ्चयसेट्ठिनो ओवादं अस्सोसि। सोपि सेट्ठि धीतरं एवं ओवदि –
Tato dhanañcayaseṭṭhi dhītuyā mahālatāpasādhanassa niṭṭhitabhāvaṃ ñatvā ‘‘sve dārikaṃ pesessāmī’’ti dhītaraṃ samīpe nisīdāpetvā ‘‘amma patikule vasantiyā nāma imañcimañca ācāraṃ sikkhituṃ vaṭṭatī’’ti ovādaṃ adāsi. Ayaṃ migāraseṭṭhi anantaragabbhe nisinno dhanañcayaseṭṭhino ovādaṃ assosi. Sopi seṭṭhi dhītaraṃ evaṃ ovadi –
‘‘अम्म ससुरकुले वसन्तिया नाम अन्तोअग्गि बहि न नीहरितब्बो, बहिअग्गि अन्तो न पवेसेतब्बो, ददन्तस्सेव दातब्बं, अददन्तस्स न दातब्बं, ददन्तस्सपि अददन्तस्सपि दातब्बं, सुखं निसीदितब्बं, सुखं परिभुञ्जितब्बं, सुखं निपज्जितब्बं, अग्गि परिचरितब्बो, अन्तोदेवता नमस्सितब्बा’’ति।
‘‘Amma sasurakule vasantiyā nāma antoaggi bahi na nīharitabbo, bahiaggi anto na pavesetabbo, dadantasseva dātabbaṃ, adadantassa na dātabbaṃ, dadantassapi adadantassapi dātabbaṃ, sukhaṃ nisīditabbaṃ, sukhaṃ paribhuñjitabbaṃ, sukhaṃ nipajjitabbaṃ, aggi paricaritabbo, antodevatā namassitabbā’’ti.
इमं दसविधं ओवादं दत्वा पुनदिवसे सब्बा सेनियो सन्निपातेत्वा राजसेनाय मज्झे अट्ठ कुटुम्बिके पाटिभोगे गहेत्वा ‘‘सचे मे धीतु गतट्ठाने दोसो उप्पज्जति, तुम्हेहि सोधेतब्बो’’ति वत्वा नवकोटिअग्घनकेन महालतापसाधनेन धीतरं पसाधेत्वा न्हानचुण्णमूलं चतुपण्णाससकटसतं धनं दत्वा धीताय सद्धिं निबद्धं गमनचारिनियो पञ्चसता दासियो पञ्च आजञ्ञरथसतानि सब्बूपकारञ्च सतं सतं दत्वा कोसलराजानञ्च मिगारसेट्ठिञ्च, विस्सज्जेत्वा धीतु गमनवेलायं वजाधिट्ठायके पुरिसे पक्कोसापेत्वा, ‘‘ताता, मम धीताय गतट्ठाने खीरपानत्थं धेनूहि, यानयोजनत्थं उसभेहि च अत्थो होति, तस्मा मम धीतु गमनमग्गे वजद्वारं विवरित्वा पुथुलतो अट्ठ उसभानि गोगणेन पूरेत्वा तिगावुतमत्थके असुका नाम कन्दरा अत्थि, अग्गगोयूथे तं ठानं पत्ते भेरिसञ्ञाय वजद्वारं पिदहेय्याथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सेट्ठिस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा तथा अकंसु । वजद्वारे विवटे उळारुळारायेव गावियो निक्खमिंसु। द्वारे पिदहिते पन विसाखाय पुञ्ञबलेन बलवगावो च दम्मगावो च बहि लङ्घित्वा मग्गं पटिपज्जिंसु। अथ, विसाखा, सावत्थिनगरद्वारं पत्तकाले चिन्तेसि – ‘‘पटिच्छन्नयानस्मिं नु खो निसीदित्वा पविसामि, उदाहु रथे ठत्वा’’ति। अथस्सा एतदहोसि – ‘‘पटिच्छन्नयानेन मे पविसन्तिया महालतापसाधनस्स विसेसो न पञ्ञायिस्सती’’ति। सा सकलनगरस्स अत्तानं दस्सेन्ती रथे ठत्वा नगरं पाविसि। सावत्थिवासिनो विसाखाय सम्पत्तिं दिस्वा ‘‘एसा किर, विसाखा, नाम एवरूपा, अयञ्च सम्पत्ति एतिस्साव अनुच्छविका’’ति आहंसु। इति सा महासम्पत्तिया मिगारसेट्ठिनो गेहं पाविसि। आगतदिवसे चस्सा सकलनगरवासिनो ‘‘अम्हाकं, धनञ्चयसेट्ठि, अत्तनो नगरं सम्पत्तानं महासक्कारं अकासी’’ति यथाबलं पण्णाकारं पहिणिंसु। विसाखा, पहितपहितं पण्णाकारं तस्मिंयेव नगरे अञ्ञमञ्ञेसु कुलेसु सब्बत्थकमेव दापेसि। अथस्सा रत्तिभागसमनन्तरे एकिस्सा आजञ्ञवळवाय गब्भवुट्ठानं अहोसि। सा दासीहि दण्डदीपिका गाहापेत्वा तत्थ गन्त्वा वळवं उण्होदकेन न्हापेत्वा तेलेन मक्खापेत्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव अगमासि।
Imaṃ dasavidhaṃ ovādaṃ datvā punadivase sabbā seniyo sannipātetvā rājasenāya majjhe aṭṭha kuṭumbike pāṭibhoge gahetvā ‘‘sace me dhītu gataṭṭhāne doso uppajjati, tumhehi sodhetabbo’’ti vatvā navakoṭiagghanakena mahālatāpasādhanena dhītaraṃ pasādhetvā nhānacuṇṇamūlaṃ catupaṇṇāsasakaṭasataṃ dhanaṃ datvā dhītāya saddhiṃ nibaddhaṃ gamanacāriniyo pañcasatā dāsiyo pañca ājaññarathasatāni sabbūpakārañca sataṃ sataṃ datvā kosalarājānañca migāraseṭṭhiñca, vissajjetvā dhītu gamanavelāyaṃ vajādhiṭṭhāyake purise pakkosāpetvā, ‘‘tātā, mama dhītāya gataṭṭhāne khīrapānatthaṃ dhenūhi, yānayojanatthaṃ usabhehi ca attho hoti, tasmā mama dhītu gamanamagge vajadvāraṃ vivaritvā puthulato aṭṭha usabhāni gogaṇena pūretvā tigāvutamatthake asukā nāma kandarā atthi, aggagoyūthe taṃ ṭhānaṃ patte bherisaññāya vajadvāraṃ pidaheyyāthā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti seṭṭhissa vacanaṃ sampaṭicchitvā tathā akaṃsu . Vajadvāre vivaṭe uḷāruḷārāyeva gāviyo nikkhamiṃsu. Dvāre pidahite pana visākhāya puññabalena balavagāvo ca dammagāvo ca bahi laṅghitvā maggaṃ paṭipajjiṃsu. Atha, visākhā, sāvatthinagaradvāraṃ pattakāle cintesi – ‘‘paṭicchannayānasmiṃ nu kho nisīditvā pavisāmi, udāhu rathe ṭhatvā’’ti. Athassā etadahosi – ‘‘paṭicchannayānena me pavisantiyā mahālatāpasādhanassa viseso na paññāyissatī’’ti. Sā sakalanagarassa attānaṃ dassentī rathe ṭhatvā nagaraṃ pāvisi. Sāvatthivāsino visākhāya sampattiṃ disvā ‘‘esā kira, visākhā, nāma evarūpā, ayañca sampatti etissāva anucchavikā’’ti āhaṃsu. Iti sā mahāsampattiyā migāraseṭṭhino gehaṃ pāvisi. Āgatadivase cassā sakalanagaravāsino ‘‘amhākaṃ, dhanañcayaseṭṭhi, attano nagaraṃ sampattānaṃ mahāsakkāraṃ akāsī’’ti yathābalaṃ paṇṇākāraṃ pahiṇiṃsu. Visākhā, pahitapahitaṃ paṇṇākāraṃ tasmiṃyeva nagare aññamaññesu kulesu sabbatthakameva dāpesi. Athassā rattibhāgasamanantare ekissā ājaññavaḷavāya gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. Sā dāsīhi daṇḍadīpikā gāhāpetvā tattha gantvā vaḷavaṃ uṇhodakena nhāpetvā telena makkhāpetvā attano vasanaṭṭhānameva agamāsi.
मिगारसेट्ठिपि सत्ताहं पुत्तस्स आवाहसक्कारं करोन्तो धुरविहारे वसन्तम्पि तथागतं अमनसिकत्वा सत्तमे दिवसे सकलनिवेसनं पूरेन्तो नग्गसमणके निसीदापेत्वा ‘‘आगच्छतु मे धीता, अरहन्ते वन्दतू’’ति विसाखाय सासनं पहिणि। सा ‘‘अरहन्ता’’ति वचनं सुत्वा सोतापन्ना अरियसाविका हट्ठतुट्ठा हुत्वा तेसं निसिन्नट्ठानं गन्त्वा ते ओलोकेत्वा ‘‘न एवरूपा नाम अरहन्ता होन्ति, हिरोत्तप्पविवज्जितानं नाम सन्तिकं कस्मा मं ससुरो पक्कोसापेती’’ति ‘‘धी, धी’’ति गरहित्वा अत्तनो वसनट्ठानमेव गता। नग्गसमणा तं दिस्वा सब्बे एकप्पहारेनेव सेट्ठिं गरहिंसु – ‘‘किं त्वं, गहपति, अञ्ञं नालत्थ, समणस्स गोतमस्स साविकं महाकाळकण्णिं कस्मा इमं गेहं पवेसेसि, वेगेन नं इमस्मा गेहा नीहराही’’ति। ततो सेट्ठि ‘‘न सक्का मया इमेसं वचनेन इमं गेहा नीहरितुं, महाकुलस्स धीता अय’’न्ति चिन्तेत्वा – ‘‘आचरिया दहरा नाम जानित्वा वा अजानित्वा वा करेय्युं, तुम्हे तुण्ही होथा’’ति नग्गे उय्योजेत्वा महापल्लङ्के निसीदापेत्वा सुवण्णकटच्छुं गहेत्वा विसाखाय परिविसियमानो सुवण्णपातियं अप्पोदकमधुपायासं परिभुञ्जि।
Migāraseṭṭhipi sattāhaṃ puttassa āvāhasakkāraṃ karonto dhuravihāre vasantampi tathāgataṃ amanasikatvā sattame divase sakalanivesanaṃ pūrento naggasamaṇake nisīdāpetvā ‘‘āgacchatu me dhītā, arahante vandatū’’ti visākhāya sāsanaṃ pahiṇi. Sā ‘‘arahantā’’ti vacanaṃ sutvā sotāpannā ariyasāvikā haṭṭhatuṭṭhā hutvā tesaṃ nisinnaṭṭhānaṃ gantvā te oloketvā ‘‘na evarūpā nāma arahantā honti, hirottappavivajjitānaṃ nāma santikaṃ kasmā maṃ sasuro pakkosāpetī’’ti ‘‘dhī, dhī’’ti garahitvā attano vasanaṭṭhānameva gatā. Naggasamaṇā taṃ disvā sabbe ekappahāreneva seṭṭhiṃ garahiṃsu – ‘‘kiṃ tvaṃ, gahapati, aññaṃ nālattha, samaṇassa gotamassa sāvikaṃ mahākāḷakaṇṇiṃ kasmā imaṃ gehaṃ pavesesi, vegena naṃ imasmā gehā nīharāhī’’ti. Tato seṭṭhi ‘‘na sakkā mayā imesaṃ vacanena imaṃ gehā nīharituṃ, mahākulassa dhītā aya’’nti cintetvā – ‘‘ācariyā daharā nāma jānitvā vā ajānitvā vā kareyyuṃ, tumhe tuṇhī hothā’’ti nagge uyyojetvā mahāpallaṅke nisīdāpetvā suvaṇṇakaṭacchuṃ gahetvā visākhāya parivisiyamāno suvaṇṇapātiyaṃ appodakamadhupāyāsaṃ paribhuñji.
तस्मिं समये एको पिण्डचारिको थेरो पिण्डाय चरन्तो सेट्ठिस्स घरद्वारं पापुणि। विसाखा, तं दिस्वा ‘‘ससुरस्स आचिक्खितुं न युत्त’’न्ति यथा सो थेरं पस्सति, एवं अपगन्त्वा अट्ठासि। सो पन बालो थेरं दिस्वापि अपस्सन्तो विय हुत्वा अधोमुखो पायासमेव भुञ्जति। विसाखा, ‘‘थेरं दिस्वापि मे ससुरो सञ्ञं न करोती’’ति ञत्वा थेरं उपसङ्कमित्वा ‘‘अतिच्छथ, भन्ते, मय्हं ससुरो पुराणं खादती’’ति आह। सो निगण्ठेहि ताव कथितकाले अधिवासेसि, ‘‘पुराणं खादती’’ति वुत्तक्खणेयेव पन हत्थं अपनेत्वा ‘‘इमं पायासं इतो हरथ, एतञ्च इमस्मा गेहा नीहरथ। अयञ्हि मं एवरूपे मङ्गलगेहे असुचिखादकं नाम करोती’’ति आह। तस्मिं खो पन निवेसने सब्बेपि दासकम्मकरा विसाखाय सन्तकाव, को नं हत्थे वा पादे वा गण्हिस्सति, मुखेन कथेतुं समत्थोपि नाम नत्थि। ततो, विसाखा, ससुरस्स कथं सुत्वा आह – ‘‘तात, न एत्तकेन वचनेन मयं निक्खमाम, नाहं तुम्हेहि उदकतित्थतो कुम्भदासिका विय आनीता। धरमानकमातापितूनं धीतरो नाम न एत्तकेनेव निक्खमन्ति, एतेनेव मे कारणेन पिता इधागमनदिवसे अट्ठ कुटुम्बिके पक्कोसापेत्वा ‘सचे मे धीतरं उपादाय दोसो उप्पज्जति, सोधेय्याथा’ति वत्वा तेसं हत्थे ठपेसि। ते पक्कोसापेत्वा मय्हं दोसादोसं सोधापेथा’’ति।
Tasmiṃ samaye eko piṇḍacāriko thero piṇḍāya caranto seṭṭhissa gharadvāraṃ pāpuṇi. Visākhā, taṃ disvā ‘‘sasurassa ācikkhituṃ na yutta’’nti yathā so theraṃ passati, evaṃ apagantvā aṭṭhāsi. So pana bālo theraṃ disvāpi apassanto viya hutvā adhomukho pāyāsameva bhuñjati. Visākhā, ‘‘theraṃ disvāpi me sasuro saññaṃ na karotī’’ti ñatvā theraṃ upasaṅkamitvā ‘‘aticchatha, bhante, mayhaṃ sasuro purāṇaṃ khādatī’’ti āha. So nigaṇṭhehi tāva kathitakāle adhivāsesi, ‘‘purāṇaṃ khādatī’’ti vuttakkhaṇeyeva pana hatthaṃ apanetvā ‘‘imaṃ pāyāsaṃ ito haratha, etañca imasmā gehā nīharatha. Ayañhi maṃ evarūpe maṅgalagehe asucikhādakaṃ nāma karotī’’ti āha. Tasmiṃ kho pana nivesane sabbepi dāsakammakarā visākhāya santakāva, ko naṃ hatthe vā pāde vā gaṇhissati, mukhena kathetuṃ samatthopi nāma natthi. Tato, visākhā, sasurassa kathaṃ sutvā āha – ‘‘tāta, na ettakena vacanena mayaṃ nikkhamāma, nāhaṃ tumhehi udakatitthato kumbhadāsikā viya ānītā. Dharamānakamātāpitūnaṃ dhītaro nāma na ettakeneva nikkhamanti, eteneva me kāraṇena pitā idhāgamanadivase aṭṭha kuṭumbike pakkosāpetvā ‘sace me dhītaraṃ upādāya doso uppajjati, sodheyyāthā’ti vatvā tesaṃ hatthe ṭhapesi. Te pakkosāpetvā mayhaṃ dosādosaṃ sodhāpethā’’ti.
ततो सेट्ठि ‘‘कल्याणं एसा कथेती’’ति अट्ठ कुटुम्बिके पक्कोसापेत्वा ‘‘अयं दारिका सत्तमे दिवसे अपरिपुण्णेयेव मङ्गलगेहे निसिन्नं मं ‘असुचिखादको’ति वदती’’ति आह। एवं किर, अम्माति? ‘‘ताता, मय्हं ससुरो असुचिं खादितुकामो भविस्सति, अहं पन एवं कत्वा न कथेमि। एकस्मिं पन पिण्डपातिकत्थेरे घरद्वारे ठिते अयं अप्पोदकमधुपायासं भुञ्जन्तो न तं मनसि करोति, अहं इमिना कारणेन ‘अतिच्छथ, भन्ते, मय्हं ससुरो इमस्मिं अत्तभावे पुञ्ञं न करोति, पुराणपुञ्ञं खादती’ति एत्तकं कथयिन्ति आह। अय्य, इध दोसो नत्थि, अम्हाकं धीता कारणं कथेति, त्वं कस्मा कुज्झसीति? अय्या, एस ताव दोसो मा होतु, अयं पन दारिका आगतदिवसेयेव मम पुत्ते सञ्ञं अकत्वा अत्तनो इच्छितट्ठानं अगमासीति। एवं किर, अम्माति? ताता, नाहं इच्छितट्ठानं गच्छामि, इमस्मिं पन गेहे आजानीयवळवाय विजाताय सञ्ञम्पि अकत्वा निसीदनं नाम अयुत्तन्ति दण्डदीपिका गाहापेत्वा दासीहि परिवुता तत्थ गन्त्वा वळवाय विजातपरिहारं कारापेसिन्ति। अय्य, अम्हाकं धीता तव गेहे दासीहिपि अकत्तब्बकम्मं अकासि, त्वं एत्थ किं दोसं पस्ससीति?
Tato seṭṭhi ‘‘kalyāṇaṃ esā kathetī’’ti aṭṭha kuṭumbike pakkosāpetvā ‘‘ayaṃ dārikā sattame divase aparipuṇṇeyeva maṅgalagehe nisinnaṃ maṃ ‘asucikhādako’ti vadatī’’ti āha. Evaṃ kira, ammāti? ‘‘Tātā, mayhaṃ sasuro asuciṃ khāditukāmo bhavissati, ahaṃ pana evaṃ katvā na kathemi. Ekasmiṃ pana piṇḍapātikatthere gharadvāre ṭhite ayaṃ appodakamadhupāyāsaṃ bhuñjanto na taṃ manasi karoti, ahaṃ iminā kāraṇena ‘aticchatha, bhante, mayhaṃ sasuro imasmiṃ attabhāve puññaṃ na karoti, purāṇapuññaṃ khādatī’ti ettakaṃ kathayinti āha. Ayya, idha doso natthi, amhākaṃ dhītā kāraṇaṃ katheti, tvaṃ kasmā kujjhasīti? Ayyā, esa tāva doso mā hotu, ayaṃ pana dārikā āgatadivaseyeva mama putte saññaṃ akatvā attano icchitaṭṭhānaṃ agamāsīti. Evaṃ kira, ammāti? Tātā, nāhaṃ icchitaṭṭhānaṃ gacchāmi, imasmiṃ pana gehe ājānīyavaḷavāya vijātāya saññampi akatvā nisīdanaṃ nāma ayuttanti daṇḍadīpikā gāhāpetvā dāsīhi parivutā tattha gantvā vaḷavāya vijātaparihāraṃ kārāpesinti. Ayya, amhākaṃ dhītā tava gehe dāsīhipi akattabbakammaṃ akāsi, tvaṃ ettha kiṃ dosaṃ passasīti?
अय्या, एस ताव गुणो होतु, इमिस्सा पन पिता इधागमनदिवसे ओवादं देन्तो ‘‘अन्तोअग्गि बहि न नीहरितब्बो’’ति आह, किं पन सक्का अम्हेहि उभतो पटिविस्सकगेहानं अग्गिं अदत्वा वसितुन्ति? एवं किर, अम्माति? ताता, न मय्हं पिता एतं अग्गिं उपादाय कथेसि, या पन अन्तोनिवेसने सस्सुआदीनं रहस्सकथा उप्पज्जति, सा दासिदासानं न कथेतब्बा। एवरूपा हि कथा वड्ढमाना कलहाय संवत्तति, इदं सन्धाय मय्हं पिता कथेसि, ताताति।
Ayyā, esa tāva guṇo hotu, imissā pana pitā idhāgamanadivase ovādaṃ dento ‘‘antoaggi bahi na nīharitabbo’’ti āha, kiṃ pana sakkā amhehi ubhato paṭivissakagehānaṃ aggiṃ adatvā vasitunti? Evaṃ kira, ammāti? Tātā, na mayhaṃ pitā etaṃ aggiṃ upādāya kathesi, yā pana antonivesane sassuādīnaṃ rahassakathā uppajjati, sā dāsidāsānaṃ na kathetabbā. Evarūpā hi kathā vaḍḍhamānā kalahāya saṃvattati, idaṃ sandhāya mayhaṃ pitā kathesi, tātāti.
अय्या, एतं ताव एवं होतु, इमिस्सा पिता ‘‘बाहिरतो अग्गि न अन्तो पवेसेतब्बो’’ति आह, किं सक्का अम्हेहि अन्तोअग्गिम्हि निब्बुते बाहिरतो अग्गिं अनाहरितुन्ति ? एवं किर, अम्माति? ताता, मय्हं पिता एतं अग्गिं सन्धाय न कथेसि, यं पन दोसं दासकम्मकारेहि कथितं होति, तं अन्तोमानुसकानं न कथेतब्बं…पे॰…।
Ayyā, etaṃ tāva evaṃ hotu, imissā pitā ‘‘bāhirato aggi na anto pavesetabbo’’ti āha, kiṃ sakkā amhehi antoaggimhi nibbute bāhirato aggiṃ anāharitunti ? Evaṃ kira, ammāti? Tātā, mayhaṃ pitā etaṃ aggiṃ sandhāya na kathesi, yaṃ pana dosaṃ dāsakammakārehi kathitaṃ hoti, taṃ antomānusakānaṃ na kathetabbaṃ…pe….
यम्पि तेन ‘‘ये ददन्ति, तेसंयेव दातब्ब’’न्ति वुत्तं, तं ‘‘याचितकं उपकरणं गहेत्वा ये पटिददन्ति, तेसंयेव दातब्ब’’न्ति सन्धाय वुत्तं।
Yampi tena ‘‘ye dadanti, tesaṃyeva dātabba’’nti vuttaṃ, taṃ ‘‘yācitakaṃ upakaraṇaṃ gahetvā ye paṭidadanti, tesaṃyeva dātabba’’nti sandhāya vuttaṃ.
‘‘ये न ददन्ती’’ति इदम्पि याचितकं उपकरणं गहेत्वा ये न पटिददन्ति, तेसं न दातब्बन्ति सन्धाय वुत्तं।
‘‘Ye na dadantī’’ti idampi yācitakaṃ upakaraṇaṃ gahetvā ye na paṭidadanti, tesaṃ na dātabbanti sandhāya vuttaṃ.
‘‘ददन्तस्सपि अददन्तस्सपि दातब्ब’’न्ति , इदं पन दुग्गतेसु ञातिमित्तेसु सम्पत्तेसु पटिदातुं सक्कोन्तु वा मा वा, दातुमेव वट्टतीति सन्धाय वुत्तं।
‘‘Dadantassapi adadantassapi dātabba’’nti , idaṃ pana duggatesu ñātimittesu sampattesu paṭidātuṃ sakkontu vā mā vā, dātumeva vaṭṭatīti sandhāya vuttaṃ.
‘‘सुखं निसीदितब्ब’’न्ति इदम्पि सस्सुससुरे दिस्वा उट्ठातब्बट्ठाने निसीदितुं न वट्टतीति सन्धाय वुत्तं।
‘‘Sukhaṃ nisīditabba’’nti idampi sassusasure disvā uṭṭhātabbaṭṭhāne nisīdituṃ na vaṭṭatīti sandhāya vuttaṃ.
‘‘सुखं भुञ्जितब्ब’’न्ति इदं पन सस्सुससुरसामिकेहि पुरेतरं अभुञ्जित्वा ते परिविसित्वा सब्बेहि लद्धालद्धं ञत्वा पच्छा सयं भुञ्जितुं वट्टतीति सन्धाय वुत्तं।
‘‘Sukhaṃ bhuñjitabba’’nti idaṃ pana sassusasurasāmikehi puretaraṃ abhuñjitvā te parivisitvā sabbehi laddhāladdhaṃ ñatvā pacchā sayaṃ bhuñjituṃ vaṭṭatīti sandhāya vuttaṃ.
‘‘सुखं निपज्जितब्ब’’न्ति इदम्पि सस्सुससुरसामिकेहि पुरेतरमेव सयनं आरुय्ह न निपज्जितब्बं, तेसं कत्तब्बयुत्तकं वत्तपटिवत्तं कत्वा पच्छा सयं निपज्जितुं युत्तन्ति इदं सन्धाय वुत्तं।
‘‘Sukhaṃ nipajjitabba’’nti idampi sassusasurasāmikehi puretarameva sayanaṃ āruyha na nipajjitabbaṃ, tesaṃ kattabbayuttakaṃ vattapaṭivattaṃ katvā pacchā sayaṃ nipajjituṃ yuttanti idaṃ sandhāya vuttaṃ.
‘‘अग्गि परिचरितब्बो’’ति इदं पन सस्सुम्पि ससुरम्पि सामिकम्पि अग्गिक्खन्धं विय उरगराजानं विय च कत्वा पस्सितुं वट्टतीति इदं सन्धाय वुत्तन्ति।
‘‘Aggi paricaritabbo’’ti idaṃ pana sassumpi sasurampi sāmikampi aggikkhandhaṃ viya uragarājānaṃ viya ca katvā passituṃ vaṭṭatīti idaṃ sandhāya vuttanti.
एते ताव एत्तका गुणा होन्तु, इमिस्सा पन पिता अन्तोदेवता नमस्सापेति, इमस्स को अत्थोति? एवं किर, अम्माति? आम, ताता, एतम्पि हि मे पितरा इदं सन्धाय वुत्तं – ‘‘आवेणिकघरावासं वसनकालतो पट्ठाय अत्तनो घरद्वारं सम्पत्तपब्बजितं दिस्वा यं घरे खादनीयं भोजनीयं अत्थि, ततो पब्बजितानं दत्वाव खादितुं वट्टती’’ति। अथ नं ते आहंसु – ‘‘तुय्हं पन महासेट्ठि पब्बजिते दिस्वा अदानमेव रुच्चति मञ्ञेति। सो अञ्ञं पटिवचनं अपस्सन्तो अधोमुखो निसीदि’’।
Ete tāva ettakā guṇā hontu, imissā pana pitā antodevatā namassāpeti, imassa ko atthoti? Evaṃ kira, ammāti? Āma, tātā, etampi hi me pitarā idaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘āveṇikagharāvāsaṃ vasanakālato paṭṭhāya attano gharadvāraṃ sampattapabbajitaṃ disvā yaṃ ghare khādanīyaṃ bhojanīyaṃ atthi, tato pabbajitānaṃ datvāva khādituṃ vaṭṭatī’’ti. Atha naṃ te āhaṃsu – ‘‘tuyhaṃ pana mahāseṭṭhi pabbajite disvā adānameva ruccati maññeti. So aññaṃ paṭivacanaṃ apassanto adhomukho nisīdi’’.
