Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā)

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) १. पठमएतदग्गवग्गो

    (14) 1. Paṭhamaetadaggavaggo

    एतदग्गपदवण्णना

    Etadaggapadavaṇṇanā

    १८८. एतदग्गेसु पठमवग्गस्स पठमे आदिम्हि दिस्सतीति एत्थ अग्गसद्दोति आनेत्वा योजेतब्बं। अज्‍जतग्गेति अज्‍जदिवसं आदिं कत्वाति अत्थो। अङ्गुलग्गेनाति अङ्गुलिकोटिया। अम्बिलग्गन्ति अम्बिलकोट्ठासो। कोटिभूताति परमकोटिभूता तस्मिं ठाने तादिसानं अञ्‍ञेसं अभावतो। ततो एव सेट्ठभूतातिपि अग्गा। एतदग्गसन्‍निक्खेपोति एतदग्गे ठपनं अट्ठुप्पत्तिआदीहि चतूहिपि कारणेहि। महापञ्‍ञताय थेरेन एतदग्गट्ठानस्स लद्धभावं वित्थारतो दस्सेतुं – ‘‘कथ’’न्तिआदिमाह। द्वे पदन्तरानीति कण्डम्बमूले युगन्धरपब्बतेति द्वीसु ठानेसु द्वे पदानि दस्सेत्वा। मुण्डपीठकन्ति यं सत्तङ्गं पञ्‍चङ्गं वा न होति, केवलं मुण्डकपीठं, तं सन्धायेतं वुत्तं। अवत्थरित्वा निसीदीति बुद्धानुभावेन अज्झोत्थरित्वा निसीदि। तेनाह – ‘‘एवं निसीदन्तो’’तिआदि। कायसक्खिं कत्वाति नामकायेन देसनाय सम्पटिच्छनवसेन सक्खिभूतं कत्वा। कुसला धम्मा अकुसला धम्मा अब्याकता धम्माति इति-सद्दो आद्यत्थो, तेन सब्बं अभिधम्मदेसनं सङ्गण्हाति।

    188. Etadaggesu paṭhamavaggassa paṭhame ādimhi dissatīti ettha aggasaddoti ānetvā yojetabbaṃ. Ajjataggeti ajjadivasaṃ ādiṃ katvāti attho. Aṅgulaggenāti aṅgulikoṭiyā. Ambilagganti ambilakoṭṭhāso. Koṭibhūtāti paramakoṭibhūtā tasmiṃ ṭhāne tādisānaṃ aññesaṃ abhāvato. Tato eva seṭṭhabhūtātipi aggā. Etadaggasannikkhepoti etadagge ṭhapanaṃ aṭṭhuppattiādīhi catūhipi kāraṇehi. Mahāpaññatāya therena etadaggaṭṭhānassa laddhabhāvaṃ vitthārato dassetuṃ – ‘‘katha’’ntiādimāha. Dve padantarānīti kaṇḍambamūle yugandharapabbateti dvīsu ṭhānesu dve padāni dassetvā. Muṇḍapīṭhakanti yaṃ sattaṅgaṃ pañcaṅgaṃ vā na hoti, kevalaṃ muṇḍakapīṭhaṃ, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Avattharitvā nisīdīti buddhānubhāvena ajjhottharitvā nisīdi. Tenāha – ‘‘evaṃ nisīdanto’’tiādi. Kāyasakkhiṃ katvāti nāmakāyena desanāya sampaṭicchanavasena sakkhibhūtaṃ katvā. Kusalā dhammā akusalā dhammā abyākatā dhammāti iti-saddo ādyattho, tena sabbaṃ abhidhammadesanaṃ saṅgaṇhāti.

    पाटिहारियट्ठानेति यमकपाटिहारियस्स कतट्ठाने। पस्सथाति तेसं बहुभावं सन्धाय वुत्तं। अस्साति मनुस्ससमूहस्स एकभावं। आकप्पन्ति आकारं। महाजनोति सदेवके लोके सब्बो महाजनो। यथा निरयदस्सनं संवेगजननत्थं, एवं देवलोकदस्सनम्पि संवेगजननत्थमेव ‘‘अनुपुब्बिकथायं सग्गकथा विय एवं सब्बसम्पत्तिसमुपेतोपि सग्गो अनिच्‍चो अद्धुवो चवनधम्मो’’ति। सज्‍जेत्वाति समपण्णासाय मुच्छनाहि यथा कामेन निवादेतुं सक्‍का, एवं सज्‍जेत्वा।

    Pāṭihāriyaṭṭhāneti yamakapāṭihāriyassa kataṭṭhāne. Passathāti tesaṃ bahubhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Assāti manussasamūhassa ekabhāvaṃ. Ākappanti ākāraṃ. Mahājanoti sadevake loke sabbo mahājano. Yathā nirayadassanaṃ saṃvegajananatthaṃ, evaṃ devalokadassanampi saṃvegajananatthameva ‘‘anupubbikathāyaṃ saggakathā viya evaṃ sabbasampattisamupetopi saggo anicco addhuvo cavanadhammo’’ti. Sajjetvāti samapaṇṇāsāya mucchanāhi yathā kāmena nivādetuṃ sakkā, evaṃ sajjetvā.

    पुथुज्‍जनपञ्‍चकं पञ्हन्ति पुथुज्‍जनपञ्हं आदिं कत्वा पवत्तितं खीणासवपञ्हपरियन्तं पञ्हपञ्‍चकं। पठमं…पे॰… पुच्छीति पुथुज्‍जनविसये पञ्हं पुच्छि। पटिसम्भिदा यथाभिनीहारं यथासकं विपस्सनाभिनीहारेन पठमभूमियादयो विय पवत्तितविसयाति वुत्तं – ‘‘ते अत्तनो अत्तनो पटिसम्भिदाविसये ठत्वा कथयिंसू’’ति। बुद्धविसये पञ्हं पुच्छीति –

    Puthujjanapañcakaṃ pañhanti puthujjanapañhaṃ ādiṃ katvā pavattitaṃ khīṇāsavapañhapariyantaṃ pañhapañcakaṃ. Paṭhamaṃ…pe… pucchīti puthujjanavisaye pañhaṃ pucchi. Paṭisambhidā yathābhinīhāraṃ yathāsakaṃ vipassanābhinīhārena paṭhamabhūmiyādayo viya pavattitavisayāti vuttaṃ – ‘‘te attano attano paṭisambhidāvisaye ṭhatvā kathayiṃsū’’ti. Buddhavisaye pañhaṃ pucchīti –

    ‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेखा पुथू इध।

    ‘‘Ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekhā puthū idha;

    तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४४) –

    Tesaṃ me nipako iriyaṃ, puṭṭho pabrūhi mārisā’’ti. (su. ni. 1044) –

    इदं पञ्हं पुच्छि। तत्थ सङ्खातधम्माति सङ्खाता ञाता चतुसच्‍चधम्मा, ये च सङ्खातधम्मा चतूहि मग्गेहि पटिविद्धचतुसच्‍चधम्माति अत्थो। इमिना असेक्खा कथिता। पुथु-सद्दो उभयत्थपि योजेतब्बो ‘‘ये पुथू सङ्खातधम्मा, ये च पुथू सेखा’’ति। तेसन्ति तेसं द्विन्‍नं सेक्खासेक्खपुग्गलानं मे पुट्ठोति योजेतब्बं, मया पुट्ठोति अत्थो। इरियन्ति सेक्खासेक्खभूमिया आगमनप्पटिपदं। इरियति गच्छति सेक्खभूमिं असेक्खभूमिञ्‍च एतायाति इरिया, तं तेसं इरियं आगमनप्पटिपदं मया पुट्ठो पब्रूहि कथेहीति अत्थो। एवं भगवा बुद्धविसये पञ्हं पुच्छित्वा ‘‘इमस्स नु खो, सारिपुत्त, संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति आह। थेरो पञ्हं ओलोकेत्वा ‘‘सत्था मं सेक्खासेक्खानं भिक्खूनं आगमनप्पटिपदं पुच्छती’’ति पञ्हे निक्‍कङ्खो हुत्वा ‘‘आगमनप्पटिपदा नाम खन्धादिवसेन बहूहिपि मुखेहि सक्‍का कथेतुं, कतराकारेन नु खो कथेन्तो सत्थु अज्झासयं गण्हितुं सक्खिस्सामी’’ति अज्झासये कङ्खि, तं सन्धायेतं वुत्तं – ‘‘धम्मसेनापति…पे॰… न सक्‍कोती’’ति। पुच्छितपञ्हं विस्सज्‍जेतुं पटिभाने असति दिसाविलोकनं सत्तानं सभावोति दस्सेन्तो, ‘‘पुरत्थिम…पे॰.. नासक्खी’’ति आह। तत्थ पञ्हुप्पत्तिट्ठानन्ति पञ्हुप्पत्तिकारणं।

    Idaṃ pañhaṃ pucchi. Tattha saṅkhātadhammāti saṅkhātā ñātā catusaccadhammā, ye ca saṅkhātadhammā catūhi maggehi paṭividdhacatusaccadhammāti attho. Iminā asekkhā kathitā. Puthu-saddo ubhayatthapi yojetabbo ‘‘ye puthū saṅkhātadhammā, ye ca puthū sekhā’’ti. Tesanti tesaṃ dvinnaṃ sekkhāsekkhapuggalānaṃ me puṭṭhoti yojetabbaṃ, mayā puṭṭhoti attho. Iriyanti sekkhāsekkhabhūmiyā āgamanappaṭipadaṃ. Iriyati gacchati sekkhabhūmiṃ asekkhabhūmiñca etāyāti iriyā, taṃ tesaṃ iriyaṃ āgamanappaṭipadaṃ mayā puṭṭho pabrūhi kathehīti attho. Evaṃ bhagavā buddhavisaye pañhaṃ pucchitvā ‘‘imassa nu kho, sāriputta, saṃkhittena bhāsitassa kathaṃ vitthārena attho daṭṭhabbo’’ti āha. Thero pañhaṃ oloketvā ‘‘satthā maṃ sekkhāsekkhānaṃ bhikkhūnaṃ āgamanappaṭipadaṃ pucchatī’’ti pañhe nikkaṅkho hutvā ‘‘āgamanappaṭipadā nāma khandhādivasena bahūhipi mukhehi sakkā kathetuṃ, katarākārena nu kho kathento satthu ajjhāsayaṃ gaṇhituṃ sakkhissāmī’’ti ajjhāsaye kaṅkhi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘dhammasenāpati…pe… na sakkotī’’ti. Pucchitapañhaṃ vissajjetuṃ paṭibhāne asati disāvilokanaṃ sattānaṃ sabhāvoti dassento, ‘‘puratthima…pe... nāsakkhī’’ti āha. Tattha pañhuppattiṭṭhānanti pañhuppattikāraṇaṃ.

    थेरस्स किलमनभावं जानित्वाति ‘‘सारिपुत्तो पञ्हे निक्‍कङ्खो, अज्झासये मे कङ्खमानो किलमती’’ति थेरस्स किलमनभावं ञत्वा। चतुमहाभूतिककायपरिग्गहन्ति एतेन खन्धमुखेन नामरूपपरिग्गहो वुत्तो। ‘‘भूतमिदन्ति, सारिपुत्त, समनुपस्ससी’’ति हि वदन्तेन भगवता खन्धवसेन नामरूपपरिग्गहो दस्सितो। एवं किरस्स भगवतो अहोसि ‘‘सारिपुत्तो मया नये अदिन्‍ने कथेतुं न सक्खिस्सति, दिन्‍ने पन नये ममज्झासयं गहेत्वा खन्धवसेन कथेस्सती’’ति। थेरस्स सह नयदानेन सो पञ्हो नयसतेन नयसहस्सेन उपट्ठासि। तेनाह – ‘‘अञ्‍ञातं भगवा, अञ्‍ञातं सुगता’’ति।

    Therassakilamanabhāvaṃ jānitvāti ‘‘sāriputto pañhe nikkaṅkho, ajjhāsaye me kaṅkhamāno kilamatī’’ti therassa kilamanabhāvaṃ ñatvā. Catumahābhūtikakāyapariggahanti etena khandhamukhena nāmarūpapariggaho vutto. ‘‘Bhūtamidanti, sāriputta, samanupassasī’’ti hi vadantena bhagavatā khandhavasena nāmarūpapariggaho dassito. Evaṃ kirassa bhagavato ahosi ‘‘sāriputto mayā naye adinne kathetuṃ na sakkhissati, dinne pana naye mamajjhāsayaṃ gahetvā khandhavasena kathessatī’’ti. Therassa saha nayadānena so pañho nayasatena nayasahassena upaṭṭhāsi. Tenāha – ‘‘aññātaṃ bhagavā, aññātaṃ sugatā’’ti.

    अरूपावचरे पटिसन्धि नाम न होतीति बोधिसम्भारसम्भरणस्स अनोकासभावतो वुत्तं। तेनाह – ‘‘अभब्बट्ठानत्ता’’ति, लद्धब्याकरणानं बोधिसत्तानं उप्पत्तिया अभब्बदेसत्ताति अत्थो । रूपावचरे निब्बत्तीति कम्मवसितासम्भवतो अरूपावचरे अनिब्बत्तित्वा रूपावचरे निब्बत्ति।

    Arūpāvacare paṭisandhi nāma na hotīti bodhisambhārasambharaṇassa anokāsabhāvato vuttaṃ. Tenāha – ‘‘abhabbaṭṭhānattā’’ti, laddhabyākaraṇānaṃ bodhisattānaṃ uppattiyā abhabbadesattāti attho . Rūpāvacare nibbattīti kammavasitāsambhavato arūpāvacare anibbattitvā rūpāvacare nibbatti.

    परोसहस्सन्तिआदिना परोसहस्सजातकं दस्सेति। तत्थ परोसहस्सम्पीति अतिरेकसहस्सम्पि। समागतानन्ति सन्‍निपतितानं भासितस्स अत्थं जानितुं असक्‍कोन्तानं बालानं। कन्देय्युं ते वस्ससतं अपञ्‍ञाति ते एवं समागता अपञ्‍ञा इमे बालत्ता ससा विय वस्ससतम्पि वस्ससहस्सम्पि रोदेय्युं परिदेवेय्युं। रोदमानापि पन अत्थं वा कारणं वा नेव जानेय्युन्ति दीपेति। एकोव सेय्यो पुरिसो सपञ्‍ञोति एवरूपानं बालानं परोसहस्सतोपि एको पण्डितपुरिसोव सेय्यो वरतरोति अत्थो। कीदिसो सपञ्‍ञोति आह – ‘‘यो भासितस्स विजानाति अत्थ’’न्ति, अयं जेट्ठन्तेवासिको विय यो भासितस्स अत्थं जानाति, सो तादिसो सपञ्‍ञो वरतरोति अत्थो। दुतिये परोसतजातके झायेय्युन्ति याथावतो अत्थं जानितुं समाहिता हुत्वा चिन्तेय्युं। सेसमेत्थ वुत्तनयमेव।

    Parosahassantiādinā parosahassajātakaṃ dasseti. Tattha parosahassampīti atirekasahassampi. Samāgatānanti sannipatitānaṃ bhāsitassa atthaṃ jānituṃ asakkontānaṃ bālānaṃ. Kandeyyuṃ te vassasataṃ apaññāti te evaṃ samāgatā apaññā ime bālattā sasā viya vassasatampi vassasahassampi rodeyyuṃ parideveyyuṃ. Rodamānāpi pana atthaṃ vā kāraṇaṃ vā neva jāneyyunti dīpeti. Ekova seyyo puriso sapaññoti evarūpānaṃ bālānaṃ parosahassatopi eko paṇḍitapurisova seyyo varataroti attho. Kīdiso sapaññoti āha – ‘‘yo bhāsitassa vijānāti attha’’nti, ayaṃ jeṭṭhantevāsiko viya yo bhāsitassa atthaṃ jānāti, so tādiso sapañño varataroti attho. Dutiye parosatajātake jhāyeyyunti yāthāvato atthaṃ jānituṃ samāhitā hutvā cinteyyuṃ. Sesamettha vuttanayameva.

    ततियजातके ये सञ्‍ञिनोति ठपेत्वा नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनलाभिनो अवसेसचित्तकसत्ते दस्सेति। तेपि दुग्गताति तस्सा नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसमापत्तिया अलाभतो तेपि दुग्गता दुक्खं उपगता सञ्‍ञीभवे। ‘‘सञ्‍ञा रोगो सञ्‍ञा गण्डो सञ्‍ञा सल्‍ल’’न्ति (म॰ नि॰ ३.२४) हि ते सञ्‍ञाय आदीनवदस्सिनो। येपि असञ्‍ञिनोति असञ्‍ञीभवे निब्बत्ते अचित्तकसत्ते दस्सेति। तेपि इमिस्सायेव समापत्तिया अलाभतो दुग्गतायेव। झानसुखं अनङ्गणं निद्दोसं यथावुत्तदोसाभावतो। बलवचित्तेकग्गतासभावेनपि तं अनङ्गणं नाम जातं। नेवसञ्‍ञी नासञ्‍ञीति आहाति अतीते किर बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो अरञ्‍ञायतने कालं करोन्तो अन्तेवासिकेहि पुट्ठो ‘‘नेवसञ्‍ञी नासञ्‍ञी’’ति आह। पुरिमजातके वुत्तनयेनेव तापसा जेट्ठन्तेवासिकस्स कथं न गण्हिंसु। बोधिसत्तो आभस्सरतो आगन्त्वा आकासे ठत्वा इमं गाथमाह। तेन वुत्तं – ‘‘सेसं वुत्तनयेनेव वेदितब्ब’’न्ति।

    Tatiyajātake ye saññinoti ṭhapetvā nevasaññānāsaññāyatanalābhino avasesacittakasatte dasseti. Tepi duggatāti tassā nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā alābhato tepi duggatā dukkhaṃ upagatā saññībhave. ‘‘Saññā rogo saññā gaṇḍo saññā salla’’nti (ma. ni. 3.24) hi te saññāya ādīnavadassino. Yepi asaññinoti asaññībhave nibbatte acittakasatte dasseti. Tepi imissāyeva samāpattiyā alābhato duggatāyeva. Jhānasukhaṃ anaṅgaṇaṃ niddosaṃ yathāvuttadosābhāvato. Balavacittekaggatāsabhāvenapi taṃ anaṅgaṇaṃ nāma jātaṃ. Nevasaññī nāsaññīti āhāti atīte kira bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto araññāyatane kālaṃ karonto antevāsikehi puṭṭho ‘‘nevasaññī nāsaññī’’ti āha. Purimajātake vuttanayeneva tāpasā jeṭṭhantevāsikassa kathaṃ na gaṇhiṃsu. Bodhisatto ābhassarato āgantvā ākāse ṭhatvā imaṃ gāthamāha. Tena vuttaṃ – ‘‘sesaṃ vuttanayeneva veditabba’’nti.

    चतुत्थजातके (जा॰ १.१.१३५) चन्दस्स विय आभा एतस्साति चन्दाभं, ओदातकसिणं। सूरियाभन्ति सूरियस्स विय आभा एतस्साति सूरियाभं, पीतकसिणं। योध पञ्‍ञाय गाधतीति यो पुग्गलो इध सत्तलोके इदं कसिणद्वयं पञ्‍ञाय गाधति, आरम्मणं कत्वा अनुप्पविसति, तत्थ वा पतिट्ठहति। अवितक्‍केन दुतियज्झानेन आभस्सरूपगो होतीति सो पुग्गलो तथा कत्वा पटिलद्धेन दुतियेन झानेन आभस्सरब्रह्मलोकूपगो होति। सेसं पुरिमनयेनेव वेदितब्बन्ति इमिना इमं दस्सेति (जा॰ अट्ठ॰ १.१.१३५ चन्दाभजातकवण्णना) – अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो अरञ्‍ञायतने कालं करोन्तो अन्तेवासिकेहि पुच्छितो ‘‘चन्दाभं सूरियाभ’’न्ति वत्वा आभस्सरे निब्बत्तो। तापसा जेट्ठन्तेवासिकस्स न सद्दहिंसु। बोधिसत्तो आगन्त्वा आकासे ठितो इमं गाथं अभासि।

    Catutthajātake (jā. 1.1.135) candassa viya ābhā etassāti candābhaṃ, odātakasiṇaṃ. Sūriyābhanti sūriyassa viya ābhā etassāti sūriyābhaṃ, pītakasiṇaṃ. Yodha paññāya gādhatīti yo puggalo idha sattaloke idaṃ kasiṇadvayaṃ paññāya gādhati, ārammaṇaṃ katvā anuppavisati, tattha vā patiṭṭhahati. Avitakkena dutiyajjhānena ābhassarūpago hotīti so puggalo tathā katvā paṭiladdhena dutiyena jhānena ābhassarabrahmalokūpago hoti. Sesaṃ purimanayenevaveditabbanti iminā imaṃ dasseti (jā. aṭṭha. 1.1.135 candābhajātakavaṇṇanā) – atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto araññāyatane kālaṃ karonto antevāsikehi pucchito ‘‘candābhaṃ sūriyābha’’nti vatvā ābhassare nibbatto. Tāpasā jeṭṭhantevāsikassa na saddahiṃsu. Bodhisatto āgantvā ākāse ṭhito imaṃ gāthaṃ abhāsi.

    पञ्‍चमजातके आसीसेथेवाति आसाच्छेदं अकत्वा अत्तनो कम्मेसु आसं करेय्येव। न निब्बिन्देय्याति न निब्बेदं उप्पादेय्य, न उक्‍कण्ठेय्याति अत्थो। वोति निपातमत्तं। यथा इच्छिन्ति अहञ्हि सट्ठिहत्था नरका उट्ठानं इच्छिं, सोम्हि तथेव जातो, ततो उट्ठितोयेवाति दीपेति।

    Pañcamajātake āsīsethevāti āsācchedaṃ akatvā attano kammesu āsaṃ kareyyeva. Na nibbindeyyāti na nibbedaṃ uppādeyya, na ukkaṇṭheyyāti attho. Voti nipātamattaṃ. Yathā icchinti ahañhi saṭṭhihatthā narakā uṭṭhānaṃ icchiṃ, somhi tatheva jāto, tato uṭṭhitoyevāti dīpeti.

    अतीते (जा॰ अट्ठ॰ ४.१३.सरभमिगजातकवण्णना) किर बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो सरभमिगयोनियं निब्बत्तित्वा अरञ्‍ञे पटिवसति। राजा मिगवित्तको अहोसि थामसम्पन्‍नो। एकदिवसं गन्त्वा अमच्‍चे आह – ‘‘यस्स पस्सेन मिगो पलायति, तेनेव सो दातब्बो’’ति। अथेकदिवसं सरभमिगो उट्ठाय रञ्‍ञो ठितट्ठानेन पलायि। अथ नं अमच्‍चा उप्पण्डेसुं। राजा चिन्तेसि – ‘‘इमे मं परिहासन्ति, मम पमाणं न जानन्ती’’ति गाळ्हं निवासेत्वा पत्तिकोव खग्गं आदाय ‘‘सरभं गण्हिस्सामी’’ति वेगेन पक्खन्दि। अथ नं दिस्वा तीणि योजनानि अनुबन्धि। सरभो अरञ्‍ञं पाविसि। राजापि पाविसियेव। तत्थ सरभमिगस्स गमनमग्गे सट्ठिहत्थमत्तो महापूतिपातनरकआवाटो अत्थि, सो तिंसहत्थमत्तं उदकेन पुण्णो तिणेहि च पटिच्छन्‍नो। सरभो उदकगन्धं घायित्वाव आवाटभावं ञत्वा थोकं ओसक्‍कित्वा गतो। राजा पन उजुकमेव आगच्छन्तो तस्मिं पति।

    Atīte (jā. aṭṭha. 4.13.sarabhamigajātakavaṇṇanā) kira bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sarabhamigayoniyaṃ nibbattitvā araññe paṭivasati. Rājā migavittako ahosi thāmasampanno. Ekadivasaṃ gantvā amacce āha – ‘‘yassa passena migo palāyati, teneva so dātabbo’’ti. Athekadivasaṃ sarabhamigo uṭṭhāya rañño ṭhitaṭṭhānena palāyi. Atha naṃ amaccā uppaṇḍesuṃ. Rājā cintesi – ‘‘ime maṃ parihāsanti, mama pamāṇaṃ na jānantī’’ti gāḷhaṃ nivāsetvā pattikova khaggaṃ ādāya ‘‘sarabhaṃ gaṇhissāmī’’ti vegena pakkhandi. Atha naṃ disvā tīṇi yojanāni anubandhi. Sarabho araññaṃ pāvisi. Rājāpi pāvisiyeva. Tattha sarabhamigassa gamanamagge saṭṭhihatthamatto mahāpūtipātanarakaāvāṭo atthi, so tiṃsahatthamattaṃ udakena puṇṇo tiṇehi ca paṭicchanno. Sarabho udakagandhaṃ ghāyitvāva āvāṭabhāvaṃ ñatvā thokaṃ osakkitvā gato. Rājā pana ujukameva āgacchanto tasmiṃ pati.

    सरभो तस्स पदसद्दं असुणन्तो निवत्तित्वा तं अपस्सन्तो ‘‘नरकआवाटे पतितो भविस्सती’’ति ञत्वा आगन्त्वा ओलोकेन्तो तं गम्भीरे उदके अप्पतिट्ठे किलमन्तं दिस्वा तेन कतापराधं हदये अकत्वा सञ्‍जातकारुञ्‍ञो ‘‘मा मयि पस्सन्ते वराको नस्सतु, इमम्हा तं दुक्खा मोचेस्सामी’’ति आवाटतीरे ठितो ‘‘मा भायि, महाराज, अहं तं दुक्खा मोचेस्सामी’’ति वत्वा अत्तनो पियपुत्तं उद्धरितुं उस्साहं करोन्तो विय तस्सुद्धरणत्थाय सिलाय योग्गं कत्वा ‘‘विज्झिस्सामी’’ति आगतं राजानं सट्ठिहत्था नरका उद्धरित्वा अस्सासेत्वा पिट्ठिं आरोपेत्वा अरञ्‍ञा नीहरित्वा सेनाय अविदूरे ओतारेत्वा ओवादमस्स दत्वा पञ्‍चसु सीलेसु पतिट्ठापेसि। राजा सेनङ्गपरिवुतो नगरं गन्त्वा ‘‘इतो पट्ठाय सकलरट्ठवासिनो पञ्‍च सीलानि रक्खन्तू’’ति धम्मभेरिं चरापेसि। महासत्तेन पन अत्तनो कतगुणं कस्सचि अकथेत्वा सायं नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा अलङ्कतसयने सयित्वा पच्‍चूसकाले महासत्तस्स गुणं सरित्वा उट्ठाय सयनपिट्ठे पल्‍लङ्केन निसीदित्वा पीतिपुण्णेन हदयेन उदानं उदानेन्तो ‘‘आसीसेथेव पुरिसो’’तिआदिना इमा छ गाथा अभासि।

    Sarabho tassa padasaddaṃ asuṇanto nivattitvā taṃ apassanto ‘‘narakaāvāṭe patito bhavissatī’’ti ñatvā āgantvā olokento taṃ gambhīre udake appatiṭṭhe kilamantaṃ disvā tena katāparādhaṃ hadaye akatvā sañjātakāruñño ‘‘mā mayi passante varāko nassatu, imamhā taṃ dukkhā mocessāmī’’ti āvāṭatīre ṭhito ‘‘mā bhāyi, mahārāja, ahaṃ taṃ dukkhā mocessāmī’’ti vatvā attano piyaputtaṃ uddharituṃ ussāhaṃ karonto viya tassuddharaṇatthāya silāya yoggaṃ katvā ‘‘vijjhissāmī’’ti āgataṃ rājānaṃ saṭṭhihatthā narakā uddharitvā assāsetvā piṭṭhiṃ āropetvā araññā nīharitvā senāya avidūre otāretvā ovādamassa datvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Rājā senaṅgaparivuto nagaraṃ gantvā ‘‘ito paṭṭhāya sakalaraṭṭhavāsino pañca sīlāni rakkhantū’’ti dhammabheriṃ carāpesi. Mahāsattena pana attano kataguṇaṃ kassaci akathetvā sāyaṃ nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā alaṅkatasayane sayitvā paccūsakāle mahāsattassa guṇaṃ saritvā uṭṭhāya sayanapiṭṭhe pallaṅkena nisīditvā pītipuṇṇena hadayena udānaṃ udānento ‘‘āsīsetheva puriso’’tiādinā imā cha gāthā abhāsi.

    तत्थ अहिता हिता चाति दुक्खफस्सा सुखफस्सा च, मरणफस्सा, जीवितफस्सातिपि अत्थो। सत्तानञ्हि मरणफस्सो अहितो, जीवितफस्सो हितो। तेसं अचिन्तितो मरणफस्सो आगच्छतीति दस्सेति । अचिन्तितम्पीति मया ‘‘आवाटे पतिस्सामी’’ति न चिन्तितं, ‘‘सरभं मारेस्सामी’’ति चिन्तितं। इदानि पन मे चिन्तितं नट्ठं, अचिन्तितमेव जातन्ति उदानवसेन वदति। भोगाति यसपरिवारा, एते चिन्तामया न होन्ति। तस्मा ञाणवता वीरियमेव कातब्बन्ति वदति। वीरियवतो हि अचिन्तितम्पि होतियेव।

    Tattha ahitā hitā cāti dukkhaphassā sukhaphassā ca, maraṇaphassā, jīvitaphassātipi attho. Sattānañhi maraṇaphasso ahito, jīvitaphasso hito. Tesaṃ acintito maraṇaphasso āgacchatīti dasseti . Acintitampīti mayā ‘‘āvāṭe patissāmī’’ti na cintitaṃ, ‘‘sarabhaṃ māressāmī’’ti cintitaṃ. Idāni pana me cintitaṃ naṭṭhaṃ, acintitameva jātanti udānavasena vadati. Bhogāti yasaparivārā, ete cintāmayā na honti. Tasmā ñāṇavatā vīriyameva kātabbanti vadati. Vīriyavato hi acintitampi hotiyeva.

    तस्सेतं उदानं उदानेन्तस्सेव अरुणं उट्ठहि। पुरोहितो पातोव सुखसेय्यपुच्छनत्थं आगन्त्वा द्वारे ठितो तस्स उदानगीतसद्दं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘राजा हिय्यो मिगवं अगमासि, तत्थ सरभमिगं विद्धो भविस्सति, तेन मञ्‍ञे उदानं उदानेती’’ति। एवं ब्राह्मणस्स रञ्‍ञो परिपुण्णब्यञ्‍जनं उदानं सुत्वा सुमज्‍जिते आदासे मुखं ओलोकेन्तस्स छाया विय रञ्‍ञा च सरभेन च कतकारणं पाकटं अहोसि, सो नखग्गेन द्वारं आकोटेसि। राजा ‘‘को एसो’’ति पुच्छि। अहं, देव, पुरोहितोति। अथस्स द्वारं विवरित्वा ‘‘इतो एहाचरिया’’ति आह। सो पविसित्वा राजानं जयापेत्वा एकमन्तं ठितो ‘‘अहं, महाराज, तया अरञ्‍ञे कतकारणं जानामि, त्वं एकं सरभमिगं अनुबन्धन्तो नरके पतितो, अथ नं सो सरभो सिलाय योग्गं कत्वा नरकतो उद्धरि, सो त्वं तस्स गुणं सरित्वा उदानं उदानेसी’’ति वत्वा ‘‘सरभं गिरिदुग्गस्मि’’न्तिआदिना द्वे गाथा अभासि।

    Tassetaṃ udānaṃ udānentasseva aruṇaṃ uṭṭhahi. Purohito pātova sukhaseyyapucchanatthaṃ āgantvā dvāre ṭhito tassa udānagītasaddaṃ sutvā cintesi – ‘‘rājā hiyyo migavaṃ agamāsi, tattha sarabhamigaṃ viddho bhavissati, tena maññe udānaṃ udānetī’’ti. Evaṃ brāhmaṇassa rañño paripuṇṇabyañjanaṃ udānaṃ sutvā sumajjite ādāse mukhaṃ olokentassa chāyā viya raññā ca sarabhena ca katakāraṇaṃ pākaṭaṃ ahosi, so nakhaggena dvāraṃ ākoṭesi. Rājā ‘‘ko eso’’ti pucchi. Ahaṃ, deva, purohitoti. Athassa dvāraṃ vivaritvā ‘‘ito ehācariyā’’ti āha. So pavisitvā rājānaṃ jayāpetvā ekamantaṃ ṭhito ‘‘ahaṃ, mahārāja, tayā araññe katakāraṇaṃ jānāmi, tvaṃ ekaṃ sarabhamigaṃ anubandhanto narake patito, atha naṃ so sarabho silāya yoggaṃ katvā narakato uddhari, so tvaṃ tassa guṇaṃ saritvā udānaṃ udānesī’’ti vatvā ‘‘sarabhaṃ giriduggasmi’’ntiādinā dve gāthā abhāsi.

    तत्थ अनुसरीति अनुबन्धि। विक्‍कन्तन्ति उद्धरणत्थाय कतपरक्‍कमं। अनुजीवसीति उपजीवसि, तस्सानुभावेन तया जीवितं लद्धन्ति अत्थो। समुद्धरीति उद्धरणं अकासि। सिलाय योग्गं सरभो करित्वाति सिलाय सोपानसदिसाय नरकतो उद्धरणयोग्गतं करित्वा। अलीनचित्तन्ति सङ्कोचं अप्पत्तचित्तं। त मिगं वदेसीति सुवण्णसरभमिगं इध सिरिसयने निपन्‍नो वण्णेसि। तं सुत्वा राजा, ‘‘अयं मया सद्धिं न मिगवं आगतो, सब्बञ्‍च पवत्तिं जानाति, कथं नु खो जानाति, पुच्छिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा – ‘‘किं त्वं नु तत्थेवा’’ति नवमगाथमाह । तत्थ भिंसरूपन्ति किं नु ते ञाणं बलवजातिकं, तेनेतं जानासीति वदति। ब्राह्मणो ‘‘नाहं सब्बञ्‍ञुबुद्धो, ब्यञ्‍जनं अमक्खेत्वा तया कथितगाथाय पन मय्हं अत्थो उपट्ठाती’’ति दीपेन्तो ‘‘न चेवह’’न्ति दसमगाथमाह । तत्थ सुभासितानन्ति ब्यञ्‍जनं अमक्खेत्वा सुट्ठु भासितानं। अत्थं तदानेन्तीति यो तेसं अत्थो, तं आनेन्ति उपधारेन्तीति अत्थो। तदा पुरोहितो धम्मसेनापति अहोसि। तेनेवाह – ‘‘अतीतेपी’’तिआदि। सेसं उत्तानत्थमेव।

    Tattha anusarīti anubandhi. Vikkantanti uddharaṇatthāya kataparakkamaṃ. Anujīvasīti upajīvasi, tassānubhāvena tayā jīvitaṃ laddhanti attho. Samuddharīti uddharaṇaṃ akāsi. Silāya yoggaṃ sarabho karitvāti silāya sopānasadisāya narakato uddharaṇayoggataṃ karitvā. Alīnacittanti saṅkocaṃ appattacittaṃ. Ta migaṃ vadesīti suvaṇṇasarabhamigaṃ idha sirisayane nipanno vaṇṇesi. Taṃ sutvā rājā, ‘‘ayaṃ mayā saddhiṃ na migavaṃ āgato, sabbañca pavattiṃ jānāti, kathaṃ nu kho jānāti, pucchissāmi na’’nti cintetvā – ‘‘kiṃ tvaṃ nu tatthevā’’ti navamagāthamāha . Tattha bhiṃsarūpanti kiṃ nu te ñāṇaṃ balavajātikaṃ, tenetaṃ jānāsīti vadati. Brāhmaṇo ‘‘nāhaṃ sabbaññubuddho, byañjanaṃ amakkhetvā tayā kathitagāthāya pana mayhaṃ attho upaṭṭhātī’’ti dīpento ‘‘na cevaha’’nti dasamagāthamāha . Tattha subhāsitānanti byañjanaṃ amakkhetvā suṭṭhu bhāsitānaṃ. Atthaṃ tadānentīti yo tesaṃ attho, taṃ ānenti upadhārentīti attho. Tadā purohito dhammasenāpati ahosi. Tenevāha – ‘‘atītepī’’tiādi. Sesaṃ uttānatthameva.

    अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञत्थेरवत्थु

    Aññāsikoṇḍaññattheravatthu

    अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञत्थेरादयोतिआदीसु पन याथावसरसगुणवसेनाति यथासभावगुणवसेन। पब्बज्‍जावसेन पटिवेधवसेन सुचिरं सुनिपुणं रत्तिन्दिवपरिच्छेदजाननवसेन च रत्तञ्‍ञुता वेदितब्बाति तं दस्सेन्तो ‘‘ठपेत्वा हि सम्मासम्बुद्ध’’न्तिआदिमाह। पाकटोव होतीति सतिपञ्‍ञावेपुल्‍लप्पत्तिको पाकटो विभूतो होति। अञ्‍ञासिकोण्डञ्‍ञोति सावकेसु सब्बपठमं चत्तारि अरियसच्‍चानि ञातकोण्डञ्‍ञो। सब्बेसुपि एतदग्गेसूति सब्बेसुपि एतदग्गसुत्तेसु, सब्बेसु वा एतदग्गट्ठपनेसु।

    Aññāsikoṇḍaññattherādayotiādīsu pana yāthāvasarasaguṇavasenāti yathāsabhāvaguṇavasena. Pabbajjāvasena paṭivedhavasena suciraṃ sunipuṇaṃ rattindivaparicchedajānanavasena ca rattaññutā veditabbāti taṃ dassento ‘‘ṭhapetvā hi sammāsambuddha’’ntiādimāha. Pākaṭova hotīti satipaññāvepullappattiko pākaṭo vibhūto hoti. Aññāsikoṇḍaññoti sāvakesu sabbapaṭhamaṃ cattāri ariyasaccāni ñātakoṇḍañño. Sabbesupi etadaggesūti sabbesupi etadaggasuttesu, sabbesu vā etadaggaṭṭhapanesu.

    धुरपत्तानीति पत्तानं पमुखभूतानि बाहिरपत्तानि। नवुतिहत्थानीति मज्झिमपुरिसस्स हत्थेन नवुतिरतनानि। पदुमेनेव तं तं पदेसं उत्तरति अतिक्‍कमतीति पदुमुत्तरो, भगवा। गन्धदाममालादामादीहीति आदिसद्देन पत्तदामादिं सङ्गण्हाति। तत्थ गन्धदामेहि कतमाला गन्धदामं। लवङ्गतक्‍कोलजातिपुप्फादीहि कतमाला मालादामं। तमालपत्तादीहि कतमाला पत्तदामं। वङ्गपट्टेति वङ्गदेसे उप्पन्‍नघनसुखुमवत्थे। उत्तमसुखुमवत्थन्ति कासिकवत्थमाह।

    Dhurapattānīti pattānaṃ pamukhabhūtāni bāhirapattāni. Navutihatthānīti majjhimapurisassa hatthena navutiratanāni. Padumeneva taṃ taṃ padesaṃ uttarati atikkamatīti padumuttaro, bhagavā. Gandhadāmamālādāmādīhīti ādisaddena pattadāmādiṃ saṅgaṇhāti. Tattha gandhadāmehi katamālā gandhadāmaṃ. Lavaṅgatakkolajātipupphādīhi katamālā mālādāmaṃ. Tamālapattādīhi katamālā pattadāmaṃ. Vaṅgapaṭṭeti vaṅgadese uppannaghanasukhumavatthe. Uttamasukhumavatthanti kāsikavatthamāha.

    तेपरिवट्टधम्मचक्‍कप्पवत्तनसुत्तन्तपरियोसानेति एत्थ ‘‘इदं दुक्खं अरियसच्‍च’’न्तिआदिना सच्‍चवसेन, ‘‘दुक्खं अरियसच्‍चं परिञ्‍ञेय्य’’न्तिआदिना किच्‍चवसेन, ‘‘दुक्खं अरियसच्‍चं परिञ्‍ञात’’न्तिआदिना कतवसेन च तीहि आकारेहि परिवट्टेत्वा चतुन्‍नं सच्‍चानं देसितत्ता तयो परिवट्टा एतस्स अत्थीति तिपरिवट्टं, तिपरिवट्टमेव तेपरिवट्टं, तेपरिवट्टञ्‍च तं धम्मचक्‍कप्पवत्तनञ्‍चाति तेपरिवट्टधम्मचक्‍कप्पवत्तनं, तदेव सुत्तन्तं, तस्स परियोसानेति अत्थो।

    Teparivaṭṭadhammacakkappavattanasuttantapariyosāneti ettha ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasacca’’ntiādinā saccavasena, ‘‘dukkhaṃ ariyasaccaṃ pariññeyya’’ntiādinā kiccavasena, ‘‘dukkhaṃ ariyasaccaṃ pariññāta’’ntiādinā katavasena ca tīhi ākārehi parivaṭṭetvā catunnaṃ saccānaṃ desitattā tayo parivaṭṭā etassa atthīti tiparivaṭṭaṃ, tiparivaṭṭameva teparivaṭṭaṃ, teparivaṭṭañca taṃ dhammacakkappavattanañcāti teparivaṭṭadhammacakkappavattanaṃ, tadeva suttantaṃ, tassa pariyosāneti attho.

    सालिगब्भं फालेत्वा आदायाति सालिगब्भं फालेत्वा तत्थ लब्भमानं सालिखीररसं आदाय। अनुच्छविकन्ति बुद्धानं अनुच्छविकं खीरपायसं पचापेम। वेणियो पुरिसभाववसेन बन्धित्वा कलापकरणे कलापग्गं। खले कलापानं ठपनदिवसे खलग्गं। मद्दित्वा वीहीनं रासिकरणदिवसे खलभण्डग्गं। कोट्ठेसु हि धञ्‍ञस्स पक्खिपनदिवसे कोट्ठग्गं।

    Sāligabbhaṃ phāletvā ādāyāti sāligabbhaṃ phāletvā tattha labbhamānaṃ sālikhīrarasaṃ ādāya. Anucchavikanti buddhānaṃ anucchavikaṃ khīrapāyasaṃ pacāpema. Veṇiyo purisabhāvavasena bandhitvā kalāpakaraṇe kalāpaggaṃ. Khale kalāpānaṃ ṭhapanadivase khalaggaṃ. Madditvā vīhīnaṃ rāsikaraṇadivase khalabhaṇḍaggaṃ. Koṭṭhesu hi dhaññassa pakkhipanadivase koṭṭhaggaṃ.

    द्वे गतियोति द्वे एव निप्फत्तियो, द्वे निट्ठाति अत्थो। तस्मिं कुमारे सब्बञ्‍ञुतं पत्तेति कोण्डञ्‍ञमाणवस्सेव लद्धियं ठत्वा इतरेपि छ जना पुत्ते अनुसासिंसु। बोधिरुक्खमूले पाचीनपस्सं अचलट्ठानं नाम, यं ‘‘वजिरासन’’न्तिपि वुच्‍चति। महतं महतियो वहतीति ‘‘पाचीनमुखो’’ति अवत्वा ‘‘पाचीनलोकधातुअभिमुखो’’ति वुत्तं। मंसचक्खुपि लोकनाथस्स अप्पटिघातं महाविसयञ्‍चाति। चतुरङ्गसमन्‍नागतन्ति ‘‘कामं तचो च न्हारु च, अट्ठि च अवसिस्सतू’’तिआदिना (म॰ नि॰ २.१८४; सं॰ नि॰ २.२२, २३७; अ॰ नि॰ २.५; महानि॰ १९६) वुत्तचतुरङ्गसमन्‍नागतं।

    Dve gatiyoti dve eva nipphattiyo, dve niṭṭhāti attho. Tasmiṃ kumāre sabbaññutaṃ patteti koṇḍaññamāṇavasseva laddhiyaṃ ṭhatvā itarepi cha janā putte anusāsiṃsu. Bodhirukkhamūle pācīnapassaṃ acalaṭṭhānaṃ nāma, yaṃ ‘‘vajirāsana’’ntipi vuccati. Mahataṃ mahatiyo vahatīti ‘‘pācīnamukho’’ti avatvā ‘‘pācīnalokadhātuabhimukho’’ti vuttaṃ. Maṃsacakkhupi lokanāthassa appaṭighātaṃ mahāvisayañcāti. Caturaṅgasamannāgatanti ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru ca, aṭṭhi ca avasissatū’’tiādinā (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22, 237; a. ni. 2.5; mahāni. 196) vuttacaturaṅgasamannāgataṃ.

    इदं पन सब्बमेवाति ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेस्सामी’’तिआदिनयप्पवत्तं (म॰ नि॰ १.२८४; २.३४१; महाव॰ १०) सब्बमेव। परिवितक्‍कमत्तमेव तथा अत्थसिद्धिया अभावतो। पुप्फितफलितं कत्वाति अभिञ्‍ञापटिसम्भिदाहि सब्बपालिफुल्‍लं, मग्गफलेहि सब्बसो फलभारभरितञ्‍च करोन्तो पुप्फितं फलितं कत्वा। अपक्‍कमितुकामो हुत्वाति द्वेपि अग्गसावके अत्तनो निपच्‍चकारं करोन्ते दिस्वा तेसं गुणातिरेकतं बहु मञ्‍ञन्तो बुद्धानं सन्तिका अपक्‍कमितुकामो हुत्वा। तत्थेवाति छद्दन्तदहतीरेयेव।

    Idaṃ pana sabbamevāti ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ desessāmī’’tiādinayappavattaṃ (ma. ni. 1.284; 2.341; mahāva. 10) sabbameva. Parivitakkamattameva tathā atthasiddhiyā abhāvato. Pupphitaphalitaṃ katvāti abhiññāpaṭisambhidāhi sabbapāliphullaṃ, maggaphalehi sabbaso phalabhārabharitañca karonto pupphitaṃ phalitaṃ katvā. Apakkamitukāmo hutvāti dvepi aggasāvake attano nipaccakāraṃ karonte disvā tesaṃ guṇātirekataṃ bahu maññanto buddhānaṃ santikā apakkamitukāmo hutvā. Tatthevāti chaddantadahatīreyeva.

    सारिपुत्त-मोग्गल्‍लानत्थेरवत्थु

    Sāriputta-moggallānattheravatthu

    १८९-१९०. दुतियततियेसु इद्धिमन्तानन्ति एत्थ मन्त-सद्दो अतिसयत्थविसयोति थेरस्स अतिसयिकइद्धितं दस्सेतुं – ‘‘इद्धिया सम्पन्‍नान’’न्ति वुत्तं। सह पंसूहि कीळिंसूति सहपंसुकीळिता। इधलोकत्तभावमेवाति दिट्ठधम्मिकअत्तभावमेव। सोळस पञ्‍ञा पटिविज्झित्वा ठितोति मज्झिमनिकाये अनुपदसुत्तन्तदेसनाय ‘‘महापञ्‍ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो, पुथुपञ्‍ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो, हासपञ्‍ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो, जवनपञ्‍ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो, तिक्खपञ्‍ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो, निब्बेधिकपञ्‍ञो, भिक्खवे, सारिपुत्तो’’ति (म॰ नि॰ ३.९३) एवमागता महापञ्‍ञादिका छ, तस्मिंयेव सुत्ते आगता नवानुपुब्बविहारसमापत्तिपञ्‍ञा, अरहत्तमग्गपञ्‍ञाति इमा सोळसविधा पञ्‍ञा पटिविज्झित्वा सच्छिकत्वा ठितो।

    189-190. Dutiyatatiyesu iddhimantānanti ettha manta-saddo atisayatthavisayoti therassa atisayikaiddhitaṃ dassetuṃ – ‘‘iddhiyā sampannāna’’nti vuttaṃ. Saha paṃsūhi kīḷiṃsūti sahapaṃsukīḷitā. Idhalokattabhāvamevāti diṭṭhadhammikaattabhāvameva. Soḷasa paññā paṭivijjhitvā ṭhitoti majjhimanikāye anupadasuttantadesanāya ‘‘mahāpañño, bhikkhave, sāriputto, puthupañño, bhikkhave, sāriputto, hāsapañño, bhikkhave, sāriputto, javanapañño, bhikkhave, sāriputto, tikkhapañño, bhikkhave, sāriputto, nibbedhikapañño, bhikkhave, sāriputto’’ti (ma. ni. 3.93) evamāgatā mahāpaññādikā cha, tasmiṃyeva sutte āgatā navānupubbavihārasamāpattipaññā, arahattamaggapaññāti imā soḷasavidhā paññā paṭivijjhitvā sacchikatvā ṭhito.

    पञ्हसाकच्छन्ति पञ्हस्स पुच्छनवसेन विस्सज्‍जनवसेन च साकच्छं करोति। अत्थिकेहि उपञ्‍ञातं मग्गन्ति एतं अनुबन्धनस्स कारणवचनं। इदञ्हि वुत्तं होति – यंनूनाहं इमं भिक्खुं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धेय्यं। कस्मा? यस्मा इदं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धनं नाम अत्थिकेहि उपञ्‍ञातं मग्गं, ञातो चेव उपगतो च मग्गोति अत्थो। अथ वा अत्थिकेहि अम्हेहि मरणे सति अमतेनपि भवितब्बन्ति एवं केवलं अत्थीति उपञ्‍ञातं, अनुमानञाणेन उपगन्त्वा ञातं निब्बानं नाम अत्थि, तं मग्गन्तो परियेसन्तोति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।

    Pañhasākacchanti pañhassa pucchanavasena vissajjanavasena ca sākacchaṃ karoti. Atthikehi upaññātaṃ magganti etaṃ anubandhanassa kāraṇavacanaṃ. Idañhi vuttaṃ hoti – yaṃnūnāhaṃ imaṃ bhikkhuṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandheyyaṃ. Kasmā? Yasmā idaṃ piṭṭhito piṭṭhito anubandhanaṃ nāma atthikehi upaññātaṃ maggaṃ, ñāto ceva upagato ca maggoti attho. Atha vā atthikehi amhehi maraṇe sati amatenapi bhavitabbanti evaṃ kevalaṃ atthīti upaññātaṃ, anumānañāṇena upagantvā ñātaṃ nibbānaṃ nāma atthi, taṃ magganto pariyesantoti evampettha attho daṭṭhabbo.