अथ नं कुटुम्बिका ‘‘किं सेट्ठि अञ्ञोपि अम्हाकं धीतु दोसो अत्थी’’ति पुच्छिंसु। नत्थि , अय्याति। कस्मा पन नं निद्दोसं अकारणा गेहतो नीहरापेसीति? तस्मिं खणे, विसाखा, आह – ‘‘पठमं ताव मय्हं मम ससुरस्स वचनेन गमनं न युत्तं, मय्हं पन आगमनदिवसे मम दोसादोसं सोधनत्थाय मम पिता तुम्हाकं हत्थे ठपेत्वा अदासि, इदानि मय्हं गन्तुं सुख’’न्ति दासिदासे ‘‘यानादीनि सज्जानि करोथा’’ति आणापेसि। अथ नं सेट्ठि ते कुटुम्बिके गहेत्वा, ‘‘अम्म, मया अजानित्वा कथितं, खमाहि मय्ह’’न्ति आह। ‘‘ताता, तुम्हाकं खमितब्बं ताव खमामि, अहं पन बुद्धसासने अवेच्चप्पसन्नस्स कुलस्स धीता, न मयं विना भिक्खुसङ्घेन वत्ताम। सचे मम रुचिया भिक्खुसङ्घं पटिजग्गितुं लभामि, वसिस्सामी’’ति। ‘‘अम्म, त्वं यथारुचिया तव समणे पटिजग्गाही’’ति।
Atha naṃ kuṭumbikā ‘‘kiṃ seṭṭhi aññopi amhākaṃ dhītu doso atthī’’ti pucchiṃsu. Natthi , ayyāti. Kasmā pana naṃ niddosaṃ akāraṇā gehato nīharāpesīti? Tasmiṃ khaṇe, visākhā, āha – ‘‘paṭhamaṃ tāva mayhaṃ mama sasurassa vacanena gamanaṃ na yuttaṃ, mayhaṃ pana āgamanadivase mama dosādosaṃ sodhanatthāya mama pitā tumhākaṃ hatthe ṭhapetvā adāsi, idāni mayhaṃ gantuṃ sukha’’nti dāsidāse ‘‘yānādīni sajjāni karothā’’ti āṇāpesi. Atha naṃ seṭṭhi te kuṭumbike gahetvā, ‘‘amma, mayā ajānitvā kathitaṃ, khamāhi mayha’’nti āha. ‘‘Tātā, tumhākaṃ khamitabbaṃ tāva khamāmi, ahaṃ pana buddhasāsane aveccappasannassa kulassa dhītā, na mayaṃ vinā bhikkhusaṅghena vattāma. Sace mama ruciyā bhikkhusaṅghaṃ paṭijaggituṃ labhāmi, vasissāmī’’ti. ‘‘Amma, tvaṃ yathāruciyā tava samaṇe paṭijaggāhī’’ti.
ततो, विसाखा, दसबलं निमन्तापेत्वा पुनदिवसे निवेसनं पूरेन्ती बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निसीदापेसि। नग्गपरिसापि सत्थु मिगारसेट्ठिनो गेहं गतभावं सुत्वा तत्थ गन्त्वा गेहं परिवारेत्वा निसीदिंसु। विसाखा, दक्खिणोदकं दत्वा ‘‘सब्बो सक्कारो पटियादितो, ससुरो मे आगन्त्वा दसबलं परिविसतू’’ति सासनं पेसेसि। सो निगण्ठानं वचनं सुत्वा ‘‘मम धीता सम्मासम्बुद्धं परिविसतू’’ति आह। विसाखा, नानग्गरसेहि दसबलं परिविसित्वा निट्ठिते भत्तकिच्चे पुन सासनं पहिणि – ‘‘ससुरो मे आगन्त्वा दसबलस्स धम्मकथं सुणातू’’ति। अथ नं ‘‘इदानि अगमनं नाम अतिविय अकारण’’न्ति धम्मकथं सोतुकम्यताय गच्छन्तं नग्गसमणा आहंसु – ‘‘समणस्स गोतमस्स धम्मं सुणन्तो बहिसाणियं निसीदित्वा सुणाही’’ति। पुरेतरमेव च गन्त्वा साणिया परिक्खिपिंसु। मिगारसेट्ठि गन्त्वा बहिसाणियं निसीदि। तथागतो ‘‘त्वं बहिसाणियं वा निसीद, परकुट्टे वा परसेले वा परचक्कवाळे वा निसीद। अहं बुद्धो नाम सक्कोमि तं मम सद्दं सावेतु’’न्ति सुवण्णवण्णफलं अम्बरुक्खं खन्धे गहेत्वा चालेन्तो विय धम्मकथं कथेसि, देसनापरियोसाने सेट्ठि सोतापत्तिफले पतिट्ठाय साणिं उक्खिपित्वा सत्थु पादे पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा सत्थु सन्तिकेयेव च ‘‘त्वं, अम्म, अज्ज आदिं कत्वा मम माता’’ति विसाखं अत्तनो मातुट्ठाने ठपेसि। ततो पट्ठाय, विसाखा मिगारमाता, नाम जाता।
Tato, visākhā, dasabalaṃ nimantāpetvā punadivase nivesanaṃ pūrentī buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nisīdāpesi. Naggaparisāpi satthu migāraseṭṭhino gehaṃ gatabhāvaṃ sutvā tattha gantvā gehaṃ parivāretvā nisīdiṃsu. Visākhā, dakkhiṇodakaṃ datvā ‘‘sabbo sakkāro paṭiyādito, sasuro me āgantvā dasabalaṃ parivisatū’’ti sāsanaṃ pesesi. So nigaṇṭhānaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘mama dhītā sammāsambuddhaṃ parivisatū’’ti āha. Visākhā, nānaggarasehi dasabalaṃ parivisitvā niṭṭhite bhattakicce puna sāsanaṃ pahiṇi – ‘‘sasuro me āgantvā dasabalassa dhammakathaṃ suṇātū’’ti. Atha naṃ ‘‘idāni agamanaṃ nāma ativiya akāraṇa’’nti dhammakathaṃ sotukamyatāya gacchantaṃ naggasamaṇā āhaṃsu – ‘‘samaṇassa gotamassa dhammaṃ suṇanto bahisāṇiyaṃ nisīditvā suṇāhī’’ti. Puretarameva ca gantvā sāṇiyā parikkhipiṃsu. Migāraseṭṭhi gantvā bahisāṇiyaṃ nisīdi. Tathāgato ‘‘tvaṃ bahisāṇiyaṃ vā nisīda, parakuṭṭe vā parasele vā paracakkavāḷe vā nisīda. Ahaṃ buddho nāma sakkomi taṃ mama saddaṃ sāvetu’’nti suvaṇṇavaṇṇaphalaṃ ambarukkhaṃ khandhe gahetvā cālento viya dhammakathaṃ kathesi, desanāpariyosāne seṭṭhi sotāpattiphale patiṭṭhāya sāṇiṃ ukkhipitvā satthu pāde pañcapatiṭṭhitena vanditvā satthu santikeyeva ca ‘‘tvaṃ, amma, ajja ādiṃ katvā mama mātā’’ti visākhaṃ attano mātuṭṭhāne ṭhapesi. Tato paṭṭhāya, visākhā migāramātā, nāma jātā.
सा एकदिवसं नक्खत्तसमये वत्तन्ते ‘‘अन्तोनगरे गुणो नत्थी’’ति दासीहि परिवुता सत्थु धम्मकथं सोतुं गच्छन्ती ‘‘बुद्धानं सन्तिकं उद्धतवेसेन गन्तुं अयुत्त’’न्ति महालतापसाधनं ओमुञ्चित्वा दासिया हत्थे दत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि, सत्था धम्मकथं कथेसि। सा धम्मदेसनापरियोसाने दसबलं वन्दित्वा नगराभिमुखा पायासि। सापि दासी अत्तना गहितपसाधनस्स ठपितट्ठानं असल्लक्खेत्वा गच्छन्ती पसाधनत्थाय पटिनिवत्ति। अथ नं, विसाखा, ‘‘कहं पन ते तं ठपित’’न्ति पटिपुच्छि। गन्धकुटिपरिवेणे, अय्येति। होतु जे गन्त्वा आहर, गन्धकुटिपरिवेणे ठपितकालतो पट्ठाय आहरापनं नाम अम्हाकं अयुत्तं। तस्मा तं विस्सज्जेत्वा दण्डकम्मं करिस्साम। तत्थ पन ठपिते अय्यानं पलिबोधो होतीति।
Sā ekadivasaṃ nakkhattasamaye vattante ‘‘antonagare guṇo natthī’’ti dāsīhi parivutā satthu dhammakathaṃ sotuṃ gacchantī ‘‘buddhānaṃ santikaṃ uddhatavesena gantuṃ ayutta’’nti mahālatāpasādhanaṃ omuñcitvā dāsiyā hatthe datvā satthāraṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ nisīdi, satthā dhammakathaṃ kathesi. Sā dhammadesanāpariyosāne dasabalaṃ vanditvā nagarābhimukhā pāyāsi. Sāpi dāsī attanā gahitapasādhanassa ṭhapitaṭṭhānaṃ asallakkhetvā gacchantī pasādhanatthāya paṭinivatti. Atha naṃ, visākhā, ‘‘kahaṃ pana te taṃ ṭhapita’’nti paṭipucchi. Gandhakuṭipariveṇe, ayyeti. Hotu je gantvā āhara, gandhakuṭipariveṇe ṭhapitakālato paṭṭhāya āharāpanaṃ nāma amhākaṃ ayuttaṃ. Tasmā taṃ vissajjetvā daṇḍakammaṃ karissāma. Tattha pana ṭhapite ayyānaṃ palibodho hotīti.
पुनदिवसे सत्था भिक्खुसङ्घपरिवारो विसाखाय निवेसनद्वारं सम्पापुणि। निवेसने च निबद्धपञ्ञत्तानि आसनानि । विसाखा, सत्थु पत्तं गण्हित्वा सत्थारं गेहं पवेसेत्वा पञ्ञत्तासनेसुयेव निसीदापेत्वा कतभत्तकिच्चे सत्थरि तं पसाधनं आहरित्वा सत्थु पादमूले निक्खिपित्वा ‘‘इदं, भन्ते, तुम्हाकं दम्मी’’ति आह। सत्था ‘‘अलङ्कारो नाम पब्बजितानं न वट्टती’’ति पटिक्खिपि। जानामि, भन्ते, अहं पन इमं अग्घापेत्वा धनं गहेत्वा तुम्हाकं वसनगन्धकुटिं कारेस्सामीति। तदा सत्था अधिवासेसि। सापि तं अग्घापेत्वा नवकोटिधनं गहेत्वा गब्भसहस्सपटिमण्डिते पुब्बारामविहारे तथागतस्स वसनगन्धकुटिं कारेसि। विसाखाय पन निवेसनं पुब्बण्हसमये कासावपज्जोतं इसिवातपटिवातमेव होति अनाथपिण्डिकस्स गेहं विय। तस्सापि गेहे सब्बभत्तानि पटियत्तानेव अहेसुं। सा पुब्बण्हसमये भिक्खुसङ्घस्स आमिससङ्गहं कत्वा पच्छाभत्ते भेसज्जानि चेव अट्ठविधपानानि च गण्हापेत्वा विहारं गन्त्वा भिक्खुसङ्घस्स दत्वा पच्छा सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा आगच्छति। सत्था अपरभागे उपासिकायो पटिपाटिया ठानन्तरेसु ठपेन्तो विसाखं मिगारमातरं दायिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Punadivase satthā bhikkhusaṅghaparivāro visākhāya nivesanadvāraṃ sampāpuṇi. Nivesane ca nibaddhapaññattāni āsanāni . Visākhā, satthu pattaṃ gaṇhitvā satthāraṃ gehaṃ pavesetvā paññattāsanesuyeva nisīdāpetvā katabhattakicce satthari taṃ pasādhanaṃ āharitvā satthu pādamūle nikkhipitvā ‘‘idaṃ, bhante, tumhākaṃ dammī’’ti āha. Satthā ‘‘alaṅkāro nāma pabbajitānaṃ na vaṭṭatī’’ti paṭikkhipi. Jānāmi, bhante, ahaṃ pana imaṃ agghāpetvā dhanaṃ gahetvā tumhākaṃ vasanagandhakuṭiṃ kāressāmīti. Tadā satthā adhivāsesi. Sāpi taṃ agghāpetvā navakoṭidhanaṃ gahetvā gabbhasahassapaṭimaṇḍite pubbārāmavihāre tathāgatassa vasanagandhakuṭiṃ kāresi. Visākhāya pana nivesanaṃ pubbaṇhasamaye kāsāvapajjotaṃ isivātapaṭivātameva hoti anāthapiṇḍikassa gehaṃ viya. Tassāpi gehe sabbabhattāni paṭiyattāneva ahesuṃ. Sā pubbaṇhasamaye bhikkhusaṅghassa āmisasaṅgahaṃ katvā pacchābhatte bhesajjāni ceva aṭṭhavidhapānāni ca gaṇhāpetvā vihāraṃ gantvā bhikkhusaṅghassa datvā pacchā satthu dhammadesanaṃ sutvā āgacchati. Satthā aparabhāge upāsikāyo paṭipāṭiyā ṭhānantaresu ṭhapento visākhaṃ migāramātaraṃ dāyikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
खुज्जुत्तरा-सामावतीवत्थु
Khujjuttarā-sāmāvatīvatthu
२६०-२६१. ततियचतुत्थेसु बहुस्सुतानं यदिदं, खुज्जुत्तरा, मेत्ताविहारीनं यदिदं, सामावतीति बहुस्सुतानं उपासिकानं खुज्जुत्तरा, मेत्ताविहारीनं सामावती अग्गाति दस्सेति। ता किर द्वेपि पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे पटिसन्धिं गण्हित्वा अपरभागे ‘‘सत्थु धम्मकथं सोस्सामा’’ति विहारं अगमंसु। तत्थ, खुज्जुत्तरा, सत्थारं एकं उपासिकं बहुस्सुतानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सामावतीपि एकं उपासिकं मेत्ताविहारीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। तासं द्विन्नम्पि यावजीवं कुसलं कत्वा देवलोके निब्बत्तित्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तीनंयेव कप्पसतसहस्सं अतिक्कन्तं।
260-261. Tatiyacatutthesu bahussutānaṃ yadidaṃ, khujjuttarā, mettāvihārīnaṃ yadidaṃ, sāmāvatīti bahussutānaṃ upāsikānaṃ khujjuttarā, mettāvihārīnaṃ sāmāvatī aggāti dasseti. Tā kira dvepi padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe paṭisandhiṃ gaṇhitvā aparabhāge ‘‘satthu dhammakathaṃ sossāmā’’ti vihāraṃ agamaṃsu. Tattha, khujjuttarā, satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ bahussutānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sāmāvatīpi ekaṃ upāsikaṃ mettāvihārīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Tāsaṃ dvinnampi yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devaloke nibbattitvā devamanussesu saṃsarantīnaṃyeva kappasatasahassaṃ atikkantaṃ.
अथ अम्हाकं सत्थु निब्बत्तितो पुरेतरमेव अल्लकप्परट्ठे अहिवातकरोगो नाम उदपादि। एकेकस्मिं गेहे एकप्पहारेनेव दसपि वीसम्पि तिंसम्पि जना मरन्ति, तिरोरट्ठं गता पन जीवितं लभन्ति। तं ञत्वा एको पुरिसो अत्तनो पुत्तदारं आदाय ‘‘अञ्ञं रट्ठं गमिस्सामी’’ति ततो निक्खमि। अथस्स घरे गहितपाथेय्यं अन्तरामग्गे कन्तारे अनुत्तिण्णेयेव परिक्खयं अगमासि। तेसं सरीरबलं परिहायि, सकिं माता पुत्तं उक्खिपति, सकिं पिता। अथस्स पिता चिन्तेसि – ‘‘अम्हाकं सरीरबलं परिहीनं, पुत्तं उक्खिपित्वा गच्छन्ता कन्तारं नित्थरितुं न सक्खिस्सामा’’ति। सो तस्स मातरं अजानापेत्वाव उदककिच्चेन ओहीनो विय पुत्तं मग्गे निसीदापेत्वा एककोव मग्गं पटिपज्जि। ‘‘अथस्स भरिया आगमनं ओलोकयमाना ठिता हत्थे पुत्तं अदिस्वा विरवमाना गन्त्वा कहं मे सामि पुत्तो’’ति आह। को ते पुत्तेन अत्थो? जीवमाना पुत्तं लभिस्सामाति। सा ‘‘अतिसाहसिको वतायं पुरिसो’’ति वत्वा ‘‘गच्छ त्वं, नाहं तादिसेन सद्धिं गमिस्सामी’’ति आह। सो ‘‘अनुपधारेत्वा मे भद्दे कतं, खमेतं मय्ह’’न्ति वत्वा पुत्तं आदायागतो।
Atha amhākaṃ satthu nibbattito puretarameva allakapparaṭṭhe ahivātakarogo nāma udapādi. Ekekasmiṃ gehe ekappahāreneva dasapi vīsampi tiṃsampi janā maranti, tiroraṭṭhaṃ gatā pana jīvitaṃ labhanti. Taṃ ñatvā eko puriso attano puttadāraṃ ādāya ‘‘aññaṃ raṭṭhaṃ gamissāmī’’ti tato nikkhami. Athassa ghare gahitapātheyyaṃ antarāmagge kantāre anuttiṇṇeyeva parikkhayaṃ agamāsi. Tesaṃ sarīrabalaṃ parihāyi, sakiṃ mātā puttaṃ ukkhipati, sakiṃ pitā. Athassa pitā cintesi – ‘‘amhākaṃ sarīrabalaṃ parihīnaṃ, puttaṃ ukkhipitvā gacchantā kantāraṃ nittharituṃ na sakkhissāmā’’ti. So tassa mātaraṃ ajānāpetvāva udakakiccena ohīno viya puttaṃ magge nisīdāpetvā ekakova maggaṃ paṭipajji. ‘‘Athassa bhariyā āgamanaṃ olokayamānā ṭhitā hatthe puttaṃ adisvā viravamānā gantvā kahaṃ me sāmi putto’’ti āha. Ko te puttena attho? Jīvamānā puttaṃ labhissāmāti. Sā ‘‘atisāhasiko vatāyaṃ puriso’’ti vatvā ‘‘gaccha tvaṃ, nāhaṃ tādisena saddhiṃ gamissāmī’’ti āha. So ‘‘anupadhāretvā me bhadde kataṃ, khametaṃ mayha’’nti vatvā puttaṃ ādāyāgato.
ते तं कन्तारं समतिक्कमित्वा सायं एकं गोपालककुलं सम्पापुणिंसु। तं दिवसञ्च गोपालककुलवासिनो निरुदकपायासं पचिंसु। ते ते दिस्वा ‘‘इमे अतिविय छातका’’ति पायासस्स महाभाजनं पूरेत्वा उळुङ्कपूरं सप्पिं आसिञ्चित्वा अदंसु। तेसु तं पायासं भुञ्जन्तेसु सा इत्थी पमाणेनेव भुञ्जि, पुरिसो पन पमाणातिक्कन्तं भुञ्जित्वा जीरापेतुं असक्कोन्तो रत्तिभागसमनन्तरे कालमकासि। सो कालं करोन्तो तेसु सालयभावेन गोपालकानं गेहे सुनखिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि। सुनखी नचिरस्सेव विजाता। गोपालको तं कुक्कुरं सस्सिरिकं दिस्वा पिण्डेन पलोभेत्वा अत्तनि उप्पन्नसिनेहं गहेत्वा सद्धिमेव चरति।
Te taṃ kantāraṃ samatikkamitvā sāyaṃ ekaṃ gopālakakulaṃ sampāpuṇiṃsu. Taṃ divasañca gopālakakulavāsino nirudakapāyāsaṃ paciṃsu. Te te disvā ‘‘ime ativiya chātakā’’ti pāyāsassa mahābhājanaṃ pūretvā uḷuṅkapūraṃ sappiṃ āsiñcitvā adaṃsu. Tesu taṃ pāyāsaṃ bhuñjantesu sā itthī pamāṇeneva bhuñji, puriso pana pamāṇātikkantaṃ bhuñjitvā jīrāpetuṃ asakkonto rattibhāgasamanantare kālamakāsi. So kālaṃ karonto tesu sālayabhāvena gopālakānaṃ gehe sunakhiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Sunakhī nacirasseva vijātā. Gopālako taṃ kukkuraṃ sassirikaṃ disvā piṇḍena palobhetvā attani uppannasinehaṃ gahetvā saddhimeva carati.
अथेकदिवसं एको पच्चेकबुद्धो भिक्खाचारवेलाय गोपालकस्स घरद्वारं सम्पत्तो। सोपि तं दिस्वा भिक्खं दत्वा अत्तानं निस्साय वसनत्थाय पटिञ्ञं गण्हि। पच्चेकबुद्धो गोपालककुलस्स अविदूरे ठाने एकस्मिं वनसण्डे वासं उपगतो। गोपालको तस्स सन्तिकं गच्छन्तो तं कुक्कुरं गहेत्वाव गच्छति, अन्तरामग्गे च वाळमिगट्ठाने वाळमिगानं पलायनत्थं रुक्खे वा पासाणे वा पहारं देति, सोपि कुक्कुरो तस्स करणविधानं ववत्थपेति। अथेकदिवसं सो गोपालको पच्चेकबुद्धस्स सन्तिके निसीदित्वा, ‘‘भन्ते, अम्हाकं सब्बकालं आगमनं नाम न होति। अयं पन कुक्कुरो छेको, इमस्स आगतसञ्ञाय अम्हाकं गेहद्वारं आगच्छेय्याथा’’ति आह। सो एकदिवसं ‘‘पच्चेकबुद्धं गण्हित्वा एही’’ति कुक्कुरं पेसेसि। कुक्कुरो तस्स वचनं सुत्वा भिक्खाचारवेलाय गन्त्वा पच्चेकबुद्धस्स पादमूले उरेन निपज्जि। पच्चेकबुद्धो ‘‘अयं मम सन्तिकं आगतो’’ति ञत्वा पत्तचीवरं आदाय मग्गं पटिपज्जि। सो तस्स वीमंसनत्थाय उक्कमित्वा अञ्ञं मग्गं गण्हि, कुक्कुरो पुरतो ठत्वा गोपालकमग्गं पटिपन्नकाले अपसक्कि। यस्मिं च यस्मिं च ठाने वाळमिगानं पलायनत्थं गोपालको रुक्खं वा पासाणं वा पहरि, तं तं ठानं पत्वा कुक्कुरो महाविरवं विरवि। तस्स सद्देन वाळमिगा पलायन्ति। पच्चेकबुद्धोपि भत्तकिच्चवेलाय महन्तं सिनिद्धपिण्डं तस्स देति। सोपि पिण्डलाभेन पच्चेकबुद्धे उत्तरितरं सिनेहं करोति।
Athekadivasaṃ eko paccekabuddho bhikkhācāravelāya gopālakassa gharadvāraṃ sampatto. Sopi taṃ disvā bhikkhaṃ datvā attānaṃ nissāya vasanatthāya paṭiññaṃ gaṇhi. Paccekabuddho gopālakakulassa avidūre ṭhāne ekasmiṃ vanasaṇḍe vāsaṃ upagato. Gopālako tassa santikaṃ gacchanto taṃ kukkuraṃ gahetvāva gacchati, antarāmagge ca vāḷamigaṭṭhāne vāḷamigānaṃ palāyanatthaṃ rukkhe vā pāsāṇe vā pahāraṃ deti, sopi kukkuro tassa karaṇavidhānaṃ vavatthapeti. Athekadivasaṃ so gopālako paccekabuddhassa santike nisīditvā, ‘‘bhante, amhākaṃ sabbakālaṃ āgamanaṃ nāma na hoti. Ayaṃ pana kukkuro cheko, imassa āgatasaññāya amhākaṃ gehadvāraṃ āgaccheyyāthā’’ti āha. So ekadivasaṃ ‘‘paccekabuddhaṃ gaṇhitvā ehī’’ti kukkuraṃ pesesi. Kukkuro tassa vacanaṃ sutvā bhikkhācāravelāya gantvā paccekabuddhassa pādamūle urena nipajji. Paccekabuddho ‘‘ayaṃ mama santikaṃ āgato’’ti ñatvā pattacīvaraṃ ādāya maggaṃ paṭipajji. So tassa vīmaṃsanatthāya ukkamitvā aññaṃ maggaṃ gaṇhi, kukkuro purato ṭhatvā gopālakamaggaṃ paṭipannakāle apasakki. Yasmiṃ ca yasmiṃ ca ṭhāne vāḷamigānaṃ palāyanatthaṃ gopālako rukkhaṃ vā pāsāṇaṃ vā pahari, taṃ taṃ ṭhānaṃ patvā kukkuro mahāviravaṃ viravi. Tassa saddena vāḷamigā palāyanti. Paccekabuddhopi bhattakiccavelāya mahantaṃ siniddhapiṇḍaṃ tassa deti. Sopi piṇḍalābhena paccekabuddhe uttaritaraṃ sinehaṃ karoti.
गोपालको तेमासं वुत्थस्स पच्चेकबुद्धस्स तिचीवरप्पहोनकं साटकं दत्वा, ‘‘भन्ते, सचे वो रुच्चति, इधेव वसथ। नो चे रुच्चति, यथासुखं गच्छथा’’ति आह। पच्चेकबुद्धो गमनाकारं दस्सेति। सो गोपालको पच्चेकबुद्धं अनुगन्त्वा निवत्तति। कुक्कुरो पच्चेकबुद्धस्स अञ्ञत्थ गमनभावं ञत्वा अतिसिनेहेन उप्पन्नबलवसोको हदयफालनं पत्वा कालं कत्वा तावतिंसपुरे निब्बत्ति। अथस्स पच्चेकबुद्धेन सद्धिं गमनकाले उच्चासद्दं कत्वा वाळमिगानं पलापितभावेन देवताहि सद्धिं कथेन्तस्स सद्दो सकलदेवपुरं छादेत्वा अट्ठासि। सो तेनेव नामधेय्यं लभित्वा घोसकदेवपुत्तो नाम जातो। अथस्स तस्मिं सम्पत्तिं अनुभवन्तस्स मनुस्सपथे कोसम्बिनगरे उदेनो नाम राजा रज्जं पटिपज्जि। तस्स वत्थु मज्झिमपण्णासके बोधिराजकुमारसुत्तवण्णनायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३२४ आदयो) वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Gopālako temāsaṃ vutthassa paccekabuddhassa ticīvarappahonakaṃ sāṭakaṃ datvā, ‘‘bhante, sace vo ruccati, idheva vasatha. No ce ruccati, yathāsukhaṃ gacchathā’’ti āha. Paccekabuddho gamanākāraṃ dasseti. So gopālako paccekabuddhaṃ anugantvā nivattati. Kukkuro paccekabuddhassa aññattha gamanabhāvaṃ ñatvā atisinehena uppannabalavasoko hadayaphālanaṃ patvā kālaṃ katvā tāvatiṃsapure nibbatti. Athassa paccekabuddhena saddhiṃ gamanakāle uccāsaddaṃ katvā vāḷamigānaṃ palāpitabhāvena devatāhi saddhiṃ kathentassa saddo sakaladevapuraṃ chādetvā aṭṭhāsi. So teneva nāmadheyyaṃ labhitvā ghosakadevaputto nāma jāto. Athassa tasmiṃ sampattiṃ anubhavantassa manussapathe kosambinagare udeno nāma rājā rajjaṃ paṭipajji. Tassa vatthu majjhimapaṇṇāsake bodhirājakumārasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.324 ādayo) vuttanayeneva veditabbaṃ.
तस्मिं पन रज्जं कारयमाने घोसकदेवपुत्तो चवित्वा कोसम्बियं एकिस्सा रूपूपजीविनिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। सा दसमासच्चयेन विजायित्वा पुत्तभावं ञत्वा सङ्कारकूटे छड्डापेसि। तस्मिं खणे कोसम्बिसेट्ठिनो कम्मन्तिको पातोव सेट्ठिघरं गच्छन्तो ‘‘किं नु खो इमं काकेहि सम्परिकिण्ण’’न्ति गन्त्वा दारकं दिस्वा ‘‘महापुञ्ञवा एस दारको भविस्सती’’ति एकस्स पुरिसस्स हत्थे गेहं पेसेत्वा सेट्ठिघरं अगमासि। सेट्ठिपि राजूपट्ठानवेलाय राजकुलं गच्छन्तो अन्तरामग्गे पुरोहितं दिस्वा ‘‘अज्ज किं नक्खत्त’’न्ति पुच्छि। सो तत्थेव ठितो गणेत्वा ‘‘असुकं नाम नक्खत्तं, अज्ज इमिना नक्खत्तेन जातदारको इमस्मिं नगरे सेट्ठिट्ठानं लभिस्सती’’ति आह। सो तस्स कथं सुत्वा वेगेन घरं पेसेसि – ‘‘इमस्स पुरोहितस्स द्वे कथा नाम नत्थि, घरणी च मे गरुगब्भा, जानाथ ताव नं विजाता वा नो वा’’ति। ते गन्त्वा जानित्वा, ‘‘अय्य, न ताव विजाता’’ति आहंसु। तेन हि गच्छथ, इमस्मिं नगरे अज्ज जातदारकं परियेसथाति। ते परियेसन्ता तस्स सेट्ठिनो कम्मन्तिकस्स गेहे तं दारकं दिस्वा सेट्ठिनो आरोचयिंसु। तेन हि गच्छथ भणे, तं कम्मन्तिकं पक्कोसथाति। ते तं पक्कोसिंसु। अथ नं सेट्ठि ‘‘गेहे किर ते दारको अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘आम, अय्या’’ति। ‘‘तं दारकं अम्हाकं देही’’ति। ‘‘न देमि, अय्या’’ति। ‘‘हन्द सहस्सं गण्हित्वा देही’’ति। सो ‘‘अयं जीवेय्य वा मरेय्य वा, दुज्जानमिद’’न्ति सहस्सं गण्हित्वा अदासि।
Tasmiṃ pana rajjaṃ kārayamāne ghosakadevaputto cavitvā kosambiyaṃ ekissā rūpūpajīviniyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā dasamāsaccayena vijāyitvā puttabhāvaṃ ñatvā saṅkārakūṭe chaḍḍāpesi. Tasmiṃ khaṇe kosambiseṭṭhino kammantiko pātova seṭṭhigharaṃ gacchanto ‘‘kiṃ nu kho imaṃ kākehi samparikiṇṇa’’nti gantvā dārakaṃ disvā ‘‘mahāpuññavā esa dārako bhavissatī’’ti ekassa purisassa hatthe gehaṃ pesetvā seṭṭhigharaṃ agamāsi. Seṭṭhipi rājūpaṭṭhānavelāya rājakulaṃ gacchanto antarāmagge purohitaṃ disvā ‘‘ajja kiṃ nakkhatta’’nti pucchi. So tattheva ṭhito gaṇetvā ‘‘asukaṃ nāma nakkhattaṃ, ajja iminā nakkhattena jātadārako imasmiṃ nagare seṭṭhiṭṭhānaṃ labhissatī’’ti āha. So tassa kathaṃ sutvā vegena gharaṃ pesesi – ‘‘imassa purohitassa dve kathā nāma natthi, gharaṇī ca me garugabbhā, jānātha tāva naṃ vijātā vā no vā’’ti. Te gantvā jānitvā, ‘‘ayya, na tāva vijātā’’ti āhaṃsu. Tena hi gacchatha, imasmiṃ nagare ajja jātadārakaṃ pariyesathāti. Te pariyesantā tassa seṭṭhino kammantikassa gehe taṃ dārakaṃ disvā seṭṭhino ārocayiṃsu. Tena hi gacchatha bhaṇe, taṃ kammantikaṃ pakkosathāti. Te taṃ pakkosiṃsu. Atha naṃ seṭṭhi ‘‘gehe kira te dārako atthī’’ti pucchi. ‘‘Āma, ayyā’’ti. ‘‘Taṃ dārakaṃ amhākaṃ dehī’’ti. ‘‘Na demi, ayyā’’ti. ‘‘Handa sahassaṃ gaṇhitvā dehī’’ti. So ‘‘ayaṃ jīveyya vā mareyya vā, dujjānamida’’nti sahassaṃ gaṇhitvā adāsi.
ततो सेट्ठि चिन्तेसि – ‘‘सचे मे भरिया धीतरं विजायिस्सति, इममेव पुत्तं करिस्सामि। सचे पुत्तं विजायिस्सति, मारेस्सामी’’ति। चिन्तेत्वा गेहे पोसेसि। अथस्स भरिया कतिपाहच्चयेन पुत्तं विजायि। ततो सेट्ठि ‘‘एवं तं गावो मद्दित्वा मारेस्सन्ती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘इमं दारकं वजद्वारे निपज्जापेथा’’ति आह। तं तत्थ निपज्जापेसुं। अथ नं यूथपति उसभो पठमं निक्खमन्तो दिस्वा ‘‘एवं तं अञ्ञे न मद्दिस्सन्ती’’ति चतुन्नं पादानं अन्तरे कत्वा अट्ठासि। अथ नं गोपालका दिस्वा ‘‘महापुञ्ञो एस दारको भविस्सति , यस्स तिरच्छानगतापि गुणं जानन्ति, पटिजग्गिस्साम न’’न्ति अत्तनो गेहं नयिंसु।
Tato seṭṭhi cintesi – ‘‘sace me bhariyā dhītaraṃ vijāyissati, imameva puttaṃ karissāmi. Sace puttaṃ vijāyissati, māressāmī’’ti. Cintetvā gehe posesi. Athassa bhariyā katipāhaccayena puttaṃ vijāyi. Tato seṭṭhi ‘‘evaṃ taṃ gāvo madditvā māressantī’’ti cintetvā ‘‘imaṃ dārakaṃ vajadvāre nipajjāpethā’’ti āha. Taṃ tattha nipajjāpesuṃ. Atha naṃ yūthapati usabho paṭhamaṃ nikkhamanto disvā ‘‘evaṃ taṃ aññe na maddissantī’’ti catunnaṃ pādānaṃ antare katvā aṭṭhāsi. Atha naṃ gopālakā disvā ‘‘mahāpuñño esa dārako bhavissati , yassa tiracchānagatāpi guṇaṃ jānanti, paṭijaggissāma na’’nti attano gehaṃ nayiṃsu.
सोपि सेट्ठि तस्स मतभावं अनुविज्जन्तो ‘‘गोपालकेहि नीतो’’ति सुत्वा पुन सहस्सं दत्वा आणापेत्वा आमकसुसाने छड्डापेसि। तस्मिं च काले सेट्ठिस्स घरे अजपालको सुसानं निस्साय अजिका चारेति। अथेका धेनु अजिका दारकस्स पुञ्ञेन मग्गा ओक्कम्म गन्त्वा दारकस्स खीरं दत्वा गता। ततो निवत्तमानापि तथेव गन्त्वा खीरमदासि। अजपालको चिन्तेसि – ‘‘अयं अजिका पातोपि इमस्मा ठाना ओक्कमित्वा गता, किं नु खो एत’’न्ति गन्त्वा ओलोकेन्तो तं दारकं दिस्वा ‘‘महापुञ्ञो एस दारको, तिरच्छानगतापिस्स गुणं जानन्ति, पटिजग्गिस्सामि न’’न्ति गहेत्वा गेहं गतो।
Sopi seṭṭhi tassa matabhāvaṃ anuvijjanto ‘‘gopālakehi nīto’’ti sutvā puna sahassaṃ datvā āṇāpetvā āmakasusāne chaḍḍāpesi. Tasmiṃ ca kāle seṭṭhissa ghare ajapālako susānaṃ nissāya ajikā cāreti. Athekā dhenu ajikā dārakassa puññena maggā okkamma gantvā dārakassa khīraṃ datvā gatā. Tato nivattamānāpi tatheva gantvā khīramadāsi. Ajapālako cintesi – ‘‘ayaṃ ajikā pātopi imasmā ṭhānā okkamitvā gatā, kiṃ nu kho eta’’nti gantvā olokento taṃ dārakaṃ disvā ‘‘mahāpuñño esa dārako, tiracchānagatāpissa guṇaṃ jānanti, paṭijaggissāmi na’’nti gahetvā gehaṃ gato.
पुनदिवसे सेट्ठि ‘‘मतो नु खो दारको, न मतो’’ति ओलोकापेन्तो अजपालकेन गहितभावं ञत्वा सहस्सं दत्वा आणापेत्वा ‘‘स्वे इमं नगरं एको सत्थवाहपुत्तो पविसिस्सति, इमं दारकं नेत्वा चक्कमग्गे ठपेथ, एवं तं सकटचक्कं छिन्दन्तं गमिस्सती’’ति आह। तं तत्थ निक्खित्तं सत्थवाहपुत्तस्स पुरिमसकटे गोणा दिस्वा चत्तारो पादे थम्भे विय ओतारेत्वा अट्ठंसु। सत्थवाहो ‘‘किं नु खो एत’’न्ति तेसं ठितकारणं ओलोकेन्तो दारकं दिस्वा ‘‘महापुञ्ञो दारको, पतिजग्गितुं वट्टती’’ति गण्हित्वा अगमासि।
Punadivase seṭṭhi ‘‘mato nu kho dārako, na mato’’ti olokāpento ajapālakena gahitabhāvaṃ ñatvā sahassaṃ datvā āṇāpetvā ‘‘sve imaṃ nagaraṃ eko satthavāhaputto pavisissati, imaṃ dārakaṃ netvā cakkamagge ṭhapetha, evaṃ taṃ sakaṭacakkaṃ chindantaṃ gamissatī’’ti āha. Taṃ tattha nikkhittaṃ satthavāhaputtassa purimasakaṭe goṇā disvā cattāro pāde thambhe viya otāretvā aṭṭhaṃsu. Satthavāho ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti tesaṃ ṭhitakāraṇaṃ olokento dārakaṃ disvā ‘‘mahāpuñño dārako, patijaggituṃ vaṭṭatī’’ti gaṇhitvā agamāsi.
सेट्ठिपि तस्स चक्कपथे मतभावं वा अमतभावं वा ओलोकापेन्तो सत्थवाहेन गहितभावं ञत्वा तस्सपि सहस्सं दत्वा आणापेत्वा नगरतो अविदूरे ठाने पपाते पातापेसि। सो तत्थ पपतन्तो नळकारानं कम्मकरणट्ठाने एकसालाय पतितो। सा तस्स पुञ्ञानुभावेन सतविहतकप्पासपिचुसम्फस्ससदिसा अहोसि। अथ नं नळकारजेट्ठको ‘‘पुञ्ञवा एस दारको, पटिजग्गितुं वट्टती’’ति गण्हित्वा गेहं गतो। सेट्ठि दारकस्स पपाततो पतितट्ठाने मतभावं वा अमतभावं वा परियेसापेन्तो नळकारजेट्ठकेन गहितभावं ञत्वा तस्सपि सहस्सं दत्वा आणापेसि।
Seṭṭhipi tassa cakkapathe matabhāvaṃ vā amatabhāvaṃ vā olokāpento satthavāhena gahitabhāvaṃ ñatvā tassapi sahassaṃ datvā āṇāpetvā nagarato avidūre ṭhāne papāte pātāpesi. So tattha papatanto naḷakārānaṃ kammakaraṇaṭṭhāne ekasālāya patito. Sā tassa puññānubhāvena satavihatakappāsapicusamphassasadisā ahosi. Atha naṃ naḷakārajeṭṭhako ‘‘puññavā esa dārako, paṭijaggituṃ vaṭṭatī’’ti gaṇhitvā gehaṃ gato. Seṭṭhi dārakassa papātato patitaṭṭhāne matabhāvaṃ vā amatabhāvaṃ vā pariyesāpento naḷakārajeṭṭhakena gahitabhāvaṃ ñatvā tassapi sahassaṃ datvā āṇāpesi.
अपरभागे सेट्ठिस्स सकपुत्तोपि सोपि उभो वयप्पत्ता अहेसुं। सेट्ठि पुन घोसकदारकस्स मारणुपायं चिन्तेन्तो अत्तनो कुम्भकारस्स गेहं गन्त्वा ‘‘अम्भो मय्हं गेहे एवरूपो एको अवजातदारको अत्थि, तं दारकं यंकिञ्चि कत्वा मारेतुं वट्टति रहस्सेना’’ति आह। सो उभोपि कण्णे पिदहित्वा ‘‘एवरूपं नाम भारियं कथं कथेतुं न वट्टती’’ति आह। ततो सेट्ठि ‘‘अयं मुधा न करिस्सती’’ति चिन्तेत्वा – ‘‘हन्द, भो, सहस्सं गण्हित्वा एतं कम्मं निप्फादेही’’ति आह। लञ्जं नाम अभिन्नं भिन्दति, तस्मा सो सहस्सं लभित्वा सम्पटिच्छित्वा ‘‘अहं, अय्य, असुकदिवसे नाम आवापं आलिम्पेस्सामि, तदा तं दारकं असुकवेलाय नाम पेसेही’’ति आह। सेट्ठिपि खो तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा ततो पट्ठाय दिवसे गणेन्तो कुम्भकारेन वुत्तदिवसस्स सम्पत्तभावं ञत्वा घोसककुमारं पक्कोसापेत्वा ‘‘अम्हाकं, तात, असुकदिवसे नाम बहूहि भाजनेहि अत्थो, त्वं अम्हाकं कुम्भकारस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘पितरा किर मे तुम्हाकं एकं कथितं अत्थि, तं अज्ज निप्फादेही’ति वदेही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा निक्खमि।
Aparabhāge seṭṭhissa sakaputtopi sopi ubho vayappattā ahesuṃ. Seṭṭhi puna ghosakadārakassa māraṇupāyaṃ cintento attano kumbhakārassa gehaṃ gantvā ‘‘ambho mayhaṃ gehe evarūpo eko avajātadārako atthi, taṃ dārakaṃ yaṃkiñci katvā māretuṃ vaṭṭati rahassenā’’ti āha. So ubhopi kaṇṇe pidahitvā ‘‘evarūpaṃ nāma bhāriyaṃ kathaṃ kathetuṃ na vaṭṭatī’’ti āha. Tato seṭṭhi ‘‘ayaṃ mudhā na karissatī’’ti cintetvā – ‘‘handa, bho, sahassaṃ gaṇhitvā etaṃ kammaṃ nipphādehī’’ti āha. Lañjaṃ nāma abhinnaṃ bhindati, tasmā so sahassaṃ labhitvā sampaṭicchitvā ‘‘ahaṃ, ayya, asukadivase nāma āvāpaṃ ālimpessāmi, tadā taṃ dārakaṃ asukavelāya nāma pesehī’’ti āha. Seṭṭhipi kho tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya divase gaṇento kumbhakārena vuttadivasassa sampattabhāvaṃ ñatvā ghosakakumāraṃ pakkosāpetvā ‘‘amhākaṃ, tāta, asukadivase nāma bahūhi bhājanehi attho, tvaṃ amhākaṃ kumbhakārassa santikaṃ gantvā ‘pitarā kira me tumhākaṃ ekaṃ kathitaṃ atthi, taṃ ajja nipphādehī’ti vadehī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā nikkhami.
अथ नं अन्तरामग्गे सेट्ठिस्स सकपुत्तो गुळकीळं कीळन्तो दिस्वा वेगेन गन्त्वा ‘‘अहं भातिक दारकेहि सद्धिं कीळन्तो एत्तकं नाम जितो, तं मे पटिजिनित्वा देही’’ति आह। सो ‘‘मय्हं इदानि ओकासो नत्थि, पिता मं अच्चायिककम्मेन कुम्भकारस्स सन्तिकं पहिणी’’ति आह। इतरो ‘‘अहं भातिक तत्थ गमिस्सामि, त्वं इमेहि सद्धिं कीळित्वा मय्हं लक्खं पच्चाहरित्वा देही’’ति आह। ‘‘तेन हि गच्छा’’ति अत्तनो कथितसासनं तस्स कथेत्वा दारकेहि सद्धिं कीळि। सोपि कुमारो कुम्भकारस्स सन्तिकं गन्त्वा तं सासनं आरोचेसि। सो ‘‘साधु, तात, निप्फादेस्सामी’’ति तं कुमारं गब्भं पवेसेत्वा तिखिणाय वासिया खण्डाखण्डिकं छिन्दित्वा चाटियं पक्खिपित्वा चाटिमुखं पिदहित्वा भाजनन्तरे ठपेत्वा आवापं आलिम्पेसि। घोसककुमारो बहू जिनित्वा कनिट्ठस्स आगमनं ओलोकेन्तो निसीदि। सो तं चिरायमानं ञत्वा ‘‘किं नु खो चिरायती’’ति कुम्भकारगेहसभागं गन्त्वा कत्थचि अदिस्वा ‘‘गेहं गतो भविस्सती’’ति निवत्तित्वा गेहं अगमासि।
Atha naṃ antarāmagge seṭṭhissa sakaputto guḷakīḷaṃ kīḷanto disvā vegena gantvā ‘‘ahaṃ bhātika dārakehi saddhiṃ kīḷanto ettakaṃ nāma jito, taṃ me paṭijinitvā dehī’’ti āha. So ‘‘mayhaṃ idāni okāso natthi, pitā maṃ accāyikakammena kumbhakārassa santikaṃ pahiṇī’’ti āha. Itaro ‘‘ahaṃ bhātika tattha gamissāmi, tvaṃ imehi saddhiṃ kīḷitvā mayhaṃ lakkhaṃ paccāharitvā dehī’’ti āha. ‘‘Tena hi gacchā’’ti attano kathitasāsanaṃ tassa kathetvā dārakehi saddhiṃ kīḷi. Sopi kumāro kumbhakārassa santikaṃ gantvā taṃ sāsanaṃ ārocesi. So ‘‘sādhu, tāta, nipphādessāmī’’ti taṃ kumāraṃ gabbhaṃ pavesetvā tikhiṇāya vāsiyā khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinditvā cāṭiyaṃ pakkhipitvā cāṭimukhaṃ pidahitvā bhājanantare ṭhapetvā āvāpaṃ ālimpesi. Ghosakakumāro bahū jinitvā kaniṭṭhassa āgamanaṃ olokento nisīdi. So taṃ cirāyamānaṃ ñatvā ‘‘kiṃ nu kho cirāyatī’’ti kumbhakāragehasabhāgaṃ gantvā katthaci adisvā ‘‘gehaṃ gato bhavissatī’’ti nivattitvā gehaṃ agamāsi.
सेट्ठि नं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘किं नु खो कारणं भविस्सति, मया एस मारणत्थाय कुम्भकारस्स सन्तिकं पहितो, सो दानि पुन इधेवागच्छती’’ति आगच्छन्तंयेव नं ‘‘किं, तात, कुम्भकारस्स सन्तिकं न गतोसी’’ति आह। ‘‘आम, तात, न गतोम्ही’’ति। ‘‘कस्मा, ताता’’ति? सो अत्तनो निवत्तकारणञ्च कनिट्ठभातिकस्स तत्थ गतकारणञ्च आरोचेसि। सेट्ठि तस्स वचनस्स सुतकालतो पट्ठाय महापथविया अज्झोत्थटो विय हुत्वा ‘‘किं नामेतं त्वं वदसी’’ति विप्फन्दचित्तो वेगेन कुम्भकारस्स सन्तिकं गन्त्वा अञ्ञेसं सन्तिके अकथनीयभावेन ‘‘पेक्ख, भो, पेक्ख, भो’’ति आह। ‘‘किं पेक्खापेसि त्वं’’? निट्ठितं एतं कम्मन्ति। सो ततोव निवत्तित्वा गेहं अगमासि। ततो पट्ठाय चस्स चेतसिकरोगो उप्पज्जि।
Seṭṭhi naṃ dūratova āgacchantaṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho kāraṇaṃ bhavissati, mayā esa māraṇatthāya kumbhakārassa santikaṃ pahito, so dāni puna idhevāgacchatī’’ti āgacchantaṃyeva naṃ ‘‘kiṃ, tāta, kumbhakārassa santikaṃ na gatosī’’ti āha. ‘‘Āma, tāta, na gatomhī’’ti. ‘‘Kasmā, tātā’’ti? So attano nivattakāraṇañca kaniṭṭhabhātikassa tattha gatakāraṇañca ārocesi. Seṭṭhi tassa vacanassa sutakālato paṭṭhāya mahāpathaviyā ajjhotthaṭo viya hutvā ‘‘kiṃ nāmetaṃ tvaṃ vadasī’’ti vipphandacitto vegena kumbhakārassa santikaṃ gantvā aññesaṃ santike akathanīyabhāvena ‘‘pekkha, bho, pekkha, bho’’ti āha. ‘‘Kiṃ pekkhāpesi tvaṃ’’? Niṭṭhitaṃ etaṃ kammanti. So tatova nivattitvā gehaṃ agamāsi. Tato paṭṭhāya cassa cetasikarogo uppajji.
सो तस्मिं काले तेन सद्धिं अभुञ्जित्वा आसं भिन्दित्वा ‘‘येन केनचि उपायेन मम पुत्तस्स सत्तुनो अन्तरमेव पस्सितुं वट्टती’’ति एकं पण्णं लिखित्वा घोसककुमारं पक्कोसित्वा ‘‘त्वं इमं पण्णं आदाय असुकगामे नाम अम्हाकं कम्मन्तिको अत्थि, तस्स सन्तिकं गन्त्वा इमं पण्णं दत्वा ‘इमस्मिं किर पण्णे सासनं सीघं करोही’ति वद। अन्तरामग्गे अम्हाकं सहायको गामकसेट्ठि नाम एको सेट्ठि अत्थि, तस्स घरं गन्त्वा भत्तं भुञ्जित्वा गच्छेय्यासी’’ति च मुखसासनं अदासि। सो सेट्ठिं वन्दित्वा पण्णं गहेत्वा निक्खन्तो अन्तरामग्गे गामकसेट्ठिस्स वसनट्ठानं गन्त्वा तस्स गेहं पुच्छित्वा तं बहिद्वारकोट्ठके निसीदित्वा मस्सुपरिकम्मं करोन्तं वन्दित्वा अट्ठासि। ‘‘कुतो आगच्छसि, ताता’’ति च वुत्ते ‘‘कोसम्बिसेट्ठिनो पुत्तोम्हि, ताता’’ति आह। सो ‘‘अम्हाकं सहायसेट्ठिनो पुत्तो’’ति हट्ठतुट्ठो अहोसि।
So tasmiṃ kāle tena saddhiṃ abhuñjitvā āsaṃ bhinditvā ‘‘yena kenaci upāyena mama puttassa sattuno antarameva passituṃ vaṭṭatī’’ti ekaṃ paṇṇaṃ likhitvā ghosakakumāraṃ pakkositvā ‘‘tvaṃ imaṃ paṇṇaṃ ādāya asukagāme nāma amhākaṃ kammantiko atthi, tassa santikaṃ gantvā imaṃ paṇṇaṃ datvā ‘imasmiṃ kira paṇṇe sāsanaṃ sīghaṃ karohī’ti vada. Antarāmagge amhākaṃ sahāyako gāmakaseṭṭhi nāma eko seṭṭhi atthi, tassa gharaṃ gantvā bhattaṃ bhuñjitvā gaccheyyāsī’’ti ca mukhasāsanaṃ adāsi. So seṭṭhiṃ vanditvā paṇṇaṃ gahetvā nikkhanto antarāmagge gāmakaseṭṭhissa vasanaṭṭhānaṃ gantvā tassa gehaṃ pucchitvā taṃ bahidvārakoṭṭhake nisīditvā massuparikammaṃ karontaṃ vanditvā aṭṭhāsi. ‘‘Kuto āgacchasi, tātā’’ti ca vutte ‘‘kosambiseṭṭhino puttomhi, tātā’’ti āha. So ‘‘amhākaṃ sahāyaseṭṭhino putto’’ti haṭṭhatuṭṭho ahosi.
तस्मिं च खणे तस्स सेट्ठिनो धीताय एका दासी सेट्ठिधीतु पुप्फानि आहरितुं गच्छति। अथ नं सेट्ठि आह – ‘‘त्वं, अम्म, एतं कम्मं ठपेत्वा घोसककुमारस्स पादे धोवित्वा सयनं अत्थरित्वा देही’’ति। सा तथा कत्वा आपणं गन्त्वा सेट्ठिधीतु पुप्फानि आहरि। सेट्ठिधीता तं दिस्वा ‘‘त्वं अज्ज चिरं बहि पपञ्चेसी’’ति तस्सा कुज्झित्वा ‘‘किं ते एत्तकं कालं एत्थ कत’’न्ति आह। ‘‘मा कथेसि, अय्ये, मया एवरूपो नदिट्ठपुब्बो, तुय्हं किर पितु सहायकसेट्ठिनो पुत्तो एको, न सक्का तस्स रूपसम्पत्तिं कथेतुं। सेट्ठि मं पुप्फानं अत्थाय गच्छन्तिं ‘तस्स कुमारस्स पादे धोवित्वा सयनं अत्थरित्वा देही’ति आह, तेनाहं बहि चिरं पपञ्चेसि’’न्ति। सापि खो सेट्ठिधीता तस्स कुमारस्स चतुत्थे अत्तभावे घरसामिनी अहोसि, तस्मा तस्सा वचनस्स सुतकालतो पट्ठाय नेव अत्तनो ठितभावं , न निसिन्नभावं अञ्ञासि। सा तमेव दासिं गहेत्वा तस्स निपन्नट्ठानं गन्त्वा तं निद्दायमानं ओलोकेत्वा दुस्सन्ते पण्णं दिस्वा ‘‘किं नु खो एतं पण्ण’’न्ति कुमारं अनुट्ठापेत्वाव पण्णं गहेत्वा वाचेत्वा ‘‘अयं अत्तनो मरणपण्णं सयमेव गहेत्वा आगच्छती’’ति तं पण्णं फालेत्वा तस्मिं अप्पबुद्धेयेव ‘‘मया तव सन्तिकं पुत्तो पेसितो, सहायकस्स मे गामकसेट्ठिस्स वयप्पत्ता दारिका अत्थि, त्वं सीघं अम्हाकं आणापवत्तिट्ठाने उप्पादं धनं गण्हित्वा सब्बसतेन मम पुत्तस्स गामकसेट्ठिनो धीतरं गहेत्वा मङ्गलं करोहि। मङ्गले च निट्ठिते ‘इमिना मे विधानेन कत’न्ति मय्हं सासनं पेसेहि। अहं तव इध कत्तब्बं जानिस्सामी’’ति पण्णं लिखित्वा तमेव लञ्छनं दत्वा पठमं बद्धनियामेनेव दुस्सन्ते बन्धि।
Tasmiṃ ca khaṇe tassa seṭṭhino dhītāya ekā dāsī seṭṭhidhītu pupphāni āharituṃ gacchati. Atha naṃ seṭṭhi āha – ‘‘tvaṃ, amma, etaṃ kammaṃ ṭhapetvā ghosakakumārassa pāde dhovitvā sayanaṃ attharitvā dehī’’ti. Sā tathā katvā āpaṇaṃ gantvā seṭṭhidhītu pupphāni āhari. Seṭṭhidhītā taṃ disvā ‘‘tvaṃ ajja ciraṃ bahi papañcesī’’ti tassā kujjhitvā ‘‘kiṃ te ettakaṃ kālaṃ ettha kata’’nti āha. ‘‘Mā kathesi, ayye, mayā evarūpo nadiṭṭhapubbo, tuyhaṃ kira pitu sahāyakaseṭṭhino putto eko, na sakkā tassa rūpasampattiṃ kathetuṃ. Seṭṭhi maṃ pupphānaṃ atthāya gacchantiṃ ‘tassa kumārassa pāde dhovitvā sayanaṃ attharitvā dehī’ti āha, tenāhaṃ bahi ciraṃ papañcesi’’nti. Sāpi kho seṭṭhidhītā tassa kumārassa catutthe attabhāve gharasāminī ahosi, tasmā tassā vacanassa sutakālato paṭṭhāya neva attano ṭhitabhāvaṃ , na nisinnabhāvaṃ aññāsi. Sā tameva dāsiṃ gahetvā tassa nipannaṭṭhānaṃ gantvā taṃ niddāyamānaṃ oloketvā dussante paṇṇaṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho etaṃ paṇṇa’’nti kumāraṃ anuṭṭhāpetvāva paṇṇaṃ gahetvā vācetvā ‘‘ayaṃ attano maraṇapaṇṇaṃ sayameva gahetvā āgacchatī’’ti taṃ paṇṇaṃ phāletvā tasmiṃ appabuddheyeva ‘‘mayā tava santikaṃ putto pesito, sahāyakassa me gāmakaseṭṭhissa vayappattā dārikā atthi, tvaṃ sīghaṃ amhākaṃ āṇāpavattiṭṭhāne uppādaṃ dhanaṃ gaṇhitvā sabbasatena mama puttassa gāmakaseṭṭhino dhītaraṃ gahetvā maṅgalaṃ karohi. Maṅgale ca niṭṭhite ‘iminā me vidhānena kata’nti mayhaṃ sāsanaṃ pesehi. Ahaṃ tava idha kattabbaṃ jānissāmī’’ti paṇṇaṃ likhitvā tameva lañchanaṃ datvā paṭhamaṃ baddhaniyāmeneva dussante bandhi.