    नेसं परिसायाति द्विन्‍नं अग्गसावकानं परिवारभूतपरिसाय। द्वे अग्गसावकेति सारिपुत्तमोग्गल्‍लाने द्वे महानुभावे सावके। ठानन्तरेति अग्गसावकत्तसञ्‍ञिते ठानन्तरे ठपेसि। कस्मा पनेत्थ ‘‘अग्गसावके’’ति अवत्वा ‘‘महासावके’’ति वुत्तं। यदि अञ्‍ञेपि महाथेरा अभिञ्‍ञातादिगुणविसेसयोगेन ‘‘महासावका’’ति वत्तब्बतं लभन्ति, इमेयेव पन सावकेसु अनञ्‍ञसाधारणभूता विसेसतो ‘‘महासावका’’ति वत्तब्बाति दस्सनत्थं ‘‘द्वेपि महासावके’’ति वुत्तं।

    Nesaṃ parisāyāti dvinnaṃ aggasāvakānaṃ parivārabhūtaparisāya. Dve aggasāvaketi sāriputtamoggallāne dve mahānubhāve sāvake. Ṭhānantareti aggasāvakattasaññite ṭhānantare ṭhapesi. Kasmā panettha ‘‘aggasāvake’’ti avatvā ‘‘mahāsāvake’’ti vuttaṃ. Yadi aññepi mahātherā abhiññātādiguṇavisesayogena ‘‘mahāsāvakā’’ti vattabbataṃ labhanti, imeyeva pana sāvakesu anaññasādhāraṇabhūtā visesato ‘‘mahāsāvakā’’ti vattabbāti dassanatthaṃ ‘‘dvepi mahāsāvake’’ti vuttaṃ.

    महाकस्सपत्थेरवत्थु

    Mahākassapattheravatthu

    १९१. चतुत्थे यस्मा धुतवादधुतधम्मधुतङ्गानि धुतमूलकानि, तस्मा ‘‘धुतो वेदितब्बो’’ति आरद्धं, तत्थ किलेसे धुनि धुतवाति धुतो, धुतकिलेसो पुग्गलो, किलेसधुननो वा धम्मो, किलेसधुननो धम्मोति च सपुब्बभागो अरियमग्गो दट्ठब्बो। तं धुतसञ्‍ञितं किलेसधुननधम्मं वदति, परे तत्थ पतिट्ठापेतीति धुतवादो। चतुक्‍कञ्‍चेत्थ सम्भवतीति तं दस्सेतुं – ‘‘एत्थ पना’’तिआदि आरद्धं। तयिदन्ति निपातो, तस्स सो अयन्ति अत्थो। धुतभूतस्स धुतभूता धम्मा धुतधम्मा। अप्पिच्छता सन्तुट्ठिता हेट्ठा वुत्ता एव । किलेसे सम्मा लिखति तच्छतीति सल्‍लेखो, किलेसजेगुच्छी, तस्स भावो सल्‍लेखता। द्वीहिपि कामेहि विविच्‍चतीति पविवेको, योनिसोमनसिकारबहुलो पुग्गलो, तस्स भावो पविवेकता। इमिना सरीरट्ठपनमत्तेन अत्थीति इदमट्ठि त्थ-कारस्स ट्ठ-कारं कत्वा, तस्स भावो इदमट्ठिता, इमेहि वा कुसलधम्मेहि अत्थि इदमट्ठि, येन ञाणेन ‘‘पब्बजितेन नाम पंसुकूलिकङ्गादीसु पतिट्ठितेन भवितब्ब’’न्ति यथानुसिट्ठं धुतगुणे समादियति चेव परिहरति च, तं ञाणं इदमट्ठिता। तेनाह – ‘‘इदमट्ठिता ञाणमेवा’’ति। धुतधम्मा नामाति धुतङ्गसेवनाय पटिपक्खभूतानं पापधम्मानं धुननवसेन पवत्तिया धुतोति लद्धनामाय धुतङ्गचेतनाय उपकारका धम्माति कत्वा धुतधम्मा नाम । अनुपतन्तीति तदन्तोगधा तप्परियापन्‍ना होन्ति तदुभयस्सेव पवत्तिविसेसभावतो। पटिक्खेपवत्थूसूति धुतङ्गसेवनाय पटिक्खिपितब्बवत्थूसु पहातब्बवत्थूसु।

    191. Catutthe yasmā dhutavādadhutadhammadhutaṅgāni dhutamūlakāni, tasmā ‘‘dhuto veditabbo’’ti āraddhaṃ, tattha kilese dhuni dhutavāti dhuto, dhutakileso puggalo, kilesadhunano vā dhammo, kilesadhunano dhammoti ca sapubbabhāgo ariyamaggo daṭṭhabbo. Taṃ dhutasaññitaṃ kilesadhunanadhammaṃ vadati, pare tattha patiṭṭhāpetīti dhutavādo. Catukkañcettha sambhavatīti taṃ dassetuṃ – ‘‘ettha panā’’tiādi āraddhaṃ. Tayidanti nipāto, tassa so ayanti attho. Dhutabhūtassa dhutabhūtā dhammā dhutadhammā. Appicchatā santuṭṭhitā heṭṭhā vuttā eva . Kilese sammā likhati tacchatīti sallekho, kilesajegucchī, tassa bhāvo sallekhatā. Dvīhipi kāmehi viviccatīti paviveko, yonisomanasikārabahulo puggalo, tassa bhāvo pavivekatā. Iminā sarīraṭṭhapanamattena atthīti idamaṭṭhi ttha-kārassa ṭṭha-kāraṃ katvā, tassa bhāvo idamaṭṭhitā, imehi vā kusaladhammehi atthi idamaṭṭhi, yena ñāṇena ‘‘pabbajitena nāma paṃsukūlikaṅgādīsu patiṭṭhitena bhavitabba’’nti yathānusiṭṭhaṃ dhutaguṇe samādiyati ceva pariharati ca, taṃ ñāṇaṃ idamaṭṭhitā. Tenāha – ‘‘idamaṭṭhitā ñāṇamevā’’ti. Dhutadhammā nāmāti dhutaṅgasevanāya paṭipakkhabhūtānaṃ pāpadhammānaṃ dhunanavasena pavattiyā dhutoti laddhanāmāya dhutaṅgacetanāya upakārakā dhammāti katvā dhutadhammā nāma . Anupatantīti tadantogadhā tappariyāpannā honti tadubhayasseva pavattivisesabhāvato. Paṭikkhepavatthūsūti dhutaṅgasevanāya paṭikkhipitabbavatthūsu pahātabbavatthūsu.

    पंसुकूलिकङ्गं…पे॰… नेसज्‍जिकङ्गन्ति उद्देसोपि पेय्यालनयेन दस्सितो। यदेत्थ वत्तब्बं, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.२२ आदयो) वित्थारतो वुत्तं। धुतवादग्गहणेनेव थेरस्स धुतभावोपि गहितो होतीति ‘‘धुतवादान’’न्तेव वुत्तं। अयं महाति अभिनीहारादिमहन्ततायपि सासनस्स उपकारितायपि अयं थेरो महा, गुणमहन्तताय पसंसावचनमेव वा एतं थेरस्स यदिदं महाकस्सपोति यथा ‘‘महामोग्गल्‍लानो’’ति।

    Paṃsukūlikaṅgaṃ…pe… nesajjikaṅganti uddesopi peyyālanayena dassito. Yadettha vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.22 ādayo) vitthārato vuttaṃ. Dhutavādaggahaṇeneva therassa dhutabhāvopi gahito hotīti ‘‘dhutavādāna’’nteva vuttaṃ. Ayaṃ mahāti abhinīhārādimahantatāyapi sāsanassa upakāritāyapi ayaṃ thero mahā, guṇamahantatāya pasaṃsāvacanameva vā etaṃ therassa yadidaṃ mahākassapoti yathā ‘‘mahāmoggallāno’’ti.

    सत्थु धम्मदेसनाय वत्थुत्तये सञ्‍जातप्पसादताय उपासकभावे ठितत्ता वुत्तं – ‘‘उपोसथङ्गानि अधिट्ठाया’’तिआदि। एतस्स अग्गभावस्साति योजेतब्बं। सच्‍चकारोति सच्‍चभावावहो कारो, अविसंवादनवसेन वा तदत्थसाधनोति अत्थो। कोलाहलन्ति कुतूहलविप्फारो। सत्था सत्तमे सत्तमे संवच्छरे धम्मं कथेन्तो सत्तानं सवनयोग्गं कालं सल्‍लक्खेन्तो दिवा सायन्हसमयं कथेति, रत्तियं सकलयामं। तेनाह – ‘‘ब्राह्मणो ब्राह्मणे आह – ‘भोति किं रत्तिं धम्मं सुणिस्ससि दिवा’’’ति। विस्सासिकोति विस्सासिकभावो। ‘‘ततो पट्ठाय सो’’ति वा पाठो।

    Satthu dhammadesanāya vatthuttaye sañjātappasādatāya upāsakabhāve ṭhitattā vuttaṃ – ‘‘uposathaṅgāni adhiṭṭhāyā’’tiādi. Etassa aggabhāvassāti yojetabbaṃ. Saccakāroti saccabhāvāvaho kāro, avisaṃvādanavasena vā tadatthasādhanoti attho. Kolāhalanti kutūhalavipphāro. Satthā sattame sattame saṃvacchare dhammaṃ kathento sattānaṃ savanayoggaṃ kālaṃ sallakkhento divā sāyanhasamayaṃ katheti, rattiyaṃ sakalayāmaṃ. Tenāha – ‘‘brāhmaṇo brāhmaṇe āha – ‘bhoti kiṃ rattiṃ dhammaṃ suṇissasi divā’’’ti. Vissāsikoti vissāsikabhāvo. ‘‘Tato paṭṭhāya so’’ti vā pāṭho.

    द्वे असङ्ख्येय्यानि पूरितपारमिस्साति इदं सा परम्पराय सोतपतितं अत्थं गहेत्वा आह। अदिन्‍नविपाकस्साति अविपक्‍कविपाकस्स। भद्दके कालेति युत्ते काले। नक्खत्तन्ति नक्खत्तेन लक्खितं छणं। तस्मिं तस्मिञ्हि नक्खत्ते अनुभवितब्बछणानि नक्खत्तानि नाम, इतरानि पन छणानि नाम। सम्मापतितदुक्खतो विमोचनेन ततो निय्यानावहताय इच्छितत्थस्स लभापनतो च निय्यानिकं। तेसन्ति सुवण्णपदुमानं। ओलम्बकाति सुवण्णरतनविचित्ता रतनदामा। पुञ्‍ञनियामेनाति पुञ्‍ञानुभावसिद्धेन नियामेन। स्वस्स बाराणसिरज्‍जं दातुं कतोकासो। फुस्सरथन्ति मङ्गलरथं। सेतच्छत्तउण्हीसवालबीजनिखग्गमणिपादुकानि पञ्‍चविधं राजककुधभण्डन्ति वदन्ति। इध पन सेतच्छत्तं विसुं गहितन्ति सीहासनं पञ्‍चमं कत्वा वदन्ति। पारुपनकण्णन्ति पारुपनवत्थस्स दसन्तं। दिब्बवत्थदायिपुञ्‍ञानुभावचोदितो ‘‘ननु ताता थूल’’न्ति आह। अहो तपस्सीति अहो कपणो अहं राजाति अत्थो। बुद्धानं सद्दहित्वाति बुद्धानं सासनं सद्दहित्वा। चङ्कमनसतानीति इति-सद्दो आद्यत्थो। तेन हि अग्गिसालादीनि पब्बजितसारुप्पानि ठानानि सङ्गण्हाति।

    Dveasaṅkhyeyyāni pūritapāramissāti idaṃ sā paramparāya sotapatitaṃ atthaṃ gahetvā āha. Adinnavipākassāti avipakkavipākassa. Bhaddake kāleti yutte kāle. Nakkhattanti nakkhattena lakkhitaṃ chaṇaṃ. Tasmiṃ tasmiñhi nakkhatte anubhavitabbachaṇāni nakkhattāni nāma, itarāni pana chaṇāni nāma. Sammāpatitadukkhato vimocanena tato niyyānāvahatāya icchitatthassa labhāpanato ca niyyānikaṃ. Tesanti suvaṇṇapadumānaṃ. Olambakāti suvaṇṇaratanavicittā ratanadāmā. Puññaniyāmenāti puññānubhāvasiddhena niyāmena. Svassa bārāṇasirajjaṃ dātuṃ katokāso. Phussarathanti maṅgalarathaṃ. Setacchattauṇhīsavālabījanikhaggamaṇipādukāni pañcavidhaṃ rājakakudhabhaṇḍanti vadanti. Idha pana setacchattaṃ visuṃ gahitanti sīhāsanaṃ pañcamaṃ katvā vadanti. Pārupanakaṇṇanti pārupanavatthassa dasantaṃ. Dibbavatthadāyipuññānubhāvacodito ‘‘nanu tātā thūla’’nti āha. Aho tapassīti aho kapaṇo ahaṃ rājāti attho. Buddhānaṃ saddahitvāti buddhānaṃ sāsanaṃ saddahitvā. Caṅkamanasatānīti iti-saddo ādyattho. Tena hi aggisālādīni pabbajitasāruppāni ṭhānāni saṅgaṇhāti.

    साधुकीळितन्ति अरियानं परिनिब्बुतट्ठाने कातब्बसक्‍कारं वदति। नप्पमज्‍जि, निरोगा अय्याति पुच्छिताकारदस्सनं। परिनिब्बुता देवाति देवी पटिवचनं अदासि। पटियादेत्वाति निय्यातेत्वा। समणकपब्बज्‍जन्ति समितपापेहि अरियेहि अनुट्ठातब्बपब्बज्‍जं। सो हि राजा पच्‍चेकबुद्धानं वेसस्स दिट्ठत्ता ‘‘इदमेव भद्दक’’न्ति तादिसंयेव लिङ्गं गण्हि। तत्थेवाति ब्रह्मलोके एव। वीसतिमे वस्से सम्पत्तेति आहरित्वा सम्बन्धो। ब्रह्मलोकतो चवित्वा निब्बत्तत्ता, ब्रह्मचरियाधिकारस्स च चिरकालसम्भूतत्ता ‘‘एवरूपं कथं मा कथेथा’’ति आह। वीसति धरणानि निक्खन्ति वदन्ति, पञ्‍चपलं निक्खन्ति अपरे। इत्थाकरोति इत्थिरतनस्स उप्पत्तिट्ठानं। अय्यधीताति अम्हाकं अय्यस्स धीता, भद्दकापिलानीति अत्थो। समानपण्णन्ति सदिसपण्णं सदिसलेखं कुमारस्स कुमारिकाय च युत्तं पण्णलेखं। ते पुरिसा समागतट्ठानतो मगधरट्ठे महातित्थगामं मद्दरट्ठे सागलनगरञ्‍च उद्दिस्स अपक्‍कमन्ता अञ्‍ञमञ्‍ञं विस्सज्‍जन्ता नाम होन्तीति ‘‘इतो च एत्तो च पेसेसु’’न्ति वुत्ता।

    Sādhukīḷitanti ariyānaṃ parinibbutaṭṭhāne kātabbasakkāraṃ vadati. Nappamajji, nirogā ayyāti pucchitākāradassanaṃ. Parinibbutā devāti devī paṭivacanaṃ adāsi. Paṭiyādetvāti niyyātetvā. Samaṇakapabbajjanti samitapāpehi ariyehi anuṭṭhātabbapabbajjaṃ. So hi rājā paccekabuddhānaṃ vesassa diṭṭhattā ‘‘idameva bhaddaka’’nti tādisaṃyeva liṅgaṃ gaṇhi. Tatthevāti brahmaloke eva. Vīsatime vasse sampatteti āharitvā sambandho. Brahmalokato cavitvā nibbattattā, brahmacariyādhikārassa ca cirakālasambhūtattā ‘‘evarūpaṃ kathaṃ mā kathethā’’ti āha. Vīsati dharaṇāni nikkhanti vadanti, pañcapalaṃ nikkhanti apare. Itthākaroti itthiratanassa uppattiṭṭhānaṃ. Ayyadhītāti amhākaṃ ayyassa dhītā, bhaddakāpilānīti attho. Samānapaṇṇanti sadisapaṇṇaṃ sadisalekhaṃ kumārassa kumārikāya ca yuttaṃ paṇṇalekhaṃ. Te purisā samāgataṭṭhānato magadharaṭṭhe mahātitthagāmaṃ maddaraṭṭhe sāgalanagarañca uddissa apakkamantā aññamaññaṃ vissajjantā nāma hontīti ‘‘ito ca etto ca pesesu’’nti vuttā.

    पुप्फदामन्ति हत्थिहत्थप्पमाणं पुप्फदामं। तानीति तानि उभोहि गन्थापितानि द्वे पुप्फदामानि। तेति उभो भद्दा चेव पिप्पलिकुमारो च । लोकामिसेनाति कामस्सादेन। असंसट्ठाति न संयुत्ता घटे जलन्तेन विय पदीपेन अज्झासये समुज्‍जलन्तेन विमोक्खबीजेन समुस्साहितचित्तत्ता। यन्तबद्धानीति सस्ससम्पादनत्थं तत्थ तत्थ द्वारकवाटयोजनवसेन बद्धानि निक्खमनतुम्बानि। कम्मन्तोति कसिकम्मकरणट्ठानं। दासिकगामाति दासानं वसनगामा। ओसारेत्वाति पक्खिपित्वा। आकप्पकुत्तवसेनाति आकारवसेन किरियावसेन। अननुच्छविकन्ति पब्बजितभावस्स अननुरूपं। तस्स मत्थकेति द्वेधापथस्स द्विधाभूतट्ठाने। एतेसं सङ्गहं कातुं वट्टतीति निसीदतीति सम्बन्धो। सा पन तत्थ सत्थु निसज्‍जा एदिसीति दस्सेतुं – ‘‘निसीदन्तो पना’’तिआदि वुत्तं। तत्थ या बुद्धानं अपरिमितकालसम्भूताचिन्तेय्यापरिञ्‍ञेय्यपुञ्‍ञसम्भारूपचयनिब्बत्ता रूपप्पभावबुद्धगुणविज्‍जोतिता द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणअसीतिअनुब्यञ्‍जनसमुज्‍जलिता ब्यामप्पभाकेतुमालालङ्कता सभावसिद्धिताय अकित्तिमा रूपकायसिरी, तंयेव महाकस्सपस्स अदिट्ठपुब्बप्पसादसंवद्धनत्थं अनिग्गूहित्वा निसिन्‍नो भगवा ‘‘बुद्धवेसं गहेत्वा…पे॰… निसीदी’’ति वुत्तो। असीतिहत्थप्पदेसं ब्यापेत्वा पवत्तिया असीतिहत्थाति वुत्ता। सतसाखोति बहुसाखो अनेकसाखो। सुवण्णवण्णोव अहोसि निरन्तरं बुद्धरस्मीहि समन्ततो समोकिण्णभावतो।

    Pupphadāmanti hatthihatthappamāṇaṃ pupphadāmaṃ. Tānīti tāni ubhohi ganthāpitāni dve pupphadāmāni. Teti ubho bhaddā ceva pippalikumāro ca . Lokāmisenāti kāmassādena. Asaṃsaṭṭhāti na saṃyuttā ghaṭe jalantena viya padīpena ajjhāsaye samujjalantena vimokkhabījena samussāhitacittattā. Yantabaddhānīti sassasampādanatthaṃ tattha tattha dvārakavāṭayojanavasena baddhāni nikkhamanatumbāni. Kammantoti kasikammakaraṇaṭṭhānaṃ. Dāsikagāmāti dāsānaṃ vasanagāmā. Osāretvāti pakkhipitvā. Ākappakuttavasenāti ākāravasena kiriyāvasena. Ananucchavikanti pabbajitabhāvassa ananurūpaṃ. Tassa matthaketi dvedhāpathassa dvidhābhūtaṭṭhāne. Etesaṃ saṅgahaṃ kātuṃ vaṭṭatīti nisīdatīti sambandho. Sā pana tattha satthu nisajjā edisīti dassetuṃ – ‘‘nisīdanto panā’’tiādi vuttaṃ. Tattha yā buddhānaṃ aparimitakālasambhūtācinteyyāpariññeyyapuññasambhārūpacayanibbattā rūpappabhāvabuddhaguṇavijjotitā dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇaasītianubyañjanasamujjalitā byāmappabhāketumālālaṅkatā sabhāvasiddhitāya akittimā rūpakāyasirī, taṃyeva mahākassapassa adiṭṭhapubbappasādasaṃvaddhanatthaṃ aniggūhitvā nisinno bhagavā ‘‘buddhavesaṃ gahetvā…pe… nisīdī’’ti vutto. Asītihatthappadesaṃ byāpetvā pavattiyā asītihatthāti vuttā. Satasākhoti bahusākho anekasākho. Suvaṇṇavaṇṇova ahosi nirantaraṃ buddharasmīhi samantato samokiṇṇabhāvato.

    तीसु ठानेसूति दूरतो नातिदूरे आसन्‍नेति तीसु ठानेसु। तीहि ओवादेहीति ‘‘तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं ‘तिब्बं मे हिरोत्तप्पं पच्‍चुपट्ठितं भविस्सति थेरेसु नवेसु मज्झिमेसू’ति। एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्बं। तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं ‘यं किञ्‍चि धम्मं सुणिस्सामि कुसलूपसंहितं, सब्बं तं अट्ठिं कत्वा मनसि करित्वा सब्बं चेतसा समन्‍नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सुणिस्सामी’ति, एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्बं। तस्मातिह ते, कस्सप, एवं सिक्खितब्बं ‘सातसहगता च मे कायगतासति न विजहिस्सती’ति, एवञ्हि ते, कस्सप, सिक्खितब्ब’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१५४) इमेहि तीहि ओवादेहि। एत्थ हि भगवा पठमं ओवादं थेरस्स ब्राह्मणजातिकत्ता जातिमानप्पहानत्थमभासि, दुतियं बाहुसच्‍चं निस्साय उप्पज्‍जनकअहंकारप्पहानत्थं, ततियं उपधिसम्पत्तिं निस्साय उप्पज्‍जनकअत्तसिनेहप्पहानत्थं । मुदुका खो त्यायन्ति मुदुका खो ते अयं। कस्मा पन भगवा एवमाह? थेरेन सह चीवरं परिवत्तेतुकामताय। कस्मा परिवत्तेतुकामो जातोति? थेरं अत्तनो ठाने ठपेतुकामताय। किं सारिपुत्तमोग्गल्‍लाना नत्थीति? अत्थि, एवं पनस्स अहोसि ‘‘इमेन चिरं ठस्सन्ति, कस्सपो पन वीसतिवस्ससतायुको, सो मयि परिनिब्बुते सत्तपण्णिगुहायं वसित्वा धम्मविनयसङ्गहं कत्वा मम सासनं पञ्‍चवस्ससहस्सपरिमाणकालप्पवत्तनकं करिस्सतीति अत्तनो ठाने ठपेसि। एवं भिक्खू कस्सपस्स सुस्सूसितब्बं मञ्‍ञिस्सन्ती’’ति। तस्मा एवमाह।

    Tīsu ṭhānesūti dūrato nātidūre āsanneti tīsu ṭhānesu. Tīhi ovādehīti ‘‘tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘tibbaṃ me hirottappaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavissati theresu navesu majjhimesū’ti. Evañhi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘yaṃ kiñci dhammaṃ suṇissāmi kusalūpasaṃhitaṃ, sabbaṃ taṃ aṭṭhiṃ katvā manasi karitvā sabbaṃ cetasā samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ suṇissāmī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabbaṃ. Tasmātiha te, kassapa, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘sātasahagatā ca me kāyagatāsati na vijahissatī’ti, evañhi te, kassapa, sikkhitabba’’nti (saṃ. ni. 2.154) imehi tīhi ovādehi. Ettha hi bhagavā paṭhamaṃ ovādaṃ therassa brāhmaṇajātikattā jātimānappahānatthamabhāsi, dutiyaṃ bāhusaccaṃ nissāya uppajjanakaahaṃkārappahānatthaṃ, tatiyaṃ upadhisampattiṃ nissāya uppajjanakaattasinehappahānatthaṃ . Mudukā kho tyāyanti mudukā kho te ayaṃ. Kasmā pana bhagavā evamāha? Therena saha cīvaraṃ parivattetukāmatāya. Kasmā parivattetukāmo jātoti? Theraṃ attano ṭhāne ṭhapetukāmatāya. Kiṃ sāriputtamoggallānā natthīti? Atthi, evaṃ panassa ahosi ‘‘imena ciraṃ ṭhassanti, kassapo pana vīsativassasatāyuko, so mayi parinibbute sattapaṇṇiguhāyaṃ vasitvā dhammavinayasaṅgahaṃ katvā mama sāsanaṃ pañcavassasahassaparimāṇakālappavattanakaṃ karissatīti attano ṭhāne ṭhapesi. Evaṃ bhikkhū kassapassa sussūsitabbaṃ maññissantī’’ti. Tasmā evamāha.

    चन्दूपमोति चन्दसदिसो हुत्वा। किं परिमण्डलताय? नो, अपिच खो यथा चन्दो गगनतलं पक्खन्दमानो न केनचि सद्धिं सन्थवं वा सिनेहं वा आलयं वा करोति, न च न होति महाजनस्स पियो मनापो, अयम्पि एवं केनचि सद्धिं सन्थवादीनं अकरणेन बहुजनस्स पियो मनापो चन्दूपमो हुत्वा खत्तियकुलादीनि चत्तारि कुलानि उपसङ्कमतीति अत्थो। अपकस्सेव कायं अपकस्स चित्तन्ति तेनेव सन्थवादीनं अकरणेन कायञ्‍च चित्तञ्‍च अपकड्ढित्वा, अपनेत्वाति अत्थो। निच्‍चं नवोति निच्‍चनवकोव, आगन्तुकसदिसो हुत्वाति अत्थो। आगन्तुको हि पटिपाटिया सम्पत्तगेहं पविसित्वा सचे नं घरसामिका दिस्वा ‘‘अम्हाकम्पि पुत्तभातरो विप्पवासं गन्त्वा एवं विचरिंसू’’ति अनुकम्पमाना निसीदापेत्वा भोजेन्ति, भुत्तमत्तोयेव ‘‘तुम्हाकं भाजनं गण्हथा’’ति उट्ठाय पक्‍कमति, न तेहि सद्धिं सन्थवं वा करोति, किच्‍चकरणीयानि वा संविदहति, एवमयम्पि पटिपाटिया सम्पत्तं घरं पविसित्वा यं इरियापथे पसन्‍ना मनुस्सा देन्ति, तं गहेत्वा छिन्‍नसन्थवो तेसं किच्‍चकरणीये अब्यावटो हुत्वा निक्खमतीति दीपेति।

    Candūpamoti candasadiso hutvā. Kiṃ parimaṇḍalatāya? No, apica kho yathā cando gaganatalaṃ pakkhandamāno na kenaci saddhiṃ santhavaṃ vā sinehaṃ vā ālayaṃ vā karoti, na ca na hoti mahājanassa piyo manāpo, ayampi evaṃ kenaci saddhiṃ santhavādīnaṃ akaraṇena bahujanassa piyo manāpo candūpamo hutvā khattiyakulādīni cattāri kulāni upasaṅkamatīti attho. Apakasseva kāyaṃ apakassa cittanti teneva santhavādīnaṃ akaraṇena kāyañca cittañca apakaḍḍhitvā, apanetvāti attho. Niccaṃ navoti niccanavakova, āgantukasadiso hutvāti attho. Āgantuko hi paṭipāṭiyā sampattagehaṃ pavisitvā sace naṃ gharasāmikā disvā ‘‘amhākampi puttabhātaro vippavāsaṃ gantvā evaṃ vicariṃsū’’ti anukampamānā nisīdāpetvā bhojenti, bhuttamattoyeva ‘‘tumhākaṃ bhājanaṃ gaṇhathā’’ti uṭṭhāya pakkamati, na tehi saddhiṃ santhavaṃ vā karoti, kiccakaraṇīyāni vā saṃvidahati, evamayampi paṭipāṭiyā sampattaṃ gharaṃ pavisitvā yaṃ iriyāpathe pasannā manussā denti, taṃ gahetvā chinnasanthavo tesaṃ kiccakaraṇīye abyāvaṭo hutvā nikkhamatīti dīpeti.

    अप्पगब्भोति नप्पगब्भो, अट्ठट्ठानेन कायपागब्भियेन, चतुट्ठानेन वचीपागब्भियेन, अनेकट्ठानेन मनोपागब्भियेन च विरहितोति अत्थो। अट्ठट्ठानं कायपागब्भियं नाम सङ्घगणपुग्गलभोजनसालजन्ताघरनहानतित्थभिक्खाचारमग्गेसु अन्तरघरपवेसने च कायेन अप्पतिरूपकरणं। चतुट्ठानं वचीपागब्भियं नाम सङ्घगणपुग्गलअन्तरघरेसु अप्पतिरूपवाचानिच्छारणं। अनेकट्ठानं मनोपागब्भियं नाम तेसु तेसु ठानेसु कायवाचाहि अज्झाचारं अनापज्‍जित्वापि मनसा कामवितक्‍कादीनं वितक्‍कनं। सब्बेसम्पि इमेसं पागब्भियानं अभावेन अप्पगब्भो हुत्वा कुलानि उपसङ्कमतीति अत्थो। कस्सपसंयुत्तेन च चन्दूपमप्पटिपदादिथेरस्स धुतवादेसु अग्गभावस्स बोधितत्ता वुत्तं ‘‘एतदेव कस्सपसंयुत्तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा’’ति।

    Appagabbhoti nappagabbho, aṭṭhaṭṭhānena kāyapāgabbhiyena, catuṭṭhānena vacīpāgabbhiyena, anekaṭṭhānena manopāgabbhiyena ca virahitoti attho. Aṭṭhaṭṭhānaṃ kāyapāgabbhiyaṃ nāma saṅghagaṇapuggalabhojanasālajantāgharanahānatitthabhikkhācāramaggesu antaragharapavesane ca kāyena appatirūpakaraṇaṃ. Catuṭṭhānaṃ vacīpāgabbhiyaṃ nāma saṅghagaṇapuggalaantaragharesu appatirūpavācānicchāraṇaṃ. Anekaṭṭhānaṃ manopāgabbhiyaṃ nāma tesu tesu ṭhānesu kāyavācāhi ajjhācāraṃ anāpajjitvāpi manasā kāmavitakkādīnaṃ vitakkanaṃ. Sabbesampi imesaṃ pāgabbhiyānaṃ abhāvena appagabbho hutvā kulāni upasaṅkamatīti attho. Kassapasaṃyuttena ca candūpamappaṭipadāditherassa dhutavādesu aggabhāvassa bodhitattā vuttaṃ ‘‘etadeva kassapasaṃyuttaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā’’ti.

    अनुरुद्धत्थेरवत्थु

    Anuruddhattheravatthu

    १९२. पञ्‍चमे भोजनपपञ्‍चमत्तन्ति गोचरगामे पिण्डाय चरणाहारपरिभोगसञ्‍ञितं भोजनपपञ्‍चमत्तं। दीपरुक्खानन्ति लोहदन्तकट्ठमयानं महन्तानं दीपरुक्खानं। लोहमयेसुपि हि तेसु दीपाधारेसु दीपरुक्खकाति रुळ्हिरेसा दट्ठब्बा। ओलम्बकदीपमण्डलदीपसञ्‍चरणदीपादिका सेसदीपा।

    192. Pañcame bhojanapapañcamattanti gocaragāme piṇḍāya caraṇāhāraparibhogasaññitaṃ bhojanapapañcamattaṃ. Dīparukkhānanti lohadantakaṭṭhamayānaṃ mahantānaṃ dīparukkhānaṃ. Lohamayesupi hi tesu dīpādhāresu dīparukkhakāti ruḷhiresā daṭṭhabbā. Olambakadīpamaṇḍaladīpasañcaraṇadīpādikā sesadīpā.

    अनुपरियायि पदक्खिणकरणवसेन। अहं तेनाति येन तुय्हं अत्थो, अहं तेन पवारेमि, तस्मा तं आहरापेत्वा गण्हाति अत्थो। सुवण्णपातियंयेवस्स भत्तं उप्पज्‍जीति देवतानुभावेन उप्पज्‍जि, न किञ्‍चि पचनकिच्‍चं अत्थि। सत्त महापुरिसवितक्‍के वितक्‍केसीति ‘‘अप्पिच्छस्सायं धम्मो, नायं धम्मो महिच्छस्सा’’तिआदिके सत्त महापुरिसवितक्‍के वितक्‍केसि। अट्ठमेति ‘‘निप्पपञ्‍चारामस्सायं धम्मो, नायं धम्मो पपञ्‍चारामस्सा’’ति एतस्मिं पुरिसवितक्‍के।

    Anupariyāyi padakkhiṇakaraṇavasena. Ahaṃ tenāti yena tuyhaṃ attho, ahaṃ tena pavāremi, tasmā taṃ āharāpetvā gaṇhāti attho. Suvaṇṇapātiyaṃyevassa bhattaṃ uppajjīti devatānubhāvena uppajji, na kiñci pacanakiccaṃ atthi. Satta mahāpurisavitakke vitakkesīti ‘‘appicchassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo mahicchassā’’tiādike satta mahāpurisavitakke vitakkesi. Aṭṭhameti ‘‘nippapañcārāmassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo papañcārāmassā’’ti etasmiṃ purisavitakke.

    मम सङ्कप्पमञ्‍ञायाति ‘‘अप्पिच्छस्सायं धम्मो, नायं धम्मो महिच्छस्सा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.३५८; अ॰ नि॰ ८.३०) महापुरिसवितक्‍कवसेन आरद्धमत्तं मत्थकं पापेतुं असमत्थभावेन ठितं मम सङ्कप्पं जानित्वा। मनोमयेनाति मनोमयेन विय मनसा निम्मितसदिसेन, परिणामितेनाति अत्थो। इद्धियाति ‘‘अयं कायो इदं चित्तं विय होतू’’ति एवं पवत्ताय अधिट्ठानिद्धिया।

    Mama saṅkappamaññāyāti ‘‘appicchassāyaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo mahicchassā’’tiādinā (dī. ni. 3.358; a. ni. 8.30) mahāpurisavitakkavasena āraddhamattaṃ matthakaṃ pāpetuṃ asamatthabhāvena ṭhitaṃ mama saṅkappaṃ jānitvā. Manomayenāti manomayena viya manasā nimmitasadisena, pariṇāmitenāti attho. Iddhiyāti ‘‘ayaṃ kāyo idaṃ cittaṃ viya hotū’’ti evaṃ pavattāya adhiṭṭhāniddhiyā.

    यदा मे अहु सङ्कप्पोति यस्मिं काले मय्हं ‘‘कीदिसो नु खो अट्ठमो महापुरिसवितक्‍को’’ति परिवितक्‍को अहोसि, यदा मे अहु सङ्कप्पो, ततो मम सङ्कप्पमञ्‍ञाय इद्धिया उपसङ्कमि, उत्तरि देसयीति योजना। उत्तरि देसयीति ‘‘निप्पपञ्‍चारामस्सायं धम्मो निप्पपञ्‍चरतिनो , नायं धम्मो पपञ्‍चारामस्स पपञ्‍चरतिनो’’ति (दी॰ नि॰ ३.३५८; अ॰ नि॰ ८.३०) इमं अट्ठमं महापुरिसवितक्‍कं पूरेन्तो उपरि देसयि। तं पन देसितं दस्सेन्तो आह – ‘‘निप्पपञ्‍चरतो बुद्धो, निप्पपञ्‍चमदेसयी’’ति, पपञ्‍चा नाम रागादयो किलेसा, तेसं वूपसमनताय तदभावतो च लोकुत्तरधम्मा निप्पपञ्‍चा नाम। यथा तं पापुणाति, तथा धम्मं देसेसि, सामुक्‍कंसिकं चतुसच्‍चदेसनं अदेसयीति अत्थो।

    Yadā me ahu saṅkappoti yasmiṃ kāle mayhaṃ ‘‘kīdiso nu kho aṭṭhamo mahāpurisavitakko’’ti parivitakko ahosi, yadā me ahu saṅkappo, tato mama saṅkappamaññāya iddhiyā upasaṅkami, uttari desayīti yojanā. Uttari desayīti ‘‘nippapañcārāmassāyaṃ dhammo nippapañcaratino , nāyaṃ dhammo papañcārāmassa papañcaratino’’ti (dī. ni. 3.358; a. ni. 8.30) imaṃ aṭṭhamaṃ mahāpurisavitakkaṃ pūrento upari desayi. Taṃ pana desitaṃ dassento āha – ‘‘nippapañcarato buddho, nippapañcamadesayī’’ti, papañcā nāma rāgādayo kilesā, tesaṃ vūpasamanatāya tadabhāvato ca lokuttaradhammā nippapañcā nāma. Yathā taṃ pāpuṇāti, tathā dhammaṃ desesi, sāmukkaṃsikaṃ catusaccadesanaṃ adesayīti attho.

    तस्साहं धम्ममञ्‍ञायाति तस्स सत्थु देसनाधम्मं जानित्वा। विहासिन्ति यथानुसिट्ठं पटिपज्‍जन्तो विहरिं। सासने रतोति सिक्खत्तयसङ्गहे सासने अभिरतो। तिस्सो विज्‍जा अनुप्पत्ताति पुब्बेनिवासञाणं, दिब्बचक्खुञाणं, आसवक्खयञाणन्ति इमा तिस्सो विज्‍जा मया अनुप्पत्ता सच्छिकता। ततो एव कतं बुद्धस्स सासनं, अनुसिट्ठि ओवादो अनुट्ठितोति अत्थो।

    Tassāhaṃ dhammamaññāyāti tassa satthu desanādhammaṃ jānitvā. Vihāsinti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjanto vihariṃ. Sāsane ratoti sikkhattayasaṅgahe sāsane abhirato. Tisso vijjā anuppattāti pubbenivāsañāṇaṃ, dibbacakkhuñāṇaṃ, āsavakkhayañāṇanti imā tisso vijjā mayā anuppattā sacchikatā. Tato eva kataṃ buddhassa sāsanaṃ, anusiṭṭhi ovādo anuṭṭhitoti attho.

    भद्दियत्थेरवत्थु

    Bhaddiyattheravatthu

    १९३. छट्ठे उच्‍च-सद्देन समानत्थो उच्‍चा-सद्दोति आह – ‘‘उच्‍चाकुलिकानन्ति उच्‍चे कुले जातान’’न्ति। काळी सा देवीति काळवण्णताय काळी सा देवी। कुलानुक्‍कमेन रज्‍जानुप्पत्ति महाकुलिनस्सेवाति वुत्तं – ‘‘सोयेव चा’’तिआदि।

    193. Chaṭṭhe ucca-saddena samānattho uccā-saddoti āha – ‘‘uccākulikānanti ucce kule jātāna’’nti. Kāḷī sā devīti kāḷavaṇṇatāya kāḷī sā devī. Kulānukkamena rajjānuppatti mahākulinassevāti vuttaṃ – ‘‘soyeva cā’’tiādi.

    लकुण्डकभद्दियत्थेरवत्थु

    Lakuṇḍakabhaddiyattheravatthu

    १९४. सत्तमे रित्तकोति देय्यवत्थुरहितो। गुणे आवज्‍जेत्वाति भगवतो रूपगुणे चेव आकप्पसम्पदादिगुणे च अत्तनो अधिप्पायं ञत्वा अम्बपक्‍कस्स पटिग्गहणं परिभुञ्‍जनन्ति एवमादिके यथाउपट्ठिते गुणे आवज्‍जेत्वा।

    194. Sattame rittakoti deyyavatthurahito. Guṇe āvajjetvāti bhagavato rūpaguṇe ceva ākappasampadādiguṇe ca attano adhippāyaṃ ñatvā ambapakkassa paṭiggahaṇaṃ paribhuñjananti evamādike yathāupaṭṭhite guṇe āvajjetvā.

    पिण्डोलभारद्वाजत्थेरवत्थु

    Piṇḍolabhāradvājattheravatthu

    १९५. अट्ठमे अभीतनादभावेन सीहस्स विय नादो सीहनादो, सो एतेसं अत्थीति सीहनादिका, तेसं सीहनादिकानं। गरहितब्बपसंसितब्बधम्मे याथावतो जानन्तस्सेव गरहा पसंसा च युत्तरूपाति आह – ‘‘बुद्धा च नामा’’तिआदि। खीणा जातीतिआदीहि पच्‍चवेक्खणञाणस्स भूमिं दस्सेति। तेन हि ञाणेन अरियसावको पच्‍चवेक्खन्तो ‘‘खीणा जाती’’तिआदिं पजानाति। कतमा पनस्स जाति खीणा, कथञ्‍च पजानातीति? न तावस्स अतीता खीणा पुब्बेव खीणत्ता, न अनागता अनागते वायामाभावतो, न पच्‍चुप्पन्‍ना विज्‍जमानत्ता। या पन मग्गस्स अभावितत्ता उप्पज्‍जेय्य एकचतुपञ्‍चवोकारभवेसु एकचतुपञ्‍चक्खन्धप्पभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्‍जनेन खीणा। तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्‍चवेक्खित्वा ‘‘किलेसाभावे विज्‍जमानम्पि कम्मं आयतिं अप्पटिसन्धिकं होती’’ति जानन्तो पजानाति।

    195. Aṭṭhame abhītanādabhāvena sīhassa viya nādo sīhanādo, so etesaṃ atthīti sīhanādikā, tesaṃ sīhanādikānaṃ. Garahitabbapasaṃsitabbadhamme yāthāvato jānantasseva garahā pasaṃsā ca yuttarūpāti āha – ‘‘buddhā ca nāmā’’tiādi. Khīṇā jātītiādīhi paccavekkhaṇañāṇassa bhūmiṃ dasseti. Tena hi ñāṇena ariyasāvako paccavekkhanto ‘‘khīṇā jātī’’tiādiṃ pajānāti. Katamā panassa jāti khīṇā, kathañca pajānātīti? Na tāvassa atītā khīṇā pubbeva khīṇattā, na anāgatā anāgate vāyāmābhāvato, na paccuppannā vijjamānattā. Yā pana maggassa abhāvitattā uppajjeyya ekacatupañcavokārabhavesu ekacatupañcakkhandhappabhedā jāti, sā maggassa bhāvitattā anuppādadhammataṃ āpajjanena khīṇā. Taṃ so maggabhāvanāya pahīnakilese paccavekkhitvā ‘‘kilesābhāve vijjamānampi kammaṃ āyatiṃ appaṭisandhikaṃ hotī’’ti jānanto pajānāti.

    वुसितन्ति वुट्ठं परिवुट्ठं, कतं चरितं निट्ठितन्ति अत्थो। ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं। पुथुज्‍जनकल्याणकेन हि सद्धिं सत्त सेक्खा मग्गब्रह्मचरियं वसन्ति नाम, खीणासवो वुट्ठवासो। तस्मा अरियसावको अत्तनो ब्रह्मचरियवासं पच्‍चवेक्खन्तो ‘‘वुसितं ब्रह्मचरिय’’न्ति पजानाति। कतं करणीयन्ति चतूसु सच्‍चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्‍ञापहानसच्छिकिरियाभावनाभिसमयवसेन सोळसविधं किच्‍चं निट्ठापितन्ति अत्थो। पुथुज्‍जनकल्याणकादयो हि तं किच्‍चं करोन्ति, खीणासवो कतकरणीयो। तस्मा अरियसावको अत्तनो करणीयं पच्‍चवेक्खन्तो ‘‘कतं करणीय’’न्ति पजानाति। नापरं इत्थत्तायाति इदानि पुन इत्थभावाय एवं सोळसविधकिच्‍चभावाय, किलेसक्खयाय वा मग्गभावनाय किच्‍चं मे नत्थीति पजानाति। अथ वा इत्थत्तायाति इत्थभावतो इमस्मा एवंपकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं मय्हं नत्थि, इमे पन पञ्‍चक्खन्धा परिञ्‍ञाता तिट्ठन्ति छिन्‍नमूलका रुक्खा विय, ते चरिमकविञ्‍ञाणनिरोधेन अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायिस्सन्तीति पजानाति।

    Vusitanti vuṭṭhaṃ parivuṭṭhaṃ, kataṃ caritaṃ niṭṭhitanti attho. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Puthujjanakalyāṇakena hi saddhiṃ satta sekkhā maggabrahmacariyaṃ vasanti nāma, khīṇāsavo vuṭṭhavāso. Tasmā ariyasāvako attano brahmacariyavāsaṃ paccavekkhanto ‘‘vusitaṃ brahmacariya’’nti pajānāti. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanābhisamayavasena soḷasavidhaṃ kiccaṃ niṭṭhāpitanti attho. Puthujjanakalyāṇakādayo hi taṃ kiccaṃ karonti, khīṇāsavo katakaraṇīyo. Tasmā ariyasāvako attano karaṇīyaṃ paccavekkhanto ‘‘kataṃ karaṇīya’’nti pajānāti. Nāparaṃ itthattāyāti idāni puna itthabhāvāya evaṃ soḷasavidhakiccabhāvāya, kilesakkhayāya vā maggabhāvanāya kiccaṃ me natthīti pajānāti. Atha vā itthattāyāti itthabhāvato imasmā evaṃpakārā idāni vattamānakkhandhasantānā aparaṃ khandhasantānaṃ mayhaṃ natthi, ime pana pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti chinnamūlakā rukkhā viya, te carimakaviññāṇanirodhena anupādāno viya jātavedo nibbāyissantīti pajānāti.

    मन्ताणिपुत्तपुण्णत्थेरवत्थु

    Mantāṇiputtapuṇṇattheravatthu

    १९६. नवमे अट्ठारससुपि विज्‍जाट्ठानेसु निप्फत्तिं गतत्ता ‘‘सब्बसिप्पेसु कोविदो हुत्वा’’ति वुत्तं। अभिदयाअब्भञ्‍ञावहस्सेव धम्मस्स तत्थ उपलब्भनतो ‘‘मोक्खधम्मं अदिस्वा’’ति वुत्तं। तेनाह – ‘‘इदं वेदत्तयं नामा’’तिआदि । तथा हि अनेन दुग्गतिपरिमुच्‍चनम्पि दुल्‍लभं, अभिञ्‍ञापरिवारानं अट्ठन्‍नं समापत्तीनं लाभिताय सयं एकदेसेन उपसन्तो परमुक्‍कंसगतं उत्तमदमथसमथं अनञ्‍ञसाधारणं भगवन्तं सम्भावेन्तो ‘‘अयं पुरिसो’’तिआदिमाह। पिटकानि गहेत्वा आगच्छन्तीति फलभाजनानि गहेत्वा अस्सामिकाय आगच्छन्ति। बुद्धानन्ति गारववसेन बहुवचननिद्देसो कतो। परिभुञ्‍जीति देवताहि पक्खित्तदिब्बोजं वनमूलफलाफलं परिभुञ्‍जि। पत्ते पतिट्ठापितसमनन्तरमेव हि देवता तत्थ दिब्बोजं पक्खिपिंसु। सम्मसित्वाति पच्‍चवेक्खित्वा, परिवत्तेत्वाति च वदन्ति। अरहत्तं पापुणिंसूति महादेवत्थेरस्स अनुमोदनकथाय अनुपुब्बिकथासक्खिकाय सुविसोधितचित्तसन्ताना अरहत्तं पापुणिंसु।

    196. Navame aṭṭhārasasupi vijjāṭṭhānesu nipphattiṃ gatattā ‘‘sabbasippesu kovido hutvā’’ti vuttaṃ. Abhidayāabbhaññāvahasseva dhammassa tattha upalabbhanato ‘‘mokkhadhammaṃ adisvā’’ti vuttaṃ. Tenāha – ‘‘idaṃ vedattayaṃ nāmā’’tiādi . Tathā hi anena duggatiparimuccanampi dullabhaṃ, abhiññāparivārānaṃ aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ lābhitāya sayaṃ ekadesena upasanto paramukkaṃsagataṃ uttamadamathasamathaṃ anaññasādhāraṇaṃ bhagavantaṃ sambhāvento ‘‘ayaṃ puriso’’tiādimāha. Piṭakāni gahetvā āgacchantīti phalabhājanāni gahetvā assāmikāya āgacchanti. Buddhānanti gāravavasena bahuvacananiddeso kato. Paribhuñjīti devatāhi pakkhittadibbojaṃ vanamūlaphalāphalaṃ paribhuñji. Patte patiṭṭhāpitasamanantarameva hi devatā tattha dibbojaṃ pakkhipiṃsu. Sammasitvāti paccavekkhitvā, parivattetvāti ca vadanti. Arahattaṃ pāpuṇiṃsūti mahādevattherassa anumodanakathāya anupubbikathāsakkhikāya suvisodhitacittasantānā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.

    दसहि कथावत्थूहीति अप्पिच्छकथा सन्तुट्ठिकथा पविवेककथा असंसग्गकथा वीरियारम्भकथा सीलसम्पदाकथा समाधिसम्पदाकथा पञ्‍ञासम्पदाकथा विमुत्तिसम्पदाकथा विमुत्तिञाणदस्सनसम्पदाकथाति इमेहि दसहि कथावत्थूहि। जातिभूमिरट्ठवासिनोति जातिभूमिवन्तदेसवासिनो, सत्थु जातदेसवासिनोति अत्थो। सीसानुलोकिकोति पुरतो गच्छन्तस्स सीसं अनु अनु पस्सन्तो। ओकासं सल्‍लक्खेत्वाति साकच्छाय अवसरं सल्‍लक्खेत्वा। सत्तविसुद्धिक्‍कमं पुच्छीति ‘‘किं नु खो, आवुसो, सीलविसुद्धत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२५७) सत्त विसुद्धियो पुच्छि। धम्मकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेसि सविसेसेन दसकथावत्थुलाभिताय।

    Dasahi kathāvatthūhīti appicchakathā santuṭṭhikathā pavivekakathā asaṃsaggakathā vīriyārambhakathā sīlasampadākathā samādhisampadākathā paññāsampadākathā vimuttisampadākathā vimuttiñāṇadassanasampadākathāti imehi dasahi kathāvatthūhi. Jātibhūmiraṭṭhavāsinoti jātibhūmivantadesavāsino, satthu jātadesavāsinoti attho. Sīsānulokikoti purato gacchantassa sīsaṃ anu anu passanto. Okāsaṃ sallakkhetvāti sākacchāya avasaraṃ sallakkhetvā. Sattavisuddhikkamaṃ pucchīti ‘‘kiṃ nu kho, āvuso, sīlavisuddhatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussatī’’tiādinā (ma. ni. 1.257) satta visuddhiyo pucchi. Dhammakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi savisesena dasakathāvatthulābhitāya.