सोपि खो कुमारो तंदिवसं तत्थ वसित्वा पुनदिवसे सेट्ठिं आपुच्छित्वा कम्मन्तिकस्स गामं गन्त्वा पण्णं अदासि । कम्मन्तिको पण्णं वाचेत्वा गामिके सन्निपातेत्वा ‘‘तुम्हेव मं न गणेथ, मम सामी अत्तनो जेट्ठपुत्तस्स सब्बसतेन दारिकं आनेतुं मय्हं सन्तिकं पेसेसि, वेगेन इमस्मिं ठाने उप्पादं सम्पिण्डेथा’’ति सब्बं मङ्गलसक्कारं सज्जेत्वा गामकसेट्ठिस्स सासनं पेसेत्वा सम्पटिच्छापेत्वा सब्बसतेन मङ्गलकिरियं निट्ठापेत्वा कोसम्बिसेट्ठिस्स पण्णं पहिणि ‘‘मया तुम्हेहि पहितपण्णे सासनं सुत्वा इदञ्चिदञ्च कत’’न्ति।
Sopi kho kumāro taṃdivasaṃ tattha vasitvā punadivase seṭṭhiṃ āpucchitvā kammantikassa gāmaṃ gantvā paṇṇaṃ adāsi . Kammantiko paṇṇaṃ vācetvā gāmike sannipātetvā ‘‘tumheva maṃ na gaṇetha, mama sāmī attano jeṭṭhaputtassa sabbasatena dārikaṃ ānetuṃ mayhaṃ santikaṃ pesesi, vegena imasmiṃ ṭhāne uppādaṃ sampiṇḍethā’’ti sabbaṃ maṅgalasakkāraṃ sajjetvā gāmakaseṭṭhissa sāsanaṃ pesetvā sampaṭicchāpetvā sabbasatena maṅgalakiriyaṃ niṭṭhāpetvā kosambiseṭṭhissa paṇṇaṃ pahiṇi ‘‘mayā tumhehi pahitapaṇṇe sāsanaṃ sutvā idañcidañca kata’’nti.
सेट्ठि तं सासनं सुत्वा अग्गिदड्ढो विय ‘‘इदानि नट्ठोम्ही’’ति चिन्तनवसेन लोहितपक्खन्दिकरोगं पत्वा ‘‘येन केनचि तं उपायेन पक्कोसित्वा मम सन्तकस्स अस्सामिकं करिस्सामी’’ति ‘‘मङ्गलस्स निट्ठितकालतो पट्ठाय कस्मा मय्हं पुत्तो बहि होति, सीघं आगच्छतू’’ति सासनं पेसेसि। सासनं सुत्वा कुमारे गन्तुं आरद्धे सेट्ठिधीता चिन्तेसि – ‘‘अयं बालो मं निस्साय इमं सम्पत्तिं अलत्थन्ति न जानाति, यंकिञ्चि कत्वा इमस्स गमनपटिबाहनुपायो कातुं वट्टती’’ति। ततो नं आह – ‘‘कुमार, मा अतिवेगेन गच्छाहि, कुलगामं गच्छन्तेन नाम अत्तनो परिवच्छं कत्वा गन्तुं वट्टती’’ति।
Seṭṭhi taṃ sāsanaṃ sutvā aggidaḍḍho viya ‘‘idāni naṭṭhomhī’’ti cintanavasena lohitapakkhandikarogaṃ patvā ‘‘yena kenaci taṃ upāyena pakkositvā mama santakassa assāmikaṃ karissāmī’’ti ‘‘maṅgalassa niṭṭhitakālato paṭṭhāya kasmā mayhaṃ putto bahi hoti, sīghaṃ āgacchatū’’ti sāsanaṃ pesesi. Sāsanaṃ sutvā kumāre gantuṃ āraddhe seṭṭhidhītā cintesi – ‘‘ayaṃ bālo maṃ nissāya imaṃ sampattiṃ alatthanti na jānāti, yaṃkiñci katvā imassa gamanapaṭibāhanupāyo kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Tato naṃ āha – ‘‘kumāra, mā ativegena gacchāhi, kulagāmaṃ gacchantena nāma attano parivacchaṃ katvā gantuṃ vaṭṭatī’’ti.
कोसम्बकसेट्ठिपि तस्स चिरायनभावं ञत्वा पुन सासनं पहिणि ‘‘कस्मा मे पुत्तो चिरायति, अहं लोहितपक्खन्दिकरोगं पत्तो, जीवन्तमेव मं आगन्त्वा दट्ठुं वट्टती’’ति। तस्मिं काले सेट्ठिधीता तस्स आरोचेसि – ‘‘न एसो तव पिता, त्वं पन ‘पिता’ति सञ्ञं करोसि । एस तव मारणत्थाय कम्मन्तिकस्स पण्णं पहिणि, अहं तं पण्णं अपनेत्वा अञ्ञं सासनं लिखित्वा तव एतं सम्पत्तिं उप्पादयिं। एस तं ‘अपुत्तं करिस्सामी’ति पक्कोसति, एतस्स कालकिरियं आगमेही’’ति। अथस्स धरमानकस्सेव कालकतभावं सुत्वा कोसम्बिनगरं अगमासि। सेट्ठिधीतापि तस्स बहियेव सञ्ञं अदासि ‘‘त्वं पविसन्तो सकलगेहे तव आरक्खं ठपेन्तोव पविसाही’’ति। सयम्पि सेट्ठिपुत्तेन सद्धिमेव पविसित्वा उभो हत्थे उक्खिपित्वा रोदन्ती विय हुत्वा अन्धकारट्ठाने निपन्नकस्स सेट्ठिस्स सन्तिकं गन्त्वा सीसेनेव हदयं पहरि। सो दुब्बलताय तेनेव पहारेन कालमकासि।
Kosambakaseṭṭhipi tassa cirāyanabhāvaṃ ñatvā puna sāsanaṃ pahiṇi ‘‘kasmā me putto cirāyati, ahaṃ lohitapakkhandikarogaṃ patto, jīvantameva maṃ āgantvā daṭṭhuṃ vaṭṭatī’’ti. Tasmiṃ kāle seṭṭhidhītā tassa ārocesi – ‘‘na eso tava pitā, tvaṃ pana ‘pitā’ti saññaṃ karosi . Esa tava māraṇatthāya kammantikassa paṇṇaṃ pahiṇi, ahaṃ taṃ paṇṇaṃ apanetvā aññaṃ sāsanaṃ likhitvā tava etaṃ sampattiṃ uppādayiṃ. Esa taṃ ‘aputtaṃ karissāmī’ti pakkosati, etassa kālakiriyaṃ āgamehī’’ti. Athassa dharamānakasseva kālakatabhāvaṃ sutvā kosambinagaraṃ agamāsi. Seṭṭhidhītāpi tassa bahiyeva saññaṃ adāsi ‘‘tvaṃ pavisanto sakalagehe tava ārakkhaṃ ṭhapentova pavisāhī’’ti. Sayampi seṭṭhiputtena saddhimeva pavisitvā ubho hatthe ukkhipitvā rodantī viya hutvā andhakāraṭṭhāne nipannakassa seṭṭhissa santikaṃ gantvā sīseneva hadayaṃ pahari. So dubbalatāya teneva pahārena kālamakāsi.
कुमारोपि पितु सरीरकिच्चं कत्वा ‘‘तुम्हे महासेट्ठिस्स मं सकपुत्तोति वदथा’’ति पादमूलिकानं लञ्जं अदासि। ततो सत्तमे दिवसे राजा ‘‘सेट्ठिट्ठानारहं एकं लद्धुं वट्टती’’ति ‘‘सेट्ठिस्स सपुत्तकनिपुत्तकभावं जानाथा’’ति पेसेसि। सेट्ठिपादमूलिका रञ्ञो सेट्ठिस्स सपुत्तभावं कथयिंसु। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तस्स सेट्ठिट्ठानं अदासि। सो घोसकसेट्ठि नाम जातो। अथ नं भरिया आह – ‘‘अय्यपुत्त, त्वम्पि अवजातो, अहम्पि दुग्गतकुले निब्बत्ता। पुब्बे कतकुसलवसेन पन एवरूपं सम्पत्तिं अलभिम्ह, अधुनापि कुसलं करिस्सामा’’ति। सो ‘‘साधु भद्दे’’ति सम्पटिच्छित्वा देवसिकं सहस्सं विस्सज्जेत्वा दानं पट्ठपेसि।
Kumāropi pitu sarīrakiccaṃ katvā ‘‘tumhe mahāseṭṭhissa maṃ sakaputtoti vadathā’’ti pādamūlikānaṃ lañjaṃ adāsi. Tato sattame divase rājā ‘‘seṭṭhiṭṭhānārahaṃ ekaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti ‘‘seṭṭhissa saputtakaniputtakabhāvaṃ jānāthā’’ti pesesi. Seṭṭhipādamūlikā rañño seṭṭhissa saputtabhāvaṃ kathayiṃsu. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassa seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi. So ghosakaseṭṭhi nāma jāto. Atha naṃ bhariyā āha – ‘‘ayyaputta, tvampi avajāto, ahampi duggatakule nibbattā. Pubbe katakusalavasena pana evarūpaṃ sampattiṃ alabhimha, adhunāpi kusalaṃ karissāmā’’ti. So ‘‘sādhu bhadde’’ti sampaṭicchitvā devasikaṃ sahassaṃ vissajjetvā dānaṃ paṭṭhapesi.
तस्मिं समये तासं द्विन्नं जनानं खुज्जुत्तरा देवलोकतो चवित्वा घोसकसेट्ठिस्स गेहे धातिया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि। सा जातकाले खुज्जा अहोसीति खुज्जुत्तरातेवस्सा नामं अकंसु। सामावतीपि देवलोकतो चवित्वा भद्दवतियरट्ठे भद्दियनगरे भद्दवतियसेट्ठिस्स गेहे पटिसन्धिं गण्हि, सामातिस्सा नामं अकंसु। अपरभागे तस्मिं नगरे छातकभयं उप्पज्जि, मनुस्सा छातकभयभीता येन वा तेन वा गच्छन्ति। तदा अयं भद्दवतियसेट्ठि भरियाय सद्धिं मन्तेसि – ‘‘भद्दे इमस्मिं छातकभयस्स अन्तो न पञ्ञायति, कोसम्बिनगरे अम्हाकं सहायकस्स घोसकसेट्ठिस्स सन्तिकं गच्छाम, न सो अम्हे दिस्वा पमज्जिस्सती’’ति। तस्स किर सो सेट्ठि अदिट्ठसहायको अहोसि, तस्मा एवमाह। सो सेसजनं निवत्तापेत्वा भरियञ्च धीतरञ्च गण्हित्वा कोसम्बिनगरस्स मग्गं पटिपज्जि। ते तयोपि अन्तरामग्गे महादुक्खं अनुभवन्ता अनुपुब्बेन कोसम्बिं पत्वा एकाय सालाय निवासं अकंसु।
Tasmiṃ samaye tāsaṃ dvinnaṃ janānaṃ khujjuttarā devalokato cavitvā ghosakaseṭṭhissa gehe dhātiyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā jātakāle khujjā ahosīti khujjuttarātevassā nāmaṃ akaṃsu. Sāmāvatīpi devalokato cavitvā bhaddavatiyaraṭṭhe bhaddiyanagare bhaddavatiyaseṭṭhissa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi, sāmātissā nāmaṃ akaṃsu. Aparabhāge tasmiṃ nagare chātakabhayaṃ uppajji, manussā chātakabhayabhītā yena vā tena vā gacchanti. Tadā ayaṃ bhaddavatiyaseṭṭhi bhariyāya saddhiṃ mantesi – ‘‘bhadde imasmiṃ chātakabhayassa anto na paññāyati, kosambinagare amhākaṃ sahāyakassa ghosakaseṭṭhissa santikaṃ gacchāma, na so amhe disvā pamajjissatī’’ti. Tassa kira so seṭṭhi adiṭṭhasahāyako ahosi, tasmā evamāha. So sesajanaṃ nivattāpetvā bhariyañca dhītarañca gaṇhitvā kosambinagarassa maggaṃ paṭipajji. Te tayopi antarāmagge mahādukkhaṃ anubhavantā anupubbena kosambiṃ patvā ekāya sālāya nivāsaṃ akaṃsu.
घोसकसेट्ठिपि खो अत्तनो घरद्वारे कपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं महादानं दापेसि। अथायं भद्दवतियसेट्ठि चिन्तेसि – ‘‘न सक्का अम्हेहि इमिनाव कपणवेसेन सहायकस्स अत्तानं दस्सेतुं, सरीरे पाकतिके जाते सुनिवत्था सुपारुता सेट्ठिं पस्सिस्सामा’’ति। ते उभोपि धीतरं घोसकसेट्ठिस्स दानग्गं पहिणिंसु। सा अत्तनो भत्तं आहरणत्थाय भाजनं गहेत्वा दानग्गं गन्त्वा एकस्मिं ओकासे लज्जमानरूपा अट्ठासि। तं दिस्वा दानकम्मिको चिन्तेसि – ‘‘सेसजना सम्मुखसम्मुखट्ठाने केवट्टा मच्छविलोपे विय महासद्दं कत्वा गण्हित्वा गच्छन्ति, अयं पन दारिका कुलधीता भविस्सति, उपधिसम्पदापिस्सा अत्थी’’ति।
Ghosakaseṭṭhipi kho attano gharadvāre kapaṇaddhikavanibbakayācakānaṃ mahādānaṃ dāpesi. Athāyaṃ bhaddavatiyaseṭṭhi cintesi – ‘‘na sakkā amhehi imināva kapaṇavesena sahāyakassa attānaṃ dassetuṃ, sarīre pākatike jāte sunivatthā supārutā seṭṭhiṃ passissāmā’’ti. Te ubhopi dhītaraṃ ghosakaseṭṭhissa dānaggaṃ pahiṇiṃsu. Sā attano bhattaṃ āharaṇatthāya bhājanaṃ gahetvā dānaggaṃ gantvā ekasmiṃ okāse lajjamānarūpā aṭṭhāsi. Taṃ disvā dānakammiko cintesi – ‘‘sesajanā sammukhasammukhaṭṭhāne kevaṭṭā macchavilope viya mahāsaddaṃ katvā gaṇhitvā gacchanti, ayaṃ pana dārikā kuladhītā bhavissati, upadhisampadāpissā atthī’’ti.
ततो नं आह – ‘‘त्वं, अम्म, कस्मा सेसजनो विय गण्हित्वा न गच्छसी’’ति? तात, एवरूपं सम्बाधट्ठानं किन्ति कत्वा पविसामीति। अम्म, कति पन जना तुम्हेति? तयो जना, ताताति। सो तयो भत्तपिण्डे अदासि। सा तं भत्तं मातापितूनं अदासि, पिता दीघरत्तं छातकत्ता अतिरेकं भुञ्जित्वा कालमकासि। सा पुनदिवसे गन्त्वा द्वेयेव भत्तपिण्डे गण्हि। तंदिवसं सेट्ठिभरिया भत्तेन च किलन्तताय सेट्ठिनो च मरणसोकेन रत्तिभागसमनन्तरे कालमकासि। सा पुनदिवसे सेट्ठिधीता एकमेव भत्तपिण्डं गण्हि। दानकम्मिको तस्सा किरियं उपधारेत्वा, ‘‘अम्म, तया पठमदिवसे तयो पिण्डा गहिता, पुनदिवसे द्वे, अज्ज एकमेव गण्हसि। किं नु खो कारण’’न्ति पुच्छि। सा तं कारणं कथेसि। कतरगामवासिनो पन, अम्म, तुम्हेति। सा तम्पि कारणं निप्पदेसतो कथेसि। ‘‘अम्म, एवं सन्ते त्वं अम्हाकं सेट्ठिधीता नाम अहोसि, मय्हञ्च अञ्ञा दारिका नत्थि, त्वं इतो पट्ठाय मम धीता, अम्मा’’ति तं धीतरं कत्वा गण्हि।
Tato naṃ āha – ‘‘tvaṃ, amma, kasmā sesajano viya gaṇhitvā na gacchasī’’ti? Tāta, evarūpaṃ sambādhaṭṭhānaṃ kinti katvā pavisāmīti. Amma, kati pana janā tumheti? Tayo janā, tātāti. So tayo bhattapiṇḍe adāsi. Sā taṃ bhattaṃ mātāpitūnaṃ adāsi, pitā dīgharattaṃ chātakattā atirekaṃ bhuñjitvā kālamakāsi. Sā punadivase gantvā dveyeva bhattapiṇḍe gaṇhi. Taṃdivasaṃ seṭṭhibhariyā bhattena ca kilantatāya seṭṭhino ca maraṇasokena rattibhāgasamanantare kālamakāsi. Sā punadivase seṭṭhidhītā ekameva bhattapiṇḍaṃ gaṇhi. Dānakammiko tassā kiriyaṃ upadhāretvā, ‘‘amma, tayā paṭhamadivase tayo piṇḍā gahitā, punadivase dve, ajja ekameva gaṇhasi. Kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchi. Sā taṃ kāraṇaṃ kathesi. Kataragāmavāsino pana, amma, tumheti. Sā tampi kāraṇaṃ nippadesato kathesi. ‘‘Amma, evaṃ sante tvaṃ amhākaṃ seṭṭhidhītā nāma ahosi, mayhañca aññā dārikā natthi, tvaṃ ito paṭṭhāya mama dhītā, ammā’’ti taṃ dhītaraṃ katvā gaṇhi.
सा उट्ठाय समुट्ठाय दानग्गे महासद्दं सुत्वा ‘‘कस्मा अयं, तात, उच्चासद्दमहासद्दो’’ति आह। अम्म, महाजनस्स अन्तरे नाम अप्पसद्दं कातुं न सक्काति। अहमेत्थ उपायं जानामि, ताताति। किं कातुं वट्टति, अम्माति? समन्ता वतिं कत्वा द्वे द्वारानि योजेत्वा अन्तो भाजनानि ठपापेत्वा एकेन द्वारेन पविसित्वा भत्तं गण्हित्वा एकेन द्वारेन निक्खमनं करोथ, ताताति। साधु, अम्माति पुनदिवसतो पट्ठाय तथा कारेसि। ततो पट्ठाय दानग्गं पदुमस्सरं विय सन्निसिन्नसद्दं अहोसि।
Sā uṭṭhāya samuṭṭhāya dānagge mahāsaddaṃ sutvā ‘‘kasmā ayaṃ, tāta, uccāsaddamahāsaddo’’ti āha. Amma, mahājanassa antare nāma appasaddaṃ kātuṃ na sakkāti. Ahamettha upāyaṃ jānāmi, tātāti. Kiṃ kātuṃ vaṭṭati, ammāti? Samantā vatiṃ katvā dve dvārāni yojetvā anto bhājanāni ṭhapāpetvā ekena dvārena pavisitvā bhattaṃ gaṇhitvā ekena dvārena nikkhamanaṃ karotha, tātāti. Sādhu, ammāti punadivasato paṭṭhāya tathā kāresi. Tato paṭṭhāya dānaggaṃ padumassaraṃ viya sannisinnasaddaṃ ahosi.
ततो घोसकसेट्ठि पुब्बे दानग्गस्मिं उच्चासद्दमहासद्दं सुत्वा तदा तं असुणन्तो दानकम्मिकं पक्कोसापेत्वा पुच्छि – ‘‘त्वं अज्ज दानं न दापेसी’’ति। दिन्नं , अय्याति। अथ कस्मा पुब्बे विय दानग्गे सद्दो न सुय्यतीति? आम, अय्य, एका मे धीता अत्थि, अहं ताय कथितउपाये ठत्वा दानग्गं निस्सद्दमकासिन्ति। तव धीता नाम नत्थि, कुतो ते धीता लद्धाति? सो वञ्चेतुं असक्कुणेय्यभावेन सेट्ठिस्स सब्बं धीतु आगमनविधानं कथेसि। कस्मा पन भो त्वं एवरूपं भारियं कम्ममकासि? त्वं एत्तकं अद्धानं मम धीतरं अत्तनो सन्तिके वसमानं नारोचेसि , वेगेन तं अम्हाकं गेहं आणापेहीति। सो तस्स वचनं सुत्वा अकामको आणापेसि। ततो पट्ठाय सेट्ठि तं धीतुट्ठाने ठपेत्वा ‘‘धीतु सक्कारं करोमी’’ति अत्तनो समानजातिकेहि कुलेहि धीतु समानवयानि पञ्च कुमारिकसतानि तस्सा परिवारमकासि।
Tato ghosakaseṭṭhi pubbe dānaggasmiṃ uccāsaddamahāsaddaṃ sutvā tadā taṃ asuṇanto dānakammikaṃ pakkosāpetvā pucchi – ‘‘tvaṃ ajja dānaṃ na dāpesī’’ti. Dinnaṃ , ayyāti. Atha kasmā pubbe viya dānagge saddo na suyyatīti? Āma, ayya, ekā me dhītā atthi, ahaṃ tāya kathitaupāye ṭhatvā dānaggaṃ nissaddamakāsinti. Tava dhītā nāma natthi, kuto te dhītā laddhāti? So vañcetuṃ asakkuṇeyyabhāvena seṭṭhissa sabbaṃ dhītu āgamanavidhānaṃ kathesi. Kasmā pana bho tvaṃ evarūpaṃ bhāriyaṃ kammamakāsi? Tvaṃ ettakaṃ addhānaṃ mama dhītaraṃ attano santike vasamānaṃ nārocesi , vegena taṃ amhākaṃ gehaṃ āṇāpehīti. So tassa vacanaṃ sutvā akāmako āṇāpesi. Tato paṭṭhāya seṭṭhi taṃ dhītuṭṭhāne ṭhapetvā ‘‘dhītu sakkāraṃ karomī’’ti attano samānajātikehi kulehi dhītu samānavayāni pañca kumārikasatāni tassā parivāramakāsi.
अथेकदिवसं उदेनो राजा नगरे अनुसञ्चरन्तो तं सामावतिं ताहि कुमारीहि परिवारितं कीळमानं दिस्वा ‘‘कस्सायं दारिका’’ति पुच्छित्वा ‘‘घोसकसेट्ठिस्स धीता’’ति सुत्वा सस्सामिकअस्सामिकभावं पुच्छि। ततो अस्सामिकभावे कथिते ‘‘गच्छथ सेट्ठिनो कथेथ ‘तुम्हाकं धीतरं राजा इच्छती’’’ति। तं सुत्वा सेट्ठि ‘‘अम्हाकं अञ्ञा दारिका नत्थि, एकधीतिकं सपत्तिवासे दातुं न सक्कोमा’’ति। राजा तं कथं सुत्वा सेट्ठिं च सेट्ठिभरियञ्च बहि कत्वा सकलगेहं लञ्छापेसि। सामावती बहि कीळित्वा आगच्छन्ती मातापितरो बहि निसिन्नके दिस्वा ‘‘अम्मताता, कस्मा इध निसिन्नत्था’’ति? ते तं कारणं कथयिंसु। अम्मताता, कस्मा तुम्हे इमं पटिवचनं न जानाथ ‘‘मम धीता सपत्तिवासे वसन्ती एकिका वसितुं न सक्खिस्सति, सचस्सा परिवारा पञ्चसता कुमारियो वसापेथ, एवं वसिस्सती’’ति। इदानि एवं कथापेथ, ताताति। ‘‘साधु, अम्म, मयं तव चित्तं न जानिम्हा’’ति वत्वा ते तथा कथयिंसु। राजा उत्तरितरं पसीदित्वा ‘‘सहस्सम्पि होतु, सब्बा आनेथा’’ति आह। अथ नं भद्दकेन नक्खत्तमुहुत्तकेन पञ्चमातुगामसतपरिवारं राजगेहं नयिंसु। राजा ता पञ्चसतापि तस्सायेव परिवारं कत्वा अभिसेकं कत्वा विसुं एकस्मिं पासादे वसापेसि।
Athekadivasaṃ udeno rājā nagare anusañcaranto taṃ sāmāvatiṃ tāhi kumārīhi parivāritaṃ kīḷamānaṃ disvā ‘‘kassāyaṃ dārikā’’ti pucchitvā ‘‘ghosakaseṭṭhissa dhītā’’ti sutvā sassāmikaassāmikabhāvaṃ pucchi. Tato assāmikabhāve kathite ‘‘gacchatha seṭṭhino kathetha ‘tumhākaṃ dhītaraṃ rājā icchatī’’’ti. Taṃ sutvā seṭṭhi ‘‘amhākaṃ aññā dārikā natthi, ekadhītikaṃ sapattivāse dātuṃ na sakkomā’’ti. Rājā taṃ kathaṃ sutvā seṭṭhiṃ ca seṭṭhibhariyañca bahi katvā sakalagehaṃ lañchāpesi. Sāmāvatī bahi kīḷitvā āgacchantī mātāpitaro bahi nisinnake disvā ‘‘ammatātā, kasmā idha nisinnatthā’’ti? Te taṃ kāraṇaṃ kathayiṃsu. Ammatātā, kasmā tumhe imaṃ paṭivacanaṃ na jānātha ‘‘mama dhītā sapattivāse vasantī ekikā vasituṃ na sakkhissati, sacassā parivārā pañcasatā kumāriyo vasāpetha, evaṃ vasissatī’’ti. Idāni evaṃ kathāpetha, tātāti. ‘‘Sādhu, amma, mayaṃ tava cittaṃ na jānimhā’’ti vatvā te tathā kathayiṃsu. Rājā uttaritaraṃ pasīditvā ‘‘sahassampi hotu, sabbā ānethā’’ti āha. Atha naṃ bhaddakena nakkhattamuhuttakena pañcamātugāmasataparivāraṃ rājagehaṃ nayiṃsu. Rājā tā pañcasatāpi tassāyeva parivāraṃ katvā abhisekaṃ katvā visuṃ ekasmiṃ pāsāde vasāpesi.
तेन च समयेन कोसम्बियं घोसकसेट्ठि कुक्कुटसेट्ठि पवारिकसेट्ठीति तयो जना अञ्ञमञ्ञं सहायका होन्ति। ते तयोपि जना पञ्चसते तापसे पटिजग्गन्ति। तापसापि चत्तारो मासे तेसं सन्तिके वसित्वा अट्ठ मासे हिमवन्ते वसन्ति। अथेकदिवसं ते तापसा हिमवन्ततो आगच्छन्ता महाकन्तारे तसिता किलन्ता एकं महन्तं वटरुक्खं पत्वा तत्थ अधिवत्थाय देवताय सन्तिका सङ्गहं पच्चासीसन्ता निसीदिंसु। देवता सब्बालङ्कारविभूसितं हत्थं पसारेत्वा तेसं पानीयपानकादीनि दत्वा किलमथं पटिविनोदेसि। ते देवताय आनुभावेन विम्हिता पुच्छिंसु – ‘‘किं नु खो देवते कम्मं कत्वा तया अयं सम्पत्ति लद्धा’’ति? देवता आह – लोके बुद्धो नाम भगवा उप्पन्नो, सो एतरहि सावत्थियं विहरति। अनाथपिण्डिको गहपति तं उपट्ठाति। सो उपोसथदिवसेसु अत्तनो भतकानं पकतिभत्तवेतनमेव दत्वा उपोसथं कारापेसि। अथाहं एकदिवसं मज्झन्हिके पातरासत्थाय आगतो कञ्चि भतकं कम्मं करोन्तं अदिस्वा ‘‘अज्ज मनुस्सा कस्मा कम्मं न करोन्ती’’ति पुच्छिं। तस्स मे एतमत्थं आरोचेसुं। अथाहं एतदवोचं – ‘‘इदानि उपड्ढदिवसो गतो, सक्का नु खो उपड्ढउपोसथं कातु’’न्ति। ततो सेट्ठिस्स पटिवेदेत्वा ‘‘सक्का कातु’’न्ति आह। स्वाहं उपड्ढदिवसं उपोसथं समादियित्वा तदहेव कालं कत्वा इमं सम्पत्तिं पटिलभिन्ति।
Tena ca samayena kosambiyaṃ ghosakaseṭṭhi kukkuṭaseṭṭhi pavārikaseṭṭhīti tayo janā aññamaññaṃ sahāyakā honti. Te tayopi janā pañcasate tāpase paṭijagganti. Tāpasāpi cattāro māse tesaṃ santike vasitvā aṭṭha māse himavante vasanti. Athekadivasaṃ te tāpasā himavantato āgacchantā mahākantāre tasitā kilantā ekaṃ mahantaṃ vaṭarukkhaṃ patvā tattha adhivatthāya devatāya santikā saṅgahaṃ paccāsīsantā nisīdiṃsu. Devatā sabbālaṅkāravibhūsitaṃ hatthaṃ pasāretvā tesaṃ pānīyapānakādīni datvā kilamathaṃ paṭivinodesi. Te devatāya ānubhāvena vimhitā pucchiṃsu – ‘‘kiṃ nu kho devate kammaṃ katvā tayā ayaṃ sampatti laddhā’’ti? Devatā āha – loke buddho nāma bhagavā uppanno, so etarahi sāvatthiyaṃ viharati. Anāthapiṇḍiko gahapati taṃ upaṭṭhāti. So uposathadivasesu attano bhatakānaṃ pakatibhattavetanameva datvā uposathaṃ kārāpesi. Athāhaṃ ekadivasaṃ majjhanhike pātarāsatthāya āgato kañci bhatakaṃ kammaṃ karontaṃ adisvā ‘‘ajja manussā kasmā kammaṃ na karontī’’ti pucchiṃ. Tassa me etamatthaṃ ārocesuṃ. Athāhaṃ etadavocaṃ – ‘‘idāni upaḍḍhadivaso gato, sakkā nu kho upaḍḍhauposathaṃ kātu’’nti. Tato seṭṭhissa paṭivedetvā ‘‘sakkā kātu’’nti āha. Svāhaṃ upaḍḍhadivasaṃ uposathaṃ samādiyitvā tadaheva kālaṃ katvā imaṃ sampattiṃ paṭilabhinti.