    महाकच्‍चानत्थेरवत्थु

    Mahākaccānattheravatthu

    १९७. दसमे संखित्तेन कथितधम्मस्साति मधुपिण्डिकसुत्तन्तदेसनासु विय सङ्खेपेन देसितधम्मस्स। तं देसनं वित्थारेत्वाति तं सङ्खेपदेसनं आयतनादिवसेन वित्थारेत्वा। अत्थं विभजमानानन्ति तस्सा सङ्खेपदेसनाय अत्थं विभजित्वा कथेन्तानं। अत्थवसेन वाति ‘‘एत्तका एतस्स अत्था’’ति अत्थवसेन वा देसनं पूरेतुं सक्‍कोन्ति। ब्यञ्‍जनवसेन वाति ‘‘एत्तकानि एत्थ ब्यञ्‍जनानि देसनावसेन वत्तब्बानी’’ति ब्यञ्‍जनवसेन वा पूरेतुं सक्‍कोन्ति। अयं पन महाकच्‍चानत्थेरो उभयवसेनपि सक्‍कोति तस्स सङ्खेपेन उद्दिट्ठस्स वित्थारेन सत्थु अज्झासयानुरूपं देसनतो, तस्मा तत्थ अग्गोति वुत्तो। वुत्तनयेनेवाति ‘‘पातोव सुभोजनं भुञ्‍जित्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाया’’तिआदिना हेट्ठा वुत्तनयेनेव। अञ्‍ञेहीति अञ्‍ञासं इत्थीनं केसेहि अतिविय दीघा। न केवलञ्‍च दीघा एव, अथ खो सिनिद्धनीलमुदुकञ्‍चिका च। निक्‍केसीति अप्पकेसी यथा ‘‘अनुदरा कञ्‍ञा’’ति।

    197. Dasame saṃkhittena kathitadhammassāti madhupiṇḍikasuttantadesanāsu viya saṅkhepena desitadhammassa. Taṃ desanaṃ vitthāretvāti taṃ saṅkhepadesanaṃ āyatanādivasena vitthāretvā. Atthaṃ vibhajamānānanti tassā saṅkhepadesanāya atthaṃ vibhajitvā kathentānaṃ. Atthavasena vāti ‘‘ettakā etassa atthā’’ti atthavasena vā desanaṃ pūretuṃ sakkonti. Byañjanavasena vāti ‘‘ettakāni ettha byañjanāni desanāvasena vattabbānī’’ti byañjanavasena vā pūretuṃ sakkonti. Ayaṃ pana mahākaccānatthero ubhayavasenapi sakkoti tassa saṅkhepena uddiṭṭhassa vitthārena satthu ajjhāsayānurūpaṃ desanato, tasmā tattha aggoti vutto. Vuttanayenevāti ‘‘pātova subhojanaṃ bhuñjitvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāyā’’tiādinā heṭṭhā vuttanayeneva. Aññehīti aññāsaṃ itthīnaṃ kesehi ativiya dīghā. Na kevalañca dīghā eva, atha kho siniddhanīlamudukañcikā ca. Nikkesīti appakesī yathā ‘‘anudarā kaññā’’ti.

    पणियन्ति विक्‍केतब्बभण्डं। आवज्‍जेत्वाति उपनिस्सयं केसानं पकतिभावापत्तिञ्‍च आवज्‍जेत्वा। गारवेनाति मुण्डसीसापि थेरे गारवेन एकवचनेनेव आगन्त्वा। निमन्तेत्वाति स्वातनाय निमन्तेत्वा। इमिस्सा इत्थियाति यथावुत्तसेट्ठिधीतरमाह। दिट्ठधम्मिकोवाति अवधारणं अट्ठानपयुत्तं, दिट्ठधम्मिको यसपटिलाभोव अहोसीति अत्थो। यसपटिलाभोति च भवसम्पत्तिपटिलाभो। सत्तसु हि जवनचेतनासु पठमा दिट्ठधम्मवेदनीयफला, पच्छिमा उपपज्‍जवेदनीयफला, मज्झे पञ्‍च अपरापरियवेदनीयफला, तस्मा पठमं एकं चेतनं ठपेत्वा सेसा यथासकं परिपुण्णफलदायिनो होन्ति, पठमचेतनाय पन दिट्ठधम्मिको यसपटिलाभोव अहोसि।

    Paṇiyanti vikketabbabhaṇḍaṃ. Āvajjetvāti upanissayaṃ kesānaṃ pakatibhāvāpattiñca āvajjetvā. Gāravenāti muṇḍasīsāpi there gāravena ekavacaneneva āgantvā. Nimantetvāti svātanāya nimantetvā. Imissā itthiyāti yathāvuttaseṭṭhidhītaramāha. Diṭṭhadhammikovāti avadhāraṇaṃ aṭṭhānapayuttaṃ, diṭṭhadhammiko yasapaṭilābhova ahosīti attho. Yasapaṭilābhoti ca bhavasampattipaṭilābho. Sattasu hi javanacetanāsu paṭhamā diṭṭhadhammavedanīyaphalā, pacchimā upapajjavedanīyaphalā, majjhe pañca aparāpariyavedanīyaphalā, tasmā paṭhamaṃ ekaṃ cetanaṃ ṭhapetvā sesā yathāsakaṃ paripuṇṇaphaladāyino honti, paṭhamacetanāya pana diṭṭhadhammiko yasapaṭilābhova ahosi.

    पठमएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।

    Paṭhamaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) २. दुतियएतदग्गवग्गवण्णना

    (14) 2. Dutiyaetadaggavaggavaṇṇanā

    चूळपन्थकत्थेरवत्थु

    Cūḷapanthakattheravatthu

    १९८-२००. दुतियस्स पठमे मनेन निब्बत्तितन्ति अभिञ्‍ञामनेन उप्पादितं। मनेन कतकायोति अभिञ्‍ञाचित्तेन देसन्तरं पत्तकायो। मनेन निब्बत्तितकायोति अभिञ्‍ञामनसा निम्मितकायो ‘‘अञ्‍ञं कायं अभिनिम्मिनाती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२३६-२३७; पटि॰ म॰ ३.१४) विय। एकसदिसेयेवाति अत्तसदिसेयेव। एकविधमेवाति अत्तना कतप्पकारमेव। एतप्परमो हि येभुय्येन सावकानं इद्धिनिम्मानविधि। अग्गो नाम जातो एकदेसेन सत्थु इद्धिनिम्मानानुविधानतो।

    198-200. Dutiyassa paṭhame manena nibbattitanti abhiññāmanena uppāditaṃ. Manena katakāyoti abhiññācittena desantaraṃ pattakāyo. Manena nibbattitakāyoti abhiññāmanasā nimmitakāyo ‘‘aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’tiādīsu (dī. ni. 1.236-237; paṭi. ma. 3.14) viya. Ekasadiseyevāti attasadiseyeva. Ekavidhamevāti attanā katappakārameva. Etapparamo hi yebhuyyena sāvakānaṃ iddhinimmānavidhi. Aggo nāma jāto ekadesena satthu iddhinimmānānuvidhānato.

    लाभितायाति एत्थ लाभीति ईकारो अतिसयत्थो। तेन थेरस्स चतुन्‍नं रूपावचरज्झानानं अतिसयेन सविसेसलाभितं दस्सेति। अरूपावचरज्झानानं लाभितायाति एत्थापि एसेव नयो। न केवलञ्‍चेता चेतोसञ्‍ञाविवट्टकुसलता रूपारूपज्झानलाभिताय एव, अथ खो इमेहिपि कारणेहीति दस्सेतुं – ‘‘चूळपन्थको चा’’तिआदि वुत्तं। चेतोति चेत्थ चित्तसीसेन समाधि वुत्तो, तस्मा चेतसो समाधिस्स विवट्टनं चेतोविवट्टो, एकस्मिंयेवारम्मणे समाधिचित्तं विवट्टेत्वा हेट्ठिमस्स हेट्ठिमस्स उपरूपरि हापनतो रूपावचरज्झानलाभी चेतोविवट्टकुसलो नाम। ‘‘सब्बसो रूपसञ्‍ञान’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ २६५) वुत्तसञ्‍ञा अतिक्‍कमित्वा ‘‘आकासानञ्‍चायतनसञ्‍ञासहगतं…पे॰… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसञ्‍ञासहगत’’न्ति (ध॰ स॰ २६५-२६८) सञ्‍ञासीसेन वुत्तज्झानानं विवट्टकुसलो, तथा इत्थिपुरिसादिसञ्‍ञा निच्‍चसञ्‍ञादितो चित्तं विवट्टेत्वा केवले रूपारूपधम्ममत्ते असङ्खते निब्बाने च विसेसतो वट्टनतो च सुञ्‍ञतानुपस्सनाबहुलो सञ्‍ञाविवट्टकुसलो। समाधिकुसलताय चेतोविवट्टकुसलता तब्बहुलविहारिताय। तथा विपस्सनाकुसलताय सञ्‍ञाविवट्टकुसलता। एकोति चूळपन्थकत्थेरं वदति। समाधिलक्खणेति सवितक्‍कसविचारादिसमाधिसभावे। पुन एकोति महापन्थकत्थेरमाह। विपस्सनालक्खणेति सत्तअनुपस्सना अट्ठारसमहाविपस्सनादिविपस्सनासभावे। समाधिगाळ्होति समाधिस्मिं ओगाळ्हचित्तो सुभावितभावनता। अङ्गसंखित्तेति चतुरङ्गिकतिवङ्गिकादिवसेन झानङ्गानं सङ्खिपने। आरम्मणसंखित्तेति कसिणुग्घाटिमाकासादिनिब्बत्तनेन कसिणादिआरम्मणानं संखिपने। अङ्गववत्थापनेति वितक्‍कादीनं झानङ्गानं ववत्थापने। आरम्मणववत्थापनेति पथवीकसिणादिज्झानारम्मणानं ववत्थापने।

    Lābhitāyāti ettha lābhīti īkāro atisayattho. Tena therassa catunnaṃ rūpāvacarajjhānānaṃ atisayena savisesalābhitaṃ dasseti. Arūpāvacarajjhānānaṃ lābhitāyāti etthāpi eseva nayo. Na kevalañcetā cetosaññāvivaṭṭakusalatā rūpārūpajjhānalābhitāya eva, atha kho imehipi kāraṇehīti dassetuṃ – ‘‘cūḷapanthako cā’’tiādi vuttaṃ. Cetoti cettha cittasīsena samādhi vutto, tasmā cetaso samādhissa vivaṭṭanaṃ cetovivaṭṭo, ekasmiṃyevārammaṇe samādhicittaṃ vivaṭṭetvā heṭṭhimassa heṭṭhimassa uparūpari hāpanato rūpāvacarajjhānalābhī cetovivaṭṭakusalo nāma. ‘‘Sabbaso rūpasaññāna’’ntiādinā (dha. sa. 265) vuttasaññā atikkamitvā ‘‘ākāsānañcāyatanasaññāsahagataṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagata’’nti (dha. sa. 265-268) saññāsīsena vuttajjhānānaṃ vivaṭṭakusalo, tathā itthipurisādisaññā niccasaññādito cittaṃ vivaṭṭetvā kevale rūpārūpadhammamatte asaṅkhate nibbāne ca visesato vaṭṭanato ca suññatānupassanābahulo saññāvivaṭṭakusalo. Samādhikusalatāya cetovivaṭṭakusalatā tabbahulavihāritāya. Tathā vipassanākusalatāya saññāvivaṭṭakusalatā. Ekoti cūḷapanthakattheraṃ vadati. Samādhilakkhaṇeti savitakkasavicārādisamādhisabhāve. Puna ekoti mahāpanthakattheramāha. Vipassanālakkhaṇeti sattaanupassanā aṭṭhārasamahāvipassanādivipassanāsabhāve. Samādhigāḷhoti samādhismiṃ ogāḷhacitto subhāvitabhāvanatā. Aṅgasaṃkhitteti caturaṅgikativaṅgikādivasena jhānaṅgānaṃ saṅkhipane. Ārammaṇasaṃkhitteti kasiṇugghāṭimākāsādinibbattanena kasiṇādiārammaṇānaṃ saṃkhipane. Aṅgavavatthāpaneti vitakkādīnaṃ jhānaṅgānaṃ vavatthāpane. Ārammaṇavavatthāpaneti pathavīkasiṇādijjhānārammaṇānaṃ vavatthāpane.

    झानङ्गेहीति रूपावचरज्झानङ्गेहि, झानङ्गानेव झानं। पुन झानङ्गेहीति अरूपावचरज्झानङ्गेहि। भाताति जेट्ठभाता। अस्साति कुटुम्बियस्स। सुवण्णपूजन्ति सोवण्णमयं पुप्फपूजं कत्वा। देवपुरेति तावतिंसभवने सुदस्सनमहानगरे। अग्गद्वारेनाति तस्मिं दिवसे अग्गं सब्बपठमं विवटेन नगरद्वारेन निक्खमित्वा।

    Jhānaṅgehīti rūpāvacarajjhānaṅgehi, jhānaṅgāneva jhānaṃ. Puna jhānaṅgehīti arūpāvacarajjhānaṅgehi. Bhātāti jeṭṭhabhātā. Assāti kuṭumbiyassa. Suvaṇṇapūjanti sovaṇṇamayaṃ pupphapūjaṃ katvā. Devapureti tāvatiṃsabhavane sudassanamahānagare. Aggadvārenāti tasmiṃ divase aggaṃ sabbapaṭhamaṃ vivaṭena nagaradvārena nikkhamitvā.

    कोकनदन्ति पदुमविसेसनं यथा ‘‘कोकासक’’न्ति। तं किर बहुपत्तं वण्णसम्पन्‍नं अतिसुगन्धञ्‍च होति। ‘‘कोकनदं नाम सेतपदुम’’न्तिपि वदन्ति। पातोति पगेव। अयञ्हेत्थ अत्थो – यथा कोकनदसङ्खातं पदुमं पातो सूरियुग्गमनवेलायं फुल्‍लं विकसितं अवीतगन्धं सिया विरोचमानं, एवं सरीरगन्धेन गुणगन्धेन च सुगन्धं सरदकाले अन्तलिक्खे आदिच्‍चमिव अत्तनो तेजसा तपन्तं अङ्गेहि निच्छरणकजुतिया अङ्गीरसं सम्मासम्बुद्धं पस्साति।

    Kokanadanti padumavisesanaṃ yathā ‘‘kokāsaka’’nti. Taṃ kira bahupattaṃ vaṇṇasampannaṃ atisugandhañca hoti. ‘‘Kokanadaṃ nāma setapaduma’’ntipi vadanti. Pātoti pageva. Ayañhettha attho – yathā kokanadasaṅkhātaṃ padumaṃ pāto sūriyuggamanavelāyaṃ phullaṃ vikasitaṃ avītagandhaṃ siyā virocamānaṃ, evaṃ sarīragandhena guṇagandhena ca sugandhaṃ saradakāle antalikkhe ādiccamiva attano tejasā tapantaṃ aṅgehi niccharaṇakajutiyā aṅgīrasaṃ sammāsambuddhaṃ passāti.

    चूळपन्थको किर कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले पब्बजित्वा पञ्‍ञवा हुत्वा अञ्‍ञतरस्स दन्धभिक्खुनो उद्देसगहणकाले परिहासकेळिं अकासि। सो भिक्खु तेन परिहासेन लज्‍जितो नेव उद्देसं गण्हि, न सज्झायमकासि। तेन कम्मेनायं पब्बजित्वाव दन्धो जातो, तस्मा गहितगहितपदं उपरिउपरिपदं गण्हन्तस्स नस्सति। इद्धिया अभिसङ्खरित्वा सुद्धं चोळखण्डं अदासीति तस्स पुब्बहेतुं दिस्वा तदनुरूपे कम्मट्ठाने नियोजेन्तो सुद्धं चोळखण्डं अदासि। सो किर पुब्बे राजा हुत्वा नगरं पदक्खिणं करोन्तो नलाटतो सेदे मुच्‍चन्ते परिसुद्धेन साटकेन नलाटं पुञ्छि, साटको किलिट्ठो अहोसि। सो ‘‘इमं सरीरं निस्साय एवरूपो परिसुद्धसाटको पकतिं जहित्वा किलिट्ठो जातो, अनिच्‍चा वत सङ्खारा’’ति अनिच्‍चसञ्‍ञं पटिलभि। तेन कारणेनस्स रजोहरणमेव पच्‍चयो जातो।

    Cūḷapanthako kira kassapasammāsambuddhakāle pabbajitvā paññavā hutvā aññatarassa dandhabhikkhuno uddesagahaṇakāle parihāsakeḷiṃ akāsi. So bhikkhu tena parihāsena lajjito neva uddesaṃ gaṇhi, na sajjhāyamakāsi. Tena kammenāyaṃ pabbajitvāva dandho jāto, tasmā gahitagahitapadaṃ upariuparipadaṃ gaṇhantassa nassati. Iddhiyā abhisaṅkharitvā suddhaṃ coḷakhaṇḍaṃ adāsīti tassa pubbahetuṃ disvā tadanurūpe kammaṭṭhāne niyojento suddhaṃ coḷakhaṇḍaṃ adāsi. So kira pubbe rājā hutvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto nalāṭato sede muccante parisuddhena sāṭakena nalāṭaṃ puñchi, sāṭako kiliṭṭho ahosi. So ‘‘imaṃ sarīraṃ nissāya evarūpo parisuddhasāṭako pakatiṃ jahitvā kiliṭṭho jāto, aniccā vata saṅkhārā’’ti aniccasaññaṃ paṭilabhi. Tena kāraṇenassa rajoharaṇameva paccayo jāto.

    लोमानीति चोळखण्डतन्तगतअंसुके वदति। ‘‘किलिट्ठधातुकानी’’ति किलिट्ठसभावानि। एवंगतिकमेवाति इदं चित्तम्पि भवङ्गवसेन पकतिया पण्डरं परिसुद्धं रागादिसम्पयुत्तधम्मवसेन संकिलिट्ठं जातन्ति दस्सेति। नक्खत्तं समानेत्वाति नक्खत्तं समन्‍नाहरित्वा, आवज्‍जेत्वाति अत्थो । बिळारस्सत्थायाति बिळारस्स गोचरत्थाय। जलपथकम्मिकेनाति समुद्दकम्मिकेन। चारिन्ति खादितब्बतिणं। सच्‍चकारन्ति सच्‍चभावावहं कारं, ‘‘अत्तना गहिते भण्डे अञ्‍ञेसं न दातब्ब’’न्ति वत्वा दातब्बलञ्‍जन्ति वुत्तं होति। ततियेन पटिहारेनाति ततियेन सासनेन। पत्तिका हुत्वाति सामिनो हुत्वा।

    Lomānīti coḷakhaṇḍatantagataaṃsuke vadati. ‘‘Kiliṭṭhadhātukānī’’ti kiliṭṭhasabhāvāni. Evaṃgatikamevāti idaṃ cittampi bhavaṅgavasena pakatiyā paṇḍaraṃ parisuddhaṃ rāgādisampayuttadhammavasena saṃkiliṭṭhaṃ jātanti dasseti. Nakkhattaṃ samānetvāti nakkhattaṃ samannāharitvā, āvajjetvāti attho . Biḷārassatthāyāti biḷārassa gocaratthāya. Jalapathakammikenāti samuddakammikena. Cārinti khāditabbatiṇaṃ. Saccakāranti saccabhāvāvahaṃ kāraṃ, ‘‘attanā gahite bhaṇḍe aññesaṃ na dātabba’’nti vatvā dātabbalañjanti vuttaṃ hoti. Tatiyena paṭihārenāti tatiyena sāsanena. Pattikā hutvāti sāmino hutvā.

    अप्पकेनपीति थोकेनपि परित्तेनपि। मेधावीति पञ्‍ञवा। पाभतेनाति भण्डमूलेन। विचक्खणोति वोहारकुसलो। समुट्ठापेति अत्तानन्ति महन्तं धनं यसञ्‍च उप्पादेत्वा तत्थ अत्तानं सण्ठपेति पतिट्ठापेति । यथा किं? अणुं अग्गिंव सन्धमं, यथा पण्डितो पुरिसो परित्तकं अग्गिं अनुक्‍कमेन गोमयचुण्णादीनि पक्खिपित्वा मुखवातेन धमेन्तो समुट्ठापेति वड्ढेति, महन्तं अग्गिक्खन्धं करोति, एवमेव पण्डितो थोकम्पि पाभतं लभित्वा नानाउपायेहि पयोजेत्वा धनञ्‍च यसञ्‍च वड्ढेति, वड्ढेत्वा पुन तत्थ अत्तानं पतिट्ठापेति। ताय एव वा पन धनस्स महन्तताय अत्तानं समुट्ठापेति, अभिञ्‍ञातं पाकटं करोतीति अत्थो।

    Appakenapīti thokenapi parittenapi. Medhāvīti paññavā. Pābhatenāti bhaṇḍamūlena. Vicakkhaṇoti vohārakusalo. Samuṭṭhāpeti attānanti mahantaṃ dhanaṃ yasañca uppādetvā tattha attānaṃ saṇṭhapeti patiṭṭhāpeti . Yathā kiṃ? Aṇuṃ aggiṃva sandhamaṃ, yathā paṇḍito puriso parittakaṃ aggiṃ anukkamena gomayacuṇṇādīni pakkhipitvā mukhavātena dhamento samuṭṭhāpeti vaḍḍheti, mahantaṃ aggikkhandhaṃ karoti, evameva paṇḍito thokampi pābhataṃ labhitvā nānāupāyehi payojetvā dhanañca yasañca vaḍḍheti, vaḍḍhetvā puna tattha attānaṃ patiṭṭhāpeti. Tāya eva vā pana dhanassa mahantatāya attānaṃ samuṭṭhāpeti, abhiññātaṃ pākaṭaṃ karotīti attho.

    सुभूतित्थेरवत्थु

    Subhūtittheravatthu

    २०१-२०२. ततिये रणाति हि रागादयो किलेसा वुच्‍चन्तीति ‘‘सरणा धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १०० दुकमातिका) रागादयो किलेसा ‘‘रणा’’ति वुच्‍चन्ति। रणन्ति एतेहीति रणा। येहि अभिभूता सत्ता नानप्पकारेन कन्दन्ति परिदेवन्ति, तस्मा ते रागादयो ‘‘रणा’’ति वुत्ता। देसितनियामतो अनोक्‍कमित्वाति देसितानोक्‍कमनतो अनुपगन्त्वा देसेति, सत्थारा देसितनियामेनेव अनोदिस्सकं कत्वा धम्मं देसेतीति वुत्तं होति। एवन्ति एवं मेत्ताझानतो वुट्ठाय भिक्खागहणे सति। भिक्खादायकानं महप्फलं भविस्सतीति इदं चूळच्छरासङ्घातसुत्तेन (अ॰ नि॰ १.५१ आदयो) दीपेतब्बं। अच्छरासङ्घातमत्तम्पि हि कालं मेत्तचित्तं आसेवन्तस्स भिक्खुनो दिन्‍नदानं महप्फलं होति महानिसंसं, तेन च सो अमोघं रट्ठपिण्डं भुञ्‍जतीति अयमत्थो तत्थ आगतोयेव। निमित्तं गण्हित्वाति आकारं सल्‍लक्खेत्वा।

    201-202. Tatiye raṇāti hi rāgādayo kilesā vuccantīti ‘‘saraṇā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. 100 dukamātikā) rāgādayo kilesā ‘‘raṇā’’ti vuccanti. Raṇanti etehīti raṇā. Yehi abhibhūtā sattā nānappakārena kandanti paridevanti, tasmā te rāgādayo ‘‘raṇā’’ti vuttā. Desitaniyāmato anokkamitvāti desitānokkamanato anupagantvā deseti, satthārā desitaniyāmeneva anodissakaṃ katvā dhammaṃ desetīti vuttaṃ hoti. Evanti evaṃ mettājhānato vuṭṭhāya bhikkhāgahaṇe sati. Bhikkhādāyakānaṃ mahapphalaṃ bhavissatīti idaṃ cūḷaccharāsaṅghātasuttena (a. ni. 1.51 ādayo) dīpetabbaṃ. Accharāsaṅghātamattampi hi kālaṃ mettacittaṃ āsevantassa bhikkhuno dinnadānaṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsaṃ, tena ca so amoghaṃ raṭṭhapiṇḍaṃ bhuñjatīti ayamattho tattha āgatoyeva. Nimittaṃ gaṇhitvāti ākāraṃ sallakkhetvā.

    खदिरवनियरेवतत्थेरवत्थु

    Khadiravaniyarevatattheravatthu

    २०३. पञ्‍चमे वनसभागन्ति सभागं वनं, सभागन्ति च सप्पायन्ति अत्थो। यञ्हि पकतिविरुद्धं ब्याधिविरुद्धञ्‍च न होति, तं ‘‘सभाग’’न्ति वुच्‍चति। उदकसभागन्तिआदीसुपि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। कल्याणकम्मायूहनक्खणोति कल्याणकम्मूपचयस्स ओकासो। तिण्णं भातिकानन्ति उपतिस्सो, चुन्दो, उपसेनोति इमेसं तिण्णं जेट्ठभातिकानं। तिस्सन्‍नञ्‍च भगिनीनन्ति चाला, उपचाला, सीसुपचालाति इमेसं तिस्सन्‍नं जेट्ठभगिनीनं। एत्थ च सारिपुत्तत्थेरो सयं पब्बजित्वा चाला, उपचाला, सीसुपचालाति तिस्सो भगिनियो, चुन्दो उपसेनोति इमे भातरो पब्बाजेसि, रेवतकुमारो एकोव गेहे अवसिस्सति। तेन वुत्तं – ‘‘अम्हाकं…पे॰… पब्बाजेन्ती’’ति। महल्‍लकतराति वुद्धतरा। इदञ्‍च कुमारिकाय चिरजीवितं अभिकङ्खमाना आहंसु। सा किर तस्स अय्यिका वीसतिवस्ससतिका खण्डदन्ता पलितकेसा वलित्तचा तिलकाहतगत्ता गोपानसिवङ्का अहोसि। विधावनिकन्ति विधावनकीळिकं। तिस्सन्‍नं सम्पत्तीनन्ति अनुस्सववसेन मनुस्सदेवमोक्खसम्पत्तियो सन्धाय वदति, मनुस्सदेवब्रह्मसम्पत्तियो वा। सीवलिस्स पुञ्‍ञं वीमंसिस्सामाति ‘‘सीवलिना कतपुञ्‍ञस्स विपाकदानट्ठानमिद’’न्ति ञत्वा एवमाह। सभागट्ठानन्ति समं देसं।

    203. Pañcame vanasabhāganti sabhāgaṃ vanaṃ, sabhāganti ca sappāyanti attho. Yañhi pakativiruddhaṃ byādhiviruddhañca na hoti, taṃ ‘‘sabhāga’’nti vuccati. Udakasabhāgantiādīsupi imināva nayena attho veditabbo. Kalyāṇakammāyūhanakkhaṇoti kalyāṇakammūpacayassa okāso. Tiṇṇaṃ bhātikānanti upatisso, cundo, upasenoti imesaṃ tiṇṇaṃ jeṭṭhabhātikānaṃ. Tissannañca bhaginīnanti cālā, upacālā, sīsupacālāti imesaṃ tissannaṃ jeṭṭhabhaginīnaṃ. Ettha ca sāriputtatthero sayaṃ pabbajitvā cālā, upacālā, sīsupacālāti tisso bhaginiyo, cundo upasenoti ime bhātaro pabbājesi, revatakumāro ekova gehe avasissati. Tena vuttaṃ – ‘‘amhākaṃ…pe… pabbājentī’’ti. Mahallakatarāti vuddhatarā. Idañca kumārikāya cirajīvitaṃ abhikaṅkhamānā āhaṃsu. Sā kira tassa ayyikā vīsativassasatikā khaṇḍadantā palitakesā valittacā tilakāhatagattā gopānasivaṅkā ahosi. Vidhāvanikanti vidhāvanakīḷikaṃ. Tissannaṃ sampattīnanti anussavavasena manussadevamokkhasampattiyo sandhāya vadati, manussadevabrahmasampattiyo vā. Sīvalissa puññaṃ vīmaṃsissāmāti ‘‘sīvalinā katapuññassa vipākadānaṭṭhānamida’’nti ñatvā evamāha. Sabhāgaṭṭhānanti samaṃ desaṃ.

    तं भूमिरामणेय्यकन्ति किञ्‍चापि अरहन्तो गामन्ते कायविवेकं न लभन्ति, चित्तविवेकं पन लभन्तेव। तेसञ्हि दिब्बप्पटिभागानिपि आरम्मणानि चित्तं चालेतुं न सक्‍कोन्ति, तस्मा गामो वा होतु अरञ्‍ञादीनं वा अञ्‍ञतरं, ‘यत्थ अरहन्तो विहरन्ति, तं भूमिरामणेय्यकं’, सो भूमिप्पदेसो रमणीयो एवाति अत्थो।

    Taṃ bhūmirāmaṇeyyakanti kiñcāpi arahanto gāmante kāyavivekaṃ na labhanti, cittavivekaṃ pana labhanteva. Tesañhi dibbappaṭibhāgānipi ārammaṇāni cittaṃ cāletuṃ na sakkonti, tasmā gāmo vā hotu araññādīnaṃ vā aññataraṃ, ‘yattha arahanto viharanti, taṃ bhūmirāmaṇeyyakaṃ’, so bhūmippadeso ramaṇīyo evāti attho.

    कङ्खारेवतत्थेरवत्थु

    Kaṅkhārevatattheravatthu

    २०४. छट्ठे अकप्पियो, आवुसो, गुळोति एकदिवसं थेरो अन्तरामग्गे गुळकरणं ओक्‍कमित्वा गुळे पिट्ठम्पि छारिकम्पि पक्खित्ते दिस्वान ‘‘अकप्पियो गुळो, सामिसो न कप्पति गुळो विकाले परिभुञ्‍जितु’’न्ति कुक्‍कुच्‍चायन्तो एवमाह। अकप्पिया मुग्गाति एकदिवसं अन्तरामग्गे वच्‍चे मुग्गं जातं दिस्वा ‘‘अकप्पिया मुग्गा, पक्‍कापि मुग्गा जायन्ती’’ति कुक्‍कुच्‍चायन्तो एवमाह। सेसमेत्थ सब्बं उत्तानमेव।

    204. Chaṭṭhe akappiyo, āvuso, guḷoti ekadivasaṃ thero antarāmagge guḷakaraṇaṃ okkamitvā guḷe piṭṭhampi chārikampi pakkhitte disvāna ‘‘akappiyo guḷo, sāmiso na kappati guḷo vikāle paribhuñjitu’’nti kukkuccāyanto evamāha. Akappiyā muggāti ekadivasaṃ antarāmagge vacce muggaṃ jātaṃ disvā ‘‘akappiyā muggā, pakkāpi muggā jāyantī’’ti kukkuccāyanto evamāha. Sesamettha sabbaṃ uttānameva.

    सोणकोळिविसत्थेरवत्थु

    Soṇakoḷivisattheravatthu

    २०५. सत्तमे हापेतब्बमेव अहोसि अच्‍चारद्धवीरियत्ता। उदकेन समुपब्यूळ्हेति उदकेन थलं उस्सारेत्वा तत्थ तत्थ रासिकते। हरितूपलित्तायाति गोमयपरिभण्डकताय। तिविधेन उदकेन पोसेन्तीति खीरोदकं गन्धोदकं केवलोदकन्ति एवं तिविधेन उदकेन पोसेन्ति परिपालेन्ति। परिस्सावेत्वाति परिसोधेत्वा गहिते तण्डुलेति योजेतब्बं। देवो मञ्‍ञेति देवो विय । वीणोवादेनाति ‘‘तं किं मञ्‍ञसि, सोण, यदा ते वीणाय तन्तियो अच्‍चायता होन्ति, अपि नु ते वीणा तस्मिं समये सरवती वा होति कम्मञ्‍ञा वाति? नो हेतं, भन्तेति। एवमेव खो, सोण, अच्‍चारद्धवीरियं उद्धच्‍चाय संवत्तति, अतिसिथिलवीरियं कोसज्‍जाय संवत्तति। तस्मातिह त्वं, सोण, वीरियसमतं अधिट्ठह, इन्द्रियानञ्‍च समतं पटिविज्झा’’ति (महाव॰ २४३) एवं वीणं उपमं कत्वा पवत्तितेन वीणोपमोवादेन। वीरियसमथयोजनत्थायाति वीरियस्स समथेन योजनत्थाय।

    205. Sattame hāpetabbameva ahosi accāraddhavīriyattā. Udakena samupabyūḷheti udakena thalaṃ ussāretvā tattha tattha rāsikate. Haritūpalittāyāti gomayaparibhaṇḍakatāya. Tividhena udakenaposentīti khīrodakaṃ gandhodakaṃ kevalodakanti evaṃ tividhena udakena posenti paripālenti. Parissāvetvāti parisodhetvā gahite taṇḍuleti yojetabbaṃ. Devo maññeti devo viya . Vīṇovādenāti ‘‘taṃ kiṃ maññasi, soṇa, yadā te vīṇāya tantiyo accāyatā honti, api nu te vīṇā tasmiṃ samaye saravatī vā hoti kammaññā vāti? No hetaṃ, bhanteti. Evameva kho, soṇa, accāraddhavīriyaṃ uddhaccāya saṃvattati, atisithilavīriyaṃ kosajjāya saṃvattati. Tasmātiha tvaṃ, soṇa, vīriyasamataṃ adhiṭṭhaha, indriyānañca samataṃ paṭivijjhā’’ti (mahāva. 243) evaṃ vīṇaṃ upamaṃ katvā pavattitena vīṇopamovādena. Vīriyasamathayojanatthāyāti vīriyassa samathena yojanatthāya.

    सोणकुटिकण्णत्थेरवत्थु

    Soṇakuṭikaṇṇattheravatthu

    २०६. अट्ठमे कुटिकण्णोति वुच्‍चतीति ‘‘कोटिकण्णो’’ति वत्तब्बे ‘‘कुटिकण्णो’’ति वोहरीयति। कुलघरे भवा कुलघरिका। सा किर अवन्तिरट्ठे कुलघरे महाविभवस्स सेट्ठिस्स भरिया। दसबलस्स धम्मकथं सुत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठाय चिन्तेसीति इदं अङ्गुत्तरभाणकानं मतेन वुत्तं। सुत्तनिपातट्ठकथायं पन ‘‘सपरिसो भगवन्तं उपसङ्कम्म धम्मदेसनं अस्सोसि, न च कञ्‍चि विसेसं अधिगञ्छि। कस्मा? सो हि धम्मं सुणन्तो हेमवतं अनुस्सरित्वा ‘आगतो नु खो मे सहायको, नो’ति दिसादिसं ओलोकेत्वा तं अपस्सन्तो ‘वञ्‍चितो मे सहायो, यो एवं विचित्तप्पटिभानं भगवतो देसनं न सुणाती’ति विक्खित्तचित्तो अहोसी’’ति वुत्तं।

    206. Aṭṭhame kuṭikaṇṇoti vuccatīti ‘‘koṭikaṇṇo’’ti vattabbe ‘‘kuṭikaṇṇo’’ti voharīyati. Kulaghare bhavā kulagharikā. Sā kira avantiraṭṭhe kulaghare mahāvibhavassa seṭṭhissa bhariyā. Dasabalassa dhammakathaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhāya cintesīti idaṃ aṅguttarabhāṇakānaṃ matena vuttaṃ. Suttanipātaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘sapariso bhagavantaṃ upasaṅkamma dhammadesanaṃ assosi, na ca kañci visesaṃ adhigañchi. Kasmā? So hi dhammaṃ suṇanto hemavataṃ anussaritvā ‘āgato nu kho me sahāyako, no’ti disādisaṃ oloketvā taṃ apassanto ‘vañcito me sahāyo, yo evaṃ vicittappaṭibhānaṃ bhagavato desanaṃ na suṇātī’ti vikkhittacitto ahosī’’ti vuttaṃ.

    यस्मा पटिसन्धिजातिअभिनिक्खमनबोधिपरिनिब्बानेस्वेव द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि हुत्वाव पटिविगच्छन्ति, न चिरट्ठितिकानि होन्ति, धम्मचक्‍कप्पवत्तने (सं॰ नि॰ ५.१०८१; पटि॰ म॰ २.३०) पन तानि सविसेसानि हुत्वा चिरतरं ठत्वा निरुज्झन्ति, तस्मा वुत्तं – ‘‘तियोजनसहस्सं हिमवन्तं अकालपुप्फितं दिस्वा’’तिआदि। अग्गबलकायाति सब्बपुरतो गच्छन्ता बलकाया। केन पुप्फितभावं जानासीति केन कारणेन हिमवन्तस्स पुप्फितभावं जानासीति, येन कारणेन इमं अकालपुप्फपाटिहारियं जातं, तं जानासीति वुत्तं होति। तस्स पवत्तितभावन्ति तस्स धम्मचक्‍कस्स भगवता पवत्तितभावं। सद्दे निमित्तं गण्हीति सद्दे आकारं सल्‍लक्खेसि। ततोति ‘‘अहं ‘एतं अमतधम्मं तम्पि जानापेस्सामी’ति तव सन्तिकं आगतोस्मी’’ति यं वुत्तं, तदनन्तरन्ति अत्थो।

    Yasmā paṭisandhijātiabhinikkhamanabodhiparinibbānesveva dvattiṃsa pubbanimittāni hutvāva paṭivigacchanti, na ciraṭṭhitikāni honti, dhammacakkappavattane (saṃ. ni. 5.1081; paṭi. ma. 2.30) pana tāni savisesāni hutvā cirataraṃ ṭhatvā nirujjhanti, tasmā vuttaṃ – ‘‘tiyojanasahassaṃ himavantaṃ akālapupphitaṃ disvā’’tiādi. Aggabalakāyāti sabbapurato gacchantā balakāyā. Kena pupphitabhāvaṃ jānāsīti kena kāraṇena himavantassa pupphitabhāvaṃ jānāsīti, yena kāraṇena imaṃ akālapupphapāṭihāriyaṃ jātaṃ, taṃ jānāsīti vuttaṃ hoti. Tassa pavattitabhāvanti tassa dhammacakkassa bhagavatā pavattitabhāvaṃ. Sadde nimittaṃ gaṇhīti sadde ākāraṃ sallakkhesi. Tatoti ‘‘ahaṃ ‘etaṃ amatadhammaṃ tampi jānāpessāmī’ti tava santikaṃ āgatosmī’’ti yaṃ vuttaṃ, tadanantaranti attho.

    सातागिरो हेमवतस्स बुद्धुप्पादं कथेत्वा तं भगवतो सन्तिकं आनेतुकामो ‘‘अज्‍ज पन्‍नरसो’’तिआदिगाथमाह। तत्थ (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१५३) अज्‍जाति अयं रत्तिन्दिवो पक्खगणनतो पन्‍नरसो, उपवसितब्बतो उपोसथो। तीसु वा उपोसथेसु अज्‍ज पन्‍नरसो उपोसथो, न चातुद्दसिउपोसथो, न सामग्गीउपोसथो। दिवि भवानि दिब्बानि, दिब्बानि एत्थ अत्थीति दिब्बानि। कानि तानि? रूपानि। तञ्हि रत्तिं देवानं दससहस्सिलोकधातुतो सन्‍निपतितानं सरीरवत्थाभरणविमानप्पभाहि अब्भादिउपक्‍किलेसविरहिताय चन्दप्पभाय च सकलजम्बुदीपो अलङ्कतो अहोसीति अतिविय अलङ्कतो च परिविसुद्धिदेवस्स भगवतो सरीरप्पभाय। तेनाह – ‘‘दिब्बा रत्ति उपट्ठिता’’ति।

    Sātāgiro hemavatassa buddhuppādaṃ kathetvā taṃ bhagavato santikaṃ ānetukāmo ‘‘ajja pannaraso’’tiādigāthamāha. Tattha (su. ni. aṭṭha. 1.153) ajjāti ayaṃ rattindivo pakkhagaṇanato pannaraso, upavasitabbato uposatho. Tīsu vā uposathesu ajja pannaraso uposatho, na cātuddasiuposatho, na sāmaggīuposatho. Divi bhavāni dibbāni, dibbāni ettha atthīti dibbāni. Kāni tāni? Rūpāni. Tañhi rattiṃ devānaṃ dasasahassilokadhātuto sannipatitānaṃ sarīravatthābharaṇavimānappabhāhi abbhādiupakkilesavirahitāya candappabhāya ca sakalajambudīpo alaṅkato ahosīti ativiya alaṅkato ca parivisuddhidevassa bhagavato sarīrappabhāya. Tenāha – ‘‘dibbā ratti upaṭṭhitā’’ti.

    एवं रत्तिगुणवण्णनापदेसेनपि सहायस्स चित्तं पसादं जनेन्तो बुद्धुप्पादं कथेत्वा आह – ‘‘अनोमनामं सत्थारं, हन्द पस्साम गोतम’’न्ति। तत्थ अनोमेहि अलामकेहि सब्बाकारपरिपूरेहि गुणेहि नामं अस्साति अनोमनामो। तथा हिस्स ‘‘बुज्झिता सच्‍चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो’’तिआदिना (महानि॰ १९२; चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देसो ९७; पटि॰ म॰ १.१६२) नयेन बुद्धोति अनोमेहि गुणेहि नामं। ‘‘भग्गरागोति भगवा, भग्गदोसोति भगवा’’तिआदिना (महानि॰ ८४) नयेन भगवाति अनोमेहि गुणेहि नामं। एस नयो ‘‘अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्‍जाचरणसम्पन्‍नो’’तिआदीसु। दिट्ठधम्मिकादिअत्थेहि देवमनुस्से अनुसासति ‘‘इमं पजहथ, इमं समादाय वत्तथा’’ति सत्था। तं अनोमनामं सत्थारं। हन्दाति वचसायत्थे निपातो। पस्सामाति तेन अत्तानं सह सङ्गहेत्वा पच्‍चुप्पन्‍नबहुवचनं। गोतमन्ति गोतमगोत्तं। इदं वुत्तं होति – ‘‘सत्था, न सत्था’’ति मा विमतिं अकासि, एकन्तब्यवसितो हुत्वाव एहि पस्साम गोतमन्ति।

    Evaṃ rattiguṇavaṇṇanāpadesenapi sahāyassa cittaṃ pasādaṃ janento buddhuppādaṃ kathetvā āha – ‘‘anomanāmaṃ satthāraṃ, handa passāma gotama’’nti. Tattha anomehi alāmakehi sabbākāraparipūrehi guṇehi nāmaṃ assāti anomanāmo. Tathā hissa ‘‘bujjhitā saccānīti buddho, bodhetā pajāyāti buddho’’tiādinā (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddeso 97; paṭi. ma. 1.162) nayena buddhoti anomehi guṇehi nāmaṃ. ‘‘Bhaggarāgoti bhagavā, bhaggadosoti bhagavā’’tiādinā (mahāni. 84) nayena bhagavāti anomehi guṇehi nāmaṃ. Esa nayo ‘‘arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno’’tiādīsu. Diṭṭhadhammikādiatthehi devamanusse anusāsati ‘‘imaṃ pajahatha, imaṃ samādāya vattathā’’ti satthā. Taṃ anomanāmaṃ satthāraṃ. Handāti vacasāyatthe nipāto. Passāmāti tena attānaṃ saha saṅgahetvā paccuppannabahuvacanaṃ. Gotamanti gotamagottaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘satthā, na satthā’’ti mā vimatiṃ akāsi, ekantabyavasito hutvāva ehi passāma gotamanti.

    एवं वुत्ते हेमवतो ‘‘अयं सातागिरो ‘अनोमनामं सत्थार’न्ति भणन्तो तस्स सब्बञ्‍ञुतं पकासेति, सब्बञ्‍ञुनो च दुल्‍लभा लोके, सब्बञ्‍ञुपटिञ्‍ञेहि पूरणादिसदिसेहेव लोको उपद्दुतो। सो पन यदि सब्बञ्‍ञू, अद्धा तादिलक्खणं पत्तो भविस्सति, तेन एवं गहेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तादिलक्खणं पुच्छन्तो आह – ‘‘कच्‍चि मनो’’तिआदि। तत्थ कच्‍चीति पुच्छा। मनोति चित्तं। सुपणिहितोति सुट्ठु ठपितो अचलो असम्पवेधी। सब्बेसु भूतेसु सब्बभूतेसु। तादिनोति तादिलक्खणं पत्तस्सेव सतो। पुच्छा एव वा अयं ‘‘सो तव सत्था सब्बभूतेसु तादी, उदाहु नो’’ति। इट्ठे अनिट्ठेचाति एवरूपे आरम्मणे। सङ्कप्पाति वितक्‍का। वसीकताति वसं गमिता। इदं वुत्तं होति – यं तं सत्थारं वदसि, तस्स ते सत्थुनो कच्‍चि तादिलक्खणं सम्पत्तस्स सतो सब्बभूतेसु मनो सुपणिहितो, उदाहु याव पच्‍चयं न लभति, ताव सुपणिहितो विय खायति। सो वा ते सत्था कच्‍चि सब्बभूतेसु सत्तेसु तादी, उदाहु नो, ये च इट्ठानिट्ठेसु आरम्मणेसु रागदोसवसेन सङ्कप्पा उप्पज्‍जेय्युं, त्यास्स कच्‍चि वसीकता, उदाहु कदाचि तेसम्पि वसेन वत्ततीति।

    Evaṃ vutte hemavato ‘‘ayaṃ sātāgiro ‘anomanāmaṃ satthāra’nti bhaṇanto tassa sabbaññutaṃ pakāseti, sabbaññuno ca dullabhā loke, sabbaññupaṭiññehi pūraṇādisadiseheva loko upadduto. So pana yadi sabbaññū, addhā tādilakkhaṇaṃ patto bhavissati, tena evaṃ gahessāmī’’ti cintetvā tādilakkhaṇaṃ pucchanto āha – ‘‘kacci mano’’tiādi. Tattha kaccīti pucchā. Manoti cittaṃ. Supaṇihitoti suṭṭhu ṭhapito acalo asampavedhī. Sabbesu bhūtesu sabbabhūtesu. Tādinoti tādilakkhaṇaṃ pattasseva sato. Pucchā eva vā ayaṃ ‘‘so tava satthā sabbabhūtesu tādī, udāhu no’’ti. Iṭṭhe aniṭṭhecāti evarūpe ārammaṇe. Saṅkappāti vitakkā. Vasīkatāti vasaṃ gamitā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ taṃ satthāraṃ vadasi, tassa te satthuno kacci tādilakkhaṇaṃ sampattassa sato sabbabhūtesu mano supaṇihito, udāhu yāva paccayaṃ na labhati, tāva supaṇihito viya khāyati. So vā te satthā kacci sabbabhūtesu sattesu tādī, udāhu no, ye ca iṭṭhāniṭṭhesu ārammaṇesu rāgadosavasena saṅkappā uppajjeyyuṃ, tyāssa kacci vasīkatā, udāhu kadāci tesampi vasena vattatīti.

    तीणि वस्सानीति सोणस्स पब्बजितदिवसतो पट्ठाय तीणि वस्सानि। तदा किर भिक्खू येभुय्येन मज्झिमदेसेयेव वसिंसु, तस्मा तत्थ कतिपया एव अहेसुं। ते च एकस्मिं निगमे एको द्वेति एवं विसुं विसुं वसिंसु, थेरानञ्‍च कतिपये भिक्खू आनेत्वा अञ्‍ञेसु आनीयमानेसु पुब्बं आनीता केनचिदेव करणीयेन पक्‍कमिंसु, कञ्‍चि कालं आगमेत्वा पुन तेसु आनीयमानेसु इतरे पक्‍कमिंसु, एवं पुनप्पुनं आनयनेन सन्‍निपातो चिरेनेव अहोसि, थेरो च तदा एकविहारी अहोसि। तेन वुत्तं – ‘‘तीणि वस्सानि गणं परियेसित्वा’’ति। तीणि वस्सानीति च अच्‍चन्तसंयोगे उपयोगवचनं। सत्थु अधिप्पायं ञत्वाति अत्तनो आणापनेनेव ‘‘इमिना सद्धिं एकगन्धकुटियं वसितुकामो भगवा’’ति सत्थु अधिप्पायं जानित्वा। भगवा किर येन सद्धिं एकगन्धकुटियं वसितुकामो, तस्स सेनासनपञ्‍ञत्तियं आनन्दत्थेरं आणापेति।

    Tīṇi vassānīti soṇassa pabbajitadivasato paṭṭhāya tīṇi vassāni. Tadā kira bhikkhū yebhuyyena majjhimadeseyeva vasiṃsu, tasmā tattha katipayā eva ahesuṃ. Te ca ekasmiṃ nigame eko dveti evaṃ visuṃ visuṃ vasiṃsu, therānañca katipaye bhikkhū ānetvā aññesu ānīyamānesu pubbaṃ ānītā kenacideva karaṇīyena pakkamiṃsu, kañci kālaṃ āgametvā puna tesu ānīyamānesu itare pakkamiṃsu, evaṃ punappunaṃ ānayanena sannipāto cireneva ahosi, thero ca tadā ekavihārī ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘tīṇi vassāni gaṇaṃ pariyesitvā’’ti. Tīṇi vassānīti ca accantasaṃyoge upayogavacanaṃ. Satthu adhippāyaṃ ñatvāti attano āṇāpaneneva ‘‘iminā saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasitukāmo bhagavā’’ti satthu adhippāyaṃ jānitvā. Bhagavā kira yena saddhiṃ ekagandhakuṭiyaṃ vasitukāmo, tassa senāsanapaññattiyaṃ ānandattheraṃ āṇāpeti.

    अज्झोकासे वीतिनामेत्वाति अज्झोकासे निसज्‍जाय वीतिनामेत्वा। यस्मा भगवा आयस्मतो सोणस्स समापत्तिसमापज्‍जनेन पटिसन्थारं करोन्तो सावकसाधारणा सब्बा समापत्तियो अनुलोमप्पटिलोमं समापज्‍जन्तो बहुदेव रत्तिं अज्झोकासे निसज्‍जाय वीतिनामेत्वा पादे पक्खालेत्वा विहारं पाविसि, तस्मा आयस्मापि सोणो भगवतो अधिप्पायं ञत्वा तदनुरूपं सब्बा ता समापत्तियो समापज्‍जन्तो बहुदेव रत्तिं अज्झोकासे निसज्‍जाय वीतिनामेत्वा पादे पक्खालेत्वा विहारं पाविसीति वदन्ति। पविसित्वा च भगवता अनुञ्‍ञातो चीवरतिरोकरणियं कत्वा भगवतो पादपस्से निसज्‍जाय वीतिनामेसि। अज्झेसीति आणापेसि। पटिभातु तं भिक्खु धम्मो भासितुन्ति भिक्खु तुय्हं धम्मो भासितुं उपट्ठातु, ञाणमुखं आगच्छतु, यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं भणाहीति अत्थो। अट्ठकवग्गियानीति अट्ठकवग्गभूतानि कामसुत्तादिसोळससुत्तानि (महानि॰ १)। सुग्गहितोति सम्मा उग्गहितो। सब्बे वरे याचीति विनयधरपञ्‍चमेन गणेन उपसम्पदा धुवन्हानं चम्मत्थरणं गणङ्गणूपाहनं चीवरविप्पवासोति इमे पञ्‍च वरे याचि। सुत्ते आगतमेवाति उदानपाळियं आगतसुत्तं सन्धाय वदति।

    Ajjhokāse vītināmetvāti ajjhokāse nisajjāya vītināmetvā. Yasmā bhagavā āyasmato soṇassa samāpattisamāpajjanena paṭisanthāraṃ karonto sāvakasādhāraṇā sabbā samāpattiyo anulomappaṭilomaṃ samāpajjanto bahudeva rattiṃ ajjhokāse nisajjāya vītināmetvā pāde pakkhāletvā vihāraṃ pāvisi, tasmā āyasmāpi soṇo bhagavato adhippāyaṃ ñatvā tadanurūpaṃ sabbā tā samāpattiyo samāpajjanto bahudeva rattiṃ ajjhokāse nisajjāya vītināmetvā pāde pakkhāletvā vihāraṃ pāvisīti vadanti. Pavisitvā ca bhagavatā anuññāto cīvaratirokaraṇiyaṃ katvā bhagavato pādapasse nisajjāya vītināmesi. Ajjhesīti āṇāpesi. Paṭibhātu taṃ bhikkhu dhammo bhāsitunti bhikkhu tuyhaṃ dhammo bhāsituṃ upaṭṭhātu, ñāṇamukhaṃ āgacchatu, yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ bhaṇāhīti attho. Aṭṭhakavaggiyānīti aṭṭhakavaggabhūtāni kāmasuttādisoḷasasuttāni (mahāni. 1). Suggahitoti sammā uggahito. Sabbe vare yācīti vinayadharapañcamena gaṇena upasampadā dhuvanhānaṃ cammattharaṇaṃ gaṇaṅgaṇūpāhanaṃ cīvaravippavāsoti ime pañca vare yāci. Sutte āgatamevāti udānapāḷiyaṃ āgatasuttaṃ sandhāya vadati.