अथ ते तापसा ‘‘बुद्धो किर उप्पन्नो’’ति सञ्जातपीतिपामोज्जा ततो सावत्थिं गन्तुकामा हुत्वापि ‘‘बहूपकारा नो उपट्ठाकसेट्ठिनो, तेसम्पि इममत्थं आरोचेस्सामा’’ति कोसम्बिं गन्त्वा सेट्ठीहि कतसक्कारबहुमाना ‘‘तदहेव मयं गच्छामा’’ति आहंसु। ‘‘किं, भन्ते, तुरितत्थ, ननु तुम्हे पुब्बे चत्तारो पञ्च मासे वसित्वा गच्छथा’’ति वुत्ता तं पवत्तिं आरोचेसुं। ‘‘तेन हि, भन्ते, सहेव गच्छामा’’ति च वुत्ते – ‘‘गच्छाम मयं, तुम्हे सणिकं आगच्छथा’’ति सावत्थिं गन्त्वा भगवतो सन्तिके पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसु।
Atha te tāpasā ‘‘buddho kira uppanno’’ti sañjātapītipāmojjā tato sāvatthiṃ gantukāmā hutvāpi ‘‘bahūpakārā no upaṭṭhākaseṭṭhino, tesampi imamatthaṃ ārocessāmā’’ti kosambiṃ gantvā seṭṭhīhi katasakkārabahumānā ‘‘tadaheva mayaṃ gacchāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Kiṃ, bhante, turitattha, nanu tumhe pubbe cattāro pañca māse vasitvā gacchathā’’ti vuttā taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. ‘‘Tena hi, bhante, saheva gacchāmā’’ti ca vutte – ‘‘gacchāma mayaṃ, tumhe saṇikaṃ āgacchathā’’ti sāvatthiṃ gantvā bhagavato santike pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
तेपि सेट्ठिनो पच्छा पञ्चसतपञ्चसतसकटपरिवारा सावत्थिं गन्त्वा जेतवनतो अविदूरे ठाने खन्धावारं बन्धित्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। सत्था तेसं चरियावसेन धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने तयोपि सोतापत्तिफले पतिट्ठाय स्वातनाय निमन्तेत्वा पुनदिवसे बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा तेनेव नियामेन अज्जतनाय स्वातनायाति निमन्तेत्वा अद्धमासं खन्धावारभत्तं नाम दत्वा सत्थारं अत्तनो नगरं आगमनत्थाय याचिंसु। सत्था ‘‘सुञ्ञागारे तथागता अभिरमन्ती’’ति कथेसि। ते ‘‘अञ्ञातं, भन्ते’’ति वत्वा ‘‘तुम्हे अम्हेहि पहितसासनेन आगच्छेय्याथा’’ति वत्वा सत्थारं वन्दित्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा अत्तनो नगरमेव आगन्त्वा तयोपि जना सके सके उय्याने विहारे कारापेसुं। घोसकसेट्ठिना कारितो घोसितारामो नाम जातो, कुक्कुटसेट्ठिना कारितो कुक्कुटारामो नाम जातो, पावारिकसेट्ठिना कारितं पावारिकम्बवनं नाम जातं। ते विहारे कारापेत्वा सत्थु दूतं पहिणिंसु – ‘‘सत्था अम्हाकं सङ्गहं कातुं इमं नगरं आगच्छतू’’ति। सत्था ‘‘कोसम्बिं गमिस्सामी’’ति महाभिक्खुसङ्घपरिवारो चारिकं निक्खमन्तो अन्तरामग्गे मागण्डियब्राह्मणस्स अरहत्तूपनिस्सयं दिस्वा गमनं विच्छिन्दित्वा कुरुरट्ठे कम्मासदम्मं नाम निगमं अगमासि।
Tepi seṭṭhino pacchā pañcasatapañcasatasakaṭaparivārā sāvatthiṃ gantvā jetavanato avidūre ṭhāne khandhāvāraṃ bandhitvā satthu santikaṃ gantvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Satthā tesaṃ cariyāvasena dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne tayopi sotāpattiphale patiṭṭhāya svātanāya nimantetvā punadivase buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā teneva niyāmena ajjatanāya svātanāyāti nimantetvā addhamāsaṃ khandhāvārabhattaṃ nāma datvā satthāraṃ attano nagaraṃ āgamanatthāya yāciṃsu. Satthā ‘‘suññāgāre tathāgatā abhiramantī’’ti kathesi. Te ‘‘aññātaṃ, bhante’’ti vatvā ‘‘tumhe amhehi pahitasāsanena āgaccheyyāthā’’ti vatvā satthāraṃ vanditvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā attano nagarameva āgantvā tayopi janā sake sake uyyāne vihāre kārāpesuṃ. Ghosakaseṭṭhinā kārito ghositārāmo nāma jāto, kukkuṭaseṭṭhinā kārito kukkuṭārāmo nāma jāto, pāvārikaseṭṭhinā kāritaṃ pāvārikambavanaṃ nāma jātaṃ. Te vihāre kārāpetvā satthu dūtaṃ pahiṇiṃsu – ‘‘satthā amhākaṃ saṅgahaṃ kātuṃ imaṃ nagaraṃ āgacchatū’’ti. Satthā ‘‘kosambiṃ gamissāmī’’ti mahābhikkhusaṅghaparivāro cārikaṃ nikkhamanto antarāmagge māgaṇḍiyabrāhmaṇassa arahattūpanissayaṃ disvā gamanaṃ vicchinditvā kururaṭṭhe kammāsadammaṃ nāma nigamaṃ agamāsi.
तस्मिं समये मागण्डियो सब्बरत्तिं बहिगामे अग्गिं जुहित्वा पातोव अन्तोगामं पविसति। सत्थापि पुनदिवसे अन्तोगामं पिण्डाय पविसन्तो पटिपथे मागण्डियब्राह्मणस्स अत्तानं दस्सेसि। सो दसबलं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं एत्तकं कालं मम धीतु रूपसम्पत्तिया सदिसं दारकं परियेसन्तो चरामि, रूपसम्पत्तिया च सतिपि एवरूपं गहितपब्बज्जमेव पत्थेसिं। अयं खो पन पब्बजितो अभिरूपो दस्सनीयो मम धीतुयेव अनुच्छविको’’ति वेगेन गेहं अगमासि। तस्स किर ब्राह्मणस्स पुब्बे एको पब्बजितवंसो अत्थि, तेनस्स पब्बजितमेव दिस्वा चित्तं नमति। सो ब्राह्मणिं आमन्तेसि – ‘‘भद्दे मया एवरूपो पब्बजितो नाम नदिट्ठपुब्बो सुवण्णवण्णो ब्रह्मवण्णो मम धीतुयेव अनुच्छविको, सीघं मे धीतरं अलङ्करोही’’ति। ब्राह्मणिया धीतरं अलङ्करोन्तियाव सत्था अत्तनो ठितट्ठाने पदचेतियानि दस्सेत्वा अन्तोनगरं पाविसि।
Tasmiṃ samaye māgaṇḍiyo sabbarattiṃ bahigāme aggiṃ juhitvā pātova antogāmaṃ pavisati. Satthāpi punadivase antogāmaṃ piṇḍāya pavisanto paṭipathe māgaṇḍiyabrāhmaṇassa attānaṃ dassesi. So dasabalaṃ disvā cintesi – ‘‘ahaṃ ettakaṃ kālaṃ mama dhītu rūpasampattiyā sadisaṃ dārakaṃ pariyesanto carāmi, rūpasampattiyā ca satipi evarūpaṃ gahitapabbajjameva patthesiṃ. Ayaṃ kho pana pabbajito abhirūpo dassanīyo mama dhītuyeva anucchaviko’’ti vegena gehaṃ agamāsi. Tassa kira brāhmaṇassa pubbe eko pabbajitavaṃso atthi, tenassa pabbajitameva disvā cittaṃ namati. So brāhmaṇiṃ āmantesi – ‘‘bhadde mayā evarūpo pabbajito nāma nadiṭṭhapubbo suvaṇṇavaṇṇo brahmavaṇṇo mama dhītuyeva anucchaviko, sīghaṃ me dhītaraṃ alaṅkarohī’’ti. Brāhmaṇiyā dhītaraṃ alaṅkarontiyāva satthā attano ṭhitaṭṭhāne padacetiyāni dassetvā antonagaraṃ pāvisi.
अथ ब्राह्मणो ब्राह्मणिया सद्धिं धीतरं गहेत्वा तं ठानं आगच्छन्तो अन्तोगामं पविट्ठकाले आगतत्ता इतो चितो च ओलोकेन्तो दसबलं अदिस्वा ब्राह्मणिं परिभासति – ‘‘तव कारणं भद्दकं नाम नत्थि, तयि पपञ्चं करोन्तियाव सो पब्बजितो निक्खमित्वा गतो’’ति। ब्राह्मण, गतो ताव होतु, कतरदिसाभागेन गतोति? इमिना दिसाभागेनाति सत्थु गतट्ठानं ओलोकेन्तोव पदचेतियानि दिस्वा ‘‘भद्दे इमानि तस्स पुरिसस्स पदानि, इतो गतो भविस्सती’’ति आह। अथ, ब्राह्मणी, सत्थु पदचेतियं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘बालो वतायं ब्राह्मणो अत्तनो गन्थमत्तस्सापि अत्थं न जानाती’’ति तेन सद्धिं परिहासं करोन्ती आह – ‘‘याव बालो चासि, ब्राह्मण, एवरूपस्स नाम पुरिसस्स धीतरं दस्सामीति वदसि। रागेन हि रत्तस्स दोसेन दुट्ठस्स मोहेन मूळ्हस्स पुरिसस्स पदं नाम एवरूपं न होति। लोके पन विवटच्छदस्स सब्बञ्ञुबुद्धस्स एतं पदं’’ पस्स, ब्राह्मण –
Atha brāhmaṇo brāhmaṇiyā saddhiṃ dhītaraṃ gahetvā taṃ ṭhānaṃ āgacchanto antogāmaṃ paviṭṭhakāle āgatattā ito cito ca olokento dasabalaṃ adisvā brāhmaṇiṃ paribhāsati – ‘‘tava kāraṇaṃ bhaddakaṃ nāma natthi, tayi papañcaṃ karontiyāva so pabbajito nikkhamitvā gato’’ti. Brāhmaṇa, gato tāva hotu, kataradisābhāgena gatoti? Iminā disābhāgenāti satthu gataṭṭhānaṃ olokentova padacetiyāni disvā ‘‘bhadde imāni tassa purisassa padāni, ito gato bhavissatī’’ti āha. Atha, brāhmaṇī, satthu padacetiyaṃ disvā cintesi – ‘‘bālo vatāyaṃ brāhmaṇo attano ganthamattassāpi atthaṃ na jānātī’’ti tena saddhiṃ parihāsaṃ karontī āha – ‘‘yāva bālo cāsi, brāhmaṇa, evarūpassa nāma purisassa dhītaraṃ dassāmīti vadasi. Rāgena hi rattassa dosena duṭṭhassa mohena mūḷhassa purisassa padaṃ nāma evarūpaṃ na hoti. Loke pana vivaṭacchadassa sabbaññubuddhassa etaṃ padaṃ’’ passa, brāhmaṇa –
‘‘रत्तस्स हि उक्कुटिकं पदं भवे,
‘‘Rattassa hi ukkuṭikaṃ padaṃ bhave,
दुट्ठस्स होति अवकड्ढितं पदं।
Duṭṭhassa hoti avakaḍḍhitaṃ padaṃ;
मूळ्हस्स होति सहसानुपीळितं,
Mūḷhassa hoti sahasānupīḷitaṃ,
विवटच्छदस्स इदमीदिसं पद’’न्ति॥
Vivaṭacchadassa idamīdisaṃ pada’’nti.
सो ब्राह्मणिया एत्तकं कथेन्तियापि असुत्वा ‘‘त्वं नाम चण्डा मुखरा’’ति आह। तेसं द्विन्नम्पि अञ्ञमञ्ञं विवादं करोन्तानंयेव सत्था पिण्डाय चरित्वा सद्धिं भिक्खुसङ्घेन कतभत्तकिच्चो ब्राह्मणस्स दस्सनूपचारेनेव निक्खमि। ब्राह्मणो सत्थारं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा ब्राह्मणिं अपसादेत्वा ‘‘अयं सो पुरिसो’’ति हट्ठपहट्ठो दसबलस्स पुरतो ठत्वा ‘‘भो पब्बजित, अहं पातोव पट्ठाय तं परियेसन्तो चरामि, इमस्मिं जम्बुदीपे मम धीताय समानरूपा इत्थी नाम नत्थि, पुरिसोपि तया सद्धिं समानरूपो नाम नत्थि, मम धीतरं तुय्हं पोसनत्थाय दम्मि, गण्हाहि न’’न्ति आह। अथ नं सत्था ‘‘अहं, ब्राह्मण, कामग्गवासिनियो उत्तमरूपधरा नानावण्णं कथं कथेन्तियो मम पलोभनत्थमेव आगन्त्वा सन्तिके ठिता देवधीतापि न इच्छिं, किमङ्गं पन इमं गण्हिस्सामी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
So brāhmaṇiyā ettakaṃ kathentiyāpi asutvā ‘‘tvaṃ nāma caṇḍā mukharā’’ti āha. Tesaṃ dvinnampi aññamaññaṃ vivādaṃ karontānaṃyeva satthā piṇḍāya caritvā saddhiṃ bhikkhusaṅghena katabhattakicco brāhmaṇassa dassanūpacāreneva nikkhami. Brāhmaṇo satthāraṃ dūratova āgacchantaṃ disvā brāhmaṇiṃ apasādetvā ‘‘ayaṃ so puriso’’ti haṭṭhapahaṭṭho dasabalassa purato ṭhatvā ‘‘bho pabbajita, ahaṃ pātova paṭṭhāya taṃ pariyesanto carāmi, imasmiṃ jambudīpe mama dhītāya samānarūpā itthī nāma natthi, purisopi tayā saddhiṃ samānarūpo nāma natthi, mama dhītaraṃ tuyhaṃ posanatthāya dammi, gaṇhāhi na’’nti āha. Atha naṃ satthā ‘‘ahaṃ, brāhmaṇa, kāmaggavāsiniyo uttamarūpadharā nānāvaṇṇaṃ kathaṃ kathentiyo mama palobhanatthameva āgantvā santike ṭhitā devadhītāpi na icchiṃ, kimaṅgaṃ pana imaṃ gaṇhissāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘दिस्वान तण्हं अरतिं रगञ्च,
‘‘Disvāna taṇhaṃ aratiṃ ragañca,
नाहोसि छन्दो अपि मेथुनस्मिं।
Nāhosi chando api methunasmiṃ;
किंमेविदं मुत्तकरीसपुण्णं,
Kiṃmevidaṃ muttakarīsapuṇṇaṃ,
पादापि नं सम्फुसितुं न इच्छे’’ति॥ (सु॰ नि॰ ८४१)।
Pādāpi naṃ samphusituṃ na icche’’ti. (su. ni. 841);
मागण्डिया चिन्तेसि – ‘‘अनत्थिकेन नाम ‘अल’न्ति वत्तुमेव वट्टति। अयं पन मम सरीरं मुत्तकरीसपुण्णं नाम कत्वा ‘पादापि नं सम्फुसितुं न इच्छे’ति अवोच, एकं इस्सरियट्ठानं लभन्ती अन्तरमेवस्स पस्सिस्सामी’’ति आघातं बन्धि। सत्था तं अमनसिकत्वा चरियवसेन ब्राह्मणस्स धम्मदेसनं आरभि। देसनापरियोसाने उभोपि जायम्पतिका अनागामिफले पतिट्ठाय ‘‘इदानि अम्हाकं घरावासेन अत्थो नत्थी’’ति धीतरं मागण्डियं चूळपितरं सम्पटिच्छापेत्वा उभोपि पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसु। अथ राजा उदेनो चूळमागण्डियेन सद्धिं वोहारं कत्वा मागण्डियदारिकं राजानुभावेन गेहं आनेत्वा अभिसेकं कत्वा तस्सा पञ्चमातुगामसतपरिवाराय वसनट्ठानं विसुं पासादं अदासि।
Māgaṇḍiyā cintesi – ‘‘anatthikena nāma ‘ala’nti vattumeva vaṭṭati. Ayaṃ pana mama sarīraṃ muttakarīsapuṇṇaṃ nāma katvā ‘pādāpi naṃ samphusituṃ na icche’ti avoca, ekaṃ issariyaṭṭhānaṃ labhantī antaramevassa passissāmī’’ti āghātaṃ bandhi. Satthā taṃ amanasikatvā cariyavasena brāhmaṇassa dhammadesanaṃ ārabhi. Desanāpariyosāne ubhopi jāyampatikā anāgāmiphale patiṭṭhāya ‘‘idāni amhākaṃ gharāvāsena attho natthī’’ti dhītaraṃ māgaṇḍiyaṃ cūḷapitaraṃ sampaṭicchāpetvā ubhopi pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Atha rājā udeno cūḷamāgaṇḍiyena saddhiṃ vohāraṃ katvā māgaṇḍiyadārikaṃ rājānubhāvena gehaṃ ānetvā abhisekaṃ katvā tassā pañcamātugāmasataparivārāya vasanaṭṭhānaṃ visuṃ pāsādaṃ adāsi.
सत्थापि खो अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो कोसम्बिनगरं सम्पापुणि। सेट्ठिनो सत्थु आगमनं सुत्वा पच्चुग्गमनं कत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्ना भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इमे, भन्ते, तयो विहारा तुम्हे उद्दिस्स कता, पटिग्गण्हथ, भन्ते, विहारे चातुद्दिसस्स सङ्घस्स सङ्गहत्थाया’’ति। पटिग्गहेसि भगवा विहारे। तेपि सेट्ठिनो सत्थारं स्वातनाय निमन्तेत्वा अभिवादेत्वा घरं अगमंसु।
Satthāpi kho anupubbena cārikaṃ caramāno kosambinagaraṃ sampāpuṇi. Seṭṭhino satthu āgamanaṃ sutvā paccuggamanaṃ katvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ nisinnā bhagavantaṃ etadavocuṃ – ‘‘ime, bhante, tayo vihārā tumhe uddissa katā, paṭiggaṇhatha, bhante, vihāre cātuddisassa saṅghassa saṅgahatthāyā’’ti. Paṭiggahesi bhagavā vihāre. Tepi seṭṭhino satthāraṃ svātanāya nimantetvā abhivādetvā gharaṃ agamaṃsu.
मागण्डियापि खो सत्थु आगतभावं सुत्वा छिन्नभिन्नके धुत्ते पक्कोसापेत्वा तेसं लञ्जं दत्वा ‘‘तुम्हे समणं गोतमं इमिना इमिना च नियामेन अक्कोसथा’’ति वत्वा उय्योजेसि। ते सत्थु अन्तोगामं पविसनवेलाय सपरिवारं सत्थारं नानाविधेहि अक्कोसेहि अक्कोसिंसु। आयस्मा आनन्दो सत्थारं आह – ‘‘भन्ते, एवरूपे अक्कोसनट्ठाने न वसिस्साम, अञ्ञं नगरं गच्छामा’’ति। सत्था, ‘‘आनन्द, तथागता नाम अट्ठहि लोकधम्मेहि न कम्पन्ति, अयम्पि सद्दो सत्ताहं नातिक्कमिस्सति, अक्कोसकानंयेव उपरि पतिस्सति, त्वं मा वितक्कयित्था’’ति। तेपि तयो नगरसेट्ठिनो महासक्कारेन भगवन्तं पवेसेत्वा महादानं अदंसु। तेसं अपरापरं दानं ददन्तानंयेव मासो अतिक्कमि, अथ नेसं एतदहोसि – ‘‘बुद्धा नाम सब्बलोकं अनुकम्पमाना उप्पज्जन्ति, अञ्ञेसम्पि ओकासं दस्सामा’’ति। ततो ते कोसम्बिनगरवासिनोपि जनस्स ओकासं अकंसु। ततो पट्ठाय नागरापि वीथिसभागेन गणसभागेन महादानं देन्ति।
Māgaṇḍiyāpi kho satthu āgatabhāvaṃ sutvā chinnabhinnake dhutte pakkosāpetvā tesaṃ lañjaṃ datvā ‘‘tumhe samaṇaṃ gotamaṃ iminā iminā ca niyāmena akkosathā’’ti vatvā uyyojesi. Te satthu antogāmaṃ pavisanavelāya saparivāraṃ satthāraṃ nānāvidhehi akkosehi akkosiṃsu. Āyasmā ānando satthāraṃ āha – ‘‘bhante, evarūpe akkosanaṭṭhāne na vasissāma, aññaṃ nagaraṃ gacchāmā’’ti. Satthā, ‘‘ānanda, tathāgatā nāma aṭṭhahi lokadhammehi na kampanti, ayampi saddo sattāhaṃ nātikkamissati, akkosakānaṃyeva upari patissati, tvaṃ mā vitakkayitthā’’ti. Tepi tayo nagaraseṭṭhino mahāsakkārena bhagavantaṃ pavesetvā mahādānaṃ adaṃsu. Tesaṃ aparāparaṃ dānaṃ dadantānaṃyeva māso atikkami, atha nesaṃ etadahosi – ‘‘buddhā nāma sabbalokaṃ anukampamānā uppajjanti, aññesampi okāsaṃ dassāmā’’ti. Tato te kosambinagaravāsinopi janassa okāsaṃ akaṃsu. Tato paṭṭhāya nāgarāpi vīthisabhāgena gaṇasabhāgena mahādānaṃ denti.
अथेकदिवसं सत्था भिक्खुसङ्घपरिवुतो मालाकारकजेट्ठकस्स गेहे निसीदि। तस्मिं खणे सामावतिया उपट्ठायिका खुज्जुत्तरा अट्ठ कहापणे आदाय मालत्थाय तं गेहं अगमासि। मालाकारजेट्ठको तं दिस्वा, ‘‘अम्म उत्तरे, अज्ज तुय्हं पुप्फानि दातुं खणो नत्थि, अहं बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं परिविसामि। त्वम्पि परिवेसनाय सहायिका होहि, एवं इतो परेसं वेय्यावच्चकरणतो मुच्चिस्सती’’ति आह। ततो खुज्जुत्तरा अत्तना लद्धं भोजनं भुञ्जित्वा बुद्धानं भत्तग्गे वेय्यावच्चं अकासि। सा सत्थारा उपनिसिन्नकथावसेन कथितं धम्मं सब्बमेव उग्गण्हि। अनुमोदनं पन सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठासि।
Athekadivasaṃ satthā bhikkhusaṅghaparivuto mālākārakajeṭṭhakassa gehe nisīdi. Tasmiṃ khaṇe sāmāvatiyā upaṭṭhāyikā khujjuttarā aṭṭha kahāpaṇe ādāya mālatthāya taṃ gehaṃ agamāsi. Mālākārajeṭṭhako taṃ disvā, ‘‘amma uttare, ajja tuyhaṃ pupphāni dātuṃ khaṇo natthi, ahaṃ buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ parivisāmi. Tvampi parivesanāya sahāyikā hohi, evaṃ ito paresaṃ veyyāvaccakaraṇato muccissatī’’ti āha. Tato khujjuttarā attanā laddhaṃ bhojanaṃ bhuñjitvā buddhānaṃ bhattagge veyyāvaccaṃ akāsi. Sā satthārā upanisinnakathāvasena kathitaṃ dhammaṃ sabbameva uggaṇhi. Anumodanaṃ pana sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
सा अञ्ञेसु दिवसेसु चत्तारोव कहापणे दत्वा पुप्फानि गहेत्वा गच्छति, तस्मिं पन दिवसे दिट्ठसच्चभावेन परसन्तके चित्तं अनुप्पादेत्वा सब्बेव अट्ठ कहापणे दत्वा पच्छिं पूरेत्वा पुप्फानि आदाय सामावतिया सन्तिकं अगमासि। अथ नं सा पुच्छि – ‘‘अम्म उत्तरे, त्वं अञ्ञेसु दिवसेसु न बहूनि पुप्फानि आहरसि, अज्ज पन बहुकानि, किं नो राजा उत्तरितरं पसन्नो’’ति? सा मुसावादे अभब्बताय अतीते अत्तना कतं अनिगुहित्वा सब्बं कथेसि। ‘‘अथ कस्मा अज्ज बहूनि पुप्फानि आहरसी’’ति वुत्ता च एवमाह – ‘‘अहं अज्ज दसबलस्स धम्मं सुत्वा अमतं सच्छाकासिं, तस्मा तुम्हे न वञ्चेमी’’ति। तं सुत्वा, ‘‘अम्म उत्तरे, तया लद्धं अमतधम्मं अम्हाकम्पि देही’’ति सब्बाव हत्थं पसारयिंसु। अय्ये, एवं दातुं न सक्का, अहं पन सत्थारा कथितनियामेन तुम्हाकं धम्मं देसेस्सामि, तुम्हे अत्तनो हेतुम्हि सति तं धम्मं लभिस्सथाति। तेन हि, अम्म उत्तरे, कथेहीति। ‘‘एवं कथेतुं न सक्का, मय्हं उच्चं आसनं पञ्ञापेत्वा तुम्हे नीचासनेसु निसीदथा’’ति आह। ता पञ्चसतापि इत्थियो खुज्जुत्तराय उच्चासनं दत्वा सयं नीचासनानि गहेत्वा निसीदिंसु। खुज्जुत्तरापि सेक्खपटिसम्भिदासु ठत्वा तासं धम्मं देसेसि। देसनापरियोसाने सामावतिं जेट्ठिकं कत्वा सब्बाव सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु। ततो पट्ठाय खुज्जुत्तरं वेय्यावच्चकरणतो अपनेत्वा ‘‘त्वं सत्थु धम्मकथं सुत्वा आहरित्वा अम्हे सावेही’’ति आहंसु। खुज्जुत्तरापि ततो पट्ठाय तथा अकासि।
Sā aññesu divasesu cattārova kahāpaṇe datvā pupphāni gahetvā gacchati, tasmiṃ pana divase diṭṭhasaccabhāvena parasantake cittaṃ anuppādetvā sabbeva aṭṭha kahāpaṇe datvā pacchiṃ pūretvā pupphāni ādāya sāmāvatiyā santikaṃ agamāsi. Atha naṃ sā pucchi – ‘‘amma uttare, tvaṃ aññesu divasesu na bahūni pupphāni āharasi, ajja pana bahukāni, kiṃ no rājā uttaritaraṃ pasanno’’ti? Sā musāvāde abhabbatāya atīte attanā kataṃ aniguhitvā sabbaṃ kathesi. ‘‘Atha kasmā ajja bahūni pupphāni āharasī’’ti vuttā ca evamāha – ‘‘ahaṃ ajja dasabalassa dhammaṃ sutvā amataṃ sacchākāsiṃ, tasmā tumhe na vañcemī’’ti. Taṃ sutvā, ‘‘amma uttare, tayā laddhaṃ amatadhammaṃ amhākampi dehī’’ti sabbāva hatthaṃ pasārayiṃsu. Ayye, evaṃ dātuṃ na sakkā, ahaṃ pana satthārā kathitaniyāmena tumhākaṃ dhammaṃ desessāmi, tumhe attano hetumhi sati taṃ dhammaṃ labhissathāti. Tena hi, amma uttare, kathehīti. ‘‘Evaṃ kathetuṃ na sakkā, mayhaṃ uccaṃ āsanaṃ paññāpetvā tumhe nīcāsanesu nisīdathā’’ti āha. Tā pañcasatāpi itthiyo khujjuttarāya uccāsanaṃ datvā sayaṃ nīcāsanāni gahetvā nisīdiṃsu. Khujjuttarāpi sekkhapaṭisambhidāsu ṭhatvā tāsaṃ dhammaṃ desesi. Desanāpariyosāne sāmāvatiṃ jeṭṭhikaṃ katvā sabbāva sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. Tato paṭṭhāya khujjuttaraṃ veyyāvaccakaraṇato apanetvā ‘‘tvaṃ satthu dhammakathaṃ sutvā āharitvā amhe sāvehī’’ti āhaṃsu. Khujjuttarāpi tato paṭṭhāya tathā akāsi.