    सीवलित्थेरवत्थु

    Sīvalittheravatthu

    २०७. नवमे साकच्छित्वा साकच्छित्वाति रञ्‍ञा सद्धिं पटिविरुज्झनवसेन पुनप्पुनं साकच्छं कत्वा। गुळदधिन्ति पत्थिन्‍नं गुळसदिसं कठिनदधिं। अतिअञ्छितुन्ति अतिविय आकड्ढितुं। कञ्‍जियं वाहेत्वाति दधिमत्थुं पवाहेत्वा, परिस्सावेत्वाति अत्थो। ‘‘दधितो कञ्‍जियं गहेत्वा’’तिपि पाठो। नन्ति सुप्पवासं। बीजपच्छिं फुसापेन्तीति इमिना सम्बन्धो। याव न उक्‍कड्ढन्तीति याव दाने न उक्‍कड्ढन्ति, दातुकामाव होन्तीति अधिप्पायो महादुक्खं अनुभोसीति पसवनिबन्धनं महन्तं दुक्खं अनुभोसि। सामिकं आमन्तेत्वाति सत्ताहं मूळ्हगब्भा तिब्बाहि खराहि दुक्खवेदनाहि फुट्ठा ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा, यो इमस्स एवरूपस्स दुक्खस्स पहानाय धम्मं देसेति। सुप्पटिपन्‍नो वत तस्स भगवतो सावकसङ्घो, यो इमस्स एवरूपस्स दुक्खस्स पहानाय पटिपन्‍नो। सुसुखं वत निब्बानं, यत्थिदं एवरूपं दुक्खं न संविज्‍जती’’ति (उदा॰ १८) इमेहि तीहि वितक्‍केहि तं दुक्खं अधिवासेन्ती सत्थु सन्तिकं पेसेतुकामताय सामिकं आमन्तेत्वा। पुरे मरणाति मरणतो पुरेतरमेव। इङ्गितन्ति आकारं। जीवितभत्तन्ति जीवितसंसये दातब्बभत्तं। सब्बकम्मक्खमो अहोसीति सत्तवस्सिकेहि दारकेहि कातब्बं यं किञ्‍चि कम्मं कातुं समत्थताय सब्बस्स कम्मस्स खमो अहोसि। तेनेव सो सत्ताहं महादाने दीयमाने जातदिवसतो पट्ठाय धम्मकरणं आदाय सङ्घस्स उदकं परिस्सावेत्वा अदासि।

    207. Navame sākacchitvā sākacchitvāti raññā saddhiṃ paṭivirujjhanavasena punappunaṃ sākacchaṃ katvā. Guḷadadhinti patthinnaṃ guḷasadisaṃ kaṭhinadadhiṃ. Atiañchitunti ativiya ākaḍḍhituṃ. Kañjiyaṃ vāhetvāti dadhimatthuṃ pavāhetvā, parissāvetvāti attho. ‘‘Dadhito kañjiyaṃ gahetvā’’tipi pāṭho. Nanti suppavāsaṃ. Bījapacchiṃ phusāpentīti iminā sambandho. Yāva na ukkaḍḍhantīti yāva dāne na ukkaḍḍhanti, dātukāmāva hontīti adhippāyo mahādukkhaṃ anubhosīti pasavanibandhanaṃ mahantaṃ dukkhaṃ anubhosi. Sāmikaṃ āmantetvāti sattāhaṃ mūḷhagabbhā tibbāhi kharāhi dukkhavedanāhi phuṭṭhā ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā, yo imassa evarūpassa dukkhassa pahānāya dhammaṃ deseti. Suppaṭipanno vata tassa bhagavato sāvakasaṅgho, yo imassa evarūpassa dukkhassa pahānāya paṭipanno. Susukhaṃ vata nibbānaṃ, yatthidaṃ evarūpaṃ dukkhaṃ na saṃvijjatī’’ti (udā. 18) imehi tīhi vitakkehi taṃ dukkhaṃ adhivāsentī satthu santikaṃ pesetukāmatāya sāmikaṃ āmantetvā. Pure maraṇāti maraṇato puretarameva. Iṅgitanti ākāraṃ. Jīvitabhattanti jīvitasaṃsaye dātabbabhattaṃ. Sabbakammakkhamo ahosīti sattavassikehi dārakehi kātabbaṃ yaṃ kiñci kammaṃ kātuṃ samatthatāya sabbassa kammassa khamo ahosi. Teneva so sattāhaṃ mahādāne dīyamāne jātadivasato paṭṭhāya dhammakaraṇaṃ ādāya saṅghassa udakaṃ parissāvetvā adāsi.

    योमन्तिआदिगाथाय ‘‘यो भिक्खु इमं रागपलिपथञ्‍चेव किलेसदुग्गञ्‍च संसारवट्टञ्‍च चतुन्‍नं सच्‍चानं अप्पटिविज्झनकमोहञ्‍च अतीतो चत्तारो ओघे तिण्णो हुत्वा पारं अनुप्पत्तो, दुविधेन झानेन झायी, तण्हाय अभावेन अनेजो, कथंकथाय अभावेन अकथंकथी, उपादानानं अभावेन अनुपादियित्वा किलेसनिब्बानेन निब्बुतो, तमहं ब्राह्मणं वदामी’’ति अत्थो।

    Yomantiādigāthāya ‘‘yo bhikkhu imaṃ rāgapalipathañceva kilesaduggañca saṃsāravaṭṭañca catunnaṃ saccānaṃ appaṭivijjhanakamohañca atīto cattāro oghe tiṇṇo hutvā pāraṃ anuppatto, duvidhena jhānena jhāyī, taṇhāya abhāvena anejo, kathaṃkathāya abhāvena akathaṃkathī, upādānānaṃ abhāvena anupādiyitvā kilesanibbānena nibbuto, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmī’’ti attho.

    सब्बेसंयेव पन केसानं ओरोपनञ्‍च अरहत्तसच्छिकिरिया च अपच्छाअपुरिमा अहोसीति इमिना थेरस्स खुरग्गेयेव अरहत्तुप्पत्ति दीपिता। एकच्‍चे पन आचरिया एवं वदन्ति ‘‘हेट्ठा वुत्तनयेन धम्मसेनापतिना ओवादे दिन्‍ने ‘यं मया कातुं सक्‍का, तमहं जानिस्सामी’ति पब्बजित्वा विपस्सनाकम्मट्ठानं गहेत्वा तं दिवसंयेव अञ्‍ञतरं विचित्तं कुटिकं दिस्वा पविसित्वा मातुकुच्छियं सत्त वस्सानि अत्तना अनुभूतदुक्खं अनुस्सरित्वा तदनुसारेन अतीतानागते ञाणं नेन्तस्स आदित्ता विय तयो भवा उपट्ठहिंसु। ञाणस्स परिपाकं गतत्ता विपस्सनावीथिं ओतरित्वा तावदेव मग्गप्पटिपाटिया सब्बेपि आसवे खेपेन्तो अरहत्तं पापुणी’’ति। उभयथापि थेरस्स अरहत्तुप्पत्तियेव पकासिता, थेरो पन पभिन्‍नप्पटिसम्भिदो छळभिञ्‍ञो अहोसि।

    Sabbesaṃyeva pana kesānaṃ oropanañca arahattasacchikiriyā ca apacchāapurimā ahosīti iminā therassa khuraggeyeva arahattuppatti dīpitā. Ekacce pana ācariyā evaṃ vadanti ‘‘heṭṭhā vuttanayena dhammasenāpatinā ovāde dinne ‘yaṃ mayā kātuṃ sakkā, tamahaṃ jānissāmī’ti pabbajitvā vipassanākammaṭṭhānaṃ gahetvā taṃ divasaṃyeva aññataraṃ vicittaṃ kuṭikaṃ disvā pavisitvā mātukucchiyaṃ satta vassāni attanā anubhūtadukkhaṃ anussaritvā tadanusārena atītānāgate ñāṇaṃ nentassa ādittā viya tayo bhavā upaṭṭhahiṃsu. Ñāṇassa paripākaṃ gatattā vipassanāvīthiṃ otaritvā tāvadeva maggappaṭipāṭiyā sabbepi āsave khepento arahattaṃ pāpuṇī’’ti. Ubhayathāpi therassa arahattuppattiyeva pakāsitā, thero pana pabhinnappaṭisambhido chaḷabhiñño ahosi.

    वक्‍कलित्थेरवत्थु

    Vakkalittheravatthu

    २०८. दसमे आहारकरणवेलन्ति भोजनकिच्‍चवेलं। अधिगच्छे पदं सन्तन्ति सङ्खारूपसमं सुखन्ति लद्धनामं सन्तं पदं निब्बानं अधिगच्छेय्य। पठमपादेन पब्बते ठितोयेवाति पठमेन पादेन गिज्झकूटे पब्बते ठितोयेव। सेसमेत्थ सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    208. Dasame āhārakaraṇavelanti bhojanakiccavelaṃ. Adhigacche padaṃ santanti saṅkhārūpasamaṃ sukhanti laddhanāmaṃ santaṃ padaṃ nibbānaṃ adhigaccheyya. Paṭhamapādena pabbate ṭhitoyevāti paṭhamena pādena gijjhakūṭe pabbate ṭhitoyeva. Sesamettha suviññeyyameva.

    दुतियएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।

    Dutiyaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) ३. ततियएतदग्गवग्गवण्णना

    (14) 3. Tatiyaetadaggavaggavaṇṇanā

    राहुल-रट्ठपालत्थेरवत्थु

    Rāhula-raṭṭhapālattheravatthu

    २०९-२१०. ततियस्स पठमदुतियेसु तिस्सो सिक्खाति अधिसीलअधिचित्तअधिपञ्‍ञासङ्खाता तिस्सो सिक्खा। चुद्दस भत्तच्छेदे कत्वाति सत्ताहं निराहारताय एकेकस्मिं दिवसे द्विन्‍नं भत्तच्छेदानं वसेन चुद्दस भत्तच्छेदे कत्वा।

    209-210. Tatiyassa paṭhamadutiyesu tisso sikkhāti adhisīlaadhicittaadhipaññāsaṅkhātā tisso sikkhā. Cuddasa bhattacchede katvāti sattāhaṃ nirāhāratāya ekekasmiṃ divase dvinnaṃ bhattacchedānaṃ vasena cuddasa bhattacchede katvā.

    तेसन्ति तेसं तापसानं। लाबुभाजनादिपरिक्खारं संविधायाति लाबुभाजनादितापसपरिक्खारं संविदहित्वा। सपरिळाहकायधातुकोति उस्सन्‍नपित्तताय सपरिळाहकायसभावो। सतसहस्साति सतसहस्सपरिमाणा। सतसहस्सं परिमाणं एतेसन्ति सतसहस्सा उत्तरपदलोपेन यथा ‘‘रूपभवो रूप’’न्ति, अत्थिअत्थे वा अकारपच्‍चयो दट्ठब्बो। पाणातिपातादिअकुसलधम्मसमुदाचारसङ्खातो आमगन्धो कुणपगन्धो नत्थि एतेसन्ति निरामगन्धा, यथावुत्तकिलेससमुदाचाररहिताति अत्थो। किलेससमुदाचारो हेत्थ ‘‘आमगन्धो’’ति वुत्तो। किंकारणा? अमनुञ्‍ञत्ता, किलेसअसुचिमिस्सत्ता, सब्भि जिगुच्छितत्ता, परमदुग्गन्धभाववहत्ता च। तथा हि ये ये उस्सन्‍नकिलेसा सत्ता, ते ते अतिदुग्गन्धा होन्ति। तेनेव निक्‍किलेसानं मतसरीरम्पि दुग्गन्धं न होति। दानग्गपरिवहनकेति दानग्गधुरवहनके। मापकोति दिवसे दिवसे परिमितपरिब्बयदानवसेन धञ्‍ञमापको।

    Tesanti tesaṃ tāpasānaṃ. Lābubhājanādiparikkhāraṃ saṃvidhāyāti lābubhājanāditāpasaparikkhāraṃ saṃvidahitvā. Sapariḷāhakāyadhātukoti ussannapittatāya sapariḷāhakāyasabhāvo. Satasahassāti satasahassaparimāṇā. Satasahassaṃ parimāṇaṃ etesanti satasahassā uttarapadalopena yathā ‘‘rūpabhavo rūpa’’nti, atthiatthe vā akārapaccayo daṭṭhabbo. Pāṇātipātādiakusaladhammasamudācārasaṅkhāto āmagandho kuṇapagandho natthi etesanti nirāmagandhā, yathāvuttakilesasamudācārarahitāti attho. Kilesasamudācāro hettha ‘‘āmagandho’’ti vutto. Kiṃkāraṇā? Amanuññattā, kilesaasucimissattā, sabbhi jigucchitattā, paramaduggandhabhāvavahattā ca. Tathā hi ye ye ussannakilesā sattā, te te atiduggandhā honti. Teneva nikkilesānaṃ matasarīrampi duggandhaṃ na hoti. Dānaggaparivahanaketi dānaggadhuravahanake. Māpakoti divase divase parimitaparibbayadānavasena dhaññamāpako.

    पाळियन्ति विनयपाळियं। मिगजातकं आहरित्वा कथेसीति अतीते किर बोधिसत्तो मिगयोनियं निब्बत्तित्वा मिगगणपरिवुतो अरञ्‍ञे वसति। अथस्स भगिनी अत्तनो पुत्तकं उपनेत्वा ‘‘भातिक इमं भागिनेय्यं मिगमायं सिक्खापेही’’ति आह। बोधिसत्तो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा ‘‘गच्छ तात, असुकवेलायं नाम आगन्त्वा सिक्खेय्यासी’’ति आह। सो मातुलेन वुत्तवेलं अनतिक्‍कमित्वा तं उपसङ्कमित्वा मिगमायं सिक्खि। सो एकदिवसं वने विचरन्तो पासेन बद्धो बद्धरवं विरवि। मिगगणो पलायित्वा ‘‘पुत्तो ते पासेन बद्धो’’ति तस्स मातुया आरोचेसि। सा भातु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘भातिक भागिनेय्यो ते मिगमायं सिक्खापितो’’ति पुच्छि। बोधिसत्तो ‘‘मा त्वं पुत्तस्स किञ्‍चि पापकं आसङ्कि, सुग्गहिता तेन मिगमाया, इदानि तं हासयमानो आगच्छिस्सती’’ति वत्वा ‘‘मिगं तिपल्‍लत्थ’’न्तिआदिमाह।

    Pāḷiyanti vinayapāḷiyaṃ. Migajātakaṃ āharitvā kathesīti atīte kira bodhisatto migayoniyaṃ nibbattitvā migagaṇaparivuto araññe vasati. Athassa bhaginī attano puttakaṃ upanetvā ‘‘bhātika imaṃ bhāgineyyaṃ migamāyaṃ sikkhāpehī’’ti āha. Bodhisatto ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ‘‘gaccha tāta, asukavelāyaṃ nāma āgantvā sikkheyyāsī’’ti āha. So mātulena vuttavelaṃ anatikkamitvā taṃ upasaṅkamitvā migamāyaṃ sikkhi. So ekadivasaṃ vane vicaranto pāsena baddho baddharavaṃ viravi. Migagaṇo palāyitvā ‘‘putto te pāsena baddho’’ti tassa mātuyā ārocesi. Sā bhātu santikaṃ gantvā ‘‘bhātika bhāgineyyo te migamāyaṃ sikkhāpito’’ti pucchi. Bodhisatto ‘‘mā tvaṃ puttassa kiñci pāpakaṃ āsaṅki, suggahitā tena migamāyā, idāni taṃ hāsayamāno āgacchissatī’’ti vatvā ‘‘migaṃ tipallattha’’ntiādimāha.

    तत्थ मिगन्ति भागिनेय्यमिगं। तिपल्‍लत्थं वुच्‍चति सयनं, उभोहि पस्सेहि उजुकमेव च निपन्‍नकवसेन तीहाकारेहि पल्‍लत्थं अस्स, तीणि वा पल्‍लत्थानि अस्साति तिपल्‍लत्थो, तं तिपल्‍लत्थं। अनेकमायन्ति बहुमायं बहुवञ्‍चनं। अट्ठक्खुरन्ति एकेकस्मिं पादे द्विन्‍नं द्विन्‍नं वसेन अट्ठहि खुरेहि समन्‍नागतं। अड्ढरत्तापपायिन्ति पुरिमयामं अतिक्‍कमित्वा मज्झिमयामे अरञ्‍ञतो आगम्म पानीयस्स पिवनतो अड्ढरत्ते आपं पिवतीति अड्ढरत्तापपायी। ‘‘अड्ढरत्ते आपपायि’’न्तिपि पाठो। मम भागिनेय्यं मिगं अहं साधुकं मिगमायं उग्गण्हापेसिं। कथं? यथा एकेन सोतेन छमायं अस्ससन्तो छहि कलाहि अतिभोति भागिनेय्यो। इदं वुत्तं होति – अयञ्हि तव पुत्तं तथा उग्गण्हापेसिं, यथा एकस्मिं उपरिमनासिकासोते वातं सन्‍निरुम्भित्वा पथवियं अल्‍लीनेन एकेन हेट्ठिमनासिकासोतेन तथेव छमायं अस्ससन्तो छहि कलाहि लुद्दकं अतिभोति, छहि कोट्ठासेहि अज्झोत्थरति वञ्‍चेतीति अत्थो। कतमेहि छहि? चत्तारो पादे पसारेत्वा एकेन पस्सेन सेय्याय, खुरेहि तिणपंसुखणनेन, जिव्हानिन्‍नामनेन, उदरस्स उद्धुमातभावकरणेन, उच्‍चारपस्सावविस्सज्‍जनेन, वातस्स निरुम्भनेनाति। अथ वा तथा नं उग्गण्हापेसिं, यथा एकेन सोतेन छमायं अस्ससन्तो। छहीति हेट्ठा वुत्तेहि छहि कारणेहि। कलाहीति कलायिस्सति, लुद्दकं वञ्‍चेस्सतीति अत्थो। भोतीति भगिनिं आलपति। भागिनेय्योति एवं छहि कारणेहि वञ्‍चकं भागिनेय्यं निद्दिसति।

    Tattha miganti bhāgineyyamigaṃ. Tipallatthaṃ vuccati sayanaṃ, ubhohi passehi ujukameva ca nipannakavasena tīhākārehi pallatthaṃ assa, tīṇi vā pallatthāni assāti tipallattho, taṃ tipallatthaṃ. Anekamāyanti bahumāyaṃ bahuvañcanaṃ. Aṭṭhakkhuranti ekekasmiṃ pāde dvinnaṃ dvinnaṃ vasena aṭṭhahi khurehi samannāgataṃ. Aḍḍharattāpapāyinti purimayāmaṃ atikkamitvā majjhimayāme araññato āgamma pānīyassa pivanato aḍḍharatte āpaṃ pivatīti aḍḍharattāpapāyī. ‘‘Aḍḍharatte āpapāyi’’ntipi pāṭho. Mama bhāgineyyaṃ migaṃ ahaṃ sādhukaṃ migamāyaṃ uggaṇhāpesiṃ. Kathaṃ? Yathā ekena sotena chamāyaṃ assasanto chahi kalāhi atibhoti bhāgineyyo. Idaṃ vuttaṃ hoti – ayañhi tava puttaṃ tathā uggaṇhāpesiṃ, yathā ekasmiṃ uparimanāsikāsote vātaṃ sannirumbhitvā pathaviyaṃ allīnena ekena heṭṭhimanāsikāsotena tatheva chamāyaṃ assasanto chahi kalāhi luddakaṃ atibhoti, chahi koṭṭhāsehi ajjhottharati vañcetīti attho. Katamehi chahi? Cattāro pāde pasāretvā ekena passena seyyāya, khurehi tiṇapaṃsukhaṇanena, jivhāninnāmanena, udarassa uddhumātabhāvakaraṇena, uccārapassāvavissajjanena, vātassa nirumbhanenāti. Atha vā tathā naṃ uggaṇhāpesiṃ, yathā ekena sotena chamāyaṃ assasanto. Chahīti heṭṭhā vuttehi chahi kāraṇehi. Kalāhīti kalāyissati, luddakaṃ vañcessatīti attho. Bhotīti bhaginiṃ ālapati. Bhāgineyyoti evaṃ chahi kāraṇehi vañcakaṃ bhāgineyyaṃ niddisati.

    एवं बोधिसत्तो भागिनेय्यस्स मिगमायं साधुकं उग्गहितभावं वदन्तो भगिनिं समस्सासेसि। सोपि मिगपोतको पासे बद्धो अनिबन्धित्वायेव भूमियं महाफासुकपस्सेन पादे पसारेत्वा निपन्‍नो पादानं आसन्‍नट्ठाने खुरेहि एव पहरित्वा पंसुञ्‍च तिणानि च उप्पाटेत्वा उच्‍चारपस्सावं विस्सज्‍जेत्वा सीसं पातेत्वा जिव्हं निन्‍नामेत्वा सरीरं खेळकिलिन्‍नं कत्वा वातग्गहणेन उदरं उद्धुमातकं कत्वा अक्खीनि परिवत्तेत्वा हेट्ठानासिकासोतेन वातं सञ्‍चरापेन्तो उपरिमनासिकासोतेन वातं सन्‍निरुम्भित्वा सकलसरीरं थद्धभावं गाहापेत्वा मतकाकारं दस्सेसि, नीलमक्खिकापि नं सम्परिवारेसुं, तस्मिं तस्मिं ठाने काका निलीयिंसु। लुद्दो आगन्त्वा उदरे हत्थेन पहरित्वा ‘‘पातोव बद्धो भविस्सति, पूतिको जातो’’ति तस्स बन्धनरज्‍जुं मोचेत्वा ‘‘एत्थेव दानि नं उक्‍कन्तित्वा मंसं आदाय गमिस्सामी’’ति निरासङ्को हुत्वा साखापलासं गहेतुं आरद्धो। मिगपोतकोपि उट्ठाय चतूहि पादेहि ठत्वा कायं विधुनित्वा गीवं पसारेत्वा महावातेन छिन्‍नवलाहको विय वेगेन मातु सन्तिकं अगमासि। सत्था ‘‘न, भिक्खवे, राहुलो इदानेव सिक्खाकामो, पुब्बेपि सिक्खाकामोयेवा’’ति एवं मिगजातकं आहरित्वा कथेसि।

    Evaṃ bodhisatto bhāgineyyassa migamāyaṃ sādhukaṃ uggahitabhāvaṃ vadanto bhaginiṃ samassāsesi. Sopi migapotako pāse baddho anibandhitvāyeva bhūmiyaṃ mahāphāsukapassena pāde pasāretvā nipanno pādānaṃ āsannaṭṭhāne khurehi eva paharitvā paṃsuñca tiṇāni ca uppāṭetvā uccārapassāvaṃ vissajjetvā sīsaṃ pātetvā jivhaṃ ninnāmetvā sarīraṃ kheḷakilinnaṃ katvā vātaggahaṇena udaraṃ uddhumātakaṃ katvā akkhīni parivattetvā heṭṭhānāsikāsotena vātaṃ sañcarāpento uparimanāsikāsotena vātaṃ sannirumbhitvā sakalasarīraṃ thaddhabhāvaṃ gāhāpetvā matakākāraṃ dassesi, nīlamakkhikāpi naṃ samparivāresuṃ, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne kākā nilīyiṃsu. Luddo āgantvā udare hatthena paharitvā ‘‘pātova baddho bhavissati, pūtiko jāto’’ti tassa bandhanarajjuṃ mocetvā ‘‘ettheva dāni naṃ ukkantitvā maṃsaṃ ādāya gamissāmī’’ti nirāsaṅko hutvā sākhāpalāsaṃ gahetuṃ āraddho. Migapotakopi uṭṭhāya catūhi pādehi ṭhatvā kāyaṃ vidhunitvā gīvaṃ pasāretvā mahāvātena chinnavalāhako viya vegena mātu santikaṃ agamāsi. Satthā ‘‘na, bhikkhave, rāhulo idāneva sikkhākāmo, pubbepi sikkhākāmoyevā’’ti evaṃ migajātakaṃ āharitvā kathesi.

    अम्बलट्ठियराहुलोवादं देसेसीति ‘‘पस्ससि नो त्वं, राहुल, इमं परित्तं उदकावसेसं उदकादाने ठपितन्ति? एवं, भन्ते। एवं परित्तकं खो, राहुल, तेसं सामञ्‍ञं, येसं नत्थि सम्पजानमुसावादे लज्‍जा’’ति एवमादिना अम्बलट्ठियराहुलोवादं (म॰ नि॰ २.१०७ आदयो) कथेसि। गेहसितं वितक्‍कं वितक्‍केन्तस्साति आयस्मा किर राहुलो भगवतो पिट्ठितो पिट्ठितो गच्छन्तोव पादतलतो याव उपरि केसन्ता तथागतं ओलोकेसि, सो भगवतो बुद्धवेसविलासं दिस्वा ‘‘सोभति भगवा द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणविचित्तसरीरो ब्यामप्पभापरिक्खित्तताय विप्पकिण्णसुवण्णचुण्णमज्झगतो विय विज्‍जुलतापरिक्खित्तो कनकपब्बतो विय यन्तसमाकड्ढितरतनविचित्तसुवण्णअग्घिकं विय पंसुकूलचीवरप्पटिच्छन्‍नोपि रत्तकम्बलपरिक्खित्तकनकपब्बतो विय पवाळलतापटिमण्डितसुवण्णघटिकं विय चीनपिट्ठचुण्णपूजितसुवण्णचेतियं विय लाखारसानुलित्तो कनकथूपो विय रत्तवलाहकन्तरगतो तङ्खणमुग्गतपुण्णचन्दो विय अहो समतिंसपारमितानुभावेन सज्‍जितस्स अत्तभावस्स सिरिसम्पत्ती’’ति चिन्तेसि। ततो अत्तानम्पि ओलोकेत्वा ‘‘अहम्पि सोभामि, सचे भगवा चतूसु महादीपेसु चक्‍कवत्तिरज्‍जं अकरिस्स, मय्हं परिणायकट्ठानन्तरमदस्स, एवं सन्ते अतिविय जम्बुदीपतलं अतिसोभिस्सा’’ति अत्तभावं निस्साय गेहसितं छन्दरागं उप्पादेसि। तं सन्धायेतं वुत्तं – ‘‘सत्थु चेव अत्तनो च रूपसम्पत्तिं दिस्वा गेहसितं वितक्‍कं वितक्‍केन्तस्सा’’ति।

    Ambalaṭṭhiyarāhulovādaṃ desesīti ‘‘passasi no tvaṃ, rāhula, imaṃ parittaṃ udakāvasesaṃ udakādāne ṭhapitanti? Evaṃ, bhante. Evaṃ parittakaṃ kho, rāhula, tesaṃ sāmaññaṃ, yesaṃ natthi sampajānamusāvāde lajjā’’ti evamādinā ambalaṭṭhiyarāhulovādaṃ (ma. ni. 2.107 ādayo) kathesi. Gehasitaṃ vitakkaṃ vitakkentassāti āyasmā kira rāhulo bhagavato piṭṭhito piṭṭhito gacchantova pādatalato yāva upari kesantā tathāgataṃ olokesi, so bhagavato buddhavesavilāsaṃ disvā ‘‘sobhati bhagavā dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇavicittasarīro byāmappabhāparikkhittatāya vippakiṇṇasuvaṇṇacuṇṇamajjhagato viya vijjulatāparikkhitto kanakapabbato viya yantasamākaḍḍhitaratanavicittasuvaṇṇaagghikaṃ viya paṃsukūlacīvarappaṭicchannopi rattakambalaparikkhittakanakapabbato viya pavāḷalatāpaṭimaṇḍitasuvaṇṇaghaṭikaṃ viya cīnapiṭṭhacuṇṇapūjitasuvaṇṇacetiyaṃ viya lākhārasānulitto kanakathūpo viya rattavalāhakantaragato taṅkhaṇamuggatapuṇṇacando viya aho samatiṃsapāramitānubhāvena sajjitassa attabhāvassa sirisampattī’’ti cintesi. Tato attānampi oloketvā ‘‘ahampi sobhāmi, sace bhagavā catūsu mahādīpesu cakkavattirajjaṃ akarissa, mayhaṃ pariṇāyakaṭṭhānantaramadassa, evaṃ sante ativiya jambudīpatalaṃ atisobhissā’’ti attabhāvaṃ nissāya gehasitaṃ chandarāgaṃ uppādesi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘satthu ceva attano ca rūpasampattiṃ disvā gehasitaṃ vitakkaṃ vitakkentassā’’ti.

    भगवापि पुरतो गच्छन्तोव चिन्तेसि – ‘‘परिपुण्णच्छविमंसलोहितो दानि राहुलस्स अत्तभावो, रजनीयेसु रूपारम्मणादीसु चित्तस्स पक्खन्दनकालो जातो, निप्फलताय नु खो राहुलो वीतिनामेती’’ति। अथ सहावज्‍जनेनेव पसन्‍ने उदके मच्छं विय परिसुद्धे आदासमण्डले मुखनिमित्तं विय च तस्स तं चित्तुप्पादं अद्दस, दिस्वा च ‘‘अयं राहुलो मय्हं अत्रजो हुत्वा मम पच्छतो आगच्छन्तो ‘अहं सोभामि, मय्हं वण्णायतनं पसन्‍न’न्ति अत्तभावं निस्साय गेहसितं छन्दरागं उप्पादेति, अतित्थे पक्खन्दो, उप्पथं पटिपन्‍नो, अगोचरे चरति, दिसामूळ्हअद्धिको विय अगन्तब्बं दिसं गच्छति, अयं खो पनस्स किलेसो अब्भन्तरे वड्ढन्तो अत्तत्थम्पि यथाभूतं पस्सितुं न दस्सिस्सति परत्थम्पि उभयत्थम्पि, ततो निरयेपि पटिसन्धिं गण्हापेस्सति, तिरच्छानयोनियम्पि पेत्तिविसयेपि असुरकायेपि सम्बाधेपि मातुकुच्छिस्मिन्ति अनमतग्गे संसारवट्टे परिपातेस्सति। यथा खो पन अनेकरतनपूरा महानावा भिन्‍नफलकन्तरेन उदकं आदियमाना मुहुत्तम्पि न अज्झुपेक्खितब्बा होति, वेगेन वेगेनस्सा विवरं पिदहितुं वट्टति, एवमेव अयम्पि न अज्झुपेक्खितब्बो। यावस्स अयं किलेसो अब्भन्तरे सीलरतनादीनि न विनासेति, तावदेव नं निग्गण्हिस्सामी’’ति अज्झासयं अकासि। ततो राहुलं आमन्तेत्वा ‘‘यं किञ्‍चि, राहुल, रूपं अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दट्ठब्बन्ति। रूपमेव नु खो भगवा रूपमेव नु खो सुगताति। रूपम्पि राहुल, वेदनापि राहुल, सञ्‍ञापि राहुल, सङ्खारापि राहुल, विञ्‍ञाणम्पि राहुला’’ति महाराहुलोवादसुत्तं (म॰ नि॰ २.११३ आदयो) अभासि। तं दस्सेतुं – ‘‘यं किञ्‍चि राहुल…पे॰… कथेसी’’ति वुत्तं।

    Bhagavāpi purato gacchantova cintesi – ‘‘paripuṇṇacchavimaṃsalohito dāni rāhulassa attabhāvo, rajanīyesu rūpārammaṇādīsu cittassa pakkhandanakālo jāto, nipphalatāya nu kho rāhulo vītināmetī’’ti. Atha sahāvajjaneneva pasanne udake macchaṃ viya parisuddhe ādāsamaṇḍale mukhanimittaṃ viya ca tassa taṃ cittuppādaṃ addasa, disvā ca ‘‘ayaṃ rāhulo mayhaṃ atrajo hutvā mama pacchato āgacchanto ‘ahaṃ sobhāmi, mayhaṃ vaṇṇāyatanaṃ pasanna’nti attabhāvaṃ nissāya gehasitaṃ chandarāgaṃ uppādeti, atitthe pakkhando, uppathaṃ paṭipanno, agocare carati, disāmūḷhaaddhiko viya agantabbaṃ disaṃ gacchati, ayaṃ kho panassa kileso abbhantare vaḍḍhanto attatthampi yathābhūtaṃ passituṃ na dassissati paratthampi ubhayatthampi, tato nirayepi paṭisandhiṃ gaṇhāpessati, tiracchānayoniyampi pettivisayepi asurakāyepi sambādhepi mātukucchisminti anamatagge saṃsāravaṭṭe paripātessati. Yathā kho pana anekaratanapūrā mahānāvā bhinnaphalakantarena udakaṃ ādiyamānā muhuttampi na ajjhupekkhitabbā hoti, vegena vegenassā vivaraṃ pidahituṃ vaṭṭati, evameva ayampi na ajjhupekkhitabbo. Yāvassa ayaṃ kileso abbhantare sīlaratanādīni na vināseti, tāvadeva naṃ niggaṇhissāmī’’ti ajjhāsayaṃ akāsi. Tato rāhulaṃ āmantetvā ‘‘yaṃ kiñci, rāhula, rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ ‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya daṭṭhabbanti. Rūpameva nu kho bhagavā rūpameva nu kho sugatāti. Rūpampi rāhula, vedanāpi rāhula, saññāpi rāhula, saṅkhārāpi rāhula, viññāṇampi rāhulā’’ti mahārāhulovādasuttaṃ (ma. ni. 2.113 ādayo) abhāsi. Taṃ dassetuṃ – ‘‘yaṃ kiñci rāhula…pe… kathesī’’ti vuttaṃ.

    संयुत्तके पन राहुलोवादोति राहुलसंयुत्ते वुत्तराहुलोवादं सन्धाय वदन्ति। तत्थ ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं, भन्ते, भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति थेरेन याचितो ‘‘तं किं मञ्‍ञसि, राहुल, चक्खु निच्‍चं वा अनिच्‍चं वाति? अनिच्‍चं, भन्ते। यं पनानिच्‍चं , दुक्खं वा तं सुखं वाति? दुक्खं, भन्ते। यं पनानिच्‍चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्‍लं नु तं समनुपस्सितुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’तिआदिना राहुलोवादं (सं॰ नि॰ २.१८८ आदयो) आरभि। थेरस्स विपस्सनाचारोयेव, न पन महाराहुलोवादो विय वितक्‍कूपच्छेदाय वुत्तोति अधिप्पायो।

    Saṃyuttake pana rāhulovādoti rāhulasaṃyutte vuttarāhulovādaṃ sandhāya vadanti. Tattha ‘‘sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetu, yamahaṃ, bhante, bhagavato dhammaṃ sutvā eko vūpakaṭṭho appamatto ātāpī pahitatto vihareyya’’nti therena yācito ‘‘taṃ kiṃ maññasi, rāhula, cakkhu niccaṃ vā aniccaṃ vāti? Aniccaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ , dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vāti? Dukkhaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’’tiādinā rāhulovādaṃ (saṃ. ni. 2.188 ādayo) ārabhi. Therassa vipassanācāroyeva, na pana mahārāhulovādo viya vitakkūpacchedāya vuttoti adhippāyo.

    अथस्स सत्था ञाणपरिपाकं ञत्वातिआदीसु भगवतो किर रहोगतस्स पटिसल्‍लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्‍को उदपादि ‘‘परिपक्‍का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, यन्‍नूनाहं राहुलं उत्तरि आसवानं खये विनेय्य’’न्ति? अथस्स भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्‍कन्तो आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘गण्हाहि, राहुल, निसीदनं, येन अन्धवनं तेनुपसङ्कमिस्साम दिवाविहाराया’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा राहुलो भगवतो पटिस्सुत्वा निसीदनं आदाय भगवतो पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि। तेन खो पन समयेन अनेकानि देवतासहस्सानि भगवन्तं अभिवन्दित्वा अनुबन्धिता होन्ति ‘‘अज्‍ज भगवा आयस्मन्तं राहुलं उत्तरि आसवानं खये विनेस्सती’’ति। अथ खो भगवा अन्धवनं अज्झोगाहेत्वा अञ्‍ञतरस्मिं रुक्खमूले पञ्‍ञत्ते आसने निसीदि। आयस्मापि राहुलो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। अथ आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेत्वा ‘‘तं किं मञ्‍ञसि, राहुल, चक्खु निच्‍चं वा अनिच्‍चं वाति? अनिच्‍चं, भन्ते। यं पनानिच्‍चं, दुक्खं वा तं सुखं वाति? दुक्खं, भन्ते। यं पनानिच्‍चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्‍लं नु तं समनुपस्सितुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’तिआदिना राहुलोवादं (सं॰ नि॰ ४.१२१) अदासि। तं सन्धायेतं वुत्तं – ‘‘अन्धवने निसिन्‍नो चूळराहुलोवादं कथेसी’’ति।

    Athassa satthā ñāṇaparipākaṃ ñatvātiādīsu bhagavato kira rahogatassa paṭisallīnassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācanīyā dhammā, yannūnāhaṃ rāhulaṃ uttari āsavānaṃ khaye vineyya’’nti? Athassa bhagavā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto āyasmantaṃ rāhulaṃ āmantesi – ‘‘gaṇhāhi, rāhula, nisīdanaṃ, yena andhavanaṃ tenupasaṅkamissāma divāvihārāyā’’ti. ‘‘Evaṃ, bhante’’ti kho āyasmā rāhulo bhagavato paṭissutvā nisīdanaṃ ādāya bhagavato piṭṭhito piṭṭhito anubandhi. Tena kho pana samayena anekāni devatāsahassāni bhagavantaṃ abhivanditvā anubandhitā honti ‘‘ajja bhagavā āyasmantaṃ rāhulaṃ uttari āsavānaṃ khaye vinessatī’’ti. Atha kho bhagavā andhavanaṃ ajjhogāhetvā aññatarasmiṃ rukkhamūle paññatte āsane nisīdi. Āyasmāpi rāhulo bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdi. Atha āyasmantaṃ rāhulaṃ āmantetvā ‘‘taṃ kiṃ maññasi, rāhula, cakkhu niccaṃ vā aniccaṃ vāti? Aniccaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ, dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vāti? Dukkhaṃ, bhante. Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’’tiādinā rāhulovādaṃ (saṃ. ni. 4.121) adāsi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘andhavane nisinno cūḷarāhulovādaṃ kathesī’’ti.

    कोटिसतसहस्सदेवताहीति आयस्मता राहुलेन पदुमुत्तरस्स भगवतो पादमूले पथविन्धरराजकाले पत्थनं ठपेन्तेन सद्धिं पत्थनं ठपितदेवतायेवेता। तासु पन काचि भूमट्ठदेवता, काचि अन्तलिक्खट्ठका, काचि चातुमहाराजिकादिदेवलोके, काचि ब्रह्मलोके निब्बत्ता, इमस्मिं पन दिवसे सब्बा एकट्ठाने अन्धवनस्मिंयेव सन्‍निपतिता।

    Koṭisatasahassadevatāhīti āyasmatā rāhulena padumuttarassa bhagavato pādamūle pathavindhararājakāle patthanaṃ ṭhapentena saddhiṃ patthanaṃ ṭhapitadevatāyevetā. Tāsu pana kāci bhūmaṭṭhadevatā, kāci antalikkhaṭṭhakā, kāci cātumahārājikādidevaloke, kāci brahmaloke nibbattā, imasmiṃ pana divase sabbā ekaṭṭhāne andhavanasmiṃyeva sannipatitā.

    आभिदोसिकन्ति पारिवासिकं एकरत्तातिक्‍कन्तं पूतिभूतं। एकरत्तातिक्‍कन्तस्सेव हि नामसञ्‍ञा एसा, यदिदं आभिदोसिकोति। अयं पनेत्थ वचनत्थो – पूतिभावदोसेन अभिभूतोति अभिदोसो, अभिदोसोयेव आभिदोसिको। कुम्मासन्ति यवकुम्मासं। अधिवासेत्वाति ‘‘तेन हि, तात रट्ठपाल, अधिवासेहि स्वातनाय भत्त’’न्ति पितरा निमन्तितो स्वातनाय भिक्खं अधिवासेत्वा। एत्थ च थेरो पकतिया उक्‍कट्ठसपदानचारिको स्वातनाय भिक्खं नाम नाधिवासेति, मातु अनुग्गहेन पन अधिवासेति। मातु किरस्स थेरं अनुस्सरित्वा अनुस्सरित्वा महासोको उप्पज्‍जति, रोदनेनेव दुक्खी विय जाता, तस्मा थेरो ‘‘सचाहं तं अपस्सित्वा गमिस्सामि, हदयम्पिस्सा फलेय्या’’ति अनुग्गहेन अधिवासेसि। पण्डिता हि भिक्खू मातापितूनं आचरियुपज्झायानं वा कातब्बं अनुग्गहं अज्झुपेक्खित्वा धुतङ्गसुद्धिका न भवन्ति।

    Ābhidosikanti pārivāsikaṃ ekarattātikkantaṃ pūtibhūtaṃ. Ekarattātikkantasseva hi nāmasaññā esā, yadidaṃ ābhidosikoti. Ayaṃ panettha vacanattho – pūtibhāvadosena abhibhūtoti abhidoso, abhidosoyeva ābhidosiko. Kummāsanti yavakummāsaṃ. Adhivāsetvāti ‘‘tena hi, tāta raṭṭhapāla, adhivāsehi svātanāya bhatta’’nti pitarā nimantito svātanāya bhikkhaṃ adhivāsetvā. Ettha ca thero pakatiyā ukkaṭṭhasapadānacāriko svātanāya bhikkhaṃ nāma nādhivāseti, mātu anuggahena pana adhivāseti. Mātu kirassa theraṃ anussaritvā anussaritvā mahāsoko uppajjati, rodaneneva dukkhī viya jātā, tasmā thero ‘‘sacāhaṃ taṃ apassitvā gamissāmi, hadayampissā phaleyyā’’ti anuggahena adhivāsesi. Paṇḍitā hi bhikkhū mātāpitūnaṃ ācariyupajjhāyānaṃ vā kātabbaṃ anuggahaṃ ajjhupekkhitvā dhutaṅgasuddhikā na bhavanti.

    अलङ्कतपटियत्ते इत्थिजनेति पितरा उय्योजिते इत्थिजने। पिता किरस्स दुतियदिवसे सकनिवेसने महन्तं हिरञ्‍ञसुवण्णस्स पुञ्‍जं कारापेत्वा किलञ्‍जेहि पटिच्छादापेत्वा आयस्मतो रट्ठपालस्स पुराणदुतियिकायो ‘‘एथ तुम्हे वधू, येन अलङ्कारेन अलङ्कता पुब्बे रट्ठपालस्स कुलपुत्तस्स पिया होथ मनापा, तेन अलङ्कारेन अलङ्करोथा’’ति आणापेत्वा पणीतं खादनीयं भोजनीयं पटियादापेत्वा काले आरोचिते आगन्त्वा पञ्‍ञत्ते आसने निसिन्‍नं ‘‘इदं ते, रट्ठपाल, मत्तिकं धनं, अञ्‍ञं पेत्तिकं, अञ्‍ञं पितामहं; सक्‍का, तात रट्ठपाल, भोगे च भुञ्‍जितुं, पुञ्‍ञानि च कातुं? एहि त्वं, तात रट्ठपाल, सिक्खं पच्‍चक्खाय हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्‍जस्सु, पुञ्‍ञानि च करोही’’ति याचित्वा तेन पटिक्खिपित्वा धम्मे देसिते ‘‘अहं इमं उप्पब्बाजेस्सामी’’ति आनयिं, सो ‘‘दानि मे धम्मकथं कातुं आरद्धो, अलं मे वचनं न करिस्सती’’ति उट्ठाय गन्त्वा तस्स ओरोधानं द्वारं विवरापेत्वा ‘‘अयं वो सामिको, गच्छथ, यं किञ्‍चि कत्वान गण्हितुं वायमथा’’ति उय्योजेसि। तीसु वयेसु ठिता नाटकित्थियो थेरं परिवारयिंसु। तासु अयं असुभसञ्‍ञं उप्पादेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अलङ्कतपटियत्ते इत्थिजने असुभसञ्‍ञं उप्पादेत्वा’’ति।

    Alaṅkatapaṭiyatte itthijaneti pitarā uyyojite itthijane. Pitā kirassa dutiyadivase sakanivesane mahantaṃ hiraññasuvaṇṇassa puñjaṃ kārāpetvā kilañjehi paṭicchādāpetvā āyasmato raṭṭhapālassa purāṇadutiyikāyo ‘‘etha tumhe vadhū, yena alaṅkārena alaṅkatā pubbe raṭṭhapālassa kulaputtassa piyā hotha manāpā, tena alaṅkārena alaṅkarothā’’ti āṇāpetvā paṇītaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ paṭiyādāpetvā kāle ārocite āgantvā paññatte āsane nisinnaṃ ‘‘idaṃ te, raṭṭhapāla, mattikaṃ dhanaṃ, aññaṃ pettikaṃ, aññaṃ pitāmahaṃ; sakkā, tāta raṭṭhapāla, bhoge ca bhuñjituṃ, puññāni ca kātuṃ? Ehi tvaṃ, tāta raṭṭhapāla, sikkhaṃ paccakkhāya hīnāyāvattitvā bhoge ca bhuñjassu, puññāni ca karohī’’ti yācitvā tena paṭikkhipitvā dhamme desite ‘‘ahaṃ imaṃ uppabbājessāmī’’ti ānayiṃ, so ‘‘dāni me dhammakathaṃ kātuṃ āraddho, alaṃ me vacanaṃ na karissatī’’ti uṭṭhāya gantvā tassa orodhānaṃ dvāraṃ vivarāpetvā ‘‘ayaṃ vo sāmiko, gacchatha, yaṃ kiñci katvāna gaṇhituṃ vāyamathā’’ti uyyojesi. Tīsu vayesu ṭhitā nāṭakitthiyo theraṃ parivārayiṃsu. Tāsu ayaṃ asubhasaññaṃ uppādesi. Tena vuttaṃ – ‘‘alaṅkatapaṭiyatte itthijane asubhasaññaṃ uppādetvā’’ti.

    ठितकोव धम्मं देसेत्वाति –

    Ṭhitakovadhammaṃ desetvāti –

    ‘‘पस्स चित्तकतं बिम्बं, अरुकायं समुस्सितं।

    ‘‘Passa cittakataṃ bimbaṃ, arukāyaṃ samussitaṃ;

    आतुरं बहुसङ्कप्पं, यस्स नत्थि धुवं ठिति॥

    Āturaṃ bahusaṅkappaṃ, yassa natthi dhuvaṃ ṭhiti.

    ‘‘पस्स चित्तकतं रूपं, मणिना कुण्डलेन च।

    ‘‘Passa cittakataṃ rūpaṃ, maṇinā kuṇḍalena ca;

    अट्ठिं तचेन ओनद्धं, सह वत्थेहि सोभति॥

    Aṭṭhiṃ tacena onaddhaṃ, saha vatthehi sobhati.

    ‘‘अलत्तककता पादा, मुखं चुण्णकमक्खितं।

    ‘‘Alattakakatā pādā, mukhaṃ cuṇṇakamakkhitaṃ;

    अलं बालस्स मोहाय, नो च पारगवेसिनो॥

    Alaṃ bālassa mohāya, no ca pāragavesino.

    ‘‘अट्ठापदकता केसा, नेत्ता अञ्‍जनमक्खिता।

    ‘‘Aṭṭhāpadakatā kesā, nettā añjanamakkhitā;

    अलं बालस्स मोहाय, नो च पारगवेसिनो॥

    Alaṃ bālassa mohāya, no ca pāragavesino.

    ‘‘अञ्‍जनीवण्णवा चित्ता, पूतिकायो अलङ्कतो।

    ‘‘Añjanīvaṇṇavā cittā, pūtikāyo alaṅkato;

    अलं बालस्स मोहाय, नो च पारगवेसिनो॥

    Alaṃ bālassa mohāya, no ca pāragavesino.

    ‘‘ओदहि मिगवो पासं, नासदा वागुरं मिगो।

    ‘‘Odahi migavo pāsaṃ, nāsadā vāguraṃ migo;

    भुत्वा निवापं गच्छामि, कन्दन्ते मिगबन्धके’’ति॥ (म॰ नि॰ २.३०२; थेरगा॰ ७६९-७७४) –

    Bhutvā nivāpaṃ gacchāmi, kandante migabandhake’’ti. (ma. ni. 2.302; theragā. 769-774) –

    इमाहि गाथाहि धम्मं देसेत्वा।

    Imāhi gāthāhi dhammaṃ desetvā.

    आकासं उप्पतित्वाति आकासं पक्खन्दित्वा। कस्मा पन थेरो आकासेन गतो? पिता किरस्स सेट्ठि सत्तसु द्वारकोट्ठकेसु अग्गळानि दापेत्वा मल्‍ले आणापेसि ‘‘सचे निक्खमित्वा गच्छति, हत्थपादेसु नं गहेत्वा कासायानि हरित्वा गिहिवेसं गण्हापेथा’’ति। तस्मा थेरो ‘‘एते मादिसं महाखीणासवं हत्थे वा पादे वा गहेत्वा अपुञ्‍ञं पसवेय्युं, तं नेसं मा अहोसी’’ति चिन्तेत्वा आकासेन अगमासि। मिगचीरन्ति एवंनामकं उय्यानं। चतुपारिजुञ्‍ञपटिमण्डितन्ति जरापारिजुञ्‍ञं, ब्याधिपारिजुञ्‍ञं, भोगपारिजुञ्‍ञं, ञातिपारिजुञ्‍ञन्ति इमेहि चतूहि पारिजुञ्‍ञेहि पटिमण्डितं। पारिजुञ्‍ञन्ति च परिहानीति अत्थो। सेसमेत्थ सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    Ākāsaṃuppatitvāti ākāsaṃ pakkhanditvā. Kasmā pana thero ākāsena gato? Pitā kirassa seṭṭhi sattasu dvārakoṭṭhakesu aggaḷāni dāpetvā malle āṇāpesi ‘‘sace nikkhamitvā gacchati, hatthapādesu naṃ gahetvā kāsāyāni haritvā gihivesaṃ gaṇhāpethā’’ti. Tasmā thero ‘‘ete mādisaṃ mahākhīṇāsavaṃ hatthe vā pāde vā gahetvā apuññaṃ pasaveyyuṃ, taṃ nesaṃ mā ahosī’’ti cintetvā ākāsena agamāsi. Migacīranti evaṃnāmakaṃ uyyānaṃ. Catupārijuññapaṭimaṇḍitanti jarāpārijuññaṃ, byādhipārijuññaṃ, bhogapārijuññaṃ, ñātipārijuññanti imehi catūhi pārijuññehi paṭimaṇḍitaṃ. Pārijuññanti ca parihānīti attho. Sesamettha suviññeyyameva.

    कुण्डधानत्थेरवत्थु

    Kuṇḍadhānattheravatthu

    २११. ततिये सलाकं गण्हन्तीति सलाकगाहका। सुनापरन्तजनपदं गच्छन्तेपि पठममेव सलाकं गण्हीति सम्बन्धो। छब्बस्सन्तरेति छन्‍नं वस्सानं अब्भन्तरे। मेत्तीति मित्तभावो। भेदके सतीति भेदकरणे सति। गुम्बसभागतोति गुम्बसमीपतो, अयमेव वा पाठो। इत्थी हुत्वाति इत्थी विय हुत्वा, मनुस्सित्थिवण्णं मापेत्वाति अत्थो। दीघरत्तानुगतोति दीघकालं अनुबन्धो। एत्तकं अद्धानन्ति एत्तकं कालं। हन्दावुसोति गण्हावुसो। अत्थं गहेत्वाति भूतत्थं गहेत्वा, अयमेव वा पाठो। कोण्डो जातोति धुत्तो जातो।

    211. Tatiye salākaṃ gaṇhantīti salākagāhakā. Sunāparantajanapadaṃ gacchantepi paṭhamameva salākaṃ gaṇhīti sambandho. Chabbassantareti channaṃ vassānaṃ abbhantare. Mettīti mittabhāvo. Bhedake satīti bhedakaraṇe sati. Gumbasabhāgatoti gumbasamīpato, ayameva vā pāṭho. Itthī hutvāti itthī viya hutvā, manussitthivaṇṇaṃ māpetvāti attho. Dīgharattānugatoti dīghakālaṃ anubandho. Ettakaṃ addhānanti ettakaṃ kālaṃ. Handāvusoti gaṇhāvuso. Atthaṃ gahetvāti bhūtatthaṃ gahetvā, ayameva vā pāṭho. Koṇḍo jātoti dhutto jāto.

    मावोच फरुसं कञ्‍चीति कञ्‍चि एकपुग्गलं फरुसं मा अवोच। वुत्ता पटिवदेय्यु तन्ति तया परे दुस्सीलाति वुत्ता तम्पि तथेव पटिवदेय्युं। दुक्खा हि सारम्भकथाति एसा कारणुत्तरा युगग्गाहकथा नाम दुक्खा। पटिदण्डा फुसेय्यु तन्ति कायदण्डादीहि परं पहरन्तस्स तादिसाव पटिदण्डा तव मत्थके पतेय्युं।

    Māvoca pharusaṃ kañcīti kañci ekapuggalaṃ pharusaṃ mā avoca. Vuttā paṭivadeyyu tanti tayā pare dussīlāti vuttā tampi tatheva paṭivadeyyuṃ. Dukkhā hi sārambhakathāti esā kāraṇuttarā yugaggāhakathā nāma dukkhā. Paṭidaṇḍā phuseyyu tanti kāyadaṇḍādīhi paraṃ paharantassa tādisāva paṭidaṇḍā tava matthake pateyyuṃ.

    सचे नेरेसि अत्तानन्ति सचे अत्तानं निच्‍चलं कातुं सक्खिस्ससि। कंसो उपहतो यथाति मुखवट्टियं छिन्दित्वा तलमत्तं कत्वा ठपितं कंसतालं विय। तादिसञ्हि हत्थेहि पादेहि दण्डेन वा पहतम्पि सद्दं न करोति। एस पत्तोसि निब्बानन्ति सचे एवरूपो भवितुं सक्खिस्ससि, इमं पटिपदं पूरयमानो एसो त्वं इदानि अप्पत्तोपि निब्बानं पत्तोसि नाम। सारम्भो ते न विज्‍जतीति ‘‘एवञ्‍च सति त्वं दुस्सीलो, अहं सुसीलो’’ति एवमादिको उत्तरिकरणवाचालक्खणो सारम्भो ते न विज्‍जति, न भविस्सतियेवाति अत्थो। परिक्‍किलेसेनाति संकिलेसहेतुना।

    Sace neresi attānanti sace attānaṃ niccalaṃ kātuṃ sakkhissasi. Kaṃso upahato yathāti mukhavaṭṭiyaṃ chinditvā talamattaṃ katvā ṭhapitaṃ kaṃsatālaṃ viya. Tādisañhi hatthehi pādehi daṇḍena vā pahatampi saddaṃ na karoti. Esa pattosi nibbānanti sace evarūpo bhavituṃ sakkhissasi, imaṃ paṭipadaṃ pūrayamāno eso tvaṃ idāni appattopi nibbānaṃ pattosi nāma. Sārambho te na vijjatīti ‘‘evañca sati tvaṃ dussīlo, ahaṃ susīlo’’ti evamādiko uttarikaraṇavācālakkhaṇo sārambho te na vijjati, na bhavissatiyevāti attho. Parikkilesenāti saṃkilesahetunā.

    वङ्गीसत्थेरवत्थु

    Vaṅgīsattheravatthu

    २१२. चतुत्थे सम्पन्‍नपटिभानानन्ति परिपुण्णपटिभानानं। चुतिं यो वेदि…पे॰… सब्बसोति यो सत्तानं चुतिञ्‍च पटिसन्धिञ्‍च सब्बाकारेन पाकटं कत्वा जानाति, तं अहं अलग्गनताय असत्तं, पटिपत्तिया सुट्ठु गतत्ता सुगतं, चतुन्‍नं सच्‍चानं सम्बुद्धत्ता बुद्धं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो। यस्स गतिन्ति यस्सेते देवादयो गतिं न जानन्ति, तमहं आसवानं खीणताय खीणासवं, किलेसेहि आरकत्ता अरहन्तं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।

    212. Catutthe sampannapaṭibhānānanti paripuṇṇapaṭibhānānaṃ. Cutiṃ yo vedi…pe… sabbasoti yo sattānaṃ cutiñca paṭisandhiñca sabbākārena pākaṭaṃ katvā jānāti, taṃ ahaṃ alagganatāya asattaṃ, paṭipattiyā suṭṭhu gatattā sugataṃ, catunnaṃ saccānaṃ sambuddhattā buddhaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho. Yassa gatinti yassete devādayo gatiṃ na jānanti, tamahaṃ āsavānaṃ khīṇatāya khīṇāsavaṃ, kilesehi ārakattā arahantaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.

    उपसेनवङ्गन्तपुत्तत्थेरवत्थु

    Upasenavaṅgantaputtattheravatthu

    २१३. पञ्‍चमे सब्बपासादिकानन्ति सब्बसो पसादं जनेन्तानं। किन्तायन्ति किं ते अयं। अतिलहुन्ति अतिसीघं। यस्स तस्मिं अत्तभावे उप्पज्‍जनारहानं मग्गफलानं उपनिस्सयो नत्थि, तं बुद्धा ‘‘मोघपुरिसो’’ति वदन्ति अरिट्ठलाळुदायिआदिके विय। उपनिस्सये सतिपि तस्मिं खणे मग्गे वा फले वा असति ‘‘मोघपुरिसा’’ति वदन्तियेव धनियत्थेरादिके विय। इमस्सपि तस्मिं खणे मग्गफलानं अभावतो ‘‘मोघपुरिसा’’ति आह, तुच्छमनुस्साति अत्थो। बाहुल्‍लायाति परिसबाहुल्‍लाय। अनेकपरियायेनाति अनेककारणेन।

    213. Pañcame sabbapāsādikānanti sabbaso pasādaṃ janentānaṃ. Kintāyanti kiṃ te ayaṃ. Atilahunti atisīghaṃ. Yassa tasmiṃ attabhāve uppajjanārahānaṃ maggaphalānaṃ upanissayo natthi, taṃ buddhā ‘‘moghapuriso’’ti vadanti ariṭṭhalāḷudāyiādike viya. Upanissaye satipi tasmiṃ khaṇe magge vā phale vā asati ‘‘moghapurisā’’ti vadantiyeva dhaniyattherādike viya. Imassapi tasmiṃ khaṇe maggaphalānaṃ abhāvato ‘‘moghapurisā’’ti āha, tucchamanussāti attho. Bāhullāyāti parisabāhullāya. Anekapariyāyenāti anekakāraṇena.

    इच्छामहं, भिक्खवेति भगवा किर तं अद्धमासं न कञ्‍चि बोधनेय्यसत्तं अद्दस, तस्मा एवमाह, एवं सन्तेपि तन्तिवसेन धम्मदेसना कत्तब्बा सिया। यस्मा पनस्स एतदहोसि – ‘‘मयि ओकासं कारेत्वा पटिसल्‍लीने भिक्खू अधम्मिकं कतिकवत्तं करिस्सन्ति, तं उपसेनो भिन्दिस्सति, अहं तस्स पसीदित्वा भिक्खूनं दस्सनं अनुजानिस्सामि। ततो मं पस्सितुकामा बहू भिक्खू धुतङ्गानि समादियिस्सन्ति, अहञ्‍च तेहि उज्झितसन्थतपच्‍चया सिक्खापदं पञ्‍ञपेस्सामी’’ति, तस्मा एवमाह। थेरस्साति उपसेनत्थेरस्स। मनापानि ते भिक्खु पंसुकूलानीति ‘‘भिक्खु तव इमानि पंसुकूलानि मनापानि अत्तनो रुचिया खन्तिया गहितानी’’ति पुच्छति। न खो मे, भन्ते, मनापानि पंसुकूलानीति, भन्ते, न मया अत्तनो रुचिया खन्तिया गहितानि, गलग्गाहेन विय मत्थकताळनेन विय च गाहितो मयाति दस्सेति। पाळियं आगतमेवाति विनयपाळिं सन्धाय वदति।

    Icchāmahaṃ, bhikkhaveti bhagavā kira taṃ addhamāsaṃ na kañci bodhaneyyasattaṃ addasa, tasmā evamāha, evaṃ santepi tantivasena dhammadesanā kattabbā siyā. Yasmā panassa etadahosi – ‘‘mayi okāsaṃ kāretvā paṭisallīne bhikkhū adhammikaṃ katikavattaṃ karissanti, taṃ upaseno bhindissati, ahaṃ tassa pasīditvā bhikkhūnaṃ dassanaṃ anujānissāmi. Tato maṃ passitukāmā bahū bhikkhū dhutaṅgāni samādiyissanti, ahañca tehi ujjhitasanthatapaccayā sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti, tasmā evamāha. Therassāti upasenattherassa. Manāpāni te bhikkhu paṃsukūlānīti ‘‘bhikkhu tava imāni paṃsukūlāni manāpāni attano ruciyā khantiyā gahitānī’’ti pucchati. Na kho me, bhante, manāpāni paṃsukūlānīti, bhante, na mayā attano ruciyā khantiyā gahitāni, galaggāhena viya matthakatāḷanena viya ca gāhito mayāti dasseti. Pāḷiyaṃ āgatamevāti vinayapāḷiṃ sandhāya vadati.

    दब्बत्थेरवत्थु

    Dabbattheravatthu

    २१४. छट्ठे अट्ठारससु महाविहारेसूति राजगहस्स समन्ततो ठितेसु अट्ठारससु महाविहारेसु। उपविजञ्‍ञाति आसन्‍नपसूतिकाला। रहोगतोति रहसि गतो। सङ्घस्स वेय्यावच्‍चकरणे कायं योजेतुकामो चिन्तेसीति थेरो किर अत्तनो कतकिच्‍चभावं दिस्वा ‘‘अहं इमं सरीरं धारेमि, तञ्‍च खो वातमुखे ठितपदीपो विय अनिच्‍चतामुखे ठितं नचिरस्सेव निब्बायनधम्मं याव न निब्बायति, ताव किं नु खो अहं सङ्घस्स वेय्यावच्‍चं करेय्य’’न्ति चिन्तेन्तो इति पटिसञ्‍चिक्खति ‘‘तिरोरट्ठेसु बहू कुलपुत्ता भगवन्तं अदिस्वाव पब्बजन्ति, ते ‘भगवन्तं पस्सिस्साम चेव वन्दिस्सामा’ति च दूरतोपि आगच्छन्ति, तत्र येसं सेनासनं नप्पहोति, ते सिलापत्तकेपि सेय्यं कप्पेन्ति। पहोमि खो पनाहं अत्तनो आनुभावेन तेसं तेसं कुलपुत्तानं इच्छावसेन पासादविहारअड्ढयोगादीनि मञ्‍चपीठत्थरणानि निम्मिनित्वा दातुं? पुनदिवसे चेत्थ एकच्‍चे अतिविय किलन्तरूपा होन्ति, ते गारवेन भिक्खूनं पुरतो ठत्वा भत्तानिपि न उद्दिसापेन्ति, अहं खो पन तेसं भत्तानिपि उद्दिसितुं पहोमी’’ति। इति पटिसञ्‍चिक्खन्तो ‘‘यंनूनाहं सङ्घस्स सेनासनञ्‍च पञ्‍ञपेय्यं, भत्तानि च उद्दिसेय्य’’न्ति चिन्तेसि। सभागसभागानन्ति सुत्तन्तिकादिगुणवसेन सभागानं, न मित्तसन्थववसेन। थेरो हि यावतिका सुत्तन्तिका होन्ति, ते उच्‍चिनित्वा उच्‍चिनित्वा एकतो तेसं अनुरूपमेव सेनासनं पञ्‍ञपेति। वेनयिकाभिधम्मिककम्मट्ठानिककायदळ्हिबहुलेसुपि एसेव नयो। तेनेव पाळियं (पारा॰ ३८०) वुत्तं – ‘‘येते भिक्खू सुत्तन्तिका, तेसं एकज्झं सेनासनं पञ्‍ञपेती’’तिआदि।

    214. Chaṭṭhe aṭṭhārasasu mahāvihāresūti rājagahassa samantato ṭhitesu aṭṭhārasasu mahāvihāresu. Upavijaññāti āsannapasūtikālā. Rahogatoti rahasi gato. Saṅghassa veyyāvaccakaraṇe kāyaṃ yojetukāmo cintesīti thero kira attano katakiccabhāvaṃ disvā ‘‘ahaṃ imaṃ sarīraṃ dhāremi, tañca kho vātamukhe ṭhitapadīpo viya aniccatāmukhe ṭhitaṃ nacirasseva nibbāyanadhammaṃ yāva na nibbāyati, tāva kiṃ nu kho ahaṃ saṅghassa veyyāvaccaṃ kareyya’’nti cintento iti paṭisañcikkhati ‘‘tiroraṭṭhesu bahū kulaputtā bhagavantaṃ adisvāva pabbajanti, te ‘bhagavantaṃ passissāma ceva vandissāmā’ti ca dūratopi āgacchanti, tatra yesaṃ senāsanaṃ nappahoti, te silāpattakepi seyyaṃ kappenti. Pahomi kho panāhaṃ attano ānubhāvena tesaṃ tesaṃ kulaputtānaṃ icchāvasena pāsādavihāraaḍḍhayogādīni mañcapīṭhattharaṇāni nimminitvā dātuṃ? Punadivase cettha ekacce ativiya kilantarūpā honti, te gāravena bhikkhūnaṃ purato ṭhatvā bhattānipi na uddisāpenti, ahaṃ kho pana tesaṃ bhattānipi uddisituṃ pahomī’’ti. Iti paṭisañcikkhanto ‘‘yaṃnūnāhaṃ saṅghassa senāsanañca paññapeyyaṃ, bhattāni ca uddiseyya’’nti cintesi. Sabhāgasabhāgānanti suttantikādiguṇavasena sabhāgānaṃ, na mittasanthavavasena. Thero hi yāvatikā suttantikā honti, te uccinitvā uccinitvā ekato tesaṃ anurūpameva senāsanaṃ paññapeti. Venayikābhidhammikakammaṭṭhānikakāyadaḷhibahulesupi eseva nayo. Teneva pāḷiyaṃ (pārā. 380) vuttaṃ – ‘‘yete bhikkhū suttantikā, tesaṃ ekajjhaṃ senāsanaṃ paññapetī’’tiādi.

    अङ्गुलिया जलमानायाति तेजोकसिणचतुत्थज्झानं समापज्‍जित्वा वुट्ठाय अभिञ्‍ञाञाणेन अङ्गुलिजलनं अधिट्ठहित्वा तेनेव तेजोधातुसमापत्तिजनितेन अग्गिजालेन अङ्गुलिया जलमानाय। अयं मञ्‍चोतिआदीसु पन थेरे ‘‘अयं मञ्‍चो’’तिआदिं वदन्ते निम्मितापि अत्तनो अत्तनो गतट्ठाने ‘‘अयं मञ्‍चो’’तिआदिं वदन्ति। अयञ्हि निम्मितानं धम्मता।

    Aṅguliyā jalamānāyāti tejokasiṇacatutthajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya abhiññāñāṇena aṅgulijalanaṃ adhiṭṭhahitvā teneva tejodhātusamāpattijanitena aggijālena aṅguliyā jalamānāya. Ayaṃ mañcotiādīsu pana there ‘‘ayaṃ mañco’’tiādiṃ vadante nimmitāpi attano attano gataṭṭhāne ‘‘ayaṃ mañco’’tiādiṃ vadanti. Ayañhi nimmitānaṃ dhammatā.

    ‘‘एकस्मिं भासमानस्मिं, सब्बे भासन्ति निम्मिता।

    ‘‘Ekasmiṃ bhāsamānasmiṃ, sabbe bhāsanti nimmitā;

    एकस्मिं तुण्हिमासिने, सब्बे तुण्ही भवन्ति ते’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.२८६)।

    Ekasmiṃ tuṇhimāsine, sabbe tuṇhī bhavanti te’’ti. (dī. ni. 2.286);

    यस्मिं पन विहारे मञ्‍चपीठादीनि न परिपूरेन्ति, तत्थ अत्तनो आनुभावेन पूरेन्ति, तेन निम्मितानं अवत्थुकं वचनं न होति सब्बत्थ मञ्‍चपीठादीनं सब्भावतो। सब्बविहारेसु च गमनमग्गे समप्पमाणे कत्वा अधिट्ठाति। कतिकसण्ठानादीनं पन नानप्पकारत्ता तस्मिं तस्मिं विहारे कतिकवत्तानि विसुं विसुं कथापेतीति वेदितब्बं। अनियमेत्वा निम्मितानञ्हि ‘‘एकस्मिं भासमानस्मि’’न्तिआदिधम्मता वुत्ता। तथा हि ये वण्णवयसरीरावयवपरिक्खारकिरियाविसेसादीहि नियमं अकत्वा निम्मिता होन्ति, ते अनियमेत्वा निम्मितत्ता इद्धिमता सदिसाव होन्ति। ठाननिसज्‍जादीसु भासिततुण्हीभावादीसु वा यं यं इद्धिमा करोति, तं तदेव करोन्ति। सचे पन नानप्पकारे कातुकामो होति, केचि पठमवये, केचि मज्झिमवये, केचि पच्छिमवये, तथा दीघकेसे उपड्ढमुण्डे मिस्सककेसे उपड्ढरत्तचीवरे पण्डुकचीवरे, पदभाणधम्मकथासरभञ्‍ञपञ्हपुच्छनपञ्हविस्सज्‍जनरजनपचनचीवरसिब्बनधोवनादीनि करोन्ते, अपरेपि वा नानप्पकारे कातुकामो होति, तेन पादकज्झानतो वुट्ठाय ‘‘एत्तका भिक्खू पठमवया होन्तू’’तिआदिना नयेन परिकम्मं कत्वा पुन समापज्‍जित्वा वुट्ठाय अधिट्ठिते अधिट्ठानचित्तेन सद्धिं इच्छितिच्छितप्पकारायेव होन्ति। पुन अत्तनो वसनट्ठानमेव आगच्छतीति तेहि सद्धिं जनपदकथं कथेन्तो अनिसीदित्वा अत्तनो वसनट्ठानं वेळुवनमेव पच्‍चागच्छति। पाळियन्ति विनयपाळियं।

    Yasmiṃ pana vihāre mañcapīṭhādīni na paripūrenti, tattha attano ānubhāvena pūrenti, tena nimmitānaṃ avatthukaṃ vacanaṃ na hoti sabbattha mañcapīṭhādīnaṃ sabbhāvato. Sabbavihāresu ca gamanamagge samappamāṇe katvā adhiṭṭhāti. Katikasaṇṭhānādīnaṃ pana nānappakārattā tasmiṃ tasmiṃ vihāre katikavattāni visuṃ visuṃ kathāpetīti veditabbaṃ. Aniyametvā nimmitānañhi ‘‘ekasmiṃ bhāsamānasmi’’ntiādidhammatā vuttā. Tathā hi ye vaṇṇavayasarīrāvayavaparikkhārakiriyāvisesādīhi niyamaṃ akatvā nimmitā honti, te aniyametvā nimmitattā iddhimatā sadisāva honti. Ṭhānanisajjādīsu bhāsitatuṇhībhāvādīsu vā yaṃ yaṃ iddhimā karoti, taṃ tadeva karonti. Sace pana nānappakāre kātukāmo hoti, keci paṭhamavaye, keci majjhimavaye, keci pacchimavaye, tathā dīghakese upaḍḍhamuṇḍe missakakese upaḍḍharattacīvare paṇḍukacīvare, padabhāṇadhammakathāsarabhaññapañhapucchanapañhavissajjanarajanapacanacīvarasibbanadhovanādīni karonte, aparepi vā nānappakāre kātukāmo hoti, tena pādakajjhānato vuṭṭhāya ‘‘ettakā bhikkhū paṭhamavayā hontū’’tiādinā nayena parikammaṃ katvā puna samāpajjitvā vuṭṭhāya adhiṭṭhite adhiṭṭhānacittena saddhiṃ icchiticchitappakārāyeva honti. Puna attano vasanaṭṭhānameva āgacchatīti tehi saddhiṃ janapadakathaṃ kathento anisīditvā attano vasanaṭṭhānaṃ veḷuvanameva paccāgacchati. Pāḷiyanti vinayapāḷiyaṃ.

    पिलिन्दवच्छत्थेरवत्थु

    Pilindavacchattheravatthu

    २१५. सत्तमे पियानन्ति पियायितब्बानं। मनापानन्ति मनवड्ढनकानं। पिलिन्दोति पनस्स गोत्तं, वच्छोति नामन्ति एत्थ वुत्तविपरियायेनपि वदन्ति ‘‘पिलिन्दोति नामं, वच्छोति गोत्त’’न्ति। तेनेव आचरियधम्मपालत्थेरेन थेरगाथासंवण्णनाय (थेरगा॰ अट्ठ॰ १.८ पिलिन्दवच्छत्थेरगाथावण्णना) वुत्तं – ‘‘पिलिन्दोतिस्स नामं अकंसु, वच्छोति पन गोत्तं। तेन सो अपरभागे पिलिन्दवच्छोति पञ्‍ञायित्था’’ति। संसन्देत्वाति एकतो कत्वा।

    215. Sattame piyānanti piyāyitabbānaṃ. Manāpānanti manavaḍḍhanakānaṃ. Pilindoti panassa gottaṃ, vacchoti nāmanti ettha vuttavipariyāyenapi vadanti ‘‘pilindoti nāmaṃ, vacchoti gotta’’nti. Teneva ācariyadhammapālattherena theragāthāsaṃvaṇṇanāya (theragā. aṭṭha. 1.8 pilindavacchattheragāthāvaṇṇanā) vuttaṃ – ‘‘pilindotissa nāmaṃ akaṃsu, vacchoti pana gottaṃ. Tena so aparabhāge pilindavacchoti paññāyitthā’’ti. Saṃsandetvāti ekato katvā.

    सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वाति इदं अङ्गुत्तरभाणकानं कथामग्गेन वुत्तं। अपरे पन भणन्ति – अनुप्पन्‍नेयेव अम्हाकं भगवति सावत्थियं ब्राह्मणगेहे निब्बत्तित्वा पिलिन्दवच्छोति पञ्‍ञातो संसारे संवेगबहुलताय परिब्बाजकपब्बज्‍जं पब्बजित्वा चूळगन्धारं नाम विज्‍जं साधेत्वा आकासचारी परचित्तविदू च हुत्वा राजगहे लाभग्गयसग्गप्पत्तो पटिवसति। अथ यदा अम्हाकं भगवा अभिसम्बुद्धो हुत्वा अनुक्‍कमेन राजगहं उपगतो, ततो पट्ठाय बुद्धानुभावेन तस्स सा विज्‍जा न सम्पज्‍जति, अत्थकिच्‍चं न साधेति। सो चिन्तेसि – ‘‘सुतं खो पन मेतं ‘आचरियपाचरियानं भासमानानं यत्थ महागन्धारविज्‍जा धरति, तत्थ चूळगन्धारविज्‍जा न सम्पज्‍जती’ति। समणस्स पन गोतमस्स आगतकालतो पट्ठाय नायं मम विज्‍जा सम्पज्‍जति, निस्संसयं समणो गोतमो महागन्धारविज्‍जं जानाति, यन्‍नूनाहं तं पयिरुपासित्वा तस्स सन्तिके विज्‍जं परियापुणेय्य’’न्ति। सो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा एतदवोच – ‘‘अहं, महासमण, तव सन्तिके एकं विज्‍जं परियापुणितुकामो, ओकासं मे करोही’’ति। भगवा ‘‘तेन हि पब्बजा’’ति आह। सो ‘‘विज्‍जाय परिकम्मं पब्बज्‍जा’’ति मञ्‍ञमानो पब्बजीति। परवम्भनवसेनाति परेसं गरहनवसेन।

    Satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvāti idaṃ aṅguttarabhāṇakānaṃ kathāmaggena vuttaṃ. Apare pana bhaṇanti – anuppanneyeva amhākaṃ bhagavati sāvatthiyaṃ brāhmaṇagehe nibbattitvā pilindavacchoti paññāto saṃsāre saṃvegabahulatāya paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā cūḷagandhāraṃ nāma vijjaṃ sādhetvā ākāsacārī paracittavidū ca hutvā rājagahe lābhaggayasaggappatto paṭivasati. Atha yadā amhākaṃ bhagavā abhisambuddho hutvā anukkamena rājagahaṃ upagato, tato paṭṭhāya buddhānubhāvena tassa sā vijjā na sampajjati, atthakiccaṃ na sādheti. So cintesi – ‘‘sutaṃ kho pana metaṃ ‘ācariyapācariyānaṃ bhāsamānānaṃ yattha mahāgandhāravijjā dharati, tattha cūḷagandhāravijjā na sampajjatī’ti. Samaṇassa pana gotamassa āgatakālato paṭṭhāya nāyaṃ mama vijjā sampajjati, nissaṃsayaṃ samaṇo gotamo mahāgandhāravijjaṃ jānāti, yannūnāhaṃ taṃ payirupāsitvā tassa santike vijjaṃ pariyāpuṇeyya’’nti. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etadavoca – ‘‘ahaṃ, mahāsamaṇa, tava santike ekaṃ vijjaṃ pariyāpuṇitukāmo, okāsaṃ me karohī’’ti. Bhagavā ‘‘tena hi pabbajā’’ti āha. So ‘‘vijjāya parikammaṃ pabbajjā’’ti maññamāno pabbajīti. Paravambhanavasenāti paresaṃ garahanavasena.

    अकक्‍कसन्ति अफरुसं। विञ्‍ञापनिन्ति अत्थविञ्‍ञापनिं। सच्‍चन्ति भूतत्थं। नाभिसजेति याय गिराय अञ्‍ञं कुज्झापनवसेन न लगापेय्य, खीणासवो नाम एवरूपमेव गिरं न भासेय्य, तस्मा तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।

    Akakkasanti apharusaṃ. Viññāpaninti atthaviññāpaniṃ. Saccanti bhūtatthaṃ. Nābhisajeti yāya girāya aññaṃ kujjhāpanavasena na lagāpeyya, khīṇāsavo nāma evarūpameva giraṃ na bhāseyya, tasmā tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.

    अनुविचिनित्वाति अनुविचारेत्वा। चण्डिकतं गच्छन्तन्ति सीघगतिया गच्छन्तं।

    Anuvicinitvāti anuvicāretvā. Caṇḍikataṃ gacchantanti sīghagatiyā gacchantaṃ.

    बाहियदारुचीरियत्थेरवत्थु

    Bāhiyadārucīriyattheravatthu

    २१६. अट्ठमे एकरत्तिवासेन गन्त्वाति देवतानुभावेन गन्त्वा। ‘‘बुद्धानुभावेना’’तिपि वदन्ति। एवं गतो च विहारं पविसित्वा सम्बहुले भिक्खू भुत्तपातरासे कायालसियविमोचनत्थाय अब्भोकासे चङ्कमन्ते दिस्वा ‘‘कहं एतरहि सत्था’’ति पुच्छि। भिक्खू ‘‘सावत्थियं पिण्डाय पविट्ठो’’ति वत्वा तं पुच्छिंसु – ‘‘त्वं पन कुतो आगतो’’ति? सुप्पारका आगतोम्हीति। कदा निक्खन्तोसीति? हिय्यो सायं निक्खन्तोम्हीति। दूरतो आगतो, तव पादे धोवित्वा तेलेन मक्खेत्वा थोकं विस्समाहि, आगतकाले सत्थारं दक्खिस्सतीति। अहं, भन्ते, सत्थु वा अत्तनो वा जीवितन्तरायं न जानामि, एकरत्तेनेवम्हि कत्थचि अट्ठत्वा अनिसीदित्वा वीसयोजनसतिकं मग्गं आगतो, सत्थारं पस्सित्वाव विस्समिस्सामीति। सो एवं वत्वा तरमानरूपो सावत्थिं पविसित्वा भगवन्तं अनोपमाय बुद्धसिरिया पिण्डाय चरन्तं दिस्वा ‘‘चिरस्सं वत मे दिट्ठो सम्मासम्बुद्धो’’ति दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय ओणतसरीरो गन्त्वा अन्तरवीथियमेव पञ्‍चपतिट्ठितेन वन्दित्वा गोप्फकेसु दळ्हं गहेत्वा एवमाह – ‘‘देसेतु मे, भन्ते, भगवा धम्मं, देसेतु मे सुगतो धम्मं, यं ममस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति।

    216. Aṭṭhame ekarattivāsena gantvāti devatānubhāvena gantvā. ‘‘Buddhānubhāvenā’’tipi vadanti. Evaṃ gato ca vihāraṃ pavisitvā sambahule bhikkhū bhuttapātarāse kāyālasiyavimocanatthāya abbhokāse caṅkamante disvā ‘‘kahaṃ etarahi satthā’’ti pucchi. Bhikkhū ‘‘sāvatthiyaṃ piṇḍāya paviṭṭho’’ti vatvā taṃ pucchiṃsu – ‘‘tvaṃ pana kuto āgato’’ti? Suppārakā āgatomhīti. Kadā nikkhantosīti? Hiyyo sāyaṃ nikkhantomhīti. Dūrato āgato, tava pāde dhovitvā telena makkhetvā thokaṃ vissamāhi, āgatakāle satthāraṃ dakkhissatīti. Ahaṃ, bhante, satthu vā attano vā jīvitantarāyaṃ na jānāmi, ekarattenevamhi katthaci aṭṭhatvā anisīditvā vīsayojanasatikaṃ maggaṃ āgato, satthāraṃ passitvāva vissamissāmīti. So evaṃ vatvā taramānarūpo sāvatthiṃ pavisitvā bhagavantaṃ anopamāya buddhasiriyā piṇḍāya carantaṃ disvā ‘‘cirassaṃ vata me diṭṭho sammāsambuddho’’ti diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya oṇatasarīro gantvā antaravīthiyameva pañcapatiṭṭhitena vanditvā gopphakesu daḷhaṃ gahetvā evamāha – ‘‘desetu me, bhante, bhagavā dhammaṃ, desetu me sugato dhammaṃ, yaṃ mamassa dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti.

    अथ नं सत्था ‘‘अकालो खो ताव, बाहिय, अन्तरघरं पविट्ठोम्हि पिण्डाया’’ति पटिक्खिपि । तं सुत्वा बाहियो, ‘‘भन्ते, संसारे संसरन्तेन कबळीकाराहारो न नो लद्धपुब्बो, तुम्हाकं वा मय्हं वा जीवितन्तरायं न जानामि, देसेथ मे धम्म’’न्ति। सत्था दुतियम्पि पटिक्खिपियेव। एवं किरस्स अहोसि ‘‘इमस्स मं दिट्ठकालतो पट्ठाय सकलसरीरं पीतिया निरन्तरं अज्झोत्थटं होति, बलवपीतिवेगेन धम्मं सुत्वापि न सक्खिस्सति पटिविज्झितुं, मज्झत्तुपेक्खा ताव तिट्ठतु, एकरत्तेनेव वीसयोजनसतं मग्गं आगतत्ता दरथोपिस्स बलवा, सोपि ताव पटिप्पस्सम्भतू’’ति। तस्मा द्विक्खत्तुं पटिक्खिपित्वा ततियं याचितो अन्तरवीथियं ठितोव ‘‘तस्मातिह ते, बाहिय, एवं सिक्खितब्बं दिट्ठे दिट्ठमत्तं भविस्सती’’तिआदिना (उदा॰ १०) नयेन धम्मं देसेति। इममत्थं संखिपित्वा दस्सेन्तो ‘‘सत्थारं पिण्डाय पविट्ठ’’न्तिआदिमाह। तत्थ अन्तरघरेति अन्तरवीथियं।

    Atha naṃ satthā ‘‘akālo kho tāva, bāhiya, antaragharaṃ paviṭṭhomhi piṇḍāyā’’ti paṭikkhipi . Taṃ sutvā bāhiyo, ‘‘bhante, saṃsāre saṃsarantena kabaḷīkārāhāro na no laddhapubbo, tumhākaṃ vā mayhaṃ vā jīvitantarāyaṃ na jānāmi, desetha me dhamma’’nti. Satthā dutiyampi paṭikkhipiyeva. Evaṃ kirassa ahosi ‘‘imassa maṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya sakalasarīraṃ pītiyā nirantaraṃ ajjhotthaṭaṃ hoti, balavapītivegena dhammaṃ sutvāpi na sakkhissati paṭivijjhituṃ, majjhattupekkhā tāva tiṭṭhatu, ekaratteneva vīsayojanasataṃ maggaṃ āgatattā darathopissa balavā, sopi tāva paṭippassambhatū’’ti. Tasmā dvikkhattuṃ paṭikkhipitvā tatiyaṃ yācito antaravīthiyaṃ ṭhitova ‘‘tasmātiha te, bāhiya, evaṃ sikkhitabbaṃ diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissatī’’tiādinā (udā. 10) nayena dhammaṃ deseti. Imamatthaṃ saṃkhipitvā dassento ‘‘satthāraṃ piṇḍāya paviṭṭha’’ntiādimāha. Tattha antaraghareti antaravīthiyaṃ.

    अपरिपुण्णपत्तचीवरताय पत्तचीवरं परियेसन्तोति सो किर वीसतिवस्ससहस्सानि समणधम्मं करोन्तो ‘‘भिक्खुना नाम अत्तनो पच्‍चये लभित्वा अञ्‍ञं अनोलोकेत्वा सयमेव भुञ्‍जितुं वट्टती’’ति एकभिक्खुस्सपि पत्तेन वा चीवरेन वा सङ्गहं नाकासि। तेनस्स ‘‘इद्धिमयपत्तचीवरं न उप्पज्‍जिस्सती’’ति ञत्वा एहिभिक्खुभावेन पब्बज्‍जं न अदासि। तावदेव च पब्बज्‍जं याचितो ‘‘परिपुण्णं ते पत्तचीवर’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘अपरिपुण्ण’’न्ति वुत्ते ‘‘तेन हि पत्तचीवरं परियेसाही’’ति वत्वा पक्‍कामि। तस्मा सो पत्तचीवरं परियेसन्तो सङ्कारट्ठानतो चोळखण्डानि संकड्ढति।

    Aparipuṇṇapattacīvaratāya pattacīvaraṃ pariyesantoti so kira vīsativassasahassāni samaṇadhammaṃ karonto ‘‘bhikkhunā nāma attano paccaye labhitvā aññaṃ anoloketvā sayameva bhuñjituṃ vaṭṭatī’’ti ekabhikkhussapi pattena vā cīvarena vā saṅgahaṃ nākāsi. Tenassa ‘‘iddhimayapattacīvaraṃ na uppajjissatī’’ti ñatvā ehibhikkhubhāvena pabbajjaṃ na adāsi. Tāvadeva ca pabbajjaṃ yācito ‘‘paripuṇṇaṃ te pattacīvara’’nti pucchitvā ‘‘aparipuṇṇa’’nti vutte ‘‘tena hi pattacīvaraṃ pariyesāhī’’ti vatvā pakkāmi. Tasmā so pattacīvaraṃ pariyesanto saṅkāraṭṭhānato coḷakhaṇḍāni saṃkaḍḍhati.

    सहस्समपीति परिच्छेदवचनं। एकसहस्सं द्वेसहस्सानीति एवं सहस्सेन चे परिच्छिन्‍ना गाथा होन्ति, ता च अनत्थपदसंहिता आकासवण्णपब्बतवण्णादीनि पकासकेहि अनिब्बानदीपकेहि अनत्थकेहि पदेहि संहिता याव बहुका होन्ति, ताव पापिका एवाति अत्थो । एकं गाथापदं सेय्योति ‘‘अप्पमादो अमतपदं…पे॰… यथा मता’’ति (ध॰ प॰ २१) एवरूपा एकगाथापि सेय्योति अत्थो।

    Sahassamapīti paricchedavacanaṃ. Ekasahassaṃ dvesahassānīti evaṃ sahassena ce paricchinnā gāthā honti, tā ca anatthapadasaṃhitā ākāsavaṇṇapabbatavaṇṇādīni pakāsakehi anibbānadīpakehi anatthakehi padehi saṃhitā yāva bahukā honti, tāva pāpikā evāti attho . Ekaṃ gāthāpadaṃ seyyoti ‘‘appamādo amatapadaṃ…pe… yathā matā’’ti (dha. pa. 21) evarūpā ekagāthāpi seyyoti attho.

    कुमारकस्सपत्थेरवत्थु

    Kumārakassapattheravatthu

    २१७. नवमे एकं बुद्धन्तरं सम्पत्तिं अनुभवमानोति सावकबोधिया नियतताय पुञ्‍ञसम्भारस्स च सातिसयत्ता विनिपातं अगन्त्वा एकं बुद्धन्तरं देवेसु च मनुस्सेसु च सम्पत्तिं अनुभवमानो। ‘‘एकिस्सा कुलदारिकाय कुच्छिम्हि उप्पन्‍नो’’ति वत्वा तमेवस्स उप्पन्‍नभावं मूलतो पट्ठाय दस्सेतुं – ‘‘सा चा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ साति कुलदारिका। च-सद्दो ब्यतिरेकत्थो। तेन वुच्‍चमानं विसेसं जोतयति। कुलघरन्ति पतिकुलगेहं। गब्भनिमित्तन्ति गब्भस्स सण्ठितभावविग्गहं। सतिपि विसाखाय सावत्थिवासिकुलपरियापन्‍नत्ते तस्सा तत्थ पधानभावदस्सनत्थं ‘‘विसाखञ्‍चा’’तिआदि वुत्तं यथा ‘‘ब्राह्मणा आगता, वासिट्ठोपि आगतो’’ति। भगवता एवं गहितनामत्ताति योजना। यस्मा राजपुत्ता लोके ‘‘कुमारा’’ति वोहरीयन्ति, अयञ्‍च रञ्‍ञो कित्तिमपुत्तो, तस्मा आह – ‘‘रञ्‍ञो…पे॰… सञ्‍जानिंसू’’ति।

    217. Navame ekaṃ buddhantaraṃ sampattiṃ anubhavamānoti sāvakabodhiyā niyatatāya puññasambhārassa ca sātisayattā vinipātaṃ agantvā ekaṃ buddhantaraṃ devesu ca manussesu ca sampattiṃ anubhavamāno. ‘‘Ekissā kuladārikāya kucchimhi uppanno’’ti vatvā tamevassa uppannabhāvaṃ mūlato paṭṭhāya dassetuṃ – ‘‘sā cā’’tiādi vuttaṃ. Tattha sāti kuladārikā. Ca-saddo byatirekattho. Tena vuccamānaṃ visesaṃ jotayati. Kulagharanti patikulagehaṃ. Gabbhanimittanti gabbhassa saṇṭhitabhāvaviggahaṃ. Satipi visākhāya sāvatthivāsikulapariyāpannatte tassā tattha padhānabhāvadassanatthaṃ ‘‘visākhañcā’’tiādi vuttaṃ yathā ‘‘brāhmaṇā āgatā, vāsiṭṭhopi āgato’’ti. Bhagavatā evaṃ gahitanāmattāti yojanā. Yasmā rājaputtā loke ‘‘kumārā’’ti voharīyanti, ayañca rañño kittimaputto, tasmā āha – ‘‘rañño…pe… sañjāniṃsū’’ti.

    पञ्‍चदस पञ्हे अभिसङ्खरित्वाति ‘‘भिक्खु, भिक्खु, अयं वम्मिको रत्तिं धूपायति, दिवा पज्‍जलती’’तिआदिना वम्मिकसुत्ते (म॰ नि॰ १.२४९) आगतनयेन पञ्‍चदस पञ्हे अभिसङ्खरित्वा। पायासिरञ्‍ञोति ‘‘नत्थि परलोको, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि सुकतदुक्‍कटानं कम्मानं फलं विपाको’’ति (दी॰ नि॰ २.४१०, ४१२) एवंलद्धिकस्स पायासिराजस्स। राजा हि तदा अनभिसित्तो हुत्वा पसेनदिना कोसलेन दिन्‍नसेतब्यनगरं अज्झावसन्तो इमं दिट्ठिं गण्हि। पञ्‍चदसहि पञ्हेहि पटिमण्डेत्वाति ‘‘तं किं मञ्‍ञसि, राजञ्‍ञ, इमे चन्दिमसूरिया इमस्मिं वा लोके परस्मिं वा देवा वा ते मनुस्सा’’ति एवमादीहि (दी॰ नि॰ २.४११) पञ्‍चदसहि पञ्हेहि पटिमण्डितं कत्वा। सुत्तन्तेति पायासिसुत्तन्ते (दी॰ नि॰ २.४०६ आदयो)।

    Pañcadasa pañhe abhisaṅkharitvāti ‘‘bhikkhu, bhikkhu, ayaṃ vammiko rattiṃ dhūpāyati, divā pajjalatī’’tiādinā vammikasutte (ma. ni. 1.249) āgatanayena pañcadasa pañhe abhisaṅkharitvā. Pāyāsiraññoti ‘‘natthi paraloko, natthi sattā opapātikā, natthi sukatadukkaṭānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipāko’’ti (dī. ni. 2.410, 412) evaṃladdhikassa pāyāsirājassa. Rājā hi tadā anabhisitto hutvā pasenadinā kosalena dinnasetabyanagaraṃ ajjhāvasanto imaṃ diṭṭhiṃ gaṇhi. Pañcadasahi pañhehi paṭimaṇḍetvāti ‘‘taṃ kiṃ maññasi, rājañña, ime candimasūriyā imasmiṃ vā loke parasmiṃ vā devā vā te manussā’’ti evamādīhi (dī. ni. 2.411) pañcadasahi pañhehi paṭimaṇḍitaṃ katvā. Suttanteti pāyāsisuttante (dī. ni. 2.406 ādayo).

    महाकोट्ठिकत्थेरवत्थु

    Mahākoṭṭhikattheravatthu

    २१८. दसमं उत्तानत्थमेव।

    218. Dasamaṃ uttānatthameva.

    ततियएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।

    Tatiyaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) ४. चतुत्थएतदग्गवग्गवण्णना

    (14) 4. Catutthaetadaggavaggavaṇṇanā

    आनन्दत्थेरवत्थु

    Ānandattheravatthu

    २१९-२२३. चतुत्थवग्गस्स पठमे हेट्ठा वुत्तप्पमाणन्ति हेट्ठा कोण्डञ्‍ञत्थेरस्स वत्थुम्हि ‘‘तस्स धुरपत्तानि नवुतिहत्थानि होन्ति, केसरं तिंसहत्थं, कण्णिका द्वादसहत्था, पादेन पतिट्ठितट्ठानं एकादसहत्थ’’न्ति एवं वुत्तप्पमाणं। रञ्‍ञो पेसेसीति पच्‍चन्तस्स कुपितभावं आरोचेत्वा पेसेसि। थेरगाथासंवण्णनायं (थेरगा॰ अट्ठ॰ २.१०१६ आनन्दत्थेरगाथावण्णना) पन ‘‘पच्‍चन्तस्स कुपितभावं रञ्‍ञो अनारोचेत्वा सयमेव तं वूपसमेसि, तं सुत्वा राजा तुट्ठमानसो पुत्तं पक्‍कोसापेत्वा ‘वरं ते, सुमन, दम्मि, गण्हाही’ति आहा’’ति वुत्तं। न मेतं चित्तं अत्थीति मम एवरूपं चित्तं नत्थि। अवञ्झन्ति अतुच्छं। अञ्‍ञं वरेहीति अञ्‍ञं पत्थेहि, अञ्‍ञं गण्हाहीति वुत्तं होति। उदकं अधिट्ठायाति ‘‘उदकं होतू’’ति अधिट्ठहित्वा। गतेनाति गमनेन। न आमिसचक्खुकाति चीवरादिपच्‍चयसङ्खातं आमिसं न ओलोकेन्ति।

    219-223. Catutthavaggassa paṭhame heṭṭhā vuttappamāṇanti heṭṭhā koṇḍaññattherassa vatthumhi ‘‘tassa dhurapattāni navutihatthāni honti, kesaraṃ tiṃsahatthaṃ, kaṇṇikā dvādasahatthā, pādena patiṭṭhitaṭṭhānaṃ ekādasahattha’’nti evaṃ vuttappamāṇaṃ. Rañño pesesīti paccantassa kupitabhāvaṃ ārocetvā pesesi. Theragāthāsaṃvaṇṇanāyaṃ (theragā. aṭṭha. 2.1016 ānandattheragāthāvaṇṇanā) pana ‘‘paccantassa kupitabhāvaṃ rañño anārocetvā sayameva taṃ vūpasamesi, taṃ sutvā rājā tuṭṭhamānaso puttaṃ pakkosāpetvā ‘varaṃ te, sumana, dammi, gaṇhāhī’ti āhā’’ti vuttaṃ. Na metaṃ cittaṃ atthīti mama evarūpaṃ cittaṃ natthi. Avañjhanti atucchaṃ. Aññaṃ varehīti aññaṃ patthehi, aññaṃ gaṇhāhīti vuttaṃ hoti. Udakaṃ adhiṭṭhāyāti ‘‘udakaṃ hotū’’ti adhiṭṭhahitvā. Gatenāti gamanena. Na āmisacakkhukāti cīvarādipaccayasaṅkhātaṃ āmisaṃ na olokenti.

    वसनट्ठानसभागेयेवाति वसनट्ठानसमीपेयेव। एकन्तवल्‍लभोति उपट्ठाकट्ठाने एकन्तेन वल्‍लभो। एतस्सेवाति एतस्सेव भिक्खुस्स। द्वेज्झकथा न होन्तीति द्विधाभूतकथा न होन्ति, अनेकन्तिककथा न होन्तीति वुत्तं होति। अनिबद्धाति अनियता। लोहितेन गलन्तेनाति इत्थम्भूतक्खाने करणवचनं, गलन्तेन लोहितेन युत्तोति अत्थो। अन्वासत्तोति अनुगतो। उट्ठेहि, आवुसो आनन्द, उट्ठेहि, आवुसो आनन्दाति तुरिते इदमामेडितवचनं। दुविधेन उदकेनाति सीतुदकेन उण्हुदकेन च। तिविधेन दन्तकट्ठेनाति खुद्दकं महन्तं मज्झिमन्ति एवं तिप्पकारेन दन्तकट्ठेन। नव वारे अनुपरियायतीति सत्थरि पक्‍कोसन्ते पटिवचनदानाय थिनमिद्धविनोदनत्थं नवक्खत्तुं अनुपरियायति। तेनेवाह – ‘‘एवञ्हिस्स अहोसी’’तिआदि। सेसमेत्थ सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    Vasanaṭṭhānasabhāgeyevāti vasanaṭṭhānasamīpeyeva. Ekantavallabhoti upaṭṭhākaṭṭhāne ekantena vallabho. Etassevāti etasseva bhikkhussa. Dvejjhakathā na hontīti dvidhābhūtakathā na honti, anekantikakathā na hontīti vuttaṃ hoti. Anibaddhāti aniyatā. Lohitena galantenāti itthambhūtakkhāne karaṇavacanaṃ, galantena lohitena yuttoti attho. Anvāsattoti anugato. Uṭṭhehi, āvuso ānanda, uṭṭhehi, āvuso ānandāti turite idamāmeḍitavacanaṃ. Duvidhena udakenāti sītudakena uṇhudakena ca. Tividhena dantakaṭṭhenāti khuddakaṃ mahantaṃ majjhimanti evaṃ tippakārena dantakaṭṭhena. Nava vāre anupariyāyatīti satthari pakkosante paṭivacanadānāya thinamiddhavinodanatthaṃ navakkhattuṃ anupariyāyati. Tenevāha – ‘‘evañhissa ahosī’’tiādi. Sesamettha suviññeyyameva.