कस्मा पनेसा दासी हुत्वा निब्बत्ताति? सा किर कस्सपदसबलस्स सासने एकाय सामणेरिया अत्तनो वेय्यावच्चं कारेसि। तेन कम्मेन पञ्च जातिसतानि परेसं दासीयेव हुत्वा निब्बत्ति। कस्मा पन खुज्जा अहोसीति? अनुप्पन्ने किर बुद्धे अयं बाराणसिरञ्ञो गेहे वसन्ती एकं राजकुलूपकं पच्चेकबुद्धं खुज्जधातुकं दिस्वा अत्तना सहवासीनं मातुगामानं पुरतो परिहासं करोन्ती खुज्जाकारेन विचरि। तस्मा खुज्जा हुत्वा निब्बत्ति। किं पन कत्वा सा पञ्ञवन्ती जाताति? अनुप्पन्ने बुद्धे अयं बाराणसिरञ्ञो गेहे वसन्ती अट्ठ पच्चेकबुद्धे राजगेहतो उण्हपायासस्स पूरिते पत्ते गहेत्वा गच्छन्ते दिस्वा ‘‘एत्थ ठपेत्वा गच्छथ, भन्ते’’ति अट्ठ सुवण्णकटके ओमुञ्चित्वा अदासि। तस्स कम्मस्स निस्सन्देन पञ्ञवन्ती हुत्वा निब्बत्ति।
Kasmā panesā dāsī hutvā nibbattāti? Sā kira kassapadasabalassa sāsane ekāya sāmaṇeriyā attano veyyāvaccaṃ kāresi. Tena kammena pañca jātisatāni paresaṃ dāsīyeva hutvā nibbatti. Kasmā pana khujjā ahosīti? Anuppanne kira buddhe ayaṃ bārāṇasirañño gehe vasantī ekaṃ rājakulūpakaṃ paccekabuddhaṃ khujjadhātukaṃ disvā attanā sahavāsīnaṃ mātugāmānaṃ purato parihāsaṃ karontī khujjākārena vicari. Tasmā khujjā hutvā nibbatti. Kiṃ pana katvā sā paññavantī jātāti? Anuppanne buddhe ayaṃ bārāṇasirañño gehe vasantī aṭṭha paccekabuddhe rājagehato uṇhapāyāsassa pūrite patte gahetvā gacchante disvā ‘‘ettha ṭhapetvā gacchatha, bhante’’ti aṭṭha suvaṇṇakaṭake omuñcitvā adāsi. Tassa kammassa nissandena paññavantī hutvā nibbatti.
अथ खो ता सामावतिया परिवारा पञ्चसता इत्थियो पटिविद्धसच्चापि समाना रञ्ञो अस्सद्धभावेन कालेन कालं सत्थु सन्तिकं गन्त्वा बुद्धदस्सनं न लभन्ति। तस्मा दसबले अन्तरवीथिं पटिपन्ने वातपानेसु नप्पहोन्तेसु अत्तनो अत्तनो गब्भेसु छिद्दं कत्वा तेहि ओलोकेन्ति । अथेकदिवसं मागण्डिया अत्तनो पासादतलतो निक्खमित्वा चङ्कममाना तासं वसनट्ठानं गन्त्वा गब्भच्छिद्दं दिस्वा ‘‘किमिद’’न्ति पुच्छि। ताहि तस्सा सत्थरि बद्धाघाततं अजानन्तीहि – ‘‘सत्था इमं नगरं आगतो, मयं एत्थ ठत्वा सत्थारं पस्साम चेव पूजेम चा’’ति वुत्ते ‘‘इदानिस्स कत्तब्बं जानिस्सामि, इमापि तस्स उपट्ठायिका, इमासम्पि कत्तब्बं जानिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गन्त्वा रञ्ञा सद्धिं रहोगतकाले, ‘‘महाराज, सामावतिमिस्सकानं बहिद्धा पत्थना अत्थि, कतिपाहेनेव ते जीवितं मारेस्सन्ति, सामावती, सपरिवारा तुम्हेसु सिनेहं वा पेमं वा न करोति, समणं पन गोतमं अन्तरवीथिया गच्छन्तं दिस्वा वातपानेसु अप्पहोन्तेसु तानि खण्डित्वापि ओकासं कत्वा ओलोकेन्ती’’ति आह। राजा ‘‘न ता एवरूपं करिस्सन्ती’’ति न सद्दहति। पुन वुत्तेपि न सद्दहतियेव। अथ नं तिक्खत्तुं वुत्तेपि अस्सद्दहन्तं ‘‘सचे मे वचनं न सद्दहसि, तासं वसनट्ठानं गन्त्वा उपधारेहि, महाराजा’’ति आह। राजा गन्त्वा गब्भेसु छिद्दं दिस्वा ‘‘इदं कि’’न्ति पुच्छित्वा तस्मिं अत्थे आरोचिते तासं अक्कुज्झित्वा किञ्चि अवत्वा छिद्दानि पिदहापेसि। राजा ततो पट्ठाय तासं पासादे उद्धच्छिद्दकजालवातपानानि कारेसि।
Atha kho tā sāmāvatiyā parivārā pañcasatā itthiyo paṭividdhasaccāpi samānā rañño assaddhabhāvena kālena kālaṃ satthu santikaṃ gantvā buddhadassanaṃ na labhanti. Tasmā dasabale antaravīthiṃ paṭipanne vātapānesu nappahontesu attano attano gabbhesu chiddaṃ katvā tehi olokenti . Athekadivasaṃ māgaṇḍiyā attano pāsādatalato nikkhamitvā caṅkamamānā tāsaṃ vasanaṭṭhānaṃ gantvā gabbhacchiddaṃ disvā ‘‘kimida’’nti pucchi. Tāhi tassā satthari baddhāghātataṃ ajānantīhi – ‘‘satthā imaṃ nagaraṃ āgato, mayaṃ ettha ṭhatvā satthāraṃ passāma ceva pūjema cā’’ti vutte ‘‘idānissa kattabbaṃ jānissāmi, imāpi tassa upaṭṭhāyikā, imāsampi kattabbaṃ jānissāmī’’ti cintetvā gantvā raññā saddhiṃ rahogatakāle, ‘‘mahārāja, sāmāvatimissakānaṃ bahiddhā patthanā atthi, katipāheneva te jīvitaṃ māressanti, sāmāvatī, saparivārā tumhesu sinehaṃ vā pemaṃ vā na karoti, samaṇaṃ pana gotamaṃ antaravīthiyā gacchantaṃ disvā vātapānesu appahontesu tāni khaṇḍitvāpi okāsaṃ katvā olokentī’’ti āha. Rājā ‘‘na tā evarūpaṃ karissantī’’ti na saddahati. Puna vuttepi na saddahatiyeva. Atha naṃ tikkhattuṃ vuttepi assaddahantaṃ ‘‘sace me vacanaṃ na saddahasi, tāsaṃ vasanaṭṭhānaṃ gantvā upadhārehi, mahārājā’’ti āha. Rājā gantvā gabbhesu chiddaṃ disvā ‘‘idaṃ ki’’nti pucchitvā tasmiṃ atthe ārocite tāsaṃ akkujjhitvā kiñci avatvā chiddāni pidahāpesi. Rājā tato paṭṭhāya tāsaṃ pāsāde uddhacchiddakajālavātapānāni kāresi.
सा तेन कारणेन राजानं कोपेतुं असक्कोन्ती, ‘‘देव, एतासं तुम्हेसु पेमं अत्थि वा नत्थि वाति जानिस्साम, अट्ठ कुक्कुटे पेसेत्वा तुम्हाकं अत्थाय पचापेथा’’ति आह। राजा तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘इमे पचित्वा पेसेतू’’ति सामावतिया अट्ठ कुक्कुटे पहिणि। सोतापन्ना अरियसाविका जीवमाने कुक्कुटे किं पचिस्सति, अलन्ति वत्वा पन हत्थेनपि फुसितुं न इच्छि। मागण्डिया ‘‘होतु, महाराज, एतेयेव च कुक्कुटे समणस्स गोतमस्स पचनत्थाय पेसेही’’ति। राजा तथा अकासि। मागण्डिया अन्तरामग्गेयेव कुक्कुटे मारापेत्वा ‘‘इमे कुक्कुटे पचापेत्वा समणस्स गोतमस्स देतू’’ति पहिणि। सा तेसं मतभावेन दसबलञ्च उद्दिस्स पहितभावेन पचित्वा दसबलस्स पेसेसि। मागण्डिया ‘‘पस्स, महाराजा’’ति वत्वा एत्तकेनपि राजानं कोपेतुं नासक्खि।
Sā tena kāraṇena rājānaṃ kopetuṃ asakkontī, ‘‘deva, etāsaṃ tumhesu pemaṃ atthi vā natthi vāti jānissāma, aṭṭha kukkuṭe pesetvā tumhākaṃ atthāya pacāpethā’’ti āha. Rājā tassā vacanaṃ sutvā ‘‘ime pacitvā pesetū’’ti sāmāvatiyā aṭṭha kukkuṭe pahiṇi. Sotāpannā ariyasāvikā jīvamāne kukkuṭe kiṃ pacissati, alanti vatvā pana hatthenapi phusituṃ na icchi. Māgaṇḍiyā ‘‘hotu, mahārāja, eteyeva ca kukkuṭe samaṇassa gotamassa pacanatthāya pesehī’’ti. Rājā tathā akāsi. Māgaṇḍiyā antarāmaggeyeva kukkuṭe mārāpetvā ‘‘ime kukkuṭe pacāpetvā samaṇassa gotamassa detū’’ti pahiṇi. Sā tesaṃ matabhāvena dasabalañca uddissa pahitabhāvena pacitvā dasabalassa pesesi. Māgaṇḍiyā ‘‘passa, mahārājā’’ti vatvā ettakenapi rājānaṃ kopetuṃ nāsakkhi.
अयं पन उदेनो तासु एकेकिस्सा वसनट्ठाने सत्त सत्त दिवसानि वसि। अथायं मागण्डिया एकं कण्हसप्पपोतकं वेळुपब्बे पक्खिपापेत्वा अत्तनो वसनट्ठाने ठपेसि। रञ्ञो च यत्थ कत्थचि गच्छन्तस्स हत्थिकन्तवीणं आदाययेव गमनं आचिण्णं, मागण्डिया रञ्ञो अत्तनो सन्तिकं आगमनकाले तं सप्पपोतकं अन्तोवीणाय पक्खिपित्वा छिद्दं पिदहापेसि। अथ नं सामावतिया सन्तिकं गमनकाले, ‘‘महाराज, सामावती नाम समणस्स गोतमस्स पक्खा, तुम्हे न गणेति। यं किञ्चि कत्वा तुम्हाकं दोसमेव चिन्तेति, अप्पमत्ता होथा’’ति आह। राजा सामावतिया वसनट्ठाने सत्ताहं वीतिनामेत्वा पुन सत्ताहे मागण्डियाय निवेसनं अगमासि। सा तस्मिं आगच्छन्तेयेव ‘‘कच्चि ते, महाराज, सामावती ओतारं न गवेसती’’ति कथेन्ती विय रञ्ञो हत्थतो वीणं गहेत्वा चालेत्वा ‘‘किं नु खो, महाराज, एत्थ अब्भन्तरे विचरती’’ति वत्वा सप्पस्स निक्खमनोकासं कत्वा ‘‘अब्भुम्मे अन्तो सप्पो’’ति वीणं छड्डेत्वा पलायि। तस्मिं काले राजा पदित्तं वेणुवनं विय पक्खित्तलोणं उद्धनं विय च दोसेन तटतटायन्तो ‘‘वेगेन सपरिवारं सामावतिं पक्कोसथा’’ति आह। राजपुरिसा गन्त्वा पक्कोसिंसु।
Ayaṃ pana udeno tāsu ekekissā vasanaṭṭhāne satta satta divasāni vasi. Athāyaṃ māgaṇḍiyā ekaṃ kaṇhasappapotakaṃ veḷupabbe pakkhipāpetvā attano vasanaṭṭhāne ṭhapesi. Rañño ca yattha katthaci gacchantassa hatthikantavīṇaṃ ādāyayeva gamanaṃ āciṇṇaṃ, māgaṇḍiyā rañño attano santikaṃ āgamanakāle taṃ sappapotakaṃ antovīṇāya pakkhipitvā chiddaṃ pidahāpesi. Atha naṃ sāmāvatiyā santikaṃ gamanakāle, ‘‘mahārāja, sāmāvatī nāma samaṇassa gotamassa pakkhā, tumhe na gaṇeti. Yaṃ kiñci katvā tumhākaṃ dosameva cinteti, appamattā hothā’’ti āha. Rājā sāmāvatiyā vasanaṭṭhāne sattāhaṃ vītināmetvā puna sattāhe māgaṇḍiyāya nivesanaṃ agamāsi. Sā tasmiṃ āgacchanteyeva ‘‘kacci te, mahārāja, sāmāvatī otāraṃ na gavesatī’’ti kathentī viya rañño hatthato vīṇaṃ gahetvā cāletvā ‘‘kiṃ nu kho, mahārāja, ettha abbhantare vicaratī’’ti vatvā sappassa nikkhamanokāsaṃ katvā ‘‘abbhumme anto sappo’’ti vīṇaṃ chaḍḍetvā palāyi. Tasmiṃ kāle rājā padittaṃ veṇuvanaṃ viya pakkhittaloṇaṃ uddhanaṃ viya ca dosena taṭataṭāyanto ‘‘vegena saparivāraṃ sāmāvatiṃ pakkosathā’’ti āha. Rājapurisā gantvā pakkosiṃsu.
सा रञ्ञो कुद्धभावं ञत्वा सेसमातुगामानं सञ्ञमदासि। ‘‘राजा तुम्हे घातेतुकामो पक्कोसति, अज्ज दिवसं ओदिस्सकेन मेत्ताफरणेन राजानं फरथा’’ति आह। राजा ता इत्थियो पक्कोसापेत्वा सब्बाव पटिपाटिया ठपेत्वा महाधनुं आदाय विसपीतकण्डं सन्नय्हित्वा धनुं पूरेत्वा अट्ठासि। तस्मिं खणे सब्बाव ता सामावतिप्पमुखा इत्थियो ओधिसो मेत्तं फरिंसु। राजा कण्डं नेव खिपितुं न अपनेतुं सक्कोति, गत्तेहि सेदा मुच्चन्ति, सरीरं वेधति, मुखतो खेळो पतति, गहेतब्बगहणं न पस्सति। अथ नं सामावती ‘‘किं, महाराज, किलमसी’’ति आह। आम, देवि, किलमामि, अवस्सयो मे होहीति। साधु, महाराज, कण्डं महापथविमुखं करोहीति। राजा तथा अकासि। सा ‘‘रञ्ञो हत्थतो कण्डं मुच्चतू’’ति अधिट्ठासि। तस्मिं खणे कण्डं मुच्चि। राजा तंखणंयेव उदके निमुज्जित्वा आगम्म अल्लकेसो अल्लवत्थो सामावतिया पादेसु पतित्वा ‘‘खम, देवि, मय्हं, भेदकानं मे वचनेन अनुपधारेत्वा एतं कत’’न्ति आह। खमामि, देवाति। ‘‘साधु, देवि, एवं तया मय्हं खमितं नाम होति। इतो पट्ठाय तुम्हाकं यथारुचिया दसबलस्स दानं देथ, पच्छाभत्तं विहारं गन्त्वा धम्मकथं सुणाथ, अज्ज वो पट्ठाय परिहारं दम्मीति। तेन हि, देव, अज्ज पट्ठाय एकं भिक्खुं याचित्वा आनेथ, यो नो धम्मं वाचेस्सतीति। राजा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा याचन्तो आनन्दत्थेरं लभि। ततो पट्ठाय ता पञ्चसता इत्थियो थेरं पक्कोसापेत्वा सक्कारसम्मानं कत्वा कतभत्तकिच्चस्स थेरस्स सन्तिके धम्मं परियापुणन्ति।
Sā rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā sesamātugāmānaṃ saññamadāsi. ‘‘Rājā tumhe ghātetukāmo pakkosati, ajja divasaṃ odissakena mettāpharaṇena rājānaṃ pharathā’’ti āha. Rājā tā itthiyo pakkosāpetvā sabbāva paṭipāṭiyā ṭhapetvā mahādhanuṃ ādāya visapītakaṇḍaṃ sannayhitvā dhanuṃ pūretvā aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe sabbāva tā sāmāvatippamukhā itthiyo odhiso mettaṃ phariṃsu. Rājā kaṇḍaṃ neva khipituṃ na apanetuṃ sakkoti, gattehi sedā muccanti, sarīraṃ vedhati, mukhato kheḷo patati, gahetabbagahaṇaṃ na passati. Atha naṃ sāmāvatī ‘‘kiṃ, mahārāja, kilamasī’’ti āha. Āma, devi, kilamāmi, avassayo me hohīti. Sādhu, mahārāja, kaṇḍaṃ mahāpathavimukhaṃ karohīti. Rājā tathā akāsi. Sā ‘‘rañño hatthato kaṇḍaṃ muccatū’’ti adhiṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe kaṇḍaṃ mucci. Rājā taṃkhaṇaṃyeva udake nimujjitvā āgamma allakeso allavattho sāmāvatiyā pādesu patitvā ‘‘khama, devi, mayhaṃ, bhedakānaṃ me vacanena anupadhāretvā etaṃ kata’’nti āha. Khamāmi, devāti. ‘‘Sādhu, devi, evaṃ tayā mayhaṃ khamitaṃ nāma hoti. Ito paṭṭhāya tumhākaṃ yathāruciyā dasabalassa dānaṃ detha, pacchābhattaṃ vihāraṃ gantvā dhammakathaṃ suṇātha, ajja vo paṭṭhāya parihāraṃ dammīti. Tena hi, deva, ajja paṭṭhāya ekaṃ bhikkhuṃ yācitvā ānetha, yo no dhammaṃ vācessatīti. Rājā satthu santikaṃ gantvā yācanto ānandattheraṃ labhi. Tato paṭṭhāya tā pañcasatā itthiyo theraṃ pakkosāpetvā sakkārasammānaṃ katvā katabhattakiccassa therassa santike dhammaṃ pariyāpuṇanti.
ता एकदिवसं थेरस्स अनुमोदनाय पसन्ना थेरस्स पञ्च उत्तरासङ्गसतानि अदंसु। थेरो किर पुब्बे तुन्नवायकाले एकस्स पच्चेकबुद्धस्स एकाय सूचिया सद्धिं हत्थतलमत्तं चोळखण्डं अदासि। सो सूचिया फलेन इमस्मिं अत्तभावे महापञ्ञो अहोसि, चोळखण्डस्स फलेन इमिनाव नियामेन पञ्चसतक्खत्तुं दुस्सानि पटिलभि।
Tā ekadivasaṃ therassa anumodanāya pasannā therassa pañca uttarāsaṅgasatāni adaṃsu. Thero kira pubbe tunnavāyakāle ekassa paccekabuddhassa ekāya sūciyā saddhiṃ hatthatalamattaṃ coḷakhaṇḍaṃ adāsi. So sūciyā phalena imasmiṃ attabhāve mahāpañño ahosi, coḷakhaṇḍassa phalena imināva niyāmena pañcasatakkhattuṃ dussāni paṭilabhi.
ततो मागण्डिया अञ्ञं कातब्बं अपस्सन्ती ‘‘उय्यानं गच्छाम, महाराजा’’ति आह। साधु, देवीति। सा रञ्ञो सम्पटिच्छितभावं ञत्वा चूळपितरं पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘अम्हाकं उय्यानं गतकाले सामावतिया वसनट्ठानं गन्त्वा सामावतिं सपरिवारं अन्तोकरित्वा ‘रञ्ञो आणा’ति वत्वा द्वारं पिदहित्वा पलालेन पलिवेठेत्वा गेहे अग्गिं देथा’’ति। मागण्डियो तस्सा वचनं सुत्वा तथा अकासि। तस्मिं दिवसे सब्बापि ता इत्थियो पुब्बे कतस्स उपपीळककम्मस्सानुभावेन समापत्तिं अप्पेतुं नासक्खिंसु, एकप्पहारेनेव भुसमुट्ठि विय झायिंसु। तासं आरक्खपुरिसा रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘देव, इदं नाम करिंसू’’ति आचिक्खिंसु।
Tato māgaṇḍiyā aññaṃ kātabbaṃ apassantī ‘‘uyyānaṃ gacchāma, mahārājā’’ti āha. Sādhu, devīti. Sā rañño sampaṭicchitabhāvaṃ ñatvā cūḷapitaraṃ pakkosāpetvā āha – ‘‘amhākaṃ uyyānaṃ gatakāle sāmāvatiyā vasanaṭṭhānaṃ gantvā sāmāvatiṃ saparivāraṃ antokaritvā ‘rañño āṇā’ti vatvā dvāraṃ pidahitvā palālena paliveṭhetvā gehe aggiṃ dethā’’ti. Māgaṇḍiyo tassā vacanaṃ sutvā tathā akāsi. Tasmiṃ divase sabbāpi tā itthiyo pubbe katassa upapīḷakakammassānubhāvena samāpattiṃ appetuṃ nāsakkhiṃsu, ekappahāreneva bhusamuṭṭhi viya jhāyiṃsu. Tāsaṃ ārakkhapurisā rañño santikaṃ gantvā, ‘‘deva, idaṃ nāma kariṃsū’’ti ācikkhiṃsu.
राजा ‘‘केन कत’’न्ति परियेसन्तो मागण्डियाय कारितभावं ञत्वा तं पक्कोसापेत्वा ‘‘भद्दे, भद्दकं तया कम्मं कतं मया कातब्बं करोन्तिया, ‘‘उट्ठाय समुट्ठाय मय्हं वधाय परिसक्कमाना घातिता, पसन्नोस्मि, तुय्हं सम्पत्तिं दस्सामीति तव ञातके पक्कोसापेही’’ति आह। सा रञ्ञो कथं सुत्वा अञ्ञातकेपि ञातके कत्वा पक्कोसापेसि। राजा सब्बेसं सन्निपतितभावं ञत्वा राजङ्गणे गलप्पमाणेसु आवाटेसु निखनित्वा उपरि ठितानि सीसानि भिन्दापेन्तो महन्तेहि अयनङ्गलेहि कसापेसि। मागण्डियम्पि खण्डाखण्डिकं छिन्दापेत्वा पूवपचनकटाहे पचापेसि।
Rājā ‘‘kena kata’’nti pariyesanto māgaṇḍiyāya kāritabhāvaṃ ñatvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘bhadde, bhaddakaṃ tayā kammaṃ kataṃ mayā kātabbaṃ karontiyā, ‘‘uṭṭhāya samuṭṭhāya mayhaṃ vadhāya parisakkamānā ghātitā, pasannosmi, tuyhaṃ sampattiṃ dassāmīti tava ñātake pakkosāpehī’’ti āha. Sā rañño kathaṃ sutvā aññātakepi ñātake katvā pakkosāpesi. Rājā sabbesaṃ sannipatitabhāvaṃ ñatvā rājaṅgaṇe galappamāṇesu āvāṭesu nikhanitvā upari ṭhitāni sīsāni bhindāpento mahantehi ayanaṅgalehi kasāpesi. Māgaṇḍiyampi khaṇḍākhaṇḍikaṃ chindāpetvā pūvapacanakaṭāhe pacāpesi.
किं पन सामावतिया सपरिवाराय अग्गिना झापनकम्मन्ति? सा किर अनुप्पन्ने बुद्धे तेहेव पञ्चहि मातुगामसतेहि सद्धिं गङ्गायं कीळित्वा बहितित्थे ठिता सीते जाते अविदूरट्ठाने पच्चेकबुद्धस्स पण्णसालं दिस्वा अन्तो असोधेत्वाव बहि अग्गिं दत्वा विसिब्बेसुं। अन्तोपण्णसालाय पच्चेकबुद्धो निरोधसमापत्तिं समापज्जित्वा निसिन्नो। ता जालासु पच्छिन्नासु पच्चेकबुद्धं दिस्वा ‘‘किं अम्हेहि कतं, अयं पच्चेकबुद्धो रञ्ञो कुलूपको, इमं दिस्वा राजा अम्हाकं कुज्झिस्सति, इदानि नं सुज्झापितं कातुं वट्टती’’ति अञ्ञानिपि दारूनि पक्खिपित्वा अग्गिं अदंसु। पुन जालाय पच्छिन्नाय पच्चेकबुद्धो समापत्तितो वुट्ठाय तासं पस्सन्तीनंयेव चीवरानि पप्फोटेत्वा वेहासं उप्पतित्वा गतो। तेन कम्मेन निरये पच्चित्वा पक्कावसेसेन इमं ब्यसनं पापुणिंसु। चतुपरिसमज्झे पन कथा उदपादि – ‘‘बहुस्सुता वत खुज्जुत्तरा, मातुगामअत्तभावे ठत्वा पञ्चन्नं मातुगामसतानं धम्मं कथेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसि। सामावतीपि रञ्ञा अत्तनो अप्पितं कण्डं मेत्ताफरणेन फरित्वा पटिबाही’’ति तस्सापि महाजनो गुणं कथेसि। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अथ सत्था अपरभागे जेतवने निसिन्नो तदेव कारणं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा खुज्जुत्तरं बहुस्सुतानं, सामावतिं मेत्ताविहारीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Kiṃ pana sāmāvatiyā saparivārāya agginā jhāpanakammanti? Sā kira anuppanne buddhe teheva pañcahi mātugāmasatehi saddhiṃ gaṅgāyaṃ kīḷitvā bahititthe ṭhitā sīte jāte avidūraṭṭhāne paccekabuddhassa paṇṇasālaṃ disvā anto asodhetvāva bahi aggiṃ datvā visibbesuṃ. Antopaṇṇasālāya paccekabuddho nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā nisinno. Tā jālāsu pacchinnāsu paccekabuddhaṃ disvā ‘‘kiṃ amhehi kataṃ, ayaṃ paccekabuddho rañño kulūpako, imaṃ disvā rājā amhākaṃ kujjhissati, idāni naṃ sujjhāpitaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti aññānipi dārūni pakkhipitvā aggiṃ adaṃsu. Puna jālāya pacchinnāya paccekabuddho samāpattito vuṭṭhāya tāsaṃ passantīnaṃyeva cīvarāni papphoṭetvā vehāsaṃ uppatitvā gato. Tena kammena niraye paccitvā pakkāvasesena imaṃ byasanaṃ pāpuṇiṃsu. Catuparisamajjhe pana kathā udapādi – ‘‘bahussutā vata khujjuttarā, mātugāmaattabhāve ṭhatvā pañcannaṃ mātugāmasatānaṃ dhammaṃ kathetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpesi. Sāmāvatīpi raññā attano appitaṃ kaṇḍaṃ mettāpharaṇena pharitvā paṭibāhī’’ti tassāpi mahājano guṇaṃ kathesi. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Atha satthā aparabhāge jetavane nisinno tadeva kāraṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā khujjuttaraṃ bahussutānaṃ, sāmāvatiṃ mettāvihārīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
उत्तरानन्दमातावत्थु
Uttarānandamātāvatthu
२६२. पञ्चमे झायीनन्ति झानाभिरतानं उपासिकानं, उत्तरा नन्दमाता, अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता सत्थु धम्मकथं सुणन्ती सत्थारं एकं उपासिकं झानाभिरतानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे सुमनसेट्ठिं निस्साय वसन्तस्स पुण्णसीहस्स नाम भरियाय कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं गण्हि, उत्तरातिस्सा नामं अकंसु।
262. Pañcame jhāyīnanti jhānābhiratānaṃ upāsikānaṃ, uttarā nandamātā, aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā satthu dhammakathaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ jhānābhiratānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare sumanaseṭṭhiṃ nissāya vasantassa puṇṇasīhassa nāma bhariyāya kucchismiṃ paṭisandhiṃ gaṇhi, uttarātissā nāmaṃ akaṃsu.
अथेकस्मिं नक्खत्तमहदिवसे राजगहसेट्ठि पुण्णं पक्कोसापेत्वा आह – ‘‘तात पुण्ण, नक्खत्तं वा उपोसथो वा दुग्गतस्स किं करिस्सति, एवं सन्तेपि वदेहि ‘किं नक्खत्तपरिब्बयं गहेत्वा नक्खत्तं कीळिस्ससि, बलवगोणे च फालञ्च नङ्गलञ्च गहेत्वा कसिस्ससी’’’ति। ‘‘मम भरियाय सद्धिं मन्तेत्वा जानिस्सामि, अय्या’’ति तं कथं भरियाय आरोचेसि। ‘‘सेट्ठि नाम अय्यो इस्सरो, तस्स तया सद्धिं कथेन्तस्स कथा सोभति, त्वं पन अत्तनो कसिकम्मं मा विस्सज्जेसी’’ति आह। सो तस्सा वचनं सुत्वा कसिभण्डं आदाय कसितुं गतो।
Athekasmiṃ nakkhattamahadivase rājagahaseṭṭhi puṇṇaṃ pakkosāpetvā āha – ‘‘tāta puṇṇa, nakkhattaṃ vā uposatho vā duggatassa kiṃ karissati, evaṃ santepi vadehi ‘kiṃ nakkhattaparibbayaṃ gahetvā nakkhattaṃ kīḷissasi, balavagoṇe ca phālañca naṅgalañca gahetvā kasissasī’’’ti. ‘‘Mama bhariyāya saddhiṃ mantetvā jānissāmi, ayyā’’ti taṃ kathaṃ bhariyāya ārocesi. ‘‘Seṭṭhi nāma ayyo issaro, tassa tayā saddhiṃ kathentassa kathā sobhati, tvaṃ pana attano kasikammaṃ mā vissajjesī’’ti āha. So tassā vacanaṃ sutvā kasibhaṇḍaṃ ādāya kasituṃ gato.
तंदिवसञ्च सारिपुत्तत्थेरो निरोधसमापत्तितो वुट्ठाय ‘‘कस्स अज्ज मया सङ्गहं कातुं वट्टती’’ति आवज्जेन्तो इमस्स पुण्णस्स उपनिस्सयं दिस्वा भिक्खाचारवेलाय पत्तचीवरमादाय पुण्णस्स कसनट्ठानं गच्छन्तो अविदूरे अत्तानं दस्सेसि। पुण्णो थेरं दिस्वा कसिं ठपेत्वा थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दि। थेरो तं ओलोकेत्वा उदकसभागं पुच्छि। तस्स एतदहोसि – ‘‘अय्यो मुखं धोवितुकामो भविस्सती’’ति। ततो वेगेन गन्त्वा दन्तकट्ठं आहरित्वा कप्पियं कत्वा थेरस्स अदासि। थेरे दन्तकट्ठं खादन्ते पत्तेन सद्धिं धम्मकरणं नीहरित्वा उदकस्स पूरेत्वा आहरि। थेरो मुखं धोवित्वा भिक्खाचारमग्गं पटिपज्जि। पुण्णो चिन्तेसि – ‘‘थेरो अञ्ञेसु दिवसेसु इमं मग्गं न पटिपज्जति, अज्ज पन मय्हं सङ्गहत्थाय पटिपन्नो भविस्सति। अहो वत मे भरिया ममत्थाय आहरणकं आहारं थेरस्स पत्ते पतिट्ठपेय्या’’ति।
Taṃdivasañca sāriputtatthero nirodhasamāpattito vuṭṭhāya ‘‘kassa ajja mayā saṅgahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti āvajjento imassa puṇṇassa upanissayaṃ disvā bhikkhācāravelāya pattacīvaramādāya puṇṇassa kasanaṭṭhānaṃ gacchanto avidūre attānaṃ dassesi. Puṇṇo theraṃ disvā kasiṃ ṭhapetvā therassa santikaṃ gantvā pañcapatiṭṭhitena vandi. Thero taṃ oloketvā udakasabhāgaṃ pucchi. Tassa etadahosi – ‘‘ayyo mukhaṃ dhovitukāmo bhavissatī’’ti. Tato vegena gantvā dantakaṭṭhaṃ āharitvā kappiyaṃ katvā therassa adāsi. There dantakaṭṭhaṃ khādante pattena saddhiṃ dhammakaraṇaṃ nīharitvā udakassa pūretvā āhari. Thero mukhaṃ dhovitvā bhikkhācāramaggaṃ paṭipajji. Puṇṇo cintesi – ‘‘thero aññesu divasesu imaṃ maggaṃ na paṭipajjati, ajja pana mayhaṃ saṅgahatthāya paṭipanno bhavissati. Aho vata me bhariyā mamatthāya āharaṇakaṃ āhāraṃ therassa patte patiṭṭhapeyyā’’ti.
अथस्स भरिया ‘‘अज्ज नक्खत्तदिवसो’’ति पातोव अत्तनो लभनकनियामेन खादनीयभोजनीयं संविधाय गहेत्वा सामिकस्स कसनट्ठानं आगच्छन्ती अन्तरामग्गे थेरं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अञ्ञेसु दिवसेसु मय्हं थेरं दिस्वा देय्यधम्मो न होति, देय्यधम्मे सन्तेपि मम अय्यं न पस्सामि, अज्ज पन द्विन्नम्पि सम्मुखीभावो जातो। मम सामिकस्स पुन सम्पादेत्वा आहरिस्सामि, इमं ताव आहारं थेरस्स दस्सामी’’ति तीहि चेतनाहि सम्पयुत्तं कत्वा तं भोजनं सारिपुत्तत्थेरस्स पत्ते पतिट्ठपेत्वा ‘‘एवंविधा दुग्गतजीविता मुच्चामी’’ति आह। थेरोपि ‘‘तव अज्झासयो पूरतू’’ति तस्सानुमोदनं कत्वा ततो निवत्तित्वा विहारं अगमासि।
Athassa bhariyā ‘‘ajja nakkhattadivaso’’ti pātova attano labhanakaniyāmena khādanīyabhojanīyaṃ saṃvidhāya gahetvā sāmikassa kasanaṭṭhānaṃ āgacchantī antarāmagge theraṃ disvā cintesi – ‘‘aññesu divasesu mayhaṃ theraṃ disvā deyyadhammo na hoti, deyyadhamme santepi mama ayyaṃ na passāmi, ajja pana dvinnampi sammukhībhāvo jāto. Mama sāmikassa puna sampādetvā āharissāmi, imaṃ tāva āhāraṃ therassa dassāmī’’ti tīhi cetanāhi sampayuttaṃ katvā taṃ bhojanaṃ sāriputtattherassa patte patiṭṭhapetvā ‘‘evaṃvidhā duggatajīvitā muccāmī’’ti āha. Theropi ‘‘tava ajjhāsayo pūratū’’ti tassānumodanaṃ katvā tato nivattitvā vihāraṃ agamāsi.
सापि पुन अत्तनो गेहं गन्त्वा सामिकस्स आहारं सम्पादेत्वा आदाय कसनट्ठानं गन्त्वा सामिकस्स कुज्झनभावतो भीता ‘‘सामि, अज्ज एकदिवसं तव मनं सन्धारेही’’ति आह। किं कारणाति? अहं अज्ज ताव आहारं आहरन्ती अन्तरामग्गे थेरं दिस्वा तव भागभत्तं थेरस्स पत्ते पतिट्ठपेत्वा पुन गेहं गन्त्वा आहारं पचित्वा आदाय आगताम्हीति। मनापं ते, भद्दे, कतं, मयापि पातोव थेरस्स दन्तकट्ठञ्च मुखोदकञ्च दिन्नं। अज्ज अम्हाकं सुप्पभातं, सब्बम्पि थेरस्स अम्हाकं सन्तकमेव जातन्ति द्विन्नम्पि जनानं एकसदिसमेव चित्तं अहोसि। अथ पुण्णो आहारकिच्चं कत्वा भरियाय ऊरुम्हि सीसं कत्वा मुहुत्तं निपज्जि। अथस्स निद्दा ओक्कमि। सो थोकं निद्दायित्वा पबुद्धो कसितट्ठानं ओलोकेसि, ओलोकितोलोकितट्ठानं महाकोसातकिपुप्फेहि सम्परिकिण्णं विय अहोसि। सो भरियं आह – ‘‘भद्दे, किन्नामेतं अज्ज इदं कसितट्ठानं सुवण्णवण्णं हुत्वा खायती’’ति। अय्य , अज्ज ते सकलदिवसं किलन्तताय अक्खीनि मञ्ञे भमन्तीति। भद्दे, मय्हं अस्सद्दहन्ती सयं ओलोकेहीति। तस्मिं काले सा ओलोकेत्वा सभावं अय्य, कथेसि, एवमेतं भविस्सतीति।
Sāpi puna attano gehaṃ gantvā sāmikassa āhāraṃ sampādetvā ādāya kasanaṭṭhānaṃ gantvā sāmikassa kujjhanabhāvato bhītā ‘‘sāmi, ajja ekadivasaṃ tava manaṃ sandhārehī’’ti āha. Kiṃ kāraṇāti? Ahaṃ ajja tāva āhāraṃ āharantī antarāmagge theraṃ disvā tava bhāgabhattaṃ therassa patte patiṭṭhapetvā puna gehaṃ gantvā āhāraṃ pacitvā ādāya āgatāmhīti. Manāpaṃ te, bhadde, kataṃ, mayāpi pātova therassa dantakaṭṭhañca mukhodakañca dinnaṃ. Ajja amhākaṃ suppabhātaṃ, sabbampi therassa amhākaṃ santakameva jātanti dvinnampi janānaṃ ekasadisameva cittaṃ ahosi. Atha puṇṇo āhārakiccaṃ katvā bhariyāya ūrumhi sīsaṃ katvā muhuttaṃ nipajji. Athassa niddā okkami. So thokaṃ niddāyitvā pabuddho kasitaṭṭhānaṃ olokesi, olokitolokitaṭṭhānaṃ mahākosātakipupphehi samparikiṇṇaṃ viya ahosi. So bhariyaṃ āha – ‘‘bhadde, kinnāmetaṃ ajja idaṃ kasitaṭṭhānaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ hutvā khāyatī’’ti. Ayya , ajja te sakaladivasaṃ kilantatāya akkhīni maññe bhamantīti. Bhadde, mayhaṃ assaddahantī sayaṃ olokehīti. Tasmiṃ kāle sā oloketvā sabhāvaṃ ayya, kathesi, evametaṃ bhavissatīti.
पुण्णो उट्ठाय एकं कट्ठिं गहेत्वा नङ्गलसीसे पहरि, गुळपिण्डो विय नङ्गलसीसे अल्लीयित्वा अट्ठासि। सो भरियं पक्कोसित्वा आह – ‘‘भद्दे, अञ्ञेसं वपितबीजं नाम तीहि वा चतूहि वा मासेहि फलं देति, अम्हाकं पन अय्यस्स सारिपुत्तत्थेरस्स अन्तरे रोपितेन सद्धाबीजेन अज्जेव अवस्सं फलं दिन्नं। इमस्मिं करीसमत्ते पदेसे आमलकमत्तोपि पंसुपिण्डो असुवण्णो नाम नत्थी’’ति। इदानि किं करिस्साम, अय्याति? ‘‘भद्दे, इमं एत्तकं सुवण्णं थेनेत्वा खादितुं नाम न सक्का’’ति भरियं तस्मिं ठाने ठपेत्वा भत्तस्स पूरेत्वा आभतं पातिं सुवण्णस्स पूरेत्वा गन्त्वा रञ्ञो आरोचापेसि – ‘‘एको मनुस्सो सुवण्णपातिं गहेत्वा ठितो’’ति। राजा तं पक्कोसापेत्वा ‘‘कहं ते, तात, लद्ध’’न्ति पुच्छि। ‘‘देव, मय्हं एकं कसितट्ठानं सब्बं सुवण्णमेव जातं, पहिणित्वा आहरापेथा’’ति आह। त्वं किन्नामोसीति? पुण्णो नाम अहं, देवाति। गच्छथ, भणे, सकटानि योजेत्वा पुण्णस्स कसितट्ठानतो सुवण्णमाहरथाति।
Puṇṇo uṭṭhāya ekaṃ kaṭṭhiṃ gahetvā naṅgalasīse pahari, guḷapiṇḍo viya naṅgalasīse allīyitvā aṭṭhāsi. So bhariyaṃ pakkositvā āha – ‘‘bhadde, aññesaṃ vapitabījaṃ nāma tīhi vā catūhi vā māsehi phalaṃ deti, amhākaṃ pana ayyassa sāriputtattherassa antare ropitena saddhābījena ajjeva avassaṃ phalaṃ dinnaṃ. Imasmiṃ karīsamatte padese āmalakamattopi paṃsupiṇḍo asuvaṇṇo nāma natthī’’ti. Idāni kiṃ karissāma, ayyāti? ‘‘Bhadde, imaṃ ettakaṃ suvaṇṇaṃ thenetvā khādituṃ nāma na sakkā’’ti bhariyaṃ tasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā bhattassa pūretvā ābhataṃ pātiṃ suvaṇṇassa pūretvā gantvā rañño ārocāpesi – ‘‘eko manusso suvaṇṇapātiṃ gahetvā ṭhito’’ti. Rājā taṃ pakkosāpetvā ‘‘kahaṃ te, tāta, laddha’’nti pucchi. ‘‘Deva, mayhaṃ ekaṃ kasitaṭṭhānaṃ sabbaṃ suvaṇṇameva jātaṃ, pahiṇitvā āharāpethā’’ti āha. Tvaṃ kinnāmosīti? Puṇṇo nāma ahaṃ, devāti. Gacchatha, bhaṇe, sakaṭāni yojetvā puṇṇassa kasitaṭṭhānato suvaṇṇamāharathāti.
सकटेहि सद्धिं गतराजपुरिसा ‘‘रञ्ञो पुञ्ञ’’न्ति वत्वा सुवण्णपिण्डे गण्हन्ति, गहितगहितम्पि कसितलेड्डुयेव होति। ते गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसुं। तेन हि भणे गन्त्वा ‘‘पुण्णस्स पुञ्ञ’’न्ति वत्वा गण्हथाति। गहितगहितं सुवण्णमेव होति। ते सब्बम्पि तं सुवण्णं आहरित्वा राजङ्गणे रासिं अकंसु। रासि उब्बेधेन तालप्पमाणो अहोसि। राजा वाणिजे पक्कोसापेत्वा ‘‘कस्स गेहे एत्तकं सुवण्णं अत्थी’’ति पुच्छि। नत्थि, देव, कस्सचीति। एत्तकस्स पन धनस्स सामिनो किं कातुं वट्टतीति? धनसेट्ठिं नाम नं कातुं वट्टति, देवाति? तेन हि पुण्णं इमस्मिं नगरे धनसेट्ठिं नाम करोथाति सब्बं तं सुवण्णं तस्सेव दत्वा तंदिवसंयेवस्स सेट्ठिट्ठानं अदासि। सो सेट्ठि मङ्गलं करोन्तो सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदासि। सत्तमे दिवसे दसबलस्स भत्तानुमोदनाय पुण्णसेट्ठिपि भरियापि धीतापि सब्बे सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु।
Sakaṭehi saddhiṃ gatarājapurisā ‘‘rañño puñña’’nti vatvā suvaṇṇapiṇḍe gaṇhanti, gahitagahitampi kasitaleḍḍuyeva hoti. Te gantvā rañño ārocesuṃ. Tena hi bhaṇe gantvā ‘‘puṇṇassa puñña’’nti vatvā gaṇhathāti. Gahitagahitaṃ suvaṇṇameva hoti. Te sabbampi taṃ suvaṇṇaṃ āharitvā rājaṅgaṇe rāsiṃ akaṃsu. Rāsi ubbedhena tālappamāṇo ahosi. Rājā vāṇije pakkosāpetvā ‘‘kassa gehe ettakaṃ suvaṇṇaṃ atthī’’ti pucchi. Natthi, deva, kassacīti. Ettakassa pana dhanassa sāmino kiṃ kātuṃ vaṭṭatīti? Dhanaseṭṭhiṃ nāma naṃ kātuṃ vaṭṭati, devāti? Tena hi puṇṇaṃ imasmiṃ nagare dhanaseṭṭhiṃ nāma karothāti sabbaṃ taṃ suvaṇṇaṃ tasseva datvā taṃdivasaṃyevassa seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi. So seṭṭhi maṅgalaṃ karonto sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adāsi. Sattame divase dasabalassa bhattānumodanāya puṇṇaseṭṭhipi bhariyāpi dhītāpi sabbe sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu.
अपरभागे राजगहसेट्ठि ‘‘पुण्णसेट्ठिनो वयप्पत्ता दारिका अत्थी’’ति सुत्वा अत्तनो पुत्तस्स कारणा तस्स गेहं पेसेसि। सो तस्स सासनं सुत्वा ‘‘नाहं धीतरं दस्सामी’’ति पटिसासनं पेसेसि। सुमनसेट्ठिपि पुन पेसेसि – ‘‘त्वं मम गेहं निस्साय वसित्वा इदानि एकप्पहारेनेव इस्सरो हुत्वा मय्हं दारिकं न देसी’’ति। ततो पुण्णसेट्ठि आह – ‘‘इमं ताव तुम्हाकं सेट्ठि सभावमेव कथेसि , पुरिसो नाम सब्बकाले एवंविधोयेवाति न सल्लक्खेतब्बो। अहञ्हि इदानि तादिसे पुरिसे दासे कत्वा गहेतुं सक्कोमि, तुय्हं पन जातिं वा गोत्तं वा न कोपेमि। अपिच खो मम धीता सोतापन्ना अरियसाविका देवसिकं कहापणग्घनकेहि पुप्फेहि पूजं करोति, तमहं तुम्हादिसस्स मिच्छादिट्ठिकस्स गेहं न पेसेस्सामी’’ति। एवं पुण्णसेट्ठिस्स पटिबाहकभावं ञत्वा राजगहसेट्ठि पुन सासनं पेसेसि – ‘‘पोराणकं विस्सासं मा भिन्दतु, अहं मय्हं सुणिसाय देवसिकं द्विन्नं कहापणानं अन्धनकानि पुप्फानि सज्जापेस्सामी’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा धीतरं तस्स घरं पेसेसि।
Aparabhāge rājagahaseṭṭhi ‘‘puṇṇaseṭṭhino vayappattā dārikā atthī’’ti sutvā attano puttassa kāraṇā tassa gehaṃ pesesi. So tassa sāsanaṃ sutvā ‘‘nāhaṃ dhītaraṃ dassāmī’’ti paṭisāsanaṃ pesesi. Sumanaseṭṭhipi puna pesesi – ‘‘tvaṃ mama gehaṃ nissāya vasitvā idāni ekappahāreneva issaro hutvā mayhaṃ dārikaṃ na desī’’ti. Tato puṇṇaseṭṭhi āha – ‘‘imaṃ tāva tumhākaṃ seṭṭhi sabhāvameva kathesi , puriso nāma sabbakāle evaṃvidhoyevāti na sallakkhetabbo. Ahañhi idāni tādise purise dāse katvā gahetuṃ sakkomi, tuyhaṃ pana jātiṃ vā gottaṃ vā na kopemi. Apica kho mama dhītā sotāpannā ariyasāvikā devasikaṃ kahāpaṇagghanakehi pupphehi pūjaṃ karoti, tamahaṃ tumhādisassa micchādiṭṭhikassa gehaṃ na pesessāmī’’ti. Evaṃ puṇṇaseṭṭhissa paṭibāhakabhāvaṃ ñatvā rājagahaseṭṭhi puna sāsanaṃ pesesi – ‘‘porāṇakaṃ vissāsaṃ mā bhindatu, ahaṃ mayhaṃ suṇisāya devasikaṃ dvinnaṃ kahāpaṇānaṃ andhanakāni pupphāni sajjāpessāmī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā dhītaraṃ tassa gharaṃ pesesi.
अथेकदिवसं सा पुण्णसेट्ठिनो धीता उत्तरा अत्तनो सामिकं एवमाह – ‘‘अहं अत्तनो कुलगेहे मासस्स अट्ठ दिवसानि निबद्धं उपोसथकम्मं करोमि, इदानिपि तुम्हेसु सम्पटिच्छन्तेसु उपोसथङ्गानि अधिट्ठहेय्य’’न्ति। सो ‘‘न सक्का’’ति तं न सम्पटिच्छि। सा तं सञ्ञापेतुं असक्कोन्ती तुण्ही अहोसि। पुन अन्तोवस्से ‘‘उपोसथिका भविस्सामी’’ति तदापि ओकासं कारेन्ती नेव अलत्थ। सा अन्तोवस्से अड्ढतियेसु मासेसु अतिक्कन्तेसु अड्ढमासे अवसिट्ठे मातापितूनं सासनं पेसेसि – ‘‘अहं तुम्हेहि चारके पक्खित्ता एत्तके अद्धाने एकदिवसम्पि उपोसथङ्गानि अधिट्ठातुं न लभामि, पञ्चदस मे कहापणसहस्सानि पेसेथा’’ति। ते धीतु सासनं सुत्वा ‘‘किंकारणा’’ति अपुच्छित्वाव पहिणिंसु। उत्तरा ते कहापणे गण्हित्वा तस्मिं नगरे सिरिमा नाम गणिका अत्थि, तं पक्कोसापेत्वा ‘‘अम्म सिरिमे, अहं इमं अड्ढमासं उपोसथङ्गानि अधिट्ठहिस्सामि, त्वं इमानि पञ्चदस कहापणसहस्सानि गहेत्वा इमं अड्ढमासं सेट्ठिपुत्तं परिचराही’’ति। सा ‘‘साधु, अय्ये’’ति सम्पटिच्छि। ततो पट्ठाय सेट्ठिपुत्तो ‘‘अहं सिरिमाय सद्धिं मोदिस्सामी’’ति उत्तराय अड्ढमासं उपोसथकम्मं सम्पटिच्छि।
Athekadivasaṃ sā puṇṇaseṭṭhino dhītā uttarā attano sāmikaṃ evamāha – ‘‘ahaṃ attano kulagehe māsassa aṭṭha divasāni nibaddhaṃ uposathakammaṃ karomi, idānipi tumhesu sampaṭicchantesu uposathaṅgāni adhiṭṭhaheyya’’nti. So ‘‘na sakkā’’ti taṃ na sampaṭicchi. Sā taṃ saññāpetuṃ asakkontī tuṇhī ahosi. Puna antovasse ‘‘uposathikā bhavissāmī’’ti tadāpi okāsaṃ kārentī neva alattha. Sā antovasse aḍḍhatiyesu māsesu atikkantesu aḍḍhamāse avasiṭṭhe mātāpitūnaṃ sāsanaṃ pesesi – ‘‘ahaṃ tumhehi cārake pakkhittā ettake addhāne ekadivasampi uposathaṅgāni adhiṭṭhātuṃ na labhāmi, pañcadasa me kahāpaṇasahassāni pesethā’’ti. Te dhītu sāsanaṃ sutvā ‘‘kiṃkāraṇā’’ti apucchitvāva pahiṇiṃsu. Uttarā te kahāpaṇe gaṇhitvā tasmiṃ nagare sirimā nāma gaṇikā atthi, taṃ pakkosāpetvā ‘‘amma sirime, ahaṃ imaṃ aḍḍhamāsaṃ uposathaṅgāni adhiṭṭhahissāmi, tvaṃ imāni pañcadasa kahāpaṇasahassāni gahetvā imaṃ aḍḍhamāsaṃ seṭṭhiputtaṃ paricarāhī’’ti. Sā ‘‘sādhu, ayye’’ti sampaṭicchi. Tato paṭṭhāya seṭṭhiputto ‘‘ahaṃ sirimāya saddhiṃ modissāmī’’ti uttarāya aḍḍhamāsaṃ uposathakammaṃ sampaṭicchi.
सा तेन सम्पटिच्छितभावं ञत्वा दिवसे दिवसे पातोव दासिगणपरिवुता सत्थु सहत्था खादनीयभोजनीयं संविदहित्वा सत्थरि भत्तकिच्चं कत्वा विहारं गते उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय पासादवरं आरुय्ह अत्तनो सीलानि आवज्जमाना निसीदति। एवं अड्ढमासं वीतिनामेत्वा उपोसथं विस्सज्जनदिवसे पातोव यागुखज्जकादीनि संविदहन्ती विचरति। तस्मिं समये सेट्ठिपुत्तो सिरिमाय सद्धिं उपरिपासादवरगतो जालवातपानं विवरित्वा अन्तरवत्थुं ओलोकेन्तो अट्ठासि। उत्तरा, वातपानच्छिद्देन उद्धं ओलोकेसि। सेट्ठिपुत्तो उत्तरं ओलोकेत्वा ‘‘नेरयिकजातिका वतायं एवंविधं नाम सम्पत्तिं पहाय उक्खलिकमसिमक्खिता हुत्वा निक्कारणा दासीनं अन्तरे विचरती’’ति सितं अकासि। उत्तरा, तस्स पमादभावं ञत्वा ‘‘अयं बालो नाम अत्तनो सम्पत्ति सब्बकालं थावराति सञ्ञी भविस्सती’’ति सयम्पि सितं अकासि। ततो सिरिमा ‘‘अयं चेटिका मयि ठिताय एवं मम सामिकेन सद्धिं सितं करोती’’ति कुपिता वेगेन ओतरि। उत्तरा, तस्सा आगमनाकप्पेनेव ‘‘अयं बाला अड्ढमासमत्तं इमस्मिं गेहे वसित्वा मय्हमेवेतं गेहन्तिसञ्ञी जाता’’ति ञत्वा तङ्खणञ्ञेव मेत्ताझानं समापज्जित्वा अट्ठासि। सिरिमापि दासीनं अन्तरेन आगन्त्वा उळुङ्कं गहेत्वा पूवपचनट्ठाने पक्कुथिततेलस्स पूरेत्वा उत्तराय मत्थके आसिञ्चि, मेत्ताझानस्स विप्फारेन उत्तराय मत्थके आसित्तं पक्कुथिततेलं पदुमपत्ते आसित्तउदकं विय विनिवत्तित्वा गतं।
Sā tena sampaṭicchitabhāvaṃ ñatvā divase divase pātova dāsigaṇaparivutā satthu sahatthā khādanīyabhojanīyaṃ saṃvidahitvā satthari bhattakiccaṃ katvā vihāraṃ gate uposathaṅgāni adhiṭṭhāya pāsādavaraṃ āruyha attano sīlāni āvajjamānā nisīdati. Evaṃ aḍḍhamāsaṃ vītināmetvā uposathaṃ vissajjanadivase pātova yāgukhajjakādīni saṃvidahantī vicarati. Tasmiṃ samaye seṭṭhiputto sirimāya saddhiṃ uparipāsādavaragato jālavātapānaṃ vivaritvā antaravatthuṃ olokento aṭṭhāsi. Uttarā, vātapānacchiddena uddhaṃ olokesi. Seṭṭhiputto uttaraṃ oloketvā ‘‘nerayikajātikā vatāyaṃ evaṃvidhaṃ nāma sampattiṃ pahāya ukkhalikamasimakkhitā hutvā nikkāraṇā dāsīnaṃ antare vicaratī’’ti sitaṃ akāsi. Uttarā, tassa pamādabhāvaṃ ñatvā ‘‘ayaṃ bālo nāma attano sampatti sabbakālaṃ thāvarāti saññī bhavissatī’’ti sayampi sitaṃ akāsi. Tato sirimā ‘‘ayaṃ ceṭikā mayi ṭhitāya evaṃ mama sāmikena saddhiṃ sitaṃ karotī’’ti kupitā vegena otari. Uttarā, tassā āgamanākappeneva ‘‘ayaṃ bālā aḍḍhamāsamattaṃ imasmiṃ gehe vasitvā mayhamevetaṃ gehantisaññī jātā’’ti ñatvā taṅkhaṇaññeva mettājhānaṃ samāpajjitvā aṭṭhāsi. Sirimāpi dāsīnaṃ antarena āgantvā uḷuṅkaṃ gahetvā pūvapacanaṭṭhāne pakkuthitatelassa pūretvā uttarāya matthake āsiñci, mettājhānassa vipphārena uttarāya matthake āsittaṃ pakkuthitatelaṃ padumapatte āsittaudakaṃ viya vinivattitvā gataṃ.