    उरुवेलकस्सपत्थेरवत्थु

    Uruvelakassapattheravatthu

    २२४. दुतिये यं वत्तब्बं, तं वित्थारतो विनयपाळियं आगतमेव।

    224. Dutiye yaṃ vattabbaṃ, taṃ vitthārato vinayapāḷiyaṃ āgatameva.

    काळुदायित्थेरवत्थु

    Kāḷudāyittheravatthu

    २२५. ततिये गमनाकप्पन्ति गमनाकारं। सेसमेत्थ उत्तानमेव।

    225. Tatiye gamanākappanti gamanākāraṃ. Sesamettha uttānameva.

    बाकुलत्थेरवत्थु

    Bākulattheravatthu

    २२६. चतुत्थे निराबाधानन्ति आबाधरहितानं। यथा ‘‘द्वावीसति द्वत्तिंसा’’तिआदिम्हि वत्तब्बे ‘‘बावीसति बात्तिंसा’’तिआदीनि वुच्‍चन्ति, एवमेवं द्वे कुलानि अस्साति द्विकुलो, द्वेकुलोति वा वत्तब्बे बाकुलोति वुत्तन्ति आह – ‘‘बाकुलोति द्वीसु कुलेसु वड्ढितत्ता एवंलद्धनामो’’ति। उपयोगेनाति आनुभावेन। फासुककालेति अरोगकाले। गद्दुहनमत्तम्पीति गोदुहनमत्तम्पि कालं। इध पन न सकलो गोदुहनक्खणो अधिप्पेतो, अथ खो गाविं थने गहेत्वा एकखीरबिन्दुदुहनकालमत्तं अधिप्पेतं। आरोग्यसालन्ति आतुरानं अरोगभावकरणत्थाय कतसालं।

    226. Catutthe nirābādhānanti ābādharahitānaṃ. Yathā ‘‘dvāvīsati dvattiṃsā’’tiādimhi vattabbe ‘‘bāvīsati bāttiṃsā’’tiādīni vuccanti, evamevaṃ dve kulāni assāti dvikulo, dvekuloti vā vattabbe bākuloti vuttanti āha – ‘‘bākuloti dvīsu kulesu vaḍḍhitattā evaṃladdhanāmo’’ti. Upayogenāti ānubhāvena. Phāsukakāleti arogakāle. Gadduhanamattampīti goduhanamattampi kālaṃ. Idha pana na sakalo goduhanakkhaṇo adhippeto, atha kho gāviṃ thane gahetvā ekakhīrabinduduhanakālamattaṃ adhippetaṃ. Ārogyasālanti āturānaṃ arogabhāvakaraṇatthāya katasālaṃ.

    निमुज्‍जनुम्मुज्‍जनवसेनाति जाणुप्पमाणे उदके थोकंयेव निमुज्‍जनुम्मुज्‍जनवसेन। छड्डेत्वा पलायीति मच्छस्स मुखसमीपेयेव छड्डेत्वा पलायि। दारकस्स तेजेनाति दारकस्स पुञ्‍ञतेजेन। मारियमानाव मरन्तीति दण्डादीहि पोथेत्वा मारियमानाव मरन्ति, न जालेन बद्धतामत्तेन अमारियमाना। नीहटमत्तोव मतोति नीहटक्खणेयेव मतो। तेनस्स मारणत्थं उपक्‍कमो न कतो, येन उपक्‍कमेन दारकस्स आबाधो सिया। तन्ति मच्छं। सकलमेवाति अविकलमेव परिपुण्णावयवमेव। न केळायतीति न नन्दति, किस्मिञ्‍चि न मञ्‍ञति। पिट्ठितो फालेन्तीति दारकस्स पुञ्‍ञतेजेन पिट्ठितो फालेन्ती। भेरिं चरापेत्वाति ‘‘पुत्तं लभि’’न्ति उग्घोसनवसेन भेरिं चरापेत्वा। पकतिं आचिक्खीति अत्तनो पुत्तभावं कथेसि। कुच्छिया धारितत्ता अमाता कातुं न सक्‍काति जननीभावतो अमाता कातुं न सक्‍का। मच्छं गण्हन्तापीति मच्छं विक्‍किणित्वा गण्हन्तापि। तथा गण्हन्ता च तप्परियापन्‍नं सब्बं गण्हन्ति नामाति आह – ‘‘वक्‍कयकनादीनि बहि कत्वा गण्हन्ता नाम नत्थी’’ति। अयम्पि अमाता कातुं न सक्‍काति दिन्‍नपुत्तभावतो न सक्‍का।

    Nimujjanummujjanavasenāti jāṇuppamāṇe udake thokaṃyeva nimujjanummujjanavasena. Chaḍḍetvā palāyīti macchassa mukhasamīpeyeva chaḍḍetvā palāyi. Dārakassa tejenāti dārakassa puññatejena. Māriyamānāva marantīti daṇḍādīhi pothetvā māriyamānāva maranti, na jālena baddhatāmattena amāriyamānā. Nīhaṭamattova matoti nīhaṭakkhaṇeyeva mato. Tenassa māraṇatthaṃ upakkamo na kato, yena upakkamena dārakassa ābādho siyā. Tanti macchaṃ. Sakalamevāti avikalameva paripuṇṇāvayavameva. Na keḷāyatīti na nandati, kismiñci na maññati. Piṭṭhito phālentīti dārakassa puññatejena piṭṭhito phālentī. Bheriṃ carāpetvāti ‘‘puttaṃ labhi’’nti ugghosanavasena bheriṃ carāpetvā. Pakatiṃ ācikkhīti attano puttabhāvaṃ kathesi. Kucchiyā dhāritattā amātā kātuṃ na sakkāti jananībhāvato amātā kātuṃ na sakkā. Macchaṃ gaṇhantāpīti macchaṃ vikkiṇitvā gaṇhantāpi. Tathā gaṇhantā ca tappariyāpannaṃ sabbaṃ gaṇhanti nāmāti āha – ‘‘vakkayakanādīni bahi katvā gaṇhantā nāma natthī’’ti. Ayampi amātā kātuṃ na sakkāti dinnaputtabhāvato na sakkā.

    सोभितत्थेरवत्थु

    Sobhitattheravatthu

    २२७. पञ्‍चमं उत्तानत्थमेव।

    227. Pañcamaṃ uttānatthameva.

    उपालित्थेरवत्थु

    Upālittheravatthu

    २२८. छट्ठे भारुकच्छकवत्थुन्ति अञ्‍ञतरो किर भारुकच्छदेसवासी भिक्खु सुपिनन्ते पुराणदुतियिकाय मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा ‘‘अस्समणो अहं विब्भमिस्सामी’’ति भारुकच्छं गच्छन्तो अन्तरामग्गे आयस्मन्तं उपालिं पस्सित्वा एतमत्थं आरोचेसि। आयस्मा उपालि, एवमाह – ‘‘अनापत्ति, आवुसो, सुपिनन्तेना’’ति। यस्मा सुपिनन्ते अविसयत्ता एवं होति। तस्मा उपालित्थेरो भगवता अविनिच्छितपुब्बम्पि इमं वत्थुं नयग्गाहेन एवं विनिच्छिनि। गहपतिनो द्वे दारका होन्ति पुत्तो च भागिनेय्यो च। अथ सो गहपति गिलानो हुत्वा आयस्मन्तं अज्‍जुकं एतदवोच – ‘‘इमं, भन्ते, ओकासं यो इमेसं दारकानं सद्धो होति पसन्‍नो, तस्स आचिक्खेय्यासी’’ति। तेन च समयेन तस्स च गहपतिनो भागिनेय्यो सद्धो होति पसन्‍नो। अथायस्मा अज्‍जुको तं ओकासं तस्स दारकस्स आचिक्खि। सो तेन सापतेय्येन कुटुम्बञ्‍च सण्ठपेसि, दानञ्‍च पट्ठपेसि। अथ तस्स गहपतिनो पुत्तो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते आनन्द, पितुनो दायज्‍जो पुत्तो वा भागिनेय्यो वा’’ति। पुत्तो खो, आवुसो, पितुनो दायज्‍जोति। आयस्मा, भन्ते, अय्यो अज्‍जुको अम्हाकं सापतेय्यं अम्हाकं मेथुनकस्स आचिक्खीति। अस्समणो, आवुसो, सो अज्‍जुकोति। अथायस्मा अज्‍जुको आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘देहि मे, आवुसो आनन्द, विनिच्छय’’न्ति। ते उभोपि उपालित्थेरस्स सन्तिकं अगमंसु। अथायस्मा उपालि, आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘यो नु खो, आवुसो आनन्द, सामिकेन ‘इमं ओकासं इत्थन्‍नामस्स आचिक्खा’ति वुत्तो, तस्स आचिक्खति, किं सो आपज्‍जती’’ति? न, भन्ते, किञ्‍चि आपज्‍जति अन्तमसो दुक्‍कटमत्थम्पीति। अयं, आवुसो, आयस्मा अज्‍जुको सामिकेन ‘‘इमं ओकासं इत्थन्‍नामस्स आचिक्खा’’ति वुत्तो तस्स आचिक्खति, अनापत्ति, आवुसो, आयस्मतो अज्‍जुकस्साति। भगवा तं सुत्वा ‘‘सुकथितं, भिक्खवे, उपालिना’’ति वत्वा साधुकारमदासि, तं सन्धायेतं वुत्तं। कुमारकस्सपवत्थु (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२१७) पन हेट्ठा आगतमेव।

    228. Chaṭṭhe bhārukacchakavatthunti aññataro kira bhārukacchadesavāsī bhikkhu supinante purāṇadutiyikāya methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā ‘‘assamaṇo ahaṃ vibbhamissāmī’’ti bhārukacchaṃ gacchanto antarāmagge āyasmantaṃ upāliṃ passitvā etamatthaṃ ārocesi. Āyasmā upāli, evamāha – ‘‘anāpatti, āvuso, supinantenā’’ti. Yasmā supinante avisayattā evaṃ hoti. Tasmā upālitthero bhagavatā avinicchitapubbampi imaṃ vatthuṃ nayaggāhena evaṃ vinicchini. Gahapatino dve dārakā honti putto ca bhāgineyyo ca. Atha so gahapati gilāno hutvā āyasmantaṃ ajjukaṃ etadavoca – ‘‘imaṃ, bhante, okāsaṃ yo imesaṃ dārakānaṃ saddho hoti pasanno, tassa ācikkheyyāsī’’ti. Tena ca samayena tassa ca gahapatino bhāgineyyo saddho hoti pasanno. Athāyasmā ajjuko taṃ okāsaṃ tassa dārakassa ācikkhi. So tena sāpateyyena kuṭumbañca saṇṭhapesi, dānañca paṭṭhapesi. Atha tassa gahapatino putto āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca – ‘‘ko nu kho, bhante ānanda, pituno dāyajjo putto vā bhāgineyyo vā’’ti. Putto kho, āvuso, pituno dāyajjoti. Āyasmā, bhante, ayyo ajjuko amhākaṃ sāpateyyaṃ amhākaṃ methunakassa ācikkhīti. Assamaṇo, āvuso, so ajjukoti. Athāyasmā ajjuko āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca – ‘‘dehi me, āvuso ānanda, vinicchaya’’nti. Te ubhopi upālittherassa santikaṃ agamaṃsu. Athāyasmā upāli, āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca – ‘‘yo nu kho, āvuso ānanda, sāmikena ‘imaṃ okāsaṃ itthannāmassa ācikkhā’ti vutto, tassa ācikkhati, kiṃ so āpajjatī’’ti? Na, bhante, kiñci āpajjati antamaso dukkaṭamatthampīti. Ayaṃ, āvuso, āyasmā ajjuko sāmikena ‘‘imaṃ okāsaṃ itthannāmassa ācikkhā’’ti vutto tassa ācikkhati, anāpatti, āvuso, āyasmato ajjukassāti. Bhagavā taṃ sutvā ‘‘sukathitaṃ, bhikkhave, upālinā’’ti vatvā sādhukāramadāsi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Kumārakassapavatthu (a. ni. aṭṭha. 1.1.217) pana heṭṭhā āgatameva.

    छन्‍नं खत्तियानन्ति भद्दियो सक्यराजा अनुरुद्धो आनन्दो भगु किमिलो देवदत्तोति इमेसं छन्‍नं खत्तियानं। पसाधकोति मण्डयिता। पाळियन्ति सङ्घभेदक्खन्धकपाळियन्ति (चूळव॰ ३३० आदयो)।

    Channaṃ khattiyānanti bhaddiyo sakyarājā anuruddho ānando bhagu kimilo devadattoti imesaṃ channaṃ khattiyānaṃ. Pasādhakoti maṇḍayitā. Pāḷiyanti saṅghabhedakkhandhakapāḷiyanti (cūḷava. 330 ādayo).

    नन्दकत्थेरवत्थु

    Nandakattheravatthu

    २२९. सत्तमे एकसमोधानेति एकस्मिं समोधाने, एकस्मिं सन्‍निपातेति अत्थो। सेसं सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    229. Sattame ekasamodhāneti ekasmiṃ samodhāne, ekasmiṃ sannipāteti attho. Sesaṃ suviññeyyameva.

    नन्दत्थेरवत्थु

    Nandattheravatthu

    २३०. अट्ठमे न तं चतुसम्पजञ्‍ञवसेन अपरिच्छिन्दित्वा ओलोकेतीति सात्थकसप्पायगोचरअसम्मोहसम्पजञ्‍ञसङ्खातानं चतुन्‍नं सम्पजञ्‍ञानं वसेन अपरिच्छिन्दित्वा तं दिसं न ओलोकेति। सो हि आयस्मा ‘‘यमेवाहं इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारतं निस्साय सासने अनभिरतिआदिविप्पकारप्पत्तो, तमेव सुट्ठु निग्गहेस्सामी’’ति उस्साहजातो बलवहिरोत्तप्पो, तत्थ च कताधिकारत्ता इन्द्रियसंवरो उक्‍कंसपारमिप्पत्तो चतुसम्पजञ्‍ञं अमुञ्‍चित्वाव सब्बदिसं आलोकेति। वुत्तञ्‍चेतं भगवता –

    230. Aṭṭhame na taṃ catusampajaññavasena aparicchinditvā oloketīti sātthakasappāyagocaraasammohasampajaññasaṅkhātānaṃ catunnaṃ sampajaññānaṃ vasena aparicchinditvā taṃ disaṃ na oloketi. So hi āyasmā ‘‘yamevāhaṃ indriyesu aguttadvārataṃ nissāya sāsane anabhiratiādivippakārappatto, tameva suṭṭhu niggahessāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo, tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvaro ukkaṃsapāramippatto catusampajaññaṃ amuñcitvāva sabbadisaṃ āloketi. Vuttañcetaṃ bhagavatā –

    ‘‘सचे, भिक्खवे, नन्दस्स पुरत्थिमा दिसा आलोकेतब्बा होति, सब्बं चेतसो समन्‍नाहरित्वा नन्दो पुरत्थिमं दिसं आलोकेति ‘एवं मे पुरत्थिमं दिसं आलोकयतो नाभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वासविस्सन्ती’ति। इतिह तत्थ सम्पजानो होति। सचे, भिक्खवे, नन्दस्स पच्छिमा दिसा, उत्तरा दिसा, दक्खिणा दिसा, उद्धं, अधो, अनुदिसा अनुविलोकेतब्बा होति, सब्बं चेतसो समन्‍नाहरित्वा नन्दो अनुदिसं अनुविलोकेति ‘एवं मे अनुदिसं अनुविलोकयतो…पे॰… सम्पजानो होती’’’ति (अ॰ नि॰ ८.९)।

    ‘‘Sace, bhikkhave, nandassa puratthimā disā āloketabbā hoti, sabbaṃ cetaso samannāharitvā nando puratthimaṃ disaṃ āloketi ‘evaṃ me puratthimaṃ disaṃ ālokayato nābhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāsavissantī’ti. Itiha tattha sampajāno hoti. Sace, bhikkhave, nandassa pacchimā disā, uttarā disā, dakkhiṇā disā, uddhaṃ, adho, anudisā anuviloketabbā hoti, sabbaṃ cetaso samannāharitvā nando anudisaṃ anuviloketi ‘evaṃ me anudisaṃ anuvilokayato…pe… sampajāno hotī’’’ti (a. ni. 8.9).

    अभिसेकगेहपवेसनआवाहमङ्गलेसु वत्तमानेसूति इध तीणि मङ्गलानि वुत्तानि, विनयट्ठकथायं पन ‘‘तं दिवसमेव नन्दकुमारस्स केसविस्सज्‍जनं, पट्टबन्धो, घरमङ्गलं, छत्तमङ्गलं, आवाहमङ्गलन्ति पञ्‍च मङ्गलानि होन्ती’’ति वुत्तं। तत्थ कुलमरियादवसेन केसोरोपनं केसविस्सज्‍जनं। युवराजपट्टबन्धनं पट्टबन्धो। अभिनवघरप्पवेसनमहो घरमङ्गलं। विवाहकरणमहो आवाहमङ्गलं। युवराजछत्तमहो छत्तमङ्गलं।

    Abhisekagehapavesanaāvāhamaṅgalesuvattamānesūti idha tīṇi maṅgalāni vuttāni, vinayaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘taṃ divasameva nandakumārassa kesavissajjanaṃ, paṭṭabandho, gharamaṅgalaṃ, chattamaṅgalaṃ, āvāhamaṅgalanti pañca maṅgalāni hontī’’ti vuttaṃ. Tattha kulamariyādavasena kesoropanaṃ kesavissajjanaṃ. Yuvarājapaṭṭabandhanaṃ paṭṭabandho. Abhinavagharappavesanamaho gharamaṅgalaṃ. Vivāhakaraṇamaho āvāhamaṅgalaṃ. Yuvarājachattamaho chattamaṅgalaṃ.

    नन्दकुमारं अभिसेकमङ्गलं न तथा पीळेसि, यथा जनपदकल्याणिया वुत्तवचनन्ति अज्झाहरितब्बं। तदेव पन वचनं सरूपतो दस्सेतुं – ‘‘पत्तं आदाय गमनकाले’’तिआदि वुत्तं। जनपदकल्याणीति जनपदम्हि कल्याणी उत्तमा छ सरीरदोसरहिता पञ्‍च कल्याणसमन्‍नागता। सा हि यस्मा नातिदीघा नातिरस्सा नातिकिसा नातिथूला नातिकाळी नाच्‍चोदाताति अतिक्‍कन्ता मानुसवण्णं, असम्पत्ता दिब्बवण्णं, तस्मा छ सरीरदोसरहिता। छविकल्याणं मंसकल्याणं न्हारुकल्याणं अट्ठिकल्याणं वयकल्याणन्ति इमेहि पन कल्याणेहि समन्‍नागतत्ता पञ्‍च कल्याणसमन्‍नागता नाम। तस्सा हि आगन्तुकोभासकिच्‍चं नत्थि, अत्तनो सरीरोभासेनेव द्वादसहत्थे ठाने आलोकं करोति, पियङ्गुसामा वा होति सुवण्णसामा वा, अयमस्सा छविकल्याणता। चत्तारो पनस्सा हत्थपादा मुखपरियोसानञ्‍च लाखारसपरिकम्मकतं विय रत्तपवाळरत्तकम्बलसदिसं होति, अयमस्सा मंसकल्याणता। वीसति पन नखपत्तानि मंसतो अमुत्तट्ठाने लाखारसपूरितानि विय, मुत्तट्ठाने खीरधारासदिसानि होन्ति, अयमस्सा न्हारुकल्याणता। द्वत्तिंस दन्ता सुफुसिता सुधोतवजिरपन्ति विय खायन्ति, अयमस्सा अट्ठिकल्याणता। वीसंवस्ससतिकापि समाना सोळसवस्सुद्देसिका विय होति निप्पलितेन, अयमस्सा वयकल्याणता। इति इमेहि पञ्‍चहि कल्याणेहि समन्‍नागतत्ता ‘‘जनपदकल्याणी’’ति वुच्‍चति। तुवटन्ति सीघं।

    Nandakumāraṃ abhisekamaṅgalaṃ na tathā pīḷesi, yathā janapadakalyāṇiyā vuttavacananti ajjhāharitabbaṃ. Tadeva pana vacanaṃ sarūpato dassetuṃ – ‘‘pattaṃ ādāya gamanakāle’’tiādi vuttaṃ. Janapadakalyāṇīti janapadamhi kalyāṇī uttamā cha sarīradosarahitā pañca kalyāṇasamannāgatā. Sā hi yasmā nātidīghā nātirassā nātikisā nātithūlā nātikāḷī nāccodātāti atikkantā mānusavaṇṇaṃ, asampattā dibbavaṇṇaṃ, tasmā cha sarīradosarahitā. Chavikalyāṇaṃ maṃsakalyāṇaṃ nhārukalyāṇaṃ aṭṭhikalyāṇaṃ vayakalyāṇanti imehi pana kalyāṇehi samannāgatattā pañca kalyāṇasamannāgatā nāma. Tassā hi āgantukobhāsakiccaṃ natthi, attano sarīrobhāseneva dvādasahatthe ṭhāne ālokaṃ karoti, piyaṅgusāmā vā hoti suvaṇṇasāmā vā, ayamassā chavikalyāṇatā. Cattāro panassā hatthapādā mukhapariyosānañca lākhārasaparikammakataṃ viya rattapavāḷarattakambalasadisaṃ hoti, ayamassā maṃsakalyāṇatā. Vīsati pana nakhapattāni maṃsato amuttaṭṭhāne lākhārasapūritāni viya, muttaṭṭhāne khīradhārāsadisāni honti, ayamassā nhārukalyāṇatā. Dvattiṃsa dantā suphusitā sudhotavajirapanti viya khāyanti, ayamassā aṭṭhikalyāṇatā. Vīsaṃvassasatikāpi samānā soḷasavassuddesikā viya hoti nippalitena, ayamassā vayakalyāṇatā. Iti imehi pañcahi kalyāṇehi samannāgatattā ‘‘janapadakalyāṇī’’ti vuccati. Tuvaṭanti sīghaṃ.

    इमस्मिं ठाने निवत्तेस्सति, इमस्मिं ठाने निवत्तेस्सतीति चिन्तेन्तमेवाति सो किर तथागते गारववसेन ‘‘पत्तं वो, भन्ते, गण्हथा’’ति वत्तुं अविसहन्तो एवं चिन्तेसि – ‘‘सोपानसीसे पत्तं गण्हिस्सती’’ति । सत्था तस्मिम्पि ठाने न गण्हि। इतरो ‘‘सोपानपादमूले गण्हिस्सती’’ति चिन्तेसि। सत्था तत्थापि न गण्हि। इतरो ‘‘राजङ्गणे गण्हिस्सती’’ति चिन्तेसि। सत्था तत्थापि न गण्हि। एवं ‘‘इध गण्हिस्सति, एत्थ गण्हिस्सती’’ति चिन्तेन्तमेव सत्था विहारं नेत्वा पब्बाजेसि।

    Imasmiṃ ṭhāne nivattessati, imasmiṃ ṭhāne nivattessatīti cintentamevāti so kira tathāgate gāravavasena ‘‘pattaṃ vo, bhante, gaṇhathā’’ti vattuṃ avisahanto evaṃ cintesi – ‘‘sopānasīse pattaṃ gaṇhissatī’’ti . Satthā tasmimpi ṭhāne na gaṇhi. Itaro ‘‘sopānapādamūle gaṇhissatī’’ti cintesi. Satthā tatthāpi na gaṇhi. Itaro ‘‘rājaṅgaṇe gaṇhissatī’’ti cintesi. Satthā tatthāpi na gaṇhi. Evaṃ ‘‘idha gaṇhissati, ettha gaṇhissatī’’ti cintentameva satthā vihāraṃ netvā pabbājesi.

    महाकप्पिनत्थेरवत्थु

    Mahākappinattheravatthu

    २३१. नवमे सुतवित्तकोति धम्मस्सवनपियो। पटिहारकस्साति दोवारिकस्स। सच्‍चकारेनाति सच्‍चकिरियाय। सत्था ‘‘उप्पलवण्णा आगच्छतू’’ति चिन्तेसि। थेरी आगन्त्वा सब्बा पब्बाजेत्वा भिक्खुनीउपस्सयं गताति इदं अङ्गुत्तरभाणकानं कथामग्गं दस्सेन्तेन वुत्तं। तेनेव धम्मपदट्ठकथायं (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.महाकप्पिनत्थेरवत्थु) वुत्तं –

    231. Navame sutavittakoti dhammassavanapiyo. Paṭihārakassāti dovārikassa. Saccakārenāti saccakiriyāya. Satthā ‘‘uppalavaṇṇā āgacchatū’’ti cintesi. Therī āgantvā sabbā pabbājetvā bhikkhunīupassayaṃ gatāti idaṃ aṅguttarabhāṇakānaṃ kathāmaggaṃ dassentena vuttaṃ. Teneva dhammapadaṭṭhakathāyaṃ (dha. pa. aṭṭha. 1.mahākappinattheravatthu) vuttaṃ –

    ‘‘ता सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं ठिता पब्बज्‍जं याचिंसु। एवं किर वुत्ते सत्था उप्पलवण्णाय आगमनं चिन्तेसीति एकच्‍चे वदन्ति। सत्था पन ता उपासिकायो आह – ‘सावत्थिं गन्त्वा भिक्खुनीउपस्सये पब्बाजेथा’ति। ता अनुपुब्बेन जनपदचारिकं चरमाना अन्तरामग्गे महाजनेन अभिहटसक्‍कारसम्माना पदसाव वीसयोजनसतिकं मग्गं गन्त्वा भिक्खुनीउपस्सये पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसू’’ति।

    ‘‘Tā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhitā pabbajjaṃ yāciṃsu. Evaṃ kira vutte satthā uppalavaṇṇāya āgamanaṃ cintesīti ekacce vadanti. Satthā pana tā upāsikāyo āha – ‘sāvatthiṃ gantvā bhikkhunīupassaye pabbājethā’ti. Tā anupubbena janapadacārikaṃ caramānā antarāmagge mahājanena abhihaṭasakkārasammānā padasāva vīsayojanasatikaṃ maggaṃ gantvā bhikkhunīupassaye pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsū’’ti.

    धम्मपीतीति धम्मपायको, धम्मं पिवन्तोति अत्थो। धम्मो च नामेस न सक्‍का भाजनेन यागुआदीनि विय पातुं, नवविधं पन लोकुत्तरधम्मं नामकायेन फुसन्तो आरम्मणतो सच्छिकरोन्तो परिञ्‍ञाभिसमयादीहि दुक्खादीनि अरियसच्‍चानि पटिविज्झन्तो धम्मं पिवति नाम। सुखं सेतीति देसनामत्तमेतं, चतूहिपि इरियापथेहि सुखं विहरतीति अत्थो। विप्पसन्‍नेनाति अनाविलेन निरुपक्‍किलेसेन। अरियप्पवेदितेति बुद्धादीहि अरियेहि पवेदिते सतिपट्ठानादिभेदे बोधिपक्खियधम्मे। सदा रमतीति एवरूपो धम्मपीति विप्पसन्‍नेन चेतसा विहरन्तो पण्डिच्‍चेन समन्‍नागतो सदा रमति अभिरमति। बाहितपापत्ता ‘‘ब्राह्मणा’’ति थेरं आलपति।

    Dhammapītīti dhammapāyako, dhammaṃ pivantoti attho. Dhammo ca nāmesa na sakkā bhājanena yāguādīni viya pātuṃ, navavidhaṃ pana lokuttaradhammaṃ nāmakāyena phusanto ārammaṇato sacchikaronto pariññābhisamayādīhi dukkhādīni ariyasaccāni paṭivijjhanto dhammaṃ pivati nāma. Sukhaṃ setīti desanāmattametaṃ, catūhipi iriyāpathehi sukhaṃ viharatīti attho. Vippasannenāti anāvilena nirupakkilesena. Ariyappavediteti buddhādīhi ariyehi pavedite satipaṭṭhānādibhede bodhipakkhiyadhamme. Sadā ramatīti evarūpo dhammapīti vippasannena cetasā viharanto paṇḍiccena samannāgato sadā ramati abhiramati. Bāhitapāpattā ‘‘brāhmaṇā’’ti theraṃ ālapati.

    सागतत्थेरवत्थु

    Sāgatattheravatthu

    २३२. दसमे छब्बग्गियानं वचनेनाति कोसम्बिका किर उपासका आयस्मन्तं सागतं उपसङ्कमित्वा अभिवादेत्वा एकमन्तं ठिता एवमाहंसु – ‘‘किं, भन्ते, अय्यानं दुल्‍लभञ्‍च मनापञ्‍च, किं पटियादेमा’’ति? एवं वुत्ते छब्बग्गिया भिक्खू कोसम्बिके उपासके एतदवोचुं – ‘‘अत्थावुसो कापोतिका, नाम पसन्‍ना भिक्खूनं दुल्‍लभा च मनापा च, तं पटियादेथा’’ति। अथ कोसम्बिका उपासका घरे घरे कापोतिकं पसन्‍नं पटियादेत्वा आयस्मन्तं सागतं पिण्डाय चरन्तं दिस्वा एतदवोचुं – ‘‘पिवतु, भन्ते, अय्यो सागतो कापोतिकं पसन्‍नं, पिवतु, भन्ते, अय्यो सागतो कापोतिकं पसन्‍न’’न्ति। अथायस्मा सागतो घरे घरे कापोतिकं पसन्‍नं पिवित्वा नगरम्हा निक्खमन्तो नगरद्वारे पति। तेन वुत्तं – ‘‘छब्बग्गियानं वचनेन सब्बगेहेसु कापोतिकं पसन्‍नं पटियादेत्वा’’तिआदि। तत्थ कापोतिका नाम कपोतपादसमानवण्णा रत्तोभासा। पसन्‍नाति सुरामण्डस्सेतं अधिवचनं। विनये समुट्ठितन्ति सुरापानसिक्खापदे (पाचि॰ ३२६ आदयो) आगतं।

    232. Dasame chabbaggiyānaṃ vacanenāti kosambikā kira upāsakā āyasmantaṃ sāgataṃ upasaṅkamitvā abhivādetvā ekamantaṃ ṭhitā evamāhaṃsu – ‘‘kiṃ, bhante, ayyānaṃ dullabhañca manāpañca, kiṃ paṭiyādemā’’ti? Evaṃ vutte chabbaggiyā bhikkhū kosambike upāsake etadavocuṃ – ‘‘atthāvuso kāpotikā, nāma pasannā bhikkhūnaṃ dullabhā ca manāpā ca, taṃ paṭiyādethā’’ti. Atha kosambikā upāsakā ghare ghare kāpotikaṃ pasannaṃ paṭiyādetvā āyasmantaṃ sāgataṃ piṇḍāya carantaṃ disvā etadavocuṃ – ‘‘pivatu, bhante, ayyo sāgato kāpotikaṃ pasannaṃ, pivatu, bhante, ayyo sāgato kāpotikaṃ pasanna’’nti. Athāyasmā sāgato ghare ghare kāpotikaṃ pasannaṃ pivitvā nagaramhā nikkhamanto nagaradvāre pati. Tena vuttaṃ – ‘‘chabbaggiyānaṃ vacanena sabbagehesu kāpotikaṃ pasannaṃ paṭiyādetvā’’tiādi. Tattha kāpotikā nāma kapotapādasamānavaṇṇā rattobhāsā. Pasannāti surāmaṇḍassetaṃ adhivacanaṃ. Vinaye samuṭṭhitanti surāpānasikkhāpade (pāci. 326 ādayo) āgataṃ.

    राधत्थेरवत्थु

    Rādhattheravatthu

    २३३. एकादसमे सत्था सारिपुत्तत्थेरस्स सञ्‍ञं अदासीति ब्राह्मणं पब्बाजेतुं सञ्‍ञं अदासि, आणापेसीति वुत्तं होति। भगवा किर तं ब्राह्मणं पब्बज्‍जं अलभित्वा किसं लूखं दुब्बण्णं उप्पण्डुप्पण्डुकजातं दिस्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘को, भिक्खवे, तस्स ब्राह्मणस्स अधिकारं सरती’’ति। एवं वुत्ते आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, तस्स ब्राह्मणस्स अधिकारं सरामी’’ति। किं पन त्वं, सारिपुत्त, ब्राह्मणस्स अधिकारं सरसीति। इध मे, भन्ते, सो ब्राह्मणो राजगहे पिण्डाय चरन्तस्स कटच्छुभिक्खं दापेसि, इमं खो अहं, भन्ते, तस्स ब्राह्मणस्स अधिकारं सरामी’’ति। साधु साधु, सारिपुत्त। कतञ्‍ञुनो हि, सारिपुत्त, सप्पुरिसा कतवेदिनो, तेन हि त्वं, सारिपुत्त, तं ब्राह्मणं पब्बाजेहि उपसम्पादेहीति। अट्ठुप्पत्तियं आगतोति अलीनचित्तजातकस्स (जा॰ १.२.११-१२) अट्ठुप्पत्तियं (जा॰ अट्ठ॰ २.२.अलीनचित्तजातकवण्णना) आगतो।

    233. Ekādasame satthā sāriputtattherassa saññaṃ adāsīti brāhmaṇaṃ pabbājetuṃ saññaṃ adāsi, āṇāpesīti vuttaṃ hoti. Bhagavā kira taṃ brāhmaṇaṃ pabbajjaṃ alabhitvā kisaṃ lūkhaṃ dubbaṇṇaṃ uppaṇḍuppaṇḍukajātaṃ disvā bhikkhū āmantesi – ‘‘ko, bhikkhave, tassa brāhmaṇassa adhikāraṃ saratī’’ti. Evaṃ vutte āyasmā sāriputto bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘ahaṃ kho, bhante, tassa brāhmaṇassa adhikāraṃ sarāmī’’ti. Kiṃ pana tvaṃ, sāriputta, brāhmaṇassa adhikāraṃ sarasīti. Idha me, bhante, so brāhmaṇo rājagahe piṇḍāya carantassa kaṭacchubhikkhaṃ dāpesi, imaṃ kho ahaṃ, bhante, tassa brāhmaṇassa adhikāraṃ sarāmī’’ti. Sādhu sādhu, sāriputta. Kataññuno hi, sāriputta, sappurisā katavedino, tena hi tvaṃ, sāriputta, taṃ brāhmaṇaṃ pabbājehi upasampādehīti. Aṭṭhuppattiyaṃ āgatoti alīnacittajātakassa (jā. 1.2.11-12) aṭṭhuppattiyaṃ (jā. aṭṭha. 2.2.alīnacittajātakavaṇṇanā) āgato.

    निधीनन्ति तत्थ तत्थ निदहित्वा ठपितानं हिरञ्‍ञसुवण्णादिपूरानं निधिकुम्भीनं। पवत्तारन्ति किच्छजीविके दुग्गतमनुस्से अनुकम्पं कत्वा ‘‘एहि, ते सुखेन जीवनुपायं दस्सेस्सामी’’ति निधिट्ठानं नेत्वा हत्थं पसारेत्वा ‘‘इमं गहेत्वा सुखं जीवा’’ति आचिक्खितारं विय। वज्‍जदस्सिनन्ति द्वे वज्‍जदस्सिनो ‘‘इमिना नं असारुप्पेन वा खलितेन वा सङ्घमज्झे निग्गण्हिस्सामी’’ति रन्धगवेसको च, अनञ्‍ञातं ञापनत्थाय ञातं अनुग्गण्हनत्थाय सीलादीनमस्स वुद्धिकामताय तं तं वज्‍जं ओलोकनेन उल्‍लुम्पनसभावसण्ठितो च। अयं इध अधिप्पेतो। यथा हि दुग्गतमनुस्सो ‘‘इमं गण्हाही’’ति तज्‍जेत्वापि पोथेत्वापि निधिं दस्सेन्ते कोपं न करोति, पमुदितोव होति, एवमेवं एवरूपे पुग्गले असारुप्पं वा खलितं वा दिस्वा आचिक्खन्ते कोपो न कातब्बो, तुट्ठेनेव भवितब्बं। ‘‘भन्ते, महन्तं वो कम्मं कतं मय्हं आचरियुपज्झायट्ठाने ठत्वा ओवदन्तेहि, पुनपि मं वदेय्याथा’’ति पवारेतब्बमेव।

    Nidhīnanti tattha tattha nidahitvā ṭhapitānaṃ hiraññasuvaṇṇādipūrānaṃ nidhikumbhīnaṃ. Pavattāranti kicchajīvike duggatamanusse anukampaṃ katvā ‘‘ehi, te sukhena jīvanupāyaṃ dassessāmī’’ti nidhiṭṭhānaṃ netvā hatthaṃ pasāretvā ‘‘imaṃ gahetvā sukhaṃ jīvā’’ti ācikkhitāraṃ viya. Vajjadassinanti dve vajjadassino ‘‘iminā naṃ asāruppena vā khalitena vā saṅghamajjhe niggaṇhissāmī’’ti randhagavesako ca, anaññātaṃ ñāpanatthāya ñātaṃ anuggaṇhanatthāya sīlādīnamassa vuddhikāmatāya taṃ taṃ vajjaṃ olokanena ullumpanasabhāvasaṇṭhito ca. Ayaṃ idha adhippeto. Yathā hi duggatamanusso ‘‘imaṃ gaṇhāhī’’ti tajjetvāpi pothetvāpi nidhiṃ dassente kopaṃ na karoti, pamuditova hoti, evamevaṃ evarūpe puggale asāruppaṃ vā khalitaṃ vā disvā ācikkhante kopo na kātabbo, tuṭṭheneva bhavitabbaṃ. ‘‘Bhante, mahantaṃ vo kammaṃ kataṃ mayhaṃ ācariyupajjhāyaṭṭhāne ṭhatvā ovadantehi, punapi maṃ vadeyyāthā’’ti pavāretabbameva.

    निग्गय्हवादिन्ति एकच्‍चो हि सद्धिविहारिकादीनं असारुप्पं वा खलितं वा दिस्वा ‘‘अयं मे मुखोदकदानादीहि सक्‍कच्‍चं उपट्ठहति, सचे नं वक्खामि, न मं उपट्ठहिस्सति, एवं मे परिहानि भविस्सती’’ति तं वत्तुं अविसहन्तो न निग्गय्हवादी नाम होति, सो इमस्मिं सासने कचवरं आकिरति। यो पन तथारूपं वज्‍जं दिस्वा वज्‍जानुरूपं तज्‍जेन्तो पणामेन्तो दण्डकम्मं करोन्तो विहारा नीहरन्तो सिक्खापेति, अयं निग्गय्हवादी नाम सेय्यथापि, सम्मासम्बुद्धो। वुत्तञ्हेतं – ‘‘निग्गय्ह निग्गय्हाहं, आनन्द, वक्खामि, पवय्ह पवय्ह , आनन्द, वक्खामि, यो सारो, सो ठस्सती’’ति (म॰ नि॰ ३.१९६)। मेधाविन्ति धम्मोजपञ्‍ञाय समन्‍नागतं। तादिसन्ति एवरूपं पण्डितं भजेय्य पयिरुपासेय्य। तादिसञ्हि आचरियं भजमानस्स अन्तेवासिकस्स सेय्यो होति न पापियो, वड्ढियेव होति, नो परिहानीति।

    Niggayhavādinti ekacco hi saddhivihārikādīnaṃ asāruppaṃ vā khalitaṃ vā disvā ‘‘ayaṃ me mukhodakadānādīhi sakkaccaṃ upaṭṭhahati, sace naṃ vakkhāmi, na maṃ upaṭṭhahissati, evaṃ me parihāni bhavissatī’’ti taṃ vattuṃ avisahanto na niggayhavādī nāma hoti, so imasmiṃ sāsane kacavaraṃ ākirati. Yo pana tathārūpaṃ vajjaṃ disvā vajjānurūpaṃ tajjento paṇāmento daṇḍakammaṃ karonto vihārā nīharanto sikkhāpeti, ayaṃ niggayhavādī nāma seyyathāpi, sammāsambuddho. Vuttañhetaṃ – ‘‘niggayha niggayhāhaṃ, ānanda, vakkhāmi, pavayha pavayha , ānanda, vakkhāmi, yo sāro, so ṭhassatī’’ti (ma. ni. 3.196). Medhāvinti dhammojapaññāya samannāgataṃ. Tādisanti evarūpaṃ paṇḍitaṃ bhajeyya payirupāseyya. Tādisañhi ācariyaṃ bhajamānassa antevāsikassa seyyo hoti na pāpiyo, vaḍḍhiyeva hoti, no parihānīti.

    मोघराजत्थेरवत्थु

    Mogharājattheravatthu

    २३४. द्वादसमे कट्ठवाहननगरेति कट्ठवाहनेन गहितत्ता एवंलद्धनामके नगरे। अतीते किर बाराणसिवासी एको रुक्खवड्ढकी सके आचरियके अदुतियो। तस्स सोळस सिस्सा एकमेकस्स सहस्सं अन्तेवासिका। एवं ते सत्तरसाधिका सोळस सहस्सा आचरियन्तेवासिका सब्बेपि बाराणसिं उपनिस्साय जीविकं कप्पेन्ता पब्बतसमीपं गन्त्वा रुक्खे गहेत्वा तत्थेव नानापासादविकतियो निट्ठापेत्वा कुल्‍लं बन्धित्वा गङ्गाय बाराणसिं आनेत्वा सचे राजा अत्थिको होति, रञ्‍ञो एकभूमकं वा सत्तभूमकं वा पासादं योजेत्वा देन्ति। नो चे, अञ्‍ञेसम्पि विक्‍किणित्वा पुत्तदारं पोसेन्ति। अथ नेसं एकदिवसं आचरियो ‘‘न सक्‍का वड्ढकिकम्मेन निच्‍चं जीवितुं, दुक्‍करञ्हि जराकाले एतं कम्म’’न्ति चिन्तेत्वा अन्तेवासिके आमन्तेसि – ‘‘ताता, उदुम्बरादयो अप्पसाररुक्खे आनेथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा आनयिंसु। सो तेहि कट्ठसकुणं कत्वा तस्सब्भन्तरं पविसित्वा वातेन यन्तं पूरेसि। कट्ठसकुणो सुवण्णहंसराजा विय आकासे लङ्घित्वा वनस्स उपरि चरित्वा अन्तेवासीनं पुरतो ओरुहि।

    234. Dvādasame kaṭṭhavāhananagareti kaṭṭhavāhanena gahitattā evaṃladdhanāmake nagare. Atīte kira bārāṇasivāsī eko rukkhavaḍḍhakī sake ācariyake adutiyo. Tassa soḷasa sissā ekamekassa sahassaṃ antevāsikā. Evaṃ te sattarasādhikā soḷasa sahassā ācariyantevāsikā sabbepi bārāṇasiṃ upanissāya jīvikaṃ kappentā pabbatasamīpaṃ gantvā rukkhe gahetvā tattheva nānāpāsādavikatiyo niṭṭhāpetvā kullaṃ bandhitvā gaṅgāya bārāṇasiṃ ānetvā sace rājā atthiko hoti, rañño ekabhūmakaṃ vā sattabhūmakaṃ vā pāsādaṃ yojetvā denti. No ce, aññesampi vikkiṇitvā puttadāraṃ posenti. Atha nesaṃ ekadivasaṃ ācariyo ‘‘na sakkā vaḍḍhakikammena niccaṃ jīvituṃ, dukkarañhi jarākāle etaṃ kamma’’nti cintetvā antevāsike āmantesi – ‘‘tātā, udumbarādayo appasārarukkhe ānethā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā ānayiṃsu. So tehi kaṭṭhasakuṇaṃ katvā tassabbhantaraṃ pavisitvā vātena yantaṃ pūresi. Kaṭṭhasakuṇo suvaṇṇahaṃsarājā viya ākāse laṅghitvā vanassa upari caritvā antevāsīnaṃ purato oruhi.

    अथाचरियो सिस्से आह – ‘‘ताता ईदिसानि कट्ठवाहनानि कत्वा सक्‍का सकलजम्बुदीपे रज्‍जे गहेतुं, तुम्हेपि ताता एतानि करोथ, रज्‍जं गहेत्वा जीविस्साम, दुक्‍करं वड्ढकिसिप्पेन जीवितु’’न्ति। ते तथा कत्वा आचरियस्स पटिवेदेसुं। ततो ने आचरियो आह – ‘‘कतमं ताता रज्‍जं गण्हामा’’ति? बाराणसिरज्‍जं आचरियाति। अलं ताता, मा एतं रुचित्थ, मयञ्हि तं गहेत्वापि ‘‘वड्ढकिराजा, वड्ढकियुवराजा’’ति वड्ढकिवादा न मुच्‍चिस्साम, महन्तो जम्बुदीपो, अञ्‍ञत्थ गच्छामाति। ततो सपुत्तदारका कट्ठवाहनानि अभिरुहित्वा सज्‍जावुधा हुत्वा हिमवन्ताभिमुखा गन्त्वा हिमवति अञ्‍ञतरं नगरं पविसित्वा रञ्‍ञो निवेसनेयेव पच्‍चुट्ठंसु। ते तत्थ रज्‍जं गहेत्वा आचरियं रज्‍जे अभिसिञ्‍चिंसु। सो ‘‘कट्ठवाहनो राजा’’ति पाकटो अहोसि, तं नगरं तेन गहितत्ता ‘‘कट्ठवाहननगर’’न्तेव नामं लभि।

    Athācariyo sisse āha – ‘‘tātā īdisāni kaṭṭhavāhanāni katvā sakkā sakalajambudīpe rajje gahetuṃ, tumhepi tātā etāni karotha, rajjaṃ gahetvā jīvissāma, dukkaraṃ vaḍḍhakisippena jīvitu’’nti. Te tathā katvā ācariyassa paṭivedesuṃ. Tato ne ācariyo āha – ‘‘katamaṃ tātā rajjaṃ gaṇhāmā’’ti? Bārāṇasirajjaṃ ācariyāti. Alaṃ tātā, mā etaṃ rucittha, mayañhi taṃ gahetvāpi ‘‘vaḍḍhakirājā, vaḍḍhakiyuvarājā’’ti vaḍḍhakivādā na muccissāma, mahanto jambudīpo, aññattha gacchāmāti. Tato saputtadārakā kaṭṭhavāhanāni abhiruhitvā sajjāvudhā hutvā himavantābhimukhā gantvā himavati aññataraṃ nagaraṃ pavisitvā rañño nivesaneyeva paccuṭṭhaṃsu. Te tattha rajjaṃ gahetvā ācariyaṃ rajje abhisiñciṃsu. So ‘‘kaṭṭhavāhano rājā’’ti pākaṭo ahosi, taṃ nagaraṃ tena gahitattā ‘‘kaṭṭhavāhananagara’’nteva nāmaṃ labhi.

    तपचारन्ति तपचरणं। पासाणचेतिये पिट्ठिपासाणे निसीदीति पासाणकचेतियन्ति लद्धवोहारे पिट्ठिपासाणे सक्‍केन मापिते महामण्डपे निसीदि। तत्थ किर महतो पासाणस्स उपरि पुब्बे देवट्ठानं अहोसि, उप्पन्‍ने पन भगवति विहारो जातो, सो तेनेव पुरिमवोहारेन ‘‘पासाणचेतिय’’न्ति वुच्‍चति।

    Tapacāranti tapacaraṇaṃ. Pāsāṇacetiye piṭṭhipāsāṇe nisīdīti pāsāṇakacetiyanti laddhavohāre piṭṭhipāsāṇe sakkena māpite mahāmaṇḍape nisīdi. Tattha kira mahato pāsāṇassa upari pubbe devaṭṭhānaṃ ahosi, uppanne pana bhagavati vihāro jāto, so teneva purimavohārena ‘‘pāsāṇacetiya’’nti vuccati.

    तेन पुच्छिते दुतियो हुत्वा सत्थारं पञ्हं पुच्छीति –

    Tenapucchite dutiyo hutvā satthāraṃ pañhaṃ pucchīti –

    ‘‘मुद्धं मुद्धाधिपातञ्‍च, बावरी परिपुच्छति।

    ‘‘Muddhaṃ muddhādhipātañca, bāvarī paripucchati;

    तं ब्याकरोहि भगवा, कङ्खं विनय नो इसे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०३१) –

    Taṃ byākarohi bhagavā, kaṅkhaṃ vinaya no ise’’ti. (su. ni. 1031) –

    एवं तेन पञ्हे पुच्छिते भगवता च –

    Evaṃ tena pañhe pucchite bhagavatā ca –

    ‘‘अविज्‍जा मुद्धाति जानाहि, विज्‍जा मुद्धाधिपातिनी।

    ‘‘Avijjā muddhāti jānāhi, vijjā muddhādhipātinī;

    सद्धासतिसमाधीहि, छन्दवीरियेन संयुता’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०३२) –

    Saddhāsatisamādhīhi, chandavīriyena saṃyutā’’ti. (su. ni. 1032) –

    पञ्हे विस्सज्‍जिते दुतियो हुत्वा पञ्हं पुच्छि।

    Pañhe vissajjite dutiyo hutvā pañhaṃ pucchi.

    अथस्स…पे॰… पञ्हं कथेसीति –

    Athassa…pe… pañhaṃ kathesīti –

    ‘‘कथं लोकं अवेक्खन्तं, मच्‍चुराजा न पस्सती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ११२४) –

    ‘‘Kathaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passatī’’ti. (su. ni. 1124) –

    तेन पञ्हे पुच्छिते –

    Tena pañhe pucchite –

    ‘‘सुञ्‍ञतो लोकं अवेक्खस्सु, मोघराज सदा सतो।

    ‘‘Suññato lokaṃ avekkhassu, mogharāja sadā sato;

    अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्‍च, एवं मच्‍चुतरो सिया।

    Attānudiṭṭhiṃ ūhacca, evaṃ maccutaro siyā;

    एवं लोकं अवेक्खन्तं, मच्‍चुराजा न पस्सती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ११२५) –

    Evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passatī’’ti. (su. ni. 1125) –

    पञ्हं विस्सज्‍जेसि।

    Pañhaṃ vissajjesi.

    सेसजनाति तस्मिं समागमे सन्‍निपतिता सेसजना। न कथीयन्तीति ‘‘एत्तका सोतापन्‍ना’’तिआदिना न वुच्‍चन्ति। एवं पारायने वत्थु समुट्ठितन्ति पारायनवग्गे इदं वत्थु समुट्ठितं।

    Sesajanāti tasmiṃ samāgame sannipatitā sesajanā. Na kathīyantīti ‘‘ettakā sotāpannā’’tiādinā na vuccanti. Evaṃ pārāyane vatthu samuṭṭhitanti pārāyanavagge idaṃ vatthu samuṭṭhitaṃ.

    चतुत्थएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।

    Catutthaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    थेरपाळिसंवण्णना निट्ठिता।

    Therapāḷisaṃvaṇṇanā niṭṭhitā.