तस्मिं खणे सिरिमाय समीपे ठिता दासियो तं ओलोकेत्वा, ‘‘भो जे, त्वं अम्हाकं अय्याय हत्थतो मूलं गहेत्वा आगता इमस्मिं गेहे वसमाना अम्हाकं अय्याय सदिसा भवितुं वायमसी’’ति सम्मुखट्ठाने तं परिभासिंसु। तस्मिं खणे सिरिमा अत्तनो आगन्तुकभावं अञ्ञासि। सा ततोव गन्त्वा उत्तराय पादेसु पतित्वा, ‘‘अय्ये, अनुपधारेत्वा मे कतं, खमथ मय्ह’’न्ति आह। अम्म सिरिमे, नाहं तव इमस्मिं ठाने खमिस्सामि, अहं सपितिका धीता, दसबले खमन्तेयेव खमिस्सामीति।
Tasmiṃ khaṇe sirimāya samīpe ṭhitā dāsiyo taṃ oloketvā, ‘‘bho je, tvaṃ amhākaṃ ayyāya hatthato mūlaṃ gahetvā āgatā imasmiṃ gehe vasamānā amhākaṃ ayyāya sadisā bhavituṃ vāyamasī’’ti sammukhaṭṭhāne taṃ paribhāsiṃsu. Tasmiṃ khaṇe sirimā attano āgantukabhāvaṃ aññāsi. Sā tatova gantvā uttarāya pādesu patitvā, ‘‘ayye, anupadhāretvā me kataṃ, khamatha mayha’’nti āha. Amma sirime, nāhaṃ tava imasmiṃ ṭhāne khamissāmi, ahaṃ sapitikā dhītā, dasabale khamanteyeva khamissāmīti.
सत्थापि खो भिक्खुसङ्घपरिवारो आगन्त्वा उत्तराय निवेसने पञ्ञत्तासने निसीदि। सिरिमा गन्त्वा सत्थु पादेसु पतित्वा, ‘‘भन्ते, मया अय्याय उत्तराय अन्तरे एको दोसो कतो, तुम्हेसु खमन्तेसु खमिस्सामीति वदति, खमथ मय्हं भगवा’’ति। खमामि ते सिरिमेति। सा तस्मिं काले गन्त्वा उत्तरं खमापेसि। तंदिवसञ्च सिरिमा दसबलस्स भत्तानुमोदनं सुत्वा –
Satthāpi kho bhikkhusaṅghaparivāro āgantvā uttarāya nivesane paññattāsane nisīdi. Sirimā gantvā satthu pādesu patitvā, ‘‘bhante, mayā ayyāya uttarāya antare eko doso kato, tumhesu khamantesu khamissāmīti vadati, khamatha mayhaṃ bhagavā’’ti. Khamāmi te sirimeti. Sā tasmiṃ kāle gantvā uttaraṃ khamāpesi. Taṃdivasañca sirimā dasabalassa bhattānumodanaṃ sutvā –
‘‘अक्कोधेन जिने कोधं, असाधुं साधुना जिने।
‘‘Akkodhena jine kodhaṃ, asādhuṃ sādhunā jine;
जिने कदरियं दानेन, सच्चेनालिकवादिन’’न्ति॥ (ध॰ प॰ २२३) –
Jine kadariyaṃ dānena, saccenālikavādina’’nti. (dha. pa. 223) –
गाथापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठिता दसबलं निमन्तेत्वा पुनदिवसे महादानं अदासि। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अपरभागे पन सत्था जेतवने निसीदित्वा उपासिकायो ठानन्तरेसु ठपेन्तो उत्तरं नन्दमातरं झायीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Gāthāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhitā dasabalaṃ nimantetvā punadivase mahādānaṃ adāsi. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Aparabhāge pana satthā jetavane nisīditvā upāsikāyo ṭhānantaresu ṭhapento uttaraṃ nandamātaraṃ jhāyīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सुप्पवासावत्थु
Suppavāsāvatthu
२६३. छट्ठे पणीतदायिकानन्ति पणीतरसदायिकानं उपासिकानं, सुप्पवासा कोलियधीता, अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं उपासिकं पणीतदायिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे कोलियनगरे खत्तियकुले निब्बत्ति, सुप्पवासातिस्सा नामं अकंसु। सा वयप्पत्ता एकस्स सक्यकुमारस्स गेहं गता, पठमदस्सनेयेव सत्थु धम्मकथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। सा अपरभागे सीवलिं नाम दारकं विजायि। तस्स वत्थु हेट्ठा वित्थारितमेव।
263. Chaṭṭhe paṇītadāyikānanti paṇītarasadāyikānaṃ upāsikānaṃ, suppavāsā koliyadhītā, aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ paṇītadāyikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde koliyanagare khattiyakule nibbatti, suppavāsātissā nāmaṃ akaṃsu. Sā vayappattā ekassa sakyakumārassa gehaṃ gatā, paṭhamadassaneyeva satthu dhammakathaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Sā aparabhāge sīvaliṃ nāma dārakaṃ vijāyi. Tassa vatthu heṭṭhā vitthāritameva.
सा एकस्मिं समये बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स नानग्गरसपणीतभोजनं अदासि। सत्था कतभत्तकिच्चो अनुमोदनं करोन्तो सुप्पवासाय इमं धम्मं देसेसि ‘‘भोजनं सुप्पवासे देन्ती अरियसाविका पटिग्गाहकानं पञ्च ठानानि देति। आयुं देति, वण्णं देति, सुखं देति, बलं देति, पटिभानं देति। आयुं खो पन दत्वा आयुस्स भागिनी होति दिब्बस्स वा मानुसस्स वा…पे॰… पटिभानं दत्वा पटिभानस्स भागिनी होति दिब्बस्स वा मानुसस्स वा’’ति। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अथ अपरभागे सत्था जेतवने निसीदित्वा उपासिकायो ठानन्तरेसु ठपेन्तो सुप्पवासं कोलियधीतरं पणीतदायिकानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā ekasmiṃ samaye buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa nānaggarasapaṇītabhojanaṃ adāsi. Satthā katabhattakicco anumodanaṃ karonto suppavāsāya imaṃ dhammaṃ desesi ‘‘bhojanaṃ suppavāse dentī ariyasāvikā paṭiggāhakānaṃ pañca ṭhānāni deti. Āyuṃ deti, vaṇṇaṃ deti, sukhaṃ deti, balaṃ deti, paṭibhānaṃ deti. Āyuṃ kho pana datvā āyussa bhāginī hoti dibbassa vā mānusassa vā…pe… paṭibhānaṃ datvā paṭibhānassa bhāginī hoti dibbassa vā mānusassa vā’’ti. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Atha aparabhāge satthā jetavane nisīditvā upāsikāyo ṭhānantaresu ṭhapento suppavāsaṃ koliyadhītaraṃ paṇītadāyikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
सुप्पियावत्थु
Suppiyāvatthu
२६४. सत्तमे गिलानुपट्ठाकीनन्ति गिलानुपट्ठाकीनं उपासिकानं, सुप्पिया उपासिका, अग्गाति दस्सेति। अयं किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता अपरभागे सत्थु धम्मदेसनं सुणन्ती सत्थारं एकं उपासिकं गिलानुपट्ठाकीनं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे बाराणसियं कुलगेहे निब्बत्ति, सुप्पियातिस्सा नामं अकंसु। अपरभागे सत्था भिक्खुसङ्घपरिवारो बाराणसिं अगमासि। सा तथागतस्स पठमदस्सनेयेव धम्मं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठासि।
264. Sattame gilānupaṭṭhākīnanti gilānupaṭṭhākīnaṃ upāsikānaṃ, suppiyā upāsikā, aggāti dasseti. Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā aparabhāge satthu dhammadesanaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ gilānupaṭṭhākīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde bārāṇasiyaṃ kulagehe nibbatti, suppiyātissā nāmaṃ akaṃsu. Aparabhāge satthā bhikkhusaṅghaparivāro bārāṇasiṃ agamāsi. Sā tathāgatassa paṭhamadassaneyeva dhammaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
अथेकदिवसं धम्मस्सवनत्थाय विहारं गता। विहारचारिकं चरमाना एकं भिक्खुं गिलानं दिस्वा अभिवादेत्वा पटिसन्थारं कत्वा ‘‘अय्यस्स किं लद्धुं वट्टती’’ति पुच्छि। रसं लद्धुं वट्टति, उपासिकेति। ‘‘होतु, भन्ते, अहं पहिणिस्सामी’’ति थेरं अभिवादेत्वा अन्तोनगरं गन्त्वा पुनदिवसे पवत्तमंसत्थाय दासिं अन्तरापणं पेसेसि। सा सकलनगरे पवत्तमंसं अलभित्वा अलद्धभावं कथेसि। उपासिका चिन्तेसि – ‘‘अहं अय्यस्स रसं पहिणिस्सामीति वत्वा सचे न पेसेस्सामि , अय्यो अञ्ञतोपि अलभन्तो किलमिस्सति, यंकिञ्चि कत्वा पेसेतुं वट्टती’’ति गब्भं पविसित्वा ऊरुमंसं छिन्दित्वा दासिया अदासि ‘‘इदं मंसं गहेत्वा सम्भारेहि योजेत्वा रसं कत्वा विहारं नेत्वा अय्यस्स देहि। सो चे मं पुच्छति, गिलानाति वदेही’’ति। सा तथा अकासि।
Athekadivasaṃ dhammassavanatthāya vihāraṃ gatā. Vihāracārikaṃ caramānā ekaṃ bhikkhuṃ gilānaṃ disvā abhivādetvā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘ayyassa kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti pucchi. Rasaṃ laddhuṃ vaṭṭati, upāsiketi. ‘‘Hotu, bhante, ahaṃ pahiṇissāmī’’ti theraṃ abhivādetvā antonagaraṃ gantvā punadivase pavattamaṃsatthāya dāsiṃ antarāpaṇaṃ pesesi. Sā sakalanagare pavattamaṃsaṃ alabhitvā aladdhabhāvaṃ kathesi. Upāsikā cintesi – ‘‘ahaṃ ayyassa rasaṃ pahiṇissāmīti vatvā sace na pesessāmi , ayyo aññatopi alabhanto kilamissati, yaṃkiñci katvā pesetuṃ vaṭṭatī’’ti gabbhaṃ pavisitvā ūrumaṃsaṃ chinditvā dāsiyā adāsi ‘‘idaṃ maṃsaṃ gahetvā sambhārehi yojetvā rasaṃ katvā vihāraṃ netvā ayyassa dehi. So ce maṃ pucchati, gilānāti vadehī’’ti. Sā tathā akāsi.
सत्था तं कारणं ञत्वा पुनदिवसे भिक्खाचारवेलाय भिक्खुसङ्घपरिवुतो उपासिकाय गेहं अगमासि। सा तथागतस्स आगतभावं सुत्वा सामिकं आमन्तेसि – ‘‘अय्यपुत्त, अहं सत्थु सन्तिकं गन्तुं न सक्कोमि, गच्छ त्वं सत्थारं अन्तोगेहं पवेसेत्वा निसीदापेही’’ति। सो तथा अकासि। सत्था ‘‘कहं सुप्पिया’’ति पुच्छि। गिलाना, भन्तेति। पक्कोसथ, नन्ति। अथ ते गन्त्वा ‘‘सत्था तं पक्कोसती’’ति आहंसु। सा चिन्तेसि – ‘‘सब्बलोकस्स हितानुकम्पको सत्था न इमं कारणं अदिस्वा पक्कोसापेस्सती’’ति सहसा मञ्चम्हा वुट्ठासि। अथस्सा बुद्धानुभावेन तंखणंयेव वणो रुहित्वा सुच्छवि अहोसि सेसट्ठानतो अतिरेकतरं विप्पसन्नवण्णो। तस्मिं खणे उपासिका सितं कत्वा दसबलं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था ‘‘इमिस्सा उपासिकाय किं अफासुक’’न्ति पुच्छि। सा अत्तना कतकारणं सब्बं कथेसि। सत्था कतभत्तकिच्चो विहारं गन्त्वा भिक्खुसङ्घं सन्निपातापेत्वा तं भिक्खुं अनेकपरियायेन विगरहित्वा सिक्खापदं (महाव॰ २८०) पञ्ञपेसि। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अपरभागे सत्था जेतवने निसिन्नो उपासिकायो ठानन्तरेसु ठपेन्तो सुप्पियं उपासिकं गिलानुपट्ठाकीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Satthā taṃ kāraṇaṃ ñatvā punadivase bhikkhācāravelāya bhikkhusaṅghaparivuto upāsikāya gehaṃ agamāsi. Sā tathāgatassa āgatabhāvaṃ sutvā sāmikaṃ āmantesi – ‘‘ayyaputta, ahaṃ satthu santikaṃ gantuṃ na sakkomi, gaccha tvaṃ satthāraṃ antogehaṃ pavesetvā nisīdāpehī’’ti. So tathā akāsi. Satthā ‘‘kahaṃ suppiyā’’ti pucchi. Gilānā, bhanteti. Pakkosatha, nanti. Atha te gantvā ‘‘satthā taṃ pakkosatī’’ti āhaṃsu. Sā cintesi – ‘‘sabbalokassa hitānukampako satthā na imaṃ kāraṇaṃ adisvā pakkosāpessatī’’ti sahasā mañcamhā vuṭṭhāsi. Athassā buddhānubhāvena taṃkhaṇaṃyeva vaṇo ruhitvā succhavi ahosi sesaṭṭhānato atirekataraṃ vippasannavaṇṇo. Tasmiṃ khaṇe upāsikā sitaṃ katvā dasabalaṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā ‘‘imissā upāsikāya kiṃ aphāsuka’’nti pucchi. Sā attanā katakāraṇaṃ sabbaṃ kathesi. Satthā katabhattakicco vihāraṃ gantvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā taṃ bhikkhuṃ anekapariyāyena vigarahitvā sikkhāpadaṃ (mahāva. 280) paññapesi. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Aparabhāge satthā jetavane nisinno upāsikāyo ṭhānantaresu ṭhapento suppiyaṃ upāsikaṃ gilānupaṭṭhākīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
कातियानीवत्थु
Kātiyānīvatthu
२६५. अट्ठमे अवेच्चप्पसन्नानन्ति अधिगतेन अचलप्पसादेन समन्नागतानं उपासिकानं, कातियानी, अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुलगेहे निब्बत्ता सत्थारं एकं उपासिकं अवेच्चप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे कुररघरनगरे निब्बत्ति, कातियानीतिस्सा नामं अकंसु।
265. Aṭṭhame aveccappasannānanti adhigatena acalappasādena samannāgatānaṃ upāsikānaṃ, kātiyānī, aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kulagehe nibbattā satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ aveccappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde kuraragharanagare nibbatti, kātiyānītissā nāmaṃ akaṃsu.
सा अपरभागे वयप्पत्ता कुररघरिकाय, काळिया सहायिका, दळ्हमित्ता अहोसि। यदा पन कुटिकण्णसोणत्थेरो ‘‘दसबलस्स कथितनियामेन मय्हम्पि धम्मं कथेही’’ति मातरा याचितो रत्तिभागे अन्तोनगरे अलङ्कतधम्मासने निसीदित्वा मातरं कायसक्खिं कत्वा धम्मदेसनं आरभि, तदा अयं कातियानी उपासिका काळिया सद्धिं गन्त्वा परिसपरियन्ते धम्मं सुणन्ती अट्ठासि। तस्मिं समये पञ्चमत्तानि चोरसतानि अन्तोनगरे दिवा कतसञ्ञाय कोटितो पट्ठाय उम्मङ्गं खनित्वा इमिस्सा कातियानिया घरं सम्पापुणिंसु। तेसं चोरजेट्ठको तेहि सद्धिं अपविसित्वा ‘‘किं नु खो अयं परिसा सन्निपतिता’’ति वीमंसनत्थाय सोणत्थेरस्स धम्मकथनट्ठानं गन्त्वा परिसपरियन्ते तिट्ठमानो इमिस्सा कातियानिया पिट्ठिपस्से अट्ठासि।
Sā aparabhāge vayappattā kuraragharikāya, kāḷiyā sahāyikā, daḷhamittā ahosi. Yadā pana kuṭikaṇṇasoṇatthero ‘‘dasabalassa kathitaniyāmena mayhampi dhammaṃ kathehī’’ti mātarā yācito rattibhāge antonagare alaṅkatadhammāsane nisīditvā mātaraṃ kāyasakkhiṃ katvā dhammadesanaṃ ārabhi, tadā ayaṃ kātiyānī upāsikā kāḷiyā saddhiṃ gantvā parisapariyante dhammaṃ suṇantī aṭṭhāsi. Tasmiṃ samaye pañcamattāni corasatāni antonagare divā katasaññāya koṭito paṭṭhāya ummaṅgaṃ khanitvā imissā kātiyāniyā gharaṃ sampāpuṇiṃsu. Tesaṃ corajeṭṭhako tehi saddhiṃ apavisitvā ‘‘kiṃ nu kho ayaṃ parisā sannipatitā’’ti vīmaṃsanatthāya soṇattherassa dhammakathanaṭṭhānaṃ gantvā parisapariyante tiṭṭhamāno imissā kātiyāniyā piṭṭhipasse aṭṭhāsi.
तस्मिं समये, कातियानी, दासिं आमन्तेसि – ‘‘गच्छ जे, गेहं पविसित्वा दीपतेलं आहर, मयं दीपे जालेत्वा धम्मं सोस्सामा’’ति। सा घरं गन्त्वा उम्मङ्गे चोरे दिस्वा दीपतेलं अगण्हित्वाव आगन्त्वा अत्तनो अय्याय आरोचेसि – ‘‘अय्ये, गेहे चोरा उम्मङ्गं खनन्ती’’ति। तं सुत्वा चोरजेट्ठको चिन्तेसि – ‘‘सचायं इमिस्सा कथं गण्हित्वा गेहं गमिस्सति , एत्थेव नं असिना द्वेधा छिन्दिस्सामि। सचे पन गहितनिमित्तेनेव धम्मं सुणिस्सति, चोरेहि गहितभण्डकम्पि पुन दापेस्सामी’’ति। कातियानीपि खो दासिया कथं सुत्वा, ‘‘अम्म, मा सद्दं करि, चोरा नाम हरन्ता अत्तना दिट्ठमेव हरिस्सन्ति, अहं पन अज्ज दुल्लभस्सवनं सुणामि, मा धम्मस्स अन्तरायं करोही’’ति आह। चोरजेट्ठको तस्सा वचनं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘इमिना अज्झासयेन ठिताय नाम गेहे भण्डं हरन्तेहि अम्हेहि महापथवी पविसितब्बा भवेय्या’’ति। सो तावदेव गन्त्वा चोरेहि गहितभण्डं छड्डापेत्वा चोरेहि सद्धिं आगन्त्वा धम्मं सुणन्तो परिसपरियन्ते अट्ठासि। कातियानीपि उपासिका थेरस्स देसनापरियोसाने सोतापत्तिफले पतिट्ठासि।
Tasmiṃ samaye, kātiyānī, dāsiṃ āmantesi – ‘‘gaccha je, gehaṃ pavisitvā dīpatelaṃ āhara, mayaṃ dīpe jāletvā dhammaṃ sossāmā’’ti. Sā gharaṃ gantvā ummaṅge core disvā dīpatelaṃ agaṇhitvāva āgantvā attano ayyāya ārocesi – ‘‘ayye, gehe corā ummaṅgaṃ khanantī’’ti. Taṃ sutvā corajeṭṭhako cintesi – ‘‘sacāyaṃ imissā kathaṃ gaṇhitvā gehaṃ gamissati , ettheva naṃ asinā dvedhā chindissāmi. Sace pana gahitanimitteneva dhammaṃ suṇissati, corehi gahitabhaṇḍakampi puna dāpessāmī’’ti. Kātiyānīpi kho dāsiyā kathaṃ sutvā, ‘‘amma, mā saddaṃ kari, corā nāma harantā attanā diṭṭhameva harissanti, ahaṃ pana ajja dullabhassavanaṃ suṇāmi, mā dhammassa antarāyaṃ karohī’’ti āha. Corajeṭṭhako tassā vacanaṃ sutvā cintesi – ‘‘iminā ajjhāsayena ṭhitāya nāma gehe bhaṇḍaṃ harantehi amhehi mahāpathavī pavisitabbā bhaveyyā’’ti. So tāvadeva gantvā corehi gahitabhaṇḍaṃ chaḍḍāpetvā corehi saddhiṃ āgantvā dhammaṃ suṇanto parisapariyante aṭṭhāsi. Kātiyānīpi upāsikā therassa desanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāsi.
अथ अरुणे उग्गते चोरजेट्ठको गन्त्वा उपासिकाय पादेसु पतित्वा, ‘‘अय्ये, सब्बेसंयेव नो खमाही’’ति आह। किं पन तुम्हेहि मय्हं कतन्ति? सो सब्बं अत्तना कतदोसं आरोचेसि। तेन हि, ताता, खमामि तुम्हाकन्ति। अय्ये, अम्हाकं एवं खमितं नाम न होति, तुम्हाकं पन पुत्तत्थेरस्स सन्तिके सब्बेसंयेव नो पब्बज्जं दापेहीति। सा सब्बेपि ते गहेत्वा कुटिकण्णसोणत्थेरस्स सन्तिके पब्बाजेसि। तेपि खो चोरा थेरस्स सन्तिके पब्बजिता सब्बेव अरहत्तं पापुणिंसु। एवमेतं वत्थु समुट्ठितं। अपरभागे सत्था जेतवने विहरन्तो उपासिकायो ठानन्तरेसु ठपेन्तो कातियानिं उपासिकं अवेच्चप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Atha aruṇe uggate corajeṭṭhako gantvā upāsikāya pādesu patitvā, ‘‘ayye, sabbesaṃyeva no khamāhī’’ti āha. Kiṃ pana tumhehi mayhaṃ katanti? So sabbaṃ attanā katadosaṃ ārocesi. Tena hi, tātā, khamāmi tumhākanti. Ayye, amhākaṃ evaṃ khamitaṃ nāma na hoti, tumhākaṃ pana puttattherassa santike sabbesaṃyeva no pabbajjaṃ dāpehīti. Sā sabbepi te gahetvā kuṭikaṇṇasoṇattherassa santike pabbājesi. Tepi kho corā therassa santike pabbajitā sabbeva arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Evametaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ. Aparabhāge satthā jetavane viharanto upāsikāyo ṭhānantaresu ṭhapento kātiyāniṃ upāsikaṃ aveccappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
नकुलमातावत्थु
Nakulamātāvatthu
२६६. नवमे विस्सासिकानन्ति विस्सासकथं कथेन्तीनं उपासिकानं, नकुलमाता गहपतानी, अग्गाति दस्सेति। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं सब्बं हेट्ठा उपासकपाळियं वुत्तमेव। केवलं इध नकुलमातरं धुरं कत्वा वेदितब्बन्ति।
266. Navame vissāsikānanti vissāsakathaṃ kathentīnaṃ upāsikānaṃ, nakulamātā gahapatānī, aggāti dasseti. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ heṭṭhā upāsakapāḷiyaṃ vuttameva. Kevalaṃ idha nakulamātaraṃ dhuraṃ katvā veditabbanti.
काळीकुररघरिकावत्थु
Kāḷīkuraragharikāvatthu
२६७. दसमे अनुस्सवप्पसन्नानन्ति अनुस्सवेनेव उप्पन्नेन पसादेन समन्नागतानं उपासिकानं अन्तरे, काळी उपासिका, कुररघरिका अग्गाति दस्सेति। सा किर पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतियं कुररघरनगरे निब्बत्ता सत्थु धम्मकथं सुणन्ती सत्थारं एकं उपासिकं अनुस्सवप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सा कप्पसतसहस्सं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे कुलगेहे निब्बत्ति, काळीतिस्सा नामं अकंसु।
267. Dasame anussavappasannānanti anussaveneva uppannena pasādena samannāgatānaṃ upāsikānaṃ antare, kāḷī upāsikā, kuraragharikā aggāti dasseti. Sā kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatiyaṃ kuraragharanagare nibbattā satthu dhammakathaṃ suṇantī satthāraṃ ekaṃ upāsikaṃ anussavappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. Sā kappasatasahassaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare kulagehe nibbatti, kāḷītissā nāmaṃ akaṃsu.
सा वयप्पत्ता कुररघरनगरे कुलगेहं गता। अथस्सा संवासेन गब्भो पतिट्ठहि। सा परिपुण्णगब्भा ‘‘परेसं गेहे गब्भवुट्ठानं नाम अप्पतिरूप’’न्ति अत्तनो कुलनगरमेव आगन्त्वा रत्तिभागसमनन्तरे अत्तनो पासादस्स उपरि आकासे ठितानं सातागिरहेमवतानं रतनत्तयस्स वण्णं कथेन्तानं कथं सुत्वा अनुस्सविकप्पसादं उप्पादेत्वा सत्थु अदस्सनेनेव सोतापत्तिफले पतिट्ठासि, अपरभागे पनस्सा गब्भवुट्ठानं अहोसीति सब्बं वत्थु हेट्ठा वित्थारितमेव। अपरभागे पन सत्था जेतवने भिक्खुसङ्घमज्झे निसीदित्वा उपासिकायो ठानन्तरेसु ठपेन्तो इमं उपासिकं अनुस्सवप्पसन्नानं अग्गट्ठाने ठपेसीति।
Sā vayappattā kuraragharanagare kulagehaṃ gatā. Athassā saṃvāsena gabbho patiṭṭhahi. Sā paripuṇṇagabbhā ‘‘paresaṃ gehe gabbhavuṭṭhānaṃ nāma appatirūpa’’nti attano kulanagarameva āgantvā rattibhāgasamanantare attano pāsādassa upari ākāse ṭhitānaṃ sātāgirahemavatānaṃ ratanattayassa vaṇṇaṃ kathentānaṃ kathaṃ sutvā anussavikappasādaṃ uppādetvā satthu adassaneneva sotāpattiphale patiṭṭhāsi, aparabhāge panassā gabbhavuṭṭhānaṃ ahosīti sabbaṃ vatthu heṭṭhā vitthāritameva. Aparabhāge pana satthā jetavane bhikkhusaṅghamajjhe nisīditvā upāsikāyo ṭhānantaresu ṭhapento imaṃ upāsikaṃ anussavappasannānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.
दससुत्तपरिमाणाय उपासिकापाळिया वण्णना निट्ठिता।
Dasasuttaparimāṇāya upāsikāpāḷiyā vaṇṇanā niṭṭhitā.
एत्तावता च मनोरथपूरणिया
Ettāvatā ca manorathapūraṇiyā
अङ्गुत्तरनिकाय-अट्ठकथाय
Aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya
सब्बापि एतदग्गपाळिवण्णना निट्ठिता।
Sabbāpi etadaggapāḷivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १४. एतदग्गवग्गो • 14. Etadaggavaggo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १४. एतदग्गवग्गो • 14. Etadaggavaggo