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) ५. पञ्‍चमएतदग्गवग्गवण्णना

    (14) 5. Pañcamaetadaggavaggavaṇṇanā

    महापजापतिगोतमीथेरीवत्थु

    Mahāpajāpatigotamītherīvatthu

    २३५. थेरिपाळिसंवण्णनाय पठमे यदिदं महागोतमीति एत्थ ‘‘यदिदं महापजापति गोतमी’’ति च पठन्ति। तत्थ गोतमीति गोत्तं। नामकरणदिवसे पनस्सा लद्धसक्‍कारा ब्राह्मणा लक्खणसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘सचे अयं धीतरं लभिस्सति, चक्‍कवत्तिरञ्‍ञो महेसी भविस्सति। सचे पुत्तं लभिस्सति, चक्‍कवत्तिराजा भविस्सती’’ति उभयथापि ‘‘महतीयेवस्सा पजा भविस्सती’’ति ब्याकरिंसु, तस्मा पुत्तपजाय चेव धीतुपजाय च महन्तताय ‘‘महापजापती’’ति वोहरिंसु। तदुभयं पन संसन्देत्वा ‘‘महापजापतिगोतमी’’ति वुत्तं। वारभिक्खन्ति वारेन दातब्बं भिक्खं। नामं अकंसूति गोत्तंयेव नामं अकंसु। मातुच्छन्ति चूळमातरं। मातुभगिनी हि मातुच्छाति वुच्‍चति। कलहविवादसुत्तपरियोसानेति ‘‘कुतोपहूता कलहा विवादा’’तिआदिना सुत्तनिपाते आगतस्स कलहविवादसुत्तस्स (सु॰ नि॰ ८६८ आदयो) परियोसाने। इदञ्‍च अङ्गुत्तरभाणकानं कथामग्गानुसारेन वुत्तं। अपरे पन ‘‘तस्मिंयेव सुत्तनिपाते ‘अत्तदण्डाभयं जात’न्तिआदिना आगतस्स अत्तदण्डसुत्तस्स (सु॰ नि॰ ९४१ आदयो) परियोसाने’’ति वदन्ति। निक्खमित्वा पब्बजितानन्ति एत्थ एहिभिक्खुपब्बज्‍जाय एते पब्बजिताति वदन्ति। तेनेव सुत्तनिपाते अत्तदण्डसुत्तसंवण्णनाय (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.९४२ आदयो) वुत्तं – ‘‘देसनापरियोसाने पञ्‍चसता साकियकुमारा कोळियकुमारा च एहिभिक्खुपब्बज्‍जाय पब्बजिता। ते गहेत्वा भगवा महावनं पाविसी’’ति। सेसमेत्थ सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    235. Theripāḷisaṃvaṇṇanāya paṭhame yadidaṃ mahāgotamīti ettha ‘‘yadidaṃ mahāpajāpati gotamī’’ti ca paṭhanti. Tattha gotamīti gottaṃ. Nāmakaraṇadivase panassā laddhasakkārā brāhmaṇā lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘sace ayaṃ dhītaraṃ labhissati, cakkavattirañño mahesī bhavissati. Sace puttaṃ labhissati, cakkavattirājā bhavissatī’’ti ubhayathāpi ‘‘mahatīyevassā pajā bhavissatī’’ti byākariṃsu, tasmā puttapajāya ceva dhītupajāya ca mahantatāya ‘‘mahāpajāpatī’’ti vohariṃsu. Tadubhayaṃ pana saṃsandetvā ‘‘mahāpajāpatigotamī’’ti vuttaṃ. Vārabhikkhanti vārena dātabbaṃ bhikkhaṃ. Nāmaṃ akaṃsūti gottaṃyeva nāmaṃ akaṃsu. Mātucchanti cūḷamātaraṃ. Mātubhaginī hi mātucchāti vuccati. Kalahavivādasuttapariyosāneti ‘‘kutopahūtā kalahā vivādā’’tiādinā suttanipāte āgatassa kalahavivādasuttassa (su. ni. 868 ādayo) pariyosāne. Idañca aṅguttarabhāṇakānaṃ kathāmaggānusārena vuttaṃ. Apare pana ‘‘tasmiṃyeva suttanipāte ‘attadaṇḍābhayaṃ jāta’ntiādinā āgatassa attadaṇḍasuttassa (su. ni. 941 ādayo) pariyosāne’’ti vadanti. Nikkhamitvā pabbajitānanti ettha ehibhikkhupabbajjāya ete pabbajitāti vadanti. Teneva suttanipāte attadaṇḍasuttasaṃvaṇṇanāya (su. ni. aṭṭha. 2.942 ādayo) vuttaṃ – ‘‘desanāpariyosāne pañcasatā sākiyakumārā koḷiyakumārā ca ehibhikkhupabbajjāya pabbajitā. Te gahetvā bhagavā mahāvanaṃ pāvisī’’ti. Sesamettha suviññeyyameva.

    खेमाथेरीवत्थु

    Khemātherīvatthu

    २३६. दुतिये परपरियापन्‍ना हुत्वाति परेसं दासी हुत्वा। सुवण्णरसपिञ्‍जरो अहोसीति सुवण्णरसपिञ्‍जरो विय अहोसि।

    236. Dutiye parapariyāpannā hutvāti paresaṃ dāsī hutvā. Suvaṇṇarasapiñjaro ahosīti suvaṇṇarasapiñjaro viya ahosi.

    मक्‍कटकोव जालन्ति यथा नाम मक्‍कटको सुत्तजालं कत्वा मज्झट्ठाने नाभिमण्डले निपन्‍नो परियन्ते पतितं पटङ्गं वा मक्खिकं वा वेगेन गन्त्वा विज्झित्वा तस्स रसं पिवित्वा पुनागन्त्वा तस्मिंयेव ठाने निपज्‍जति, एवमेव ये सत्ता रागरत्ता दोसपदुट्ठा मोहमूळ्हा सयंकतं तण्हासोतं अनुपतन्ति, ते तं समतिक्‍कमितुं न सक्‍कोन्ति, एवं दुरतिक्‍कमं। एतम्पि छेत्वान वजन्ति धीराति पण्डिता एतं बन्धनं छिन्दित्वा अनपेक्खिनो निरालया हुत्वा अरहत्तमग्गेन सब्बं दुक्खं पहाय वजन्ति गच्छन्तीति अत्थो।

    Makkaṭakovajālanti yathā nāma makkaṭako suttajālaṃ katvā majjhaṭṭhāne nābhimaṇḍale nipanno pariyante patitaṃ paṭaṅgaṃ vā makkhikaṃ vā vegena gantvā vijjhitvā tassa rasaṃ pivitvā punāgantvā tasmiṃyeva ṭhāne nipajjati, evameva ye sattā rāgarattā dosapaduṭṭhā mohamūḷhā sayaṃkataṃ taṇhāsotaṃ anupatanti, te taṃ samatikkamituṃ na sakkonti, evaṃ duratikkamaṃ. Etampi chetvāna vajanti dhīrāti paṇḍitā etaṃ bandhanaṃ chinditvā anapekkhino nirālayā hutvā arahattamaggena sabbaṃ dukkhaṃ pahāya vajanti gacchantīti attho.

    उप्पलवण्णाथेरीवत्थु

    Uppalavaṇṇātherīvatthu

    २३७. ततियं उत्तानत्थमेव।

    237. Tatiyaṃ uttānatthameva.

    पटाचाराथेरीवत्थु

    Paṭācārātherīvatthu

    २३८. चतुत्थे पटिहारसतेनपीति द्वारसतेनपि। पटिहारसद्दो हि द्वारे दोवारिके च दिस्सति। कुलसभागन्ति अत्तनो गेहसमीपं।

    238. Catutthe paṭihārasatenapīti dvārasatenapi. Paṭihārasaddo hi dvāre dovārike ca dissati. Kulasabhāganti attano gehasamīpaṃ.

    ताणायाति ताणभावाय पतिट्ठानत्थाय। बन्धवाति पुत्ते च पितरो च ठपेत्वा अवसेसा ञातिसुहज्‍जा। अन्तकेनाधिपन्‍नस्साति मरणेन अभिभूतस्स। पवत्तियञ्हि पुत्तादयो अन्‍नपानादिदानेन चेव उप्पन्‍नकिच्‍चनित्थरणेन च ताणा हुत्वापि मरणकाले केनचि उपायेन मरणं पटिबाहितुं असमत्थताय ताणत्थाय लेणत्थाय न सन्ति नाम। तेनेव वुत्तं – ‘‘नत्थि ञातीसु ताणता’’ति।

    Tāṇāyāti tāṇabhāvāya patiṭṭhānatthāya. Bandhavāti putte ca pitaro ca ṭhapetvā avasesā ñātisuhajjā. Antakenādhipannassāti maraṇena abhibhūtassa. Pavattiyañhi puttādayo annapānādidānena ceva uppannakiccanittharaṇena ca tāṇā hutvāpi maraṇakāle kenaci upāyena maraṇaṃ paṭibāhituṃ asamatthatāya tāṇatthāya leṇatthāya na santi nāma. Teneva vuttaṃ – ‘‘natthi ñātīsu tāṇatā’’ti.

    एतमत्थवसन्ति एतं तेसं अञ्‍ञमञ्‍ञस्स ताणं भवितुं असमत्थभावसङ्खातं कारणं जानित्वा पण्डितो चतुपारिसुद्धिसीलेन संवुतो रक्खितगोपितो हुत्वा निब्बानगमनं अट्ठङ्गिकं मग्गं सीघं सोधेय्याति अत्थो।

    Etamatthavasanti etaṃ tesaṃ aññamaññassa tāṇaṃ bhavituṃ asamatthabhāvasaṅkhātaṃ kāraṇaṃ jānitvā paṇḍito catupārisuddhisīlena saṃvuto rakkhitagopito hutvā nibbānagamanaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ sīghaṃ sodheyyāti attho.

    धम्मदिन्‍नाथेरीवत्थु

    Dhammadinnātherīvatthu

    २३९. पञ्‍चमे परायत्तट्ठानेति परेसं दासिट्ठाने। सुजातत्थेरस्स अधिकारकम्मं कत्वाति सा किर अत्तनो केसे विक्‍किणित्वा सुजातत्थेरस्स नाम अग्गसावकस्स दानं दत्वा पत्थनं अकासि । तं सन्धायेतं वुत्तं। हत्थे पसारितेति तस्स हत्थावलम्बनत्थं पुब्बाचिण्णवसेन हत्थे पसारिते। सो किर अनागामी हुत्वा गेहं आगच्छन्तो यथा अञ्‍ञेसु दिवसेसु इतो चितो च ओलोकेन्तो सितं कुरुमानो हसमानो आगच्छति, एवं अनागन्त्वा सन्तिन्द्रियो सन्तमानसो हुत्वा अगमासि। धम्मदिन्‍ना सीहपञ्‍जरं उग्घाटेत्वा वीथिं ओलोकयमाना तस्स आगमनाकारं दिस्वा ‘‘किं नु खो एत’’न्ति चिन्तेत्वा तस्स पच्‍चुग्गमनं कुरुमाना सोपानसीसे ठत्वा ओलम्बनत्थं हत्थं पसारेसि। उपासको अत्तनो हत्थं समिञ्‍जेसि। सा ‘‘पातरासभोजनकाले जानिस्सामी’’ति चिन्तेसि। उपासको पुब्बे ताय सद्धिं एकतो भुञ्‍जति। तं दिवसं पन तं अनपलोकेत्वा योगावचरभिक्खु विय एककोव भुञ्‍जि। तेनाह – ‘‘भुञ्‍जमानोपि इमं देथ, इमं हरथाति न ब्याहरी’’ति। तत्थ इमं देथाति इमं खादनीयं वा भोजनीयं वा देथ। इमं हरथाति इमं खादनीयं वा भोजनीयं वा अपहरथ। सन्थववसेनाति किलेससन्थववसेन। चिरकालपरिभाविताय घटदीपजालाय विय अब्भन्तरे दिब्बमानाय हेतुसम्पत्तिया चोदियमाना आह – ‘‘एवं सन्ते…पे॰… मय्हं पब्बज्‍जं अनुजानाथा’’ति।

    239. Pañcame parāyattaṭṭhāneti paresaṃ dāsiṭṭhāne. Sujātattherassa adhikārakammaṃ katvāti sā kira attano kese vikkiṇitvā sujātattherassa nāma aggasāvakassa dānaṃ datvā patthanaṃ akāsi . Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Hatthe pasāriteti tassa hatthāvalambanatthaṃ pubbāciṇṇavasena hatthe pasārite. So kira anāgāmī hutvā gehaṃ āgacchanto yathā aññesu divasesu ito cito ca olokento sitaṃ kurumāno hasamāno āgacchati, evaṃ anāgantvā santindriyo santamānaso hutvā agamāsi. Dhammadinnā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā vīthiṃ olokayamānā tassa āgamanākāraṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti cintetvā tassa paccuggamanaṃ kurumānā sopānasīse ṭhatvā olambanatthaṃ hatthaṃ pasāresi. Upāsako attano hatthaṃ samiñjesi. Sā ‘‘pātarāsabhojanakāle jānissāmī’’ti cintesi. Upāsako pubbe tāya saddhiṃ ekato bhuñjati. Taṃ divasaṃ pana taṃ anapaloketvā yogāvacarabhikkhu viya ekakova bhuñji. Tenāha – ‘‘bhuñjamānopi imaṃ detha, imaṃ harathāti na byāharī’’ti. Tattha imaṃ dethāti imaṃ khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā detha. Imaṃ harathāti imaṃ khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā apaharatha. Santhavavasenāti kilesasanthavavasena. Cirakālaparibhāvitāya ghaṭadīpajālāya viya abbhantare dibbamānāya hetusampattiyā codiyamānā āha – ‘‘evaṃ sante…pe… mayhaṃ pabbajjaṃ anujānāthā’’ti.

    अयं ताव सेट्ठि घरमज्झे ठितोव दुक्खस्सन्तं अकासीति सा किर ‘‘धम्मदिन्‍ने तुय्हं दोसो नत्थि, अहं पन अज्‍ज पट्ठाय सन्थववसेन…पे॰… कुलघरं गच्छा’’ति वुत्ते एवं चिन्तेसि – ‘‘पकतिपुरिसो एवं वत्ता नाम नत्थि, अद्धा एतेन लोकुत्तरधम्मो नाम पटिविद्धो’’ति। तेनस्सा अयं सङ्कप्पो अहोसि ‘‘अयं ताव सेट्ठि घरमज्झे ठितोव दुक्खस्सन्तं अकासी’’ति। मज्झिमनिकायट्ठकथायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.४६०) पन ‘‘अथ कस्मा मया सद्धिं यथापकतिया आलापसल्‍लापमत्तम्पि न करोथाति सो चिन्तेसि – ‘अयं लोकुत्तरधम्मो नाम गरु भारियो न पकासेतब्बो; सचे खो पनाहं न कथेस्सामि, अयं हदयं फालेत्वा एत्थेव कालं करेय्या’ति तस्सा अनुग्गहत्थाय कथेसि – ‘धम्मदिन्‍ने अहं सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा लोकुत्तरधम्मं नाम अधिगतो, तं अधिगतस्स एवरूपा लोकियकिरिया न वट्टती’’’ति वुत्तं।

    Ayaṃ tāva seṭṭhi gharamajjhe ṭhitova dukkhassantaṃ akāsīti sā kira ‘‘dhammadinne tuyhaṃ doso natthi, ahaṃ pana ajja paṭṭhāya santhavavasena…pe… kulagharaṃ gacchā’’ti vutte evaṃ cintesi – ‘‘pakatipuriso evaṃ vattā nāma natthi, addhā etena lokuttaradhammo nāma paṭividdho’’ti. Tenassā ayaṃ saṅkappo ahosi ‘‘ayaṃ tāva seṭṭhi gharamajjhe ṭhitova dukkhassantaṃ akāsī’’ti. Majjhimanikāyaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.460) pana ‘‘atha kasmā mayā saddhiṃ yathāpakatiyā ālāpasallāpamattampi na karothāti so cintesi – ‘ayaṃ lokuttaradhammo nāma garu bhāriyo na pakāsetabbo; sace kho panāhaṃ na kathessāmi, ayaṃ hadayaṃ phāletvā ettheva kālaṃ kareyyā’ti tassā anuggahatthāya kathesi – ‘dhammadinne ahaṃ satthu dhammadesanaṃ sutvā lokuttaradhammaṃ nāma adhigato, taṃ adhigatassa evarūpā lokiyakiriyā na vaṭṭatī’’’ti vuttaṃ.

    पञ्‍चक्खन्धादिवसेन पञ्हे पुच्छीति ‘‘सक्‍कायो सक्‍कायोति अय्ये वुच्‍चति, कतमो नु खो अय्ये सक्‍कायो वुत्तो भगवता’’तिआदिना चूळवेदल्‍लसुत्ते (म॰ नि॰ १.४६० आदयो) आगतनयेन पुच्छि। पुच्छितं पुच्छितं विस्सज्‍जेसीति ‘‘पञ्‍च खो इमे, आवुसो विसाख, उपादानक्खन्धा सक्‍कायो वुत्तो भगवता’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.४६० आदयो) तत्थेव आगतनयेन विस्सज्‍जेसि। सूरभावन्ति तिक्खभावं। अनधिगतअरहत्तमग्गस्स उग्गहेन विना तत्थ पञ्हो न उपट्ठातीति आह – ‘‘उग्गहवसेन अरहत्तमग्गेपि पुच्छी’’ति। तं निवत्तेन्तीति ‘‘विमुत्तिया पनाय्ये किं पटिभागो’’ति पुच्छिते ‘‘विमुत्तिया खो, आवुसो विसाख, निब्बानं पटिभागो’’ति (म॰ नि॰ १.४६६) वुत्ते ‘‘निब्बानस्स, पनाय्ये, किं पटिभागो’’ति पुन पुच्छिते तं निवत्तेन्ती ‘‘अच्‍चसरावुसो विसाखा’’तिआदिमाह। तत्थ अच्‍चसराति अपुच्छितब्बं पुच्छन्तो पञ्हं अतिक्‍कामिता अहोसीति अत्थो। नासक्खि पञ्हानं परियन्तं गहेतुन्ति पञ्हानं परिच्छेदप्पमाणं गहेतुं नासक्खि। पञ्हानञ्हि परिच्छेदं गहेतुं युत्तट्ठाने अट्ठत्वा ततो परं पुच्छन्तो नासक्खि पञ्हानं परियन्तं गहेतुं। अप्पटिभागधम्मस्स च पटिभागं पुच्छि। निब्बानं नामेतं अप्पटिभागं, न सक्‍का नीलं वा पीतकं वाति केनचि धम्मेन सद्धिं पटिभागं कत्वा दस्सेतुं, तञ्‍च त्वं इमिना अधिप्पायेन पुच्छसीति अत्थो। निब्बानोगधन्ति निब्बानं ओगाहेत्वा ठितं, निब्बानन्तोगधं निब्बानं अनुप्पविट्ठन्ति अत्थो। निब्बानपरायणन्ति निब्बानं परं अयनमस्स परागति, न ततो परं गच्छतीति अत्थो। निब्बानं परियोसानं अवसानं अस्साति निब्बानपरियोसानं।

    Pañcakkhandhādivasena pañhe pucchīti ‘‘sakkāyo sakkāyoti ayye vuccati, katamo nu kho ayye sakkāyo vutto bhagavatā’’tiādinā cūḷavedallasutte (ma. ni. 1.460 ādayo) āgatanayena pucchi. Pucchitaṃ pucchitaṃ vissajjesīti ‘‘pañca kho ime, āvuso visākha, upādānakkhandhā sakkāyo vutto bhagavatā’’tiādinā (ma. ni. 1.460 ādayo) tattheva āgatanayena vissajjesi. Sūrabhāvanti tikkhabhāvaṃ. Anadhigataarahattamaggassa uggahena vinā tattha pañho na upaṭṭhātīti āha – ‘‘uggahavasena arahattamaggepi pucchī’’ti. Taṃ nivattentīti ‘‘vimuttiyā panāyye kiṃ paṭibhāgo’’ti pucchite ‘‘vimuttiyā kho, āvuso visākha, nibbānaṃ paṭibhāgo’’ti (ma. ni. 1.466) vutte ‘‘nibbānassa, panāyye, kiṃ paṭibhāgo’’ti puna pucchite taṃ nivattentī ‘‘accasarāvusovisākhā’’tiādimāha. Tattha accasarāti apucchitabbaṃ pucchanto pañhaṃ atikkāmitā ahosīti attho. Nāsakkhi pañhānaṃ pariyantaṃ gahetunti pañhānaṃ paricchedappamāṇaṃ gahetuṃ nāsakkhi. Pañhānañhi paricchedaṃ gahetuṃ yuttaṭṭhāne aṭṭhatvā tato paraṃ pucchanto nāsakkhi pañhānaṃ pariyantaṃ gahetuṃ. Appaṭibhāgadhammassa ca paṭibhāgaṃ pucchi. Nibbānaṃ nāmetaṃ appaṭibhāgaṃ, na sakkā nīlaṃ vā pītakaṃ vāti kenaci dhammena saddhiṃ paṭibhāgaṃ katvā dassetuṃ, tañca tvaṃ iminā adhippāyena pucchasīti attho. Nibbānogadhanti nibbānaṃ ogāhetvā ṭhitaṃ, nibbānantogadhaṃ nibbānaṃ anuppaviṭṭhanti attho. Nibbānaparāyaṇanti nibbānaṃ paraṃ ayanamassa parāgati, na tato paraṃ gacchatīti attho. Nibbānaṃ pariyosānaṃ avasānaṃ assāti nibbānapariyosānaṃ.

    पुरेति अतीतेसु खन्धेसु। पच्छाति अनागतेसु खन्धेसु। मज्झेति पच्‍चुप्पन्‍नेसु खन्धेसु। अकिञ्‍चनन्ति यस्स एतेसु तीसु तण्हागाहसङ्खातं किञ्‍चनं नत्थि, तमहं रागकिञ्‍चनादीहि अकिञ्‍चनं कस्सचि गहणस्स अभावेन अनादानं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।

    Pureti atītesu khandhesu. Pacchāti anāgatesu khandhesu. Majjheti paccuppannesu khandhesu. Akiñcananti yassa etesu tīsu taṇhāgāhasaṅkhātaṃ kiñcanaṃ natthi, tamahaṃ rāgakiñcanādīhi akiñcanaṃ kassaci gahaṇassa abhāvena anādānaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.

    पण्डिताति धातुआयतनादिकुसलतासङ्खातेन पण्डिच्‍चेन समन्‍नागता। वुत्तञ्हेतं –

    Paṇḍitāti dhātuāyatanādikusalatāsaṅkhātena paṇḍiccena samannāgatā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘कित्तावता नु खो, भन्ते, पण्डितो होति? यतो खो, आनन्द, भिक्खु धातुकुसलो च होति आयतनकुसलो च पटिच्‍चसमुप्पादकुसलो च ठानाट्ठानकुसलो च, एत्तावता खो, आनन्द, भिक्खु पण्डितो होती’’ति।

    ‘‘Kittāvatā nu kho, bhante, paṇḍito hoti? Yato kho, ānanda, bhikkhu dhātukusalo ca hoti āyatanakusalo ca paṭiccasamuppādakusalo ca ṭhānāṭṭhānakusalo ca, ettāvatā kho, ānanda, bhikkhu paṇḍito hotī’’ti.

    महापञ्‍ञाति महन्ते अत्थे महन्ते धम्मे महन्ता निरुत्तियो महन्तानि पटिभानानि परिग्गहणे समत्थाय पञ्‍ञाय समन्‍नागता। इमिस्सा हि थेरिया असेक्खप्पटिसम्भिदाप्पत्तताय पटिसम्भिदायो पूरेत्वा ठितताय पञ्‍ञामहत्तं। यथा तं धम्मदिन्‍नायाति यथा धम्मदिन्‍नाय भिक्खुनिया ब्याकतं, अहं एवमेव ब्याकरेय्यन्ति अत्थो। तन्ति निपातमत्थं।

    Mahāpaññāti mahante atthe mahante dhamme mahantā niruttiyo mahantāni paṭibhānāni pariggahaṇe samatthāya paññāya samannāgatā. Imissā hi theriyā asekkhappaṭisambhidāppattatāya paṭisambhidāyo pūretvā ṭhitatāya paññāmahattaṃ. Yathā taṃ dhammadinnāyāti yathā dhammadinnāya bhikkhuniyā byākataṃ, ahaṃ evameva byākareyyanti attho. Tanti nipātamatthaṃ.

    नन्दाथेरीवत्थु

    Nandātherīvatthu

    २४०. छट्ठे अञ्‍ञं मग्गं अपस्सन्तीति अञ्‍ञं उपायं अपस्सन्ती। विस्सत्थाति निरासङ्का। इत्थिनिमित्तन्ति इत्थिया सुभनिमित्तं, सुभाकारन्ति वुत्तं होति। धम्मपदे गाथं वत्वाति –

    240. Chaṭṭhe aññaṃ maggaṃ apassantīti aññaṃ upāyaṃ apassantī. Vissatthāti nirāsaṅkā. Itthinimittanti itthiyā subhanimittaṃ, subhākāranti vuttaṃ hoti. Dhammapade gāthaṃ vatvāti –

    ‘‘अट्ठीनं नगरं कतं, मंसलोहितलेपनं।

    ‘‘Aṭṭhīnaṃ nagaraṃ kataṃ, maṃsalohitalepanaṃ;

    यत्थ जरा च मच्‍चु च, मानो मक्खो च ओहितो’’ति॥ (ध॰ प॰ १५०) –

    Yattha jarā ca maccu ca, māno makkho ca ohito’’ti. (dha. pa. 150) –

    इमं गाथं वत्वा। तत्रायमधिप्पायो – यथेव हि पुब्बण्णापरण्णादीनं ओदहनत्थाय कट्ठानि उस्सापेत्वा वल्‍लीहि बन्धित्वा मत्तिकाय विलिम्पित्वा नगरसङ्खातं बहिद्धा गेहं करोन्ति, एवमिदं अज्झत्तिकम्पि तीणि अट्ठिसतानि उस्सापेत्वा न्हारुविनद्धं मंसलोहितलेपनं तचपटिच्छन्‍नं जीरणलक्खणाय जराय मरणलक्खणस्स मच्‍चुनो आरोग्यसम्पदादीनि पटिच्‍च उप्पज्‍जनलक्खणस्स मानस्स सुकतकारणविनासनलक्खणस्स मक्खस्स च ओदहनत्थाय नगरं कतं। एवरूपो एव हि एत्थ कायिकचेतसिको आबाधो ओहितो, इतो उद्धं किञ्‍चि गय्हूपगं नत्थीति।

    Imaṃ gāthaṃ vatvā. Tatrāyamadhippāyo – yatheva hi pubbaṇṇāparaṇṇādīnaṃ odahanatthāya kaṭṭhāni ussāpetvā vallīhi bandhitvā mattikāya vilimpitvā nagarasaṅkhātaṃ bahiddhā gehaṃ karonti, evamidaṃ ajjhattikampi tīṇi aṭṭhisatāni ussāpetvā nhāruvinaddhaṃ maṃsalohitalepanaṃ tacapaṭicchannaṃ jīraṇalakkhaṇāya jarāya maraṇalakkhaṇassa maccuno ārogyasampadādīni paṭicca uppajjanalakkhaṇassa mānassa sukatakāraṇavināsanalakkhaṇassa makkhassa ca odahanatthāya nagaraṃ kataṃ. Evarūpo eva hi ettha kāyikacetasiko ābādho ohito, ito uddhaṃ kiñci gayhūpagaṃ natthīti.

    सुत्तं अभासीति –

    Suttaṃ abhāsīti –

    ‘‘चरं वा यदि वा तिट्ठं, निसिन्‍नो उद वा सयं।

    ‘‘Caraṃ vā yadi vā tiṭṭhaṃ, nisinno uda vā sayaṃ;

    समिञ्‍जेति पसारेति, एसा कायस्स इञ्‍जना॥

    Samiñjeti pasāreti, esā kāyassa iñjanā.

    ‘‘अट्ठिनहारुसंयुत्तो, तचमंसावलेपनो।

    ‘‘Aṭṭhinahārusaṃyutto, tacamaṃsāvalepano;

    छविया कायो पटिच्छन्‍नो, यथाभूतं न दिस्सती’’ति॥ (सु॰ नि॰ १९५-१९६) –

    Chaviyā kāyo paṭicchanno, yathābhūtaṃ na dissatī’’ti. (su. ni. 195-196) –

    आदिना सुत्तमभासि।

    Ādinā suttamabhāsi.

    सोणाथेरीवत्थु

    Soṇātherīvatthu

    २४१. सत्तमे सब्बेपि विसुं विसुं घरावासे पतिट्ठापेसीति एत्थ सब्बेपि विसुं विसुं घरावासे पतिट्ठापेत्वा ‘‘पुत्ताव मं पटिजग्गिस्सन्ति, किं मे विसुं कुटुम्बेना’’ति सब्बं सापतेय्यम्पि विभजित्वा अदासीति वेदितब्बं। तेनेव हि ततो पट्ठाय ‘‘अयं अम्हाकं किं करिस्सती’’ति अत्तनो सन्तिकं आगतं ‘‘माता’’ति सञ्‍ञम्पि न करिंसु। तथा हि नं कतिपाहच्‍चयेन जेट्ठपुत्तस्स भरिया ‘‘अहो अम्हाकं अयं जेट्ठेपुत्तो मेति द्वे कोट्ठासे दत्वा विय इममेव गेहं आगच्छती’’ति आह। सेसपुत्तानं भरियायोपि एवमेवं वदिंसु। जेट्ठधीतरं आदिं कत्वा तासं गेहं गतकाले तापि नं एवमेव वदिंसु। सा अवमानप्पत्ता हुत्वा ‘‘किं मे इमेसं सन्तिके वुत्थेन, भिक्खुनी हुत्वा जीविस्सामी’’ति भिक्खुनीउपस्सयं गन्त्वा पब्बज्‍जं याचि, ता नं पब्बाजेसुं। इममेव वत्थुं दस्सेन्तो ‘‘बहुपुत्तिकसोणा तेसं अत्तनि अगारवभावं ञत्वा ‘घरावासेन किं करिस्सामी’ति निक्खमित्वा पब्बजी’’ति आह।

    241. Sattame sabbepi visuṃ visuṃ gharāvāse patiṭṭhāpesīti ettha sabbepi visuṃ visuṃ gharāvāse patiṭṭhāpetvā ‘‘puttāva maṃ paṭijaggissanti, kiṃ me visuṃ kuṭumbenā’’ti sabbaṃ sāpateyyampi vibhajitvā adāsīti veditabbaṃ. Teneva hi tato paṭṭhāya ‘‘ayaṃ amhākaṃ kiṃ karissatī’’ti attano santikaṃ āgataṃ ‘‘mātā’’ti saññampi na kariṃsu. Tathā hi naṃ katipāhaccayena jeṭṭhaputtassa bhariyā ‘‘aho amhākaṃ ayaṃ jeṭṭheputto meti dve koṭṭhāse datvā viya imameva gehaṃ āgacchatī’’ti āha. Sesaputtānaṃ bhariyāyopi evamevaṃ vadiṃsu. Jeṭṭhadhītaraṃ ādiṃ katvā tāsaṃ gehaṃ gatakāle tāpi naṃ evameva vadiṃsu. Sā avamānappattā hutvā ‘‘kiṃ me imesaṃ santike vutthena, bhikkhunī hutvā jīvissāmī’’ti bhikkhunīupassayaṃ gantvā pabbajjaṃ yāci, tā naṃ pabbājesuṃ. Imameva vatthuṃ dassento ‘‘bahuputtikasoṇā tesaṃ attani agāravabhāvaṃ ñatvā ‘gharāvāsena kiṃ karissāmī’ti nikkhamitvā pabbajī’’ti āha.

    विहारं गच्छन्तियोति भिक्खुविहारं गच्छन्तियो। धम्ममुत्तमन्ति नवविधलोकुत्तरधम्मं। सो हि उत्तमधम्मो नाम यो हि तं न पस्सति, तस्स वस्ससतम्पि जीवनतो तं धम्मं पस्सन्तस्स पटिविज्झन्तस्स एकाहम्पि एकक्खणम्पि जीवितं सेय्यो। आगन्तुकजनोति विहारगतं भिक्खुनीजनं सन्धाय वदति। अनुपधारेत्वाति असल्‍लक्खेत्वा।

    Vihāraṃ gacchantiyoti bhikkhuvihāraṃ gacchantiyo. Dhammamuttamanti navavidhalokuttaradhammaṃ. So hi uttamadhammo nāma yo hi taṃ na passati, tassa vassasatampi jīvanato taṃ dhammaṃ passantassa paṭivijjhantassa ekāhampi ekakkhaṇampi jīvitaṃ seyyo. Āgantukajanoti vihāragataṃ bhikkhunījanaṃ sandhāya vadati. Anupadhāretvāti asallakkhetvā.

    बकुलाथेरीवत्थु

    Bakulātherīvatthu

    २४२. अट्ठमं उत्तानत्थमेव।

    242. Aṭṭhamaṃ uttānatthameva.

    कुण्डलकेसाथेरीवत्थु

    Kuṇḍalakesātherīvatthu

    २४३. नवमे चतुक्‍केति वीथिचतुक्‍के। चतुन्‍नं समाहारो चतुक्‍कं। चारकतोति बन्धनागारतो। उब्बट्टेत्वाति उद्धरित्वा।

    243. Navame catukketi vīthicatukke. Catunnaṃ samāhāro catukkaṃ. Cārakatoti bandhanāgārato. Ubbaṭṭetvāti uddharitvā.

    मुहुत्तमपि चिन्तयेति मुहुत्तं तङ्खणम्पि ठानुप्पत्तिकपञ्‍ञाय तङ्खणानुरूपं अत्थं चिन्तितुं सक्‍कुणेय्य। सहस्समपि चे गाथा, अनत्थपदसंहिताति अयं गाथा दारुचीरियत्थेरस्स भगवता भासिता, इधापि च सायेव गाथा दस्सिता। थेरिगाथासंवण्णनायं आचरियधम्मपालत्थेरेनपि कुण्डलकेसित्थेरिया वत्थुम्हि अयमेव गाथा वुत्ता। धम्मपदट्ठकथायं पन कुण्डलकेसित्थेरिया वत्थुम्हि –

    Muhuttamapi cintayeti muhuttaṃ taṅkhaṇampi ṭhānuppattikapaññāya taṅkhaṇānurūpaṃ atthaṃ cintituṃ sakkuṇeyya. Sahassamapi ce gāthā, anatthapadasaṃhitāti ayaṃ gāthā dārucīriyattherassa bhagavatā bhāsitā, idhāpi ca sāyeva gāthā dassitā. Therigāthāsaṃvaṇṇanāyaṃ ācariyadhammapālattherenapi kuṇḍalakesittheriyā vatthumhi ayameva gāthā vuttā. Dhammapadaṭṭhakathāyaṃ pana kuṇḍalakesittheriyā vatthumhi –

    ‘‘यो च गाथासतं भासे, अनत्थपदसंहिता।

    ‘‘Yo ca gāthāsataṃ bhāse, anatthapadasaṃhitā;

    एकं धम्मपदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मती’’ति॥ (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.१०२) –

    Ekaṃ dhammapadaṃ seyyo, yaṃ sutvā upasammatī’’ti. (dha. pa. aṭṭha. 1.102) –

    अयं गाथा आगता। तंतंभाणकानं कथामग्गानुसारेन तत्थ तत्थ तथा वुत्तन्ति न इध आचरियस्स पुब्बापरविरोधो सङ्कितब्बो।

    Ayaṃ gāthā āgatā. Taṃtaṃbhāṇakānaṃ kathāmaggānusārena tattha tattha tathā vuttanti na idha ācariyassa pubbāparavirodho saṅkitabbo.

    भद्दाकापिलानीथेरी-भद्दाकच्‍चानाथेरीवत्थु

    Bhaddākāpilānītherī-bhaddākaccānātherīvatthu

    २४४-२४५. दसमं एकादसमञ्‍च उत्तानत्थमेव।

    244-245. Dasamaṃ ekādasamañca uttānatthameva.

    किसागोतमीथेरीवत्थु

    Kisāgotamītherīvatthu

    २४६. द्वादसमे तीहि लूखेहीति वत्थलूखसुत्तलूखरजनलूखसङ्खातेहि तीहि लूखेहि। सिद्धत्थकन्ति सासपबीजं।

    246. Dvādasame tīhi lūkhehīti vatthalūkhasuttalūkharajanalūkhasaṅkhātehi tīhi lūkhehi. Siddhatthakanti sāsapabījaṃ.

    तं पुत्तपसुसम्मत्तन्ति तं रूपबलादिसम्पन्‍ने पुत्ते च पसू च लभित्वा ‘‘मम पुत्ता अभिरूपा बलसम्पन्‍ना पण्डिता सब्बकिच्‍चसमत्था, मम गोणो अरोगो अभिरूपो महाभारवहो, मम गावी बहुखीरा’’ति एवं पुत्तेहि च पसूहि च सम्मत्तं नरं। ब्यासत्तमनसन्ति चक्खुविञ्‍ञेय्यादीसु आरम्मणेसु हिरञ्‍ञसुवण्णादीसु पत्तचीवरादीसु वा यं यं लद्धं होति, तत्थ तत्थेव लग्गनाय सत्तमानसं। सुत्तं गामन्ति निद्दं उपगतं सत्तकायं। महोघोवाति यथा एवरूपं गामं गम्भीरतो वित्थारतो च महन्तो महानदिओघो अन्तमसो सुनखम्पि असेसेत्वा सब्बं आदाय गच्छति, एवं वुत्तप्पकारं नरं मच्‍चु आदाय गच्छतीति अत्थो। अमतं पदन्ति मरणरहितं कोट्ठासं, अमतं महानिब्बानन्ति अत्थो। सेसमेत्थ उत्तानमेव।

    Taṃ puttapasusammattanti taṃ rūpabalādisampanne putte ca pasū ca labhitvā ‘‘mama puttā abhirūpā balasampannā paṇḍitā sabbakiccasamatthā, mama goṇo arogo abhirūpo mahābhāravaho, mama gāvī bahukhīrā’’ti evaṃ puttehi ca pasūhi ca sammattaṃ naraṃ. Byāsattamanasanti cakkhuviññeyyādīsu ārammaṇesu hiraññasuvaṇṇādīsu pattacīvarādīsu vā yaṃ yaṃ laddhaṃ hoti, tattha tattheva lagganāya sattamānasaṃ. Suttaṃ gāmanti niddaṃ upagataṃ sattakāyaṃ. Mahoghovāti yathā evarūpaṃ gāmaṃ gambhīrato vitthārato ca mahanto mahānadiogho antamaso sunakhampi asesetvā sabbaṃ ādāya gacchati, evaṃ vuttappakāraṃ naraṃ maccu ādāya gacchatīti attho. Amataṃ padanti maraṇarahitaṃ koṭṭhāsaṃ, amataṃ mahānibbānanti attho. Sesamettha uttānameva.

    सिङ्गालकमाताथेरीवत्थु

    Siṅgālakamātātherīvatthu

    २४७. तेरसमं उत्तानत्थमेव।

    247. Terasamaṃ uttānatthameva.

    (पञ्‍चमएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।)

    (Pañcamaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.)

    थेरिपाळिसंवण्णना निट्ठिता।

    Theripāḷisaṃvaṇṇanā niṭṭhitā.

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) ६. छट्ठएतदग्गवग्गवण्णना

    (14) 6. Chaṭṭhaetadaggavaggavaṇṇanā

    तपुस्स-भल्‍लिकवत्थु

    Tapussa-bhallikavatthu

    २४८. उपासकपाळिसंवण्णनाय पठमे सब्बपठमं सरणं गच्छन्तानन्ति सब्बेसं पठमं हुत्वा सरणं गच्छन्तानं। इतो परन्ति सत्तसत्ताहतो परं। गमनूपच्छेदं अकासीति गमनविच्छेदं अकासि। यथा ते गोणा धुरं छड्डेत्वा पोथियमानापि न गच्छन्ति, तथा अकासीति अत्थो। तेसन्ति तपुस्सभल्‍लिकानं। अधिमुच्‍चित्वाति आविसित्वा। यक्खस्स आवट्टो यक्खावट्टो। एवं सेसेसुपि। अतीतबुद्धानं आचिण्णं ओलोकेसीति अतीतबुद्धा केन भाजनेन पटिग्गण्हिंसूति बुद्धाचिण्णं ओलोकेसि। द्वेवाचिके सरणे पतिट्ठायाति सङ्घस्स अनुप्पन्‍नत्ता बुद्धधम्मवसेन द्वेवाचिके सरणे पतिट्ठहित्वा। चेतियन्ति पूजनीयवत्थुं। जीवकेसधातुयाति जीवमानस्स भगवतो केसधातुया।

    248. Upāsakapāḷisaṃvaṇṇanāya paṭhame sabbapaṭhamaṃ saraṇaṃ gacchantānanti sabbesaṃ paṭhamaṃ hutvā saraṇaṃ gacchantānaṃ. Ito paranti sattasattāhato paraṃ. Gamanūpacchedaṃ akāsīti gamanavicchedaṃ akāsi. Yathā te goṇā dhuraṃ chaḍḍetvā pothiyamānāpi na gacchanti, tathā akāsīti attho. Tesanti tapussabhallikānaṃ. Adhimuccitvāti āvisitvā. Yakkhassa āvaṭṭo yakkhāvaṭṭo. Evaṃ sesesupi. Atītabuddhānaṃ āciṇṇaṃ olokesīti atītabuddhā kena bhājanena paṭiggaṇhiṃsūti buddhāciṇṇaṃ olokesi. Dvevācike saraṇe patiṭṭhāyāti saṅghassa anuppannattā buddhadhammavasena dvevācike saraṇe patiṭṭhahitvā. Cetiyanti pūjanīyavatthuṃ. Jīvakesadhātuyāti jīvamānassa bhagavato kesadhātuyā.

    अनाथपिण्डिकसेट्ठिवत्थु

    Anāthapiṇḍikaseṭṭhivatthu

    २४९. दुतिये तेनेव गुणेनाति तेनेव दायकभावसङ्खातेन गुणेन। सो हि सब्बकामसमिद्धताय विगतमच्छेरताय करुणादिगुणसमङ्गिताय च निच्‍चकालं अनाथानं पिण्डमदासि। तेन सब्बकालं उपट्ठितो अनाथानं पिण्डो एतस्स अत्थीति अनाथपिण्डिकोति सङ्खं गतो। योजनिकविहारे कारेत्वाति योजने योजने एकमेकं विहारं कारेत्वा। ‘‘एवरूपं दानं पवत्तेसी’’ति वत्वा तमेव दानं विभजित्वा दस्सेन्तो ‘‘देवसिकं पञ्‍च सलाकभत्तानि होन्ती’’तिआदिमाह। तत्थ सलाकाय गाहेतब्बं भत्तं सलाकभत्तं। एकस्मिं पक्खे एकदिवसं दातब्बं भत्तं पक्खिकभत्तं। धुरगेहे ठपेत्वा दातब्बं भत्तं धुरभत्तं। आगन्तुकानं दातब्बं भत्तं आगन्तुकभत्तं। एवं सेसेसुपि। पञ्‍च आसनसतानि गेहे निच्‍चपञ्‍ञत्तानेव होन्तीति गेहे निसीदापेत्वा भुञ्‍जन्तानं पञ्‍चन्‍नं भिक्खुसतानं पञ्‍च आसनसतानि निच्‍चपञ्‍ञत्तानि होन्ति।

    249. Dutiye teneva guṇenāti teneva dāyakabhāvasaṅkhātena guṇena. So hi sabbakāmasamiddhatāya vigatamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi. Tena sabbakālaṃ upaṭṭhito anāthānaṃ piṇḍo etassa atthīti anāthapiṇḍikoti saṅkhaṃ gato. Yojanikavihāre kāretvāti yojane yojane ekamekaṃ vihāraṃ kāretvā. ‘‘Evarūpaṃ dānaṃ pavattesī’’ti vatvā tameva dānaṃ vibhajitvā dassento ‘‘devasikaṃ pañca salākabhattāni hontī’’tiādimāha. Tattha salākāya gāhetabbaṃ bhattaṃ salākabhattaṃ. Ekasmiṃ pakkhe ekadivasaṃ dātabbaṃ bhattaṃ pakkhikabhattaṃ. Dhuragehe ṭhapetvā dātabbaṃ bhattaṃ dhurabhattaṃ. Āgantukānaṃ dātabbaṃ bhattaṃ āgantukabhattaṃ. Evaṃ sesesupi. Pañca āsanasatāni gehe niccapaññattāneva hontīti gehe nisīdāpetvā bhuñjantānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ pañca āsanasatāni niccapaññattāni honti.

    चित्तगहपतिवत्थु

    Cittagahapativatthu

    २५०. ततिये मिगा एव मिगरूपानि। भिक्खं समादापेत्वाति, ‘‘भन्ते, मय्हं अनुग्गहं करोथ, इध निसीदित्वा भिक्खं गण्हथा’’ति भिक्खागहणत्थं समादापेत्वा । विवट्टं उद्दिस्स उपचितं निब्बेधभागियकुसलं उपनिस्सयो। सळायतनविभत्तिमेव देसेसीति सळायतनविभागप्पटिसंयुत्तमेव धम्मकथं कथेसि। थेरेनाति तत्थ सन्‍निहितानं सब्बेसं जेट्ठेन महाथेरेन। पञ्हं विस्सज्‍जेतुं असक्‍कोन्तेनाति चित्तेन गहपतिना ‘‘या इमा, भन्ते थेर, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्‍जन्ति, ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा, ‘अन्तवा लोको’ति वा, ‘अनन्तवा लोको’ति वा, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा, ‘अञ्‍ञं जीवं अञ्‍ञं सरीर’न्ति वा, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न होति च तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा यानि चिमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले गणितानि, इमा नु खो, भन्ते, दिट्ठियो किस्मिं सति होन्ति, किस्मिं असति न होन्ती’’ति एवमादिना (सं॰ नि॰ ४.३४५) पञ्हे पुट्ठे तं पञ्हं विस्सज्‍जेतुं असक्‍कोन्तेन। इमं किर पञ्हं यावततियं पुट्ठो महाथेरो तुण्ही अहोसि। अथ इसिदत्तत्थेरो चिन्तेसि – ‘‘अयं थेरो नेव अत्तना ब्याकरोति, न अञ्‍ञं अज्झेसति, उपासको च भिक्खुसङ्घं विहेसति, अहमेतं ब्याकरित्वा फासुविहारं कत्वा दस्सामी’’ति। एवं चिन्तेत्वा च आसनतो वुट्ठाय थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘ब्याकरोमहं, भन्ते, चित्तस्स गहपतिनो एतं पञ्ह’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.३४५) आह। एवं वुत्ते थेरो ‘‘ब्याकरोहि त्वं, आवुसो इसिदत्त, चित्तस्स गहपतिनो एतं पञ्ह’’न्ति इसिदत्तं अज्झेसि। तेन वुत्तं – ‘‘पञ्हं विस्सज्‍जेतुं असक्‍कोन्तेन अज्झिट्ठो’’ति।

    250. Tatiye migā eva migarūpāni. Bhikkhaṃ samādāpetvāti, ‘‘bhante, mayhaṃ anuggahaṃ karotha, idha nisīditvā bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti bhikkhāgahaṇatthaṃ samādāpetvā . Vivaṭṭaṃ uddissa upacitaṃ nibbedhabhāgiyakusalaṃ upanissayo. Saḷāyatanavibhattimeva desesīti saḷāyatanavibhāgappaṭisaṃyuttameva dhammakathaṃ kathesi. Therenāti tattha sannihitānaṃ sabbesaṃ jeṭṭhena mahātherena. Pañhaṃ vissajjetuṃ asakkontenāti cittena gahapatinā ‘‘yā imā, bhante thera, anekavihitā diṭṭhiyo loke uppajjanti, ‘sassato loko’ti vā, ‘asassato loko’ti vā, ‘antavā loko’ti vā, ‘anantavā loko’ti vā, ‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’nti vā, ‘aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīra’nti vā, ‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā’ti vā, ‘na hoti tathāgato paraṃ maraṇā’ti vā, ‘hoti ca na hoti ca tathāgato paraṃ maraṇā’ti vā, ‘neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā’ti vā yāni cimāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni brahmajāle gaṇitāni, imā nu kho, bhante, diṭṭhiyo kismiṃ sati honti, kismiṃ asati na hontī’’ti evamādinā (saṃ. ni. 4.345) pañhe puṭṭhe taṃ pañhaṃ vissajjetuṃ asakkontena. Imaṃ kira pañhaṃ yāvatatiyaṃ puṭṭho mahāthero tuṇhī ahosi. Atha isidattatthero cintesi – ‘‘ayaṃ thero neva attanā byākaroti, na aññaṃ ajjhesati, upāsako ca bhikkhusaṅghaṃ vihesati, ahametaṃ byākaritvā phāsuvihāraṃ katvā dassāmī’’ti. Evaṃ cintetvā ca āsanato vuṭṭhāya therassa santikaṃ gantvā ‘‘byākaromahaṃ, bhante, cittassa gahapatino etaṃ pañha’’nti (saṃ. ni. 4.345) āha. Evaṃ vutte thero ‘‘byākarohi tvaṃ, āvuso isidatta, cittassa gahapatino etaṃ pañha’’nti isidattaṃ ajjhesi. Tena vuttaṃ – ‘‘pañhaṃ vissajjetuṃ asakkontena ajjhiṭṭho’’ti.

    पञ्हं विस्सज्‍जेत्वाति ‘‘या इमा, गहपति, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्‍जन्ति ‘सस्सतो लोको’ति वा, ‘असस्सतो लोको’ति वा…पे॰… यानि चिमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले गणितानि, इमा खो, गहपति, दिट्ठियो सक्‍कायदिट्ठिया सति होन्ति, सक्‍कायदिट्ठिया असति न होन्ती’’तिआदिना नयेन पञ्हं विस्सज्‍जेत्वा। गिहिसहायकभावे ञातेति थेरस्स गिहिसहायकभावे चित्तेन गहपतिना ञाते। चित्तो किर, गहपति, तस्स पञ्हवेय्याकरणे तुट्ठो ‘‘कुतो, भन्ते, अय्यो इसिदत्तो आगच्छती’’ति वत्वा ‘‘अवन्तिया खो अहं, गहपति, आगच्छामी’’ति वुत्तो ‘‘अत्थि, भन्ते, अवन्तिया इसिदत्तो नाम कुलपुत्तो अम्हाकं अदिट्ठसहायो पब्बजितो, दिट्ठो सो आयस्मता’’ति पुच्छि। थेरो च ‘‘एवं, गहपती’’ति वत्वा ‘‘कहं नु खो, भन्ते, सो आयस्मा एतरहि विहरती’’ति पुन पुट्ठो तुण्ही अहोसि। अथ चित्तो गहपति ‘‘अय्यो नो, भन्ते, इसिदत्तो’’ति पुच्छित्वा ‘‘एवं, गहपती’’ति वुत्ते अत्तनो गिहिसहायभावं अञ्‍ञासि।

    Pañhaṃ vissajjetvāti ‘‘yā imā, gahapati, anekavihitā diṭṭhiyo loke uppajjanti ‘sassato loko’ti vā, ‘asassato loko’ti vā…pe… yāni cimāni dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni brahmajāle gaṇitāni, imā kho, gahapati, diṭṭhiyo sakkāyadiṭṭhiyā sati honti, sakkāyadiṭṭhiyā asati na hontī’’tiādinā nayena pañhaṃ vissajjetvā. Gihisahāyakabhāve ñāteti therassa gihisahāyakabhāve cittena gahapatinā ñāte. Citto kira, gahapati, tassa pañhaveyyākaraṇe tuṭṭho ‘‘kuto, bhante, ayyo isidatto āgacchatī’’ti vatvā ‘‘avantiyā kho ahaṃ, gahapati, āgacchāmī’’ti vutto ‘‘atthi, bhante, avantiyā isidatto nāma kulaputto amhākaṃ adiṭṭhasahāyo pabbajito, diṭṭho so āyasmatā’’ti pucchi. Thero ca ‘‘evaṃ, gahapatī’’ti vatvā ‘‘kahaṃ nu kho, bhante, so āyasmā etarahi viharatī’’ti puna puṭṭho tuṇhī ahosi. Atha citto gahapati ‘‘ayyo no, bhante, isidatto’’ti pucchitvā ‘‘evaṃ, gahapatī’’ti vutte attano gihisahāyabhāvaṃ aññāsi.

    तेजोसमापत्तिपाटिहारियं दस्सेत्वाति एकस्मिं किर दिवसे चित्तो गहपति ‘‘साधु मे, भन्ते, अय्यो उत्तरिमनुस्सधम्मा इद्धिपाटिहारियं दस्सेतू’’ति महाथेरं याचि। थेरो ‘‘तेन हि त्वं, गहपति, आळिन्दे उत्तरासङ्गं पञ्‍ञापेत्वा तत्थ तिणकलापं ओकिरा’’ति वत्वा तेन च तथा कते सयं विहारं पविसित्वा च घटिकं दत्वा तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खारेसि, यथा ताळच्छिग्गळेन च अग्गळन्तरिकाय च अच्‍चि निक्खमित्वा तिणानि झापेति, उत्तरासङ्गं न झापेति। अथ चित्तो गहपति उत्तरासङ्गं पप्फोटेत्वा संविग्गो लोमहट्ठजातो एकमन्तं ठितो थेरं बहि निक्खमन्तं दिस्वा ‘‘अभिरमतु, भन्ते, अय्यो मच्छिकासण्डे, रमणीयं अम्बाटकवनं, अहं अय्यस्स उस्सुक्‍कं करिस्सामि चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्‍चयभेसज्‍जपरिक्खारान’’न्ति आह। ततो थेरो ‘‘न दानि इध वसितुं सक्‍का’’ति तम्हा विहारा पक्‍कामि। तं सन्धायेतं वुत्तं – ‘‘तेजोसमापत्ति पाटिहारियं दस्सेत्वा ‘इदानि इध वसितुं न युत्त’न्ति यथासुखं पक्‍कामी’’ति। द्वे अग्गसावकातिआदीसु यं वत्तब्बं, तं वित्थारतो विनयपाळियं आगतमेव।

    Tejosamāpattipāṭihāriyaṃ dassetvāti ekasmiṃ kira divase citto gahapati ‘‘sādhu me, bhante, ayyo uttarimanussadhammā iddhipāṭihāriyaṃ dassetū’’ti mahātheraṃ yāci. Thero ‘‘tena hi tvaṃ, gahapati, āḷinde uttarāsaṅgaṃ paññāpetvā tattha tiṇakalāpaṃ okirā’’ti vatvā tena ca tathā kate sayaṃ vihāraṃ pavisitvā ca ghaṭikaṃ datvā tathārūpaṃ iddhābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkhāresi, yathā tāḷacchiggaḷena ca aggaḷantarikāya ca acci nikkhamitvā tiṇāni jhāpeti, uttarāsaṅgaṃ na jhāpeti. Atha citto gahapati uttarāsaṅgaṃ papphoṭetvā saṃviggo lomahaṭṭhajāto ekamantaṃ ṭhito theraṃ bahi nikkhamantaṃ disvā ‘‘abhiramatu, bhante, ayyo macchikāsaṇḍe, ramaṇīyaṃ ambāṭakavanaṃ, ahaṃ ayyassa ussukkaṃ karissāmi cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārāna’’nti āha. Tato thero ‘‘na dāni idha vasituṃ sakkā’’ti tamhā vihārā pakkāmi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – ‘‘tejosamāpatti pāṭihāriyaṃ dassetvā ‘idāni idha vasituṃ na yutta’nti yathāsukhaṃ pakkāmī’’ti. Dve aggasāvakātiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ vitthārato vinayapāḷiyaṃ āgatameva.

    सद्धोति लोकियलोकुत्तराय सद्धाय समन्‍नागतो। सीलेनाति अगारियसीलं अनगारियसीलन्ति दुविधं सीलं, तेसु इध अगारियं सीलं अधिप्पेतं, तेन समन्‍नागतोति अत्थो। यसोभोगसमप्पितोति यादिसो अनाथपिण्डिकादीनं पञ्‍चउपासकसतपरिवारसङ्खातो अगारियो यसो, तादिसेनेव यसेन, यो च धनधञ्‍ञादिको चेव सत्तविधअरियधनसङ्खातो चाति दुविधो भोगो, तेन च समन्‍नागतोति अत्थो। यं यं पदेसन्ति पुरत्थिमादीसु दिसासु एवरूपो कुलपुत्तो यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थ एवरूपेन लाभसक्‍कारेन पूजितोव होतीति अत्थो।

    Saddhoti lokiyalokuttarāya saddhāya samannāgato. Sīlenāti agāriyasīlaṃ anagāriyasīlanti duvidhaṃ sīlaṃ, tesu idha agāriyaṃ sīlaṃ adhippetaṃ, tena samannāgatoti attho. Yasobhogasamappitoti yādiso anāthapiṇḍikādīnaṃ pañcaupāsakasataparivārasaṅkhāto agāriyo yaso, tādiseneva yasena, yo ca dhanadhaññādiko ceva sattavidhaariyadhanasaṅkhāto cāti duvidho bhogo, tena ca samannāgatoti attho. Yaṃ yaṃ padesanti puratthimādīsu disāsu evarūpo kulaputto yaṃ yaṃ padesaṃ bhajati, tattha tattha evarūpena lābhasakkārena pūjitova hotīti attho.

    हत्थकआळवकवत्थु

    Hatthakaāḷavakavatthu

    २५१. चतुत्थे चतुब्बिधेन सङ्गहवत्थुनाति दानपियवचनअत्थचरियासमानत्ततासङ्खातेन चतुब्बिधेन सङ्गहवत्थुना। ‘‘स्वे भत्तचाटिया सद्धिं आळवकस्स पेसेतब्बो अहोसी’’ति वुत्तमत्थं पाकटं कत्वा दस्सेतुं – ‘‘तत्रायं अनुपुब्बिकथा’’तिआदिमाह। मिगवत्थाय अरञ्‍ञं गन्त्वाति आळवको राजा विविधनाटकूपभोगं छड्डेत्वा चोरप्पटिबाहनत्थञ्‍च पटिराजनिसेधनत्थञ्‍च ब्यायामकरणत्थञ्‍च सत्तमे सत्तमे दिवसे मिगवं गच्छन्तो एकदिवसं बलकायेन सद्धिं ‘‘यस्स पस्सेन मिगो पलायति, तस्सेव सो भारो’’ति कतकतिकवत्तो मिगवत्थाय अरञ्‍ञं गन्त्वा। एकं मिगन्ति अत्तनो ठितट्ठानेन पलातं एणिमिगं। अनुबन्धित्वाति तियोजनमग्गं एककोव अनुबन्धित्वा। जवसम्पन्‍नो हि राजा धनुं गहेत्वा पत्तिकोव तियोजनं तं मिगमनुबन्धि। घातेत्वाति यस्मा एणिमिगा तियोजनवेगा एव होन्ति, तस्मा परिक्खिणजवं तं मिगं उदकं पविसित्वा ठितं घातेत्वा। द्विधा छेत्वा धनुकोटियं लगेत्वा निवत्तेत्वा आगच्छन्तोति अनत्थिकोपि मंसेन ‘‘नासक्खि मिगं गहेतु’’न्ति अपवादमोचनत्थं द्विधा छिन्‍नं धनुकोटियं लगेत्वा आगच्छन्तो। सन्दच्छायन्ति घनच्छायं बहलपत्तपलासं।

    251. Catutthe catubbidhena saṅgahavatthunāti dānapiyavacanaatthacariyāsamānattatāsaṅkhātena catubbidhena saṅgahavatthunā. ‘‘Sve bhattacāṭiyā saddhiṃ āḷavakassa pesetabbo ahosī’’ti vuttamatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ – ‘‘tatrāyaṃ anupubbikathā’’tiādimāha. Migavatthāya araññaṃ gantvāti āḷavako rājā vividhanāṭakūpabhogaṃ chaḍḍetvā corappaṭibāhanatthañca paṭirājanisedhanatthañca byāyāmakaraṇatthañca sattame sattame divase migavaṃ gacchanto ekadivasaṃ balakāyena saddhiṃ ‘‘yassa passena migo palāyati, tasseva so bhāro’’ti katakatikavatto migavatthāya araññaṃ gantvā. Ekaṃ miganti attano ṭhitaṭṭhānena palātaṃ eṇimigaṃ. Anubandhitvāti tiyojanamaggaṃ ekakova anubandhitvā. Javasampanno hi rājā dhanuṃ gahetvā pattikova tiyojanaṃ taṃ migamanubandhi. Ghātetvāti yasmā eṇimigā tiyojanavegā eva honti, tasmā parikkhiṇajavaṃ taṃ migaṃ udakaṃ pavisitvā ṭhitaṃ ghātetvā. Dvidhā chetvā dhanukoṭiyaṃ lagetvā nivattetvā āgacchantoti anatthikopi maṃsena ‘‘nāsakkhi migaṃ gahetu’’nti apavādamocanatthaṃ dvidhā chinnaṃ dhanukoṭiyaṃ lagetvā āgacchanto. Sandacchāyanti ghanacchāyaṃ bahalapattapalāsaṃ.

    रुक्खे अधिवत्था देवताति आळवकं यक्खं सन्धाय वदति। सो हि महाराजूनं सन्तिका वरं लभित्वा मज्झन्हिकसमये तस्स रुक्खस्स छायाय फुट्ठोकासं पविट्ठे पाणिनो खादन्तो तत्थ पटिवसति। आळवकस्स निसीदनपल्‍लङ्के निसीदीति यत्थ अभिलक्खितेसु मङ्गलदिवसादीसु आळवको निसीदित्वा सिरिं अनुभोति, तस्मिंयेव दिब्बरतनपल्‍लङ्के निसीदि। अत्तनो गमने असम्पज्‍जमाने ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्‍जेन्ताति तदा किर सातागिरहेमवता भगवन्तं जेतवनेयेव वन्दित्वा ‘‘यक्खसमागमं गमिस्सामा’’ति सपरिवारा नानायानेहि आकासेन गच्छन्ति, आकासे च यक्खानं न सब्बत्थ मग्गो अत्थि, आकासट्ठानि विमानानि परिहरित्वा मग्गट्ठानेनेव मग्गो होति, आळवकस्स पन विमानं भूमट्ठं सुगुत्तं पाकारपरिक्खित्तं सुसंविहितद्वारट्टालकगोपुरं उपरि कंसजालसञ्छन्‍नमञ्‍जूसासदिसं तियोजनं उब्बेधेन, तस्स उपरि मग्गो होति, ते तं पदेसमागम्म गन्तुमसमत्था अहेसुं। बुद्धानञ्हि निसिन्‍नोकासस्स उपरिभागेन याव भवग्गा कोचि गन्तुमसमत्थो, तस्मा अत्तनो गमने असम्पज्‍जमाने ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्‍जेसुं। तेसं कथं सुत्वा चिन्तेसीति यस्मा अस्सद्धस्स सद्धाकथा दुक्‍कथा होति दुस्सीलादीनं सीलकथादयो विय, तस्मा तेसं यक्खानं सन्तिका भगवतो पसंसं सुत्वा एव अग्गिम्हि पक्खित्तलोणसक्खरा विय अब्भन्तरे उप्पन्‍नकोपेन पटपटायमानहदयो हुत्वा चिन्तेसि। पब्बतकूटन्ति केलासपब्बतकूटं।

    Rukkhe adhivatthā devatāti āḷavakaṃ yakkhaṃ sandhāya vadati. So hi mahārājūnaṃ santikā varaṃ labhitvā majjhanhikasamaye tassa rukkhassa chāyāya phuṭṭhokāsaṃ paviṭṭhe pāṇino khādanto tattha paṭivasati. Āḷavakassa nisīdanapallaṅke nisīdīti yattha abhilakkhitesu maṅgaladivasādīsu āḷavako nisīditvā siriṃ anubhoti, tasmiṃyeva dibbaratanapallaṅke nisīdi. Attano gamane asampajjamāne ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjentāti tadā kira sātāgirahemavatā bhagavantaṃ jetavaneyeva vanditvā ‘‘yakkhasamāgamaṃ gamissāmā’’ti saparivārā nānāyānehi ākāsena gacchanti, ākāse ca yakkhānaṃ na sabbattha maggo atthi, ākāsaṭṭhāni vimānāni pariharitvā maggaṭṭhāneneva maggo hoti, āḷavakassa pana vimānaṃ bhūmaṭṭhaṃ suguttaṃ pākāraparikkhittaṃ susaṃvihitadvāraṭṭālakagopuraṃ upari kaṃsajālasañchannamañjūsāsadisaṃ tiyojanaṃ ubbedhena, tassa upari maggo hoti, te taṃ padesamāgamma gantumasamatthā ahesuṃ. Buddhānañhi nisinnokāsassa uparibhāgena yāva bhavaggā koci gantumasamattho, tasmā attano gamane asampajjamāne ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjesuṃ. Tesaṃ kathaṃ sutvā cintesīti yasmā assaddhassa saddhākathā dukkathā hoti dussīlādīnaṃ sīlakathādayo viya, tasmā tesaṃ yakkhānaṃ santikā bhagavato pasaṃsaṃ sutvā eva aggimhi pakkhittaloṇasakkharā viya abbhantare uppannakopena paṭapaṭāyamānahadayo hutvā cintesi. Pabbatakūṭanti kelāsapabbatakūṭaṃ.

    इतो पट्ठाय आळवकयुद्धं वित्थारेतब्बन्ति सो किर मनोसिलातले वामपादेन ठत्वा ‘‘पस्सथ दानि तुम्हाकं वा सत्था महानुभावो, अहं वा’’ति दक्खिणपादेन सट्ठियोजनमत्तं केलासकूटपब्बतं अक्‍कमि, तं अयोकूटप्पहतो विय निद्धन्तअयपिण्डो पपटिकायो मुञ्‍चि। सो तत्र ठत्वा ‘‘अहं आळवको’’ति उग्घोसेसि, सकलजम्बुदीपं सद्दो फरि। तियोजनसहस्सवित्थतहिमवापि सम्पकम्पि यक्खस्सानुभावेन। सो वातमण्डलं समुट्ठापेसि ‘‘एतेनेव समणं पलापेस्सामी’’ति। ते पुरत्थिमादिभेदा वाता समुट्ठहित्वा अड्ढयोजनयोजनद्वियोजनतियोजनप्पमाणानि पब्बतकूटानि पदालेत्वा वनगच्छरुक्खादीनि उम्मूलेत्वा आळविनगरं पक्खन्दा जिण्णहत्थिसालादीनि चुण्णेन्ता छदनिट्ठका आकासे भमेन्ता। भगवा ‘‘मा कस्सचि उपरोधो होतू’’ति अधिट्ठासि। ते वाता दसबलं पत्वा चीवरकण्णमत्तम्पि चालेतुं नासक्खिंसु। ततो महावस्सं समुट्ठापेसि ‘‘उदकेन अज्झोत्थरित्वा समणं मारेस्सामी’’ति। तस्सानुभावेन उपरूपरि सतपटलसहस्सपटलादिभेदा वलाहका उट्ठहित्वा पवस्सिंसु। वुट्ठिधारावेगेन पथवी छिद्दा अहोसि। वनरुक्खादीनं उपरि महोघो आगन्त्वा दसबलस्स चीवरे उस्सावबिन्दुमत्तम्पि तेमेतुं नासक्खि। ततो पासाणवस्सं समुट्ठापेसि। महन्तानि महन्तानि पब्बतकूटानि धूमायन्तानि पज्‍जलन्तानि आकासेनागन्त्वा दसबलं पत्वा दिब्बमालागुळानि सम्पज्‍जिंसु। ततो पहरणवस्सं समुट्ठापेसि। एकतोधारा उभतोधारा असिसत्तिखुरप्पादयो धूमायन्ता पज्‍जलन्ता आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि अहेसुं।

    Ito paṭṭhāya āḷavakayuddhaṃ vitthāretabbanti so kira manosilātale vāmapādena ṭhatvā ‘‘passatha dāni tumhākaṃ vā satthā mahānubhāvo, ahaṃ vā’’ti dakkhiṇapādena saṭṭhiyojanamattaṃ kelāsakūṭapabbataṃ akkami, taṃ ayokūṭappahato viya niddhantaayapiṇḍo papaṭikāyo muñci. So tatra ṭhatvā ‘‘ahaṃ āḷavako’’ti ugghosesi, sakalajambudīpaṃ saddo phari. Tiyojanasahassavitthatahimavāpi sampakampi yakkhassānubhāvena. So vātamaṇḍalaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘eteneva samaṇaṃ palāpessāmī’’ti. Te puratthimādibhedā vātā samuṭṭhahitvā aḍḍhayojanayojanadviyojanatiyojanappamāṇāni pabbatakūṭāni padāletvā vanagaccharukkhādīni ummūletvā āḷavinagaraṃ pakkhandā jiṇṇahatthisālādīni cuṇṇentā chadaniṭṭhakā ākāse bhamentā. Bhagavā ‘‘mā kassaci uparodho hotū’’ti adhiṭṭhāsi. Te vātā dasabalaṃ patvā cīvarakaṇṇamattampi cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Tato mahāvassaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘udakena ajjhottharitvā samaṇaṃ māressāmī’’ti. Tassānubhāvena uparūpari satapaṭalasahassapaṭalādibhedā valāhakā uṭṭhahitvā pavassiṃsu. Vuṭṭhidhārāvegena pathavī chiddā ahosi. Vanarukkhādīnaṃ upari mahogho āgantvā dasabalassa cīvare ussāvabindumattampi temetuṃ nāsakkhi. Tato pāsāṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Mahantāni mahantāni pabbatakūṭāni dhūmāyantāni pajjalantāni ākāsenāgantvā dasabalaṃ patvā dibbamālāguḷāni sampajjiṃsu. Tato paharaṇavassaṃ samuṭṭhāpesi. Ekatodhārā ubhatodhārā asisattikhurappādayo dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni ahesuṃ.

    ततो अङ्गारवस्सं समुट्ठापेसि। किंसुकवण्णा अङ्गारा आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि हुत्वा विकिरिंसु। ततो कुक्‍कुळवस्सं समुट्ठापेसि। अच्‍चुण्हो कुक्‍कुळो आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले चन्दनचुण्णं हुत्वा निपति। ततो वालिकवस्सं समुट्ठापेसि। अतिसुखुमा वालिका धूमायन्ता पज्‍जलन्ता आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बपुप्फानि हुत्वा निपतिंसु। ततो कललवस्सं समुट्ठापेसि। तं धूमायन्तं पज्‍जलन्तं आकासेनागन्त्वा दसबलस्स पादमूले दिब्बगन्धं हुत्वा निपति। ततो अन्धकारं समुट्ठापेसि ‘‘भिंसेत्वा समणं पलापेस्सामी’’ति। चतुरङ्गसमन्‍नागतं अन्धकारसदिसं हुत्वा दसबलं पत्वा सूरियप्पभाविहतमिवन्धकारं अन्तरधायि। एवं यक्खो इमाहि नवहि वातवस्सपासाणपहरणङ्गारकुक्‍कुळवालिककललन्धकारवुट्ठीहि भगवन्तं पलापेतुमसक्‍कोन्तो नानाविधप्पहरणहत्थअनेकप्पकाररूपभूतगणसमाकुलाय चतुरङ्गिनिया सेनाय सयमेव भगवन्तं अभिगतो। ते भूतगणा अनेकप्पकारविकारे कत्वा ‘‘गण्हथ हनथा’’ति भगवतो उपरि आगच्छन्ता विय च होन्ति। अपिच खो निद्धन्तलोहपिण्डं विय मक्खिका भगवन्तं अल्‍लीयितुमसमत्था एव अहेसुं।

    Tato aṅgāravassaṃ samuṭṭhāpesi. Kiṃsukavaṇṇā aṅgārā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni hutvā vikiriṃsu. Tato kukkuḷavassaṃ samuṭṭhāpesi. Accuṇho kukkuḷo ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle candanacuṇṇaṃ hutvā nipati. Tato vālikavassaṃ samuṭṭhāpesi. Atisukhumā vālikā dhūmāyantā pajjalantā ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbapupphāni hutvā nipatiṃsu. Tato kalalavassaṃ samuṭṭhāpesi. Taṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ ākāsenāgantvā dasabalassa pādamūle dibbagandhaṃ hutvā nipati. Tato andhakāraṃ samuṭṭhāpesi ‘‘bhiṃsetvā samaṇaṃ palāpessāmī’’ti. Caturaṅgasamannāgataṃ andhakārasadisaṃ hutvā dasabalaṃ patvā sūriyappabhāvihatamivandhakāraṃ antaradhāyi. Evaṃ yakkho imāhi navahi vātavassapāsāṇapaharaṇaṅgārakukkuḷavālikakalalandhakāravuṭṭhīhi bhagavantaṃ palāpetumasakkonto nānāvidhappaharaṇahatthaanekappakārarūpabhūtagaṇasamākulāya caturaṅginiyā senāya sayameva bhagavantaṃ abhigato. Te bhūtagaṇā anekappakāravikāre katvā ‘‘gaṇhatha hanathā’’ti bhagavato upari āgacchantā viya ca honti. Apica kho niddhantalohapiṇḍaṃ viya makkhikā bhagavantaṃ allīyitumasamatthā eva ahesuṃ.

    एवं सब्बरत्तिं अनेकप्पकारविभिंसाकारदस्सनेनपि भगवन्तं चालेतुमसक्‍कोन्तो आळवको चिन्तेसि – ‘‘यंनूनाहं केनचि अजेय्यं दुस्सावुधं मुञ्‍चेय्य’’न्ति। सचे हि सो दुट्ठो आकासे तं दुस्सावुधं मुञ्‍चेय्य, द्वादस वस्सानि देवो न वस्सेय्य। सचे पथवियं मुञ्‍चेय्य , सब्बरुक्खतिणादीनि सुस्सित्वा द्वादसवस्सन्तरं न पुन रुहेय्युं। सचे समुद्दे मुञ्‍चेय्य, तत्तकपाले उदकबिन्दु विय सब्बं सुस्सेय्य। सचे सिनेरुपब्बते मुञ्‍चेय्य, खण्डाखण्डं हुत्वा विकिरेय्य। सो एवंमहानुभावं दुस्सावुधं उत्तरिसाटकं मुञ्‍चित्वा अग्गहेसि। येभुय्येन दससहस्सिलोकधातुदेवता वेगेन सन्‍निपतिंसु ‘‘अज्‍ज भगवा आळवकं दमेस्सति, तत्थ धम्मं सोस्सामा’’ति। युद्धदस्सनकामापि देवता सन्‍निपतिंसु। एवं सकलम्पि आकासं देवताहि परिपुण्णं अहोसि। अथाळवको भगवतो समीपे उपरूपरि विचरित्वा वत्थावुधं मुञ्‍चि । तं असनिचक्‍कं विय आकासे भेरवसद्दं करोन्तं धूमायन्तं पज्‍जलन्तं भगवन्तं पत्वा यक्खस्स मानमद्दनत्थं पादपुञ्छनचोळं हुत्वा पादमूले निपति। आळवको तं दिस्वा छिन्‍नविसाणो विय उसभो, उद्धटदाठो विय सप्पो नित्तेजो निम्मदो निपातितमानद्धजो अहोसि। एवमिदं आळवकयुद्धं वित्थारेतब्बं।

    Evaṃ sabbarattiṃ anekappakāravibhiṃsākāradassanenapi bhagavantaṃ cāletumasakkonto āḷavako cintesi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ kenaci ajeyyaṃ dussāvudhaṃ muñceyya’’nti. Sace hi so duṭṭho ākāse taṃ dussāvudhaṃ muñceyya, dvādasa vassāni devo na vasseyya. Sace pathaviyaṃ muñceyya , sabbarukkhatiṇādīni sussitvā dvādasavassantaraṃ na puna ruheyyuṃ. Sace samudde muñceyya, tattakapāle udakabindu viya sabbaṃ susseyya. Sace sinerupabbate muñceyya, khaṇḍākhaṇḍaṃ hutvā vikireyya. So evaṃmahānubhāvaṃ dussāvudhaṃ uttarisāṭakaṃ muñcitvā aggahesi. Yebhuyyena dasasahassilokadhātudevatā vegena sannipatiṃsu ‘‘ajja bhagavā āḷavakaṃ damessati, tattha dhammaṃ sossāmā’’ti. Yuddhadassanakāmāpi devatā sannipatiṃsu. Evaṃ sakalampi ākāsaṃ devatāhi paripuṇṇaṃ ahosi. Athāḷavako bhagavato samīpe uparūpari vicaritvā vatthāvudhaṃ muñci . Taṃ asanicakkaṃ viya ākāse bheravasaddaṃ karontaṃ dhūmāyantaṃ pajjalantaṃ bhagavantaṃ patvā yakkhassa mānamaddanatthaṃ pādapuñchanacoḷaṃ hutvā pādamūle nipati. Āḷavako taṃ disvā chinnavisāṇo viya usabho, uddhaṭadāṭho viya sappo nittejo nimmado nipātitamānaddhajo ahosi. Evamidaṃ āḷavakayuddhaṃ vitthāretabbaṃ.

    अट्ठ पञ्हे पुच्छीति –

    Aṭṭha pañhe pucchīti –

    ‘‘किं सूध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठं,

    ‘‘Kiṃ sūdha vittaṃ purisassa seṭṭhaṃ,

    किं सु सुचिण्णं सुखमावहाति।

    Kiṃ su suciṇṇaṃ sukhamāvahāti;

    किं सु हवे सादुतरं रसानं,

    Kiṃ su have sādutaraṃ rasānaṃ,

    कथं जीविं जीवितमाहु सेट्ठ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १८३) –

    Kathaṃ jīviṃ jīvitamāhu seṭṭha’’nti. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 183) –

    आदिना अट्ठ पञ्हे पुच्छि। सत्था विस्सज्‍जेसीति –

    Ādinā aṭṭha pañhe pucchi. Satthā vissajjesīti –

    ‘‘सद्धीध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठं,

    ‘‘Saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭhaṃ,

    धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाति।

    Dhammo suciṇṇo sukhamāvahāti;

    सच्‍चं हवे सादुतरं रसानं,

    Saccaṃ have sādutaraṃ rasānaṃ,

    पञ्‍ञाजीविं जीवितमाहु सेट्ठ’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १८४) –

    Paññājīviṃ jīvitamāhu seṭṭha’’nti. (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 184) –

    आदिना विस्सज्‍जेसि। विक्‍कन्दमानायाति अच्‍चन्तं परिदेवमानाय।

    Ādinā vissajjesi. Vikkandamānāyāti accantaṃ paridevamānāya.

    महानामसक्‍कवत्थु

    Mahānāmasakkavatthu

    २५२. पञ्‍चमे सत्था ततो परं पटिञ्‍ञं नादासीति संवच्छरतो परं सिक्खापदपञ्‍ञत्तिया पच्‍चयप्पवारणासादियनस्स वारितत्ता ‘‘पटिञ्‍ञं नादासी’’ति वुत्तं। तथा हि भगवा ततियवारेपि महानामेन सक्‍केन ‘‘इच्छामहं, भन्ते, सङ्घं यावजीवं भेसज्‍जेन पवारेतु’’न्ति (पाचि॰ ३०४-३०५) वुत्ते ‘‘साधु साधु, महानाम, तेन हि त्वं, महानाम, सङ्घं यावजीवं भेसज्‍जेन पवारेही’’ति पटिञ्‍ञं अदासियेव। एवं पटिञ्‍ञं दत्वा पच्छा छब्बग्गियेहि भिक्खूहि महानामस्स सक्‍कस्स विहेठितभावं सुत्वा छब्बग्गिये भिक्खू विगरहित्वा सिक्खापदं पञ्‍ञपेसि ‘‘अगिलानेन भिक्खुना चातुमासप्पच्‍चयपवारणा सादितब्बा अञ्‍ञत्र पुनप्पवारणाय अञ्‍ञत्र निच्‍चप्पवारणाय। ततो चे उत्तरि सादियेय्य, पाचित्तिय’’न्ति। तस्मा पठमं अनुजानित्वापि पच्छा सिक्खापदबन्धनेन वारितत्ता ‘‘पटिञ्‍ञं नादासी’’ति वुत्तं।

    252. Pañcame satthā tato paraṃ paṭiññaṃ nādāsīti saṃvaccharato paraṃ sikkhāpadapaññattiyā paccayappavāraṇāsādiyanassa vāritattā ‘‘paṭiññaṃ nādāsī’’ti vuttaṃ. Tathā hi bhagavā tatiyavārepi mahānāmena sakkena ‘‘icchāmahaṃ, bhante, saṅghaṃ yāvajīvaṃ bhesajjena pavāretu’’nti (pāci. 304-305) vutte ‘‘sādhu sādhu, mahānāma, tena hi tvaṃ, mahānāma, saṅghaṃ yāvajīvaṃ bhesajjena pavārehī’’ti paṭiññaṃ adāsiyeva. Evaṃ paṭiññaṃ datvā pacchā chabbaggiyehi bhikkhūhi mahānāmassa sakkassa viheṭhitabhāvaṃ sutvā chabbaggiye bhikkhū vigarahitvā sikkhāpadaṃ paññapesi ‘‘agilānena bhikkhunā cātumāsappaccayapavāraṇā sāditabbā aññatra punappavāraṇāya aññatra niccappavāraṇāya. Tato ce uttari sādiyeyya, pācittiya’’nti. Tasmā paṭhamaṃ anujānitvāpi pacchā sikkhāpadabandhanena vāritattā ‘‘paṭiññaṃ nādāsī’’ti vuttaṃ.

    उग्गगहपत्यादिवत्थु

    Uggagahapatyādivatthu

    २५३-२५६. छट्ठसत्तमअट्ठमनवमानि सुविञ्‍ञेय्यानेव।

    253-256. Chaṭṭhasattamaaṭṭhamanavamāni suviññeyyāneva.

    नकुलपितुगहपतिवत्थु

    Nakulapitugahapativatthu

    २५७. दसमे सुसुमारगिरिनगरेति एवंनामके नगरे। तस्स किर नगरस्स वत्थुपरिग्गहदिवसे अविदूरे उदकरहदे सुसुमारो सद्दमकासि, गिरं निच्छारेसि। अथ नगरे अनन्तरायेन मापिते तमेव सुसुमारगिरकरणं सुभनिमित्तं कत्वा ‘‘सुसुमारगिरी’’त्वेवस्स नामं अकंसु। केचि पन ‘‘सुसुमारसण्ठानत्ता सुसुमारो नाम एको गिरि, सो तस्स नगरस्स समीपे, तस्मा तं सुसुमारगिरि एतस्स अत्थीति सुसुमारगिरीति वुच्‍चती’’ति वदन्ति। भेसकळावनेति भेसकळानामके वने। ‘‘भेसकलावने’’तिपि पाठो। कथं पन भगवति नेसं पुत्तसञ्‍ञा पतिट्ठासीति आह – ‘‘अयं किरा’’तिआदि। दहरस्सेव दहरा आनीताति मे दहरस्सेव सतो दहरा आनीताति अत्थो। अतिचरिताति अतिक्‍कमित्वा चरन्तो।

    257. Dasame susumāragirinagareti evaṃnāmake nagare. Tassa kira nagarassa vatthupariggahadivase avidūre udakarahade susumāro saddamakāsi, giraṃ nicchāresi. Atha nagare anantarāyena māpite tameva susumāragirakaraṇaṃ subhanimittaṃ katvā ‘‘susumāragirī’’tvevassa nāmaṃ akaṃsu. Keci pana ‘‘susumārasaṇṭhānattā susumāro nāma eko giri, so tassa nagarassa samīpe, tasmā taṃ susumāragiri etassa atthīti susumāragirīti vuccatī’’ti vadanti. Bhesakaḷāvaneti bhesakaḷānāmake vane. ‘‘Bhesakalāvane’’tipi pāṭho. Kathaṃ pana bhagavati nesaṃ puttasaññā patiṭṭhāsīti āha – ‘‘ayaṃ kirā’’tiādi. Daharasseva daharā ānītāti me daharasseva sato daharā ānītāti attho. Aticaritāti atikkamitvā caranto.

    (छट्ठएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।)

    (Chaṭṭhaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.)

    उपासकपाळिसंवण्णना निट्ठिता।

    Upāsakapāḷisaṃvaṇṇanā niṭṭhitā.

    १४. एतदग्गवग्गो

    14. Etadaggavaggo

    (१४) ७. सत्तमएतदग्गवग्गवण्णना

    (14) 7. Sattamaetadaggavaggavaṇṇanā

    सुजातावत्थु

    Sujātāvatthu

    २५८. उपासिकापाळिसंवण्णनाय पठमं सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    258. Upāsikāpāḷisaṃvaṇṇanāya paṭhamaṃ suviññeyyameva.

    विसाखावत्थु

    Visākhāvatthu

    २५९. दुतिये महालतापसाधनस्साति महालतापिळन्धनस्स। तस्मिञ्‍च पिळन्धने चतस्सो वजिरनाळियो उपयोगं अगमंसु। मुत्तानं एकादस नाळियो, पवाळस्स द्वावीसति नाळियो, पदुमरागमणीनं तेत्तिंस नाळियो। इति एतेहि च अञ्‍ञेहि च इन्दनीलादीहि नीलपीतलोहितोदातमञ्‍जिट्ठसामकबरवण्णवसेन सत्तवण्णेहि वररतनेहि निट्ठानं अगमासि, तं सीसे पटिमुक्‍कं याव पादपिट्ठिया भस्सति, पञ्‍चन्‍नं हत्थीनं बलं धारयमानाव नं इत्थी धारेतुं सक्‍कोति। अन्तोअग्गि बहि न नीहरितब्बोतिआदीनं अत्थो उपरि आवि भविस्सति। सेसमेत्थ सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    259. Dutiye mahālatāpasādhanassāti mahālatāpiḷandhanassa. Tasmiñca piḷandhane catasso vajiranāḷiyo upayogaṃ agamaṃsu. Muttānaṃ ekādasa nāḷiyo, pavāḷassa dvāvīsati nāḷiyo, padumarāgamaṇīnaṃ tettiṃsa nāḷiyo. Iti etehi ca aññehi ca indanīlādīhi nīlapītalohitodātamañjiṭṭhasāmakabaravaṇṇavasena sattavaṇṇehi vararatanehi niṭṭhānaṃ agamāsi, taṃ sīse paṭimukkaṃ yāva pādapiṭṭhiyā bhassati, pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhārayamānāva naṃ itthī dhāretuṃ sakkoti. Antoaggi bahi na nīharitabbotiādīnaṃ attho upari āvi bhavissati. Sesamettha suviññeyyameva.

    खुज्‍जुत्तरा-सामावतीवत्थु

    Khujjuttarā-sāmāvatīvatthu

    २६०-२६१. ततियचतुत्थेसु पायासस्साति बहलतरस्स पायासस्स। तं पायासं भुञ्‍जन्तेसूति तं बहलतरं गरुसिनिद्धं पायासं भुञ्‍जन्तेसु। जीरापेतुं असक्‍कोन्तोति अन्तरामग्गे अप्पाहारताय मन्दगहणिकत्ता जीरापेतुं असक्‍कोन्तो। वाळमिगट्ठानेति वाळमिगेहि अधिट्ठितट्ठाने। अनुविज्‍जन्तोति विचारेन्तो। सालाति नळकारसाला। मुधा न करिस्सतीति मूल्यं विना न करिस्सति। आलिम्पेसीति अग्गिं अदासि, अग्गिं जालेसीति अत्थो। पेक्खाति आगमेहि। उपधिसम्पदाति सरीरसम्पत्ति। वटरुक्खं पत्वाति निग्रोधरुक्खं पत्वा। सुवण्णकटकेति सुवण्णवलये। अब्भुं मेति मे अवड्ढीति अत्थो। अन्तो असोधेत्वाति पण्णसालाय अन्तो कस्सचि अत्थिभावं वा नत्थिभावं वा अनुपधारेत्वा। सेसं सुविञ्‍ञेय्यमेव।

    260-261. Tatiyacatutthesu pāyāsassāti bahalatarassa pāyāsassa. Taṃ pāyāsaṃ bhuñjantesūti taṃ bahalataraṃ garusiniddhaṃ pāyāsaṃ bhuñjantesu. Jīrāpetuṃ asakkontoti antarāmagge appāhāratāya mandagahaṇikattā jīrāpetuṃ asakkonto. Vāḷamigaṭṭhāneti vāḷamigehi adhiṭṭhitaṭṭhāne. Anuvijjantoti vicārento. Sālāti naḷakārasālā. Mudhā na karissatīti mūlyaṃ vinā na karissati. Ālimpesīti aggiṃ adāsi, aggiṃ jālesīti attho. Pekkhāti āgamehi. Upadhisampadāti sarīrasampatti. Vaṭarukkhaṃ patvāti nigrodharukkhaṃ patvā. Suvaṇṇakaṭaketi suvaṇṇavalaye. Abbhuṃ meti me avaḍḍhīti attho. Anto asodhetvāti paṇṇasālāya anto kassaci atthibhāvaṃ vā natthibhāvaṃ vā anupadhāretvā. Sesaṃ suviññeyyameva.

    उत्तरानन्दमातावत्थु

    Uttarānandamātāvatthu

    २६२. पञ्‍चमे उपनिस्सयं दिस्वाति इमिना यथा विसेसाधिगमस्स सतिपि पच्‍चुप्पन्‍नपच्‍चयसमवाये अवस्सं उपनिस्सयसम्पदा इच्छितब्बा, एवं दिट्ठधम्मवेदनीयभावेन विपच्‍चनकस्स कम्मस्सपि पच्‍चुप्पन्‍नसमवायो विय उपनिस्सयसम्पदापि सविसेसा इच्छितब्बाति दस्सेति। तथा हि उक्‍कंसगतसप्पुरिसूपनिस्सययोनिसोमनसिकारेसु लब्भमानेसुपि उपनिस्सयरहितस्स विसेसाधिगमो न सम्पज्‍जतेवाति। कप्पियं कत्वाति यथा कप्पियं होति, तथा कत्वा। पत्ते पतिट्ठपेय्याति आहारं दानमुखे विस्सज्‍जेय्य। तीहि चेतनाहीति पुब्बभागमुञ्‍चअनुमोदनाचेतनाहि। वुत्तञ्हेतं –

    262. Pañcame upanissayaṃ disvāti iminā yathā visesādhigamassa satipi paccuppannapaccayasamavāye avassaṃ upanissayasampadā icchitabbā, evaṃ diṭṭhadhammavedanīyabhāvena vipaccanakassa kammassapi paccuppannasamavāyo viya upanissayasampadāpi savisesā icchitabbāti dasseti. Tathā hi ukkaṃsagatasappurisūpanissayayonisomanasikāresu labbhamānesupi upanissayarahitassa visesādhigamo na sampajjatevāti. Kappiyaṃ katvāti yathā kappiyaṃ hoti, tathā katvā. Patte patiṭṭhapeyyāti āhāraṃ dānamukhe vissajjeyya. Tīhi cetanāhīti pubbabhāgamuñcaanumodanācetanāhi. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘पुब्बेव दाना सुमनो, ददं चित्तं पसादये।

    ‘‘Pubbeva dānā sumano, dadaṃ cittaṃ pasādaye;

    दत्वा अत्तमनो होति, एसा पुञ्‍ञस्स सम्पदा’’ति॥ (अ॰ नि॰ ६.३७; पे॰ व॰ ३०५)।

    Datvā attamano hoti, esā puññassa sampadā’’ti. (a. ni. 6.37; pe. va. 305);

    तव मनं सन्धारेहीति ‘‘अज्‍ज भत्तं चिरायित’’न्ति कोधतो तव चित्तं सन्धारेहि, मा कुज्झीति अत्थो। ओलोकितोलोकितट्ठानं…पे॰… सम्परिकिण्णं विय अहोसीति तेन कसितट्ठानं सब्बं सुवण्णभावापत्तिया महाकोसातकिपुप्फेहि सञ्छन्‍नं विय अहोसि। तादिसेति तया सदिसे। न कोपेमीति न विनासेमि, जातिया न हीळेमि। पूजं करोतीति सम्मासम्बुद्धस्स पूजं करोति। अन्तरवत्थुन्ति गेहङ्गणं। भोति सम्बोधने निपातो। जेति अवञ्‍ञालपनं। सयं अरियसाविकाभावतो सत्थुवसेन ‘‘सपितिका धीता’’ति वत्वा सत्थु सम्मुखा धम्मस्सवनेन तस्सा विसेसाधिगमं पच्‍चासीसन्ती ‘‘दसबले खमन्तेयेव खमिस्सामी’’ति आह। कदरियन्ति थद्धमच्छरिं।

    Tavamanaṃ sandhārehīti ‘‘ajja bhattaṃ cirāyita’’nti kodhato tava cittaṃ sandhārehi, mā kujjhīti attho. Olokitolokitaṭṭhānaṃ…pe… samparikiṇṇaṃ viya ahosīti tena kasitaṭṭhānaṃ sabbaṃ suvaṇṇabhāvāpattiyā mahākosātakipupphehi sañchannaṃ viya ahosi. Tādiseti tayā sadise. Na kopemīti na vināsemi, jātiyā na hīḷemi. Pūjaṃ karotīti sammāsambuddhassa pūjaṃ karoti. Antaravatthunti gehaṅgaṇaṃ. Bhoti sambodhane nipāto. Jeti avaññālapanaṃ. Sayaṃ ariyasāvikābhāvato satthuvasena ‘‘sapitikā dhītā’’ti vatvā satthu sammukhā dhammassavanena tassā visesādhigamaṃ paccāsīsantī ‘‘dasabale khamanteyeva khamissāmī’’ti āha. Kadariyanti thaddhamacchariṃ.

    सुप्पवासावत्थु

    Suppavāsāvatthu

    २६३. छट्ठे पणीतदायिकानन्ति पणीतरसवत्थूनं दायिकानं। आयुनो ठितिहेतुं भोजनं देन्ती आयुं देति नाम। एस नयो वण्णं देतीतिआदीसु। तेनाह – ‘‘पञ्‍च ठानानी’’ति। कम्मसरिक्खकञ्‍चेतं फलन्ति दस्सेन्तो ‘‘आयुं खो पन दत्वा’’तिआदिमाह। तत्थ दत्वाति दानहेतु। भागिनीति भागवती लद्धुं भब्बा।

    263. Chaṭṭhe paṇītadāyikānanti paṇītarasavatthūnaṃ dāyikānaṃ. Āyuno ṭhitihetuṃ bhojanaṃ dentī āyuṃ deti nāma. Esa nayo vaṇṇaṃ detītiādīsu. Tenāha – ‘‘pañca ṭhānānī’’ti. Kammasarikkhakañcetaṃ phalanti dassento ‘‘āyuṃ kho pana datvā’’tiādimāha. Tattha datvāti dānahetu. Bhāginīti bhāgavatī laddhuṃ bhabbā.

    सुप्पियावत्थु

    Suppiyāvatthu

    २६४. सत्तमे ऊरुमंसं छिन्दित्वा दासिया अदासीति आगतफला विञ्‍ञातसासना अरियसाविका अत्तनो सरीरदुक्खं अचिन्तेत्वा तस्स भिक्खुनो रोगवूपसममेव पच्‍चासीसन्ती अत्तनो ऊरुमंसं छिन्दित्वा दासिया अदासि। सत्थापि तस्सा तथापवत्तं अज्झासयसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘मम सम्मुखीभावूपगमनेनेवस्सा वणो रुहित्वा सञ्छवि जायति, फासुभावो होती’’ति च दिस्वा ‘‘पक्‍कोसथ न’’न्ति आह। सा चिन्तेसीति ‘‘सब्बलोकस्स हितानुकम्पको सत्था न मं दुक्खापेतुं पक्‍कोसति, अत्थेत्थ कारण’’न्ति चिन्तेसि। अत्तना कतकारणं सब्बं कथेसीति बुद्धानुभावविभावनत्थं कथेसि, न अत्तनो दळ्हज्झासयताय विभावनत्थं। गिलानुपट्ठाकीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति अगणितत्तदुक्खा गिलानानं भिक्खूनं गेलञ्‍ञवूपसमने युत्तप्पयुत्ताति गिलानुपट्ठाकीनं अग्गट्ठाने ठपेसीति।

    264. Sattame ūrumaṃsaṃ chinditvā dāsiyā adāsīti āgataphalā viññātasāsanā ariyasāvikā attano sarīradukkhaṃ acintetvā tassa bhikkhuno rogavūpasamameva paccāsīsantī attano ūrumaṃsaṃ chinditvā dāsiyā adāsi. Satthāpi tassā tathāpavattaṃ ajjhāsayasampattiṃ disvā ‘‘mama sammukhībhāvūpagamanenevassā vaṇo ruhitvā sañchavi jāyati, phāsubhāvo hotī’’ti ca disvā ‘‘pakkosatha na’’nti āha. Sā cintesīti ‘‘sabbalokassa hitānukampako satthā na maṃ dukkhāpetuṃ pakkosati, atthettha kāraṇa’’nti cintesi. Attanā katakāraṇaṃ sabbaṃ kathesīti buddhānubhāvavibhāvanatthaṃ kathesi, na attano daḷhajjhāsayatāya vibhāvanatthaṃ. Gilānupaṭṭhākīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti agaṇitattadukkhā gilānānaṃ bhikkhūnaṃ gelaññavūpasamane yuttappayuttāti gilānupaṭṭhākīnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti.

    कातियानीवत्थु

    Kātiyānīvatthu

    २६५. अट्ठमे अवेच्‍चप्पसन्‍नानन्ति रतनत्तयगुणे याथावतो ञत्वा पसन्‍नानं, सो पनस्स पसादो मग्गेनागतत्ता केनचि अकम्पनीयो। अधिगतेनाति मग्गाधिगमेनेव अधिगतेन। ‘‘अविगतेना’’ति वा पाठो, तस्सत्थो ‘‘कदाचि अविगच्छन्तेना’’ति। सो अप्पधंसियो च होति, तस्मा वुत्तं – ‘‘अधिगतेन अचलप्पसादेना’’ति। तत्थ कायसक्खिं कत्वाति पमुखं कत्वा, वचनत्थतो पन नामकायेन देसनाय सम्पटिच्छनवसेन सक्खिभूतं कत्वाति अत्थो। उम्मग्गं खनित्वाति घरसन्धिच्छेदनेन अन्तोपविसनमग्गं खनित्वा। दुल्‍लभस्सवनन्ति दुल्‍लभसद्धम्मस्सवनं। महापथवी पविसितब्बा भवेय्याति अवीचिप्पवेसनं वदति।

    265. Aṭṭhame aveccappasannānanti ratanattayaguṇe yāthāvato ñatvā pasannānaṃ, so panassa pasādo maggenāgatattā kenaci akampanīyo. Adhigatenāti maggādhigameneva adhigatena. ‘‘Avigatenā’’ti vā pāṭho, tassattho ‘‘kadāci avigacchantenā’’ti. So appadhaṃsiyo ca hoti, tasmā vuttaṃ – ‘‘adhigatena acalappasādenā’’ti. Tattha kāyasakkhiṃ katvāti pamukhaṃ katvā, vacanatthato pana nāmakāyena desanāya sampaṭicchanavasena sakkhibhūtaṃ katvāti attho. Ummaggaṃ khanitvāti gharasandhicchedanena antopavisanamaggaṃ khanitvā. Dullabhassavananti dullabhasaddhammassavanaṃ. Mahāpathavī pavisitabbā bhaveyyāti avīcippavesanaṃ vadati.

    नकुलमातावत्थु

    Nakulamātāvatthu

    २६६. नवमे विस्सासकथनेनेव नकुलमाता नकुलपिता च सत्थुविस्सासिका नाम जाताति वुत्तं – ‘‘विस्सासिकानन्ति विस्सासकथं कथेन्तीनं उपासिकान’’न्ति। गहपतानीति गेहसामिनी। वुत्तमेवाति उपासकपाळियं नकुलपितुकथायं वुत्तनयमेव।

    266. Navame vissāsakathaneneva nakulamātā nakulapitā ca satthuvissāsikā nāma jātāti vuttaṃ – ‘‘vissāsikānanti vissāsakathaṃ kathentīnaṃ upāsikāna’’nti. Gahapatānīti gehasāminī. Vuttamevāti upāsakapāḷiyaṃ nakulapitukathāyaṃ vuttanayameva.

    काळीकुररघरिकावत्थु

    Kāḷīkuraragharikāvatthu

    २६७. दसमे अनुस्सवेनेवाति पच्‍चक्खतो रूपदस्सनेन सत्थु सम्मुखा धम्मस्सवनेन च विना केवलं अनुस्सवनेनेव परस्स वचनं अनुगतस्सवनेनेव उप्पन्‍नेन पसादेन। अनुस्सविकप्पसादन्ति अनुस्सवतो आगतप्पसादं।

    267. Dasame anussavenevāti paccakkhato rūpadassanena satthu sammukhā dhammassavanena ca vinā kevalaṃ anussavaneneva parassa vacanaṃ anugatassavaneneva uppannena pasādena. Anussavikappasādanti anussavato āgatappasādaṃ.

    (सत्तमएतदग्गवग्गवण्णना निट्ठिता।)

    (Sattamaetadaggavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.)

    उपासिकापाळिसंवण्णना समत्ता।

    Upāsikāpāḷisaṃvaṇṇanā samattā.

    निट्ठिता च मनोरथपूरणिया

    Niṭṭhitā ca manorathapūraṇiyā

    अङ्गुत्तरनिकाय-अट्ठकथाय

    Aṅguttaranikāya-aṭṭhakathāya

    एतदग्गवग्गवण्णनाय अनुत्तानत्थदीपना।

    Etadaggavaggavaṇṇanāya anuttānatthadīpanā.




    Next: १५. अट्ठानपाळि (पठमवग्ग) • 15. Aṭṭhānapāḷi (paṭhamavagga)




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १४. एतदग्गवग्गो • 14. Etadaggavaggo

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / १४. एतदग्गवग्गो • 14. Etadaggavaggo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact