| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๔. จตุตฺถวโคฺค
4. Catutthavaggo
๑. คหฺวรตีริยเตฺถรคาถาวณฺณนา
1. Gahvaratīriyattheragāthāvaṇṇanā
ผุโฎฺฐ ฑํเสหีติ อายสฺมโต คหฺวรตีริยเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร อิโต เอกติํเส กเปฺป สิขิสฺส ภควโต กาเล มิคลุโทฺท หุตฺวา อรเญฺญ วิจรโนฺต อทฺทส สิขิํ ภควนฺตํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล เทวนาคยกฺขานํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ, ทิสฺวา ปน ปสนฺนมานโส ‘‘ธโมฺม เอส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสิฯ โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก อุปฺปโนฺน ปุน อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘อคฺคิทโตฺต’’ติ ลทฺธนาโม วยปฺปโตฺต ภควโต ยมกปาฎิหาริยํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาโท สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฎฺฐานํ คเหตฺวา คหฺวรตีเร นาม อรญฺญฎฺฐาเน วสติฯ เตนสฺส คหฺวรตีรโยติ สมญฺญา อโหสิฯ โส วิปสฺสนํ วเฑฺฒตฺวา นจิรเสฺสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๔๔-๕๐) –
Phuṭṭhoḍaṃsehīti āyasmato gahvaratīriyattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira purimabuddhesu katādhikāro ito ekatiṃse kappe sikhissa bhagavato kāle migaluddo hutvā araññe vicaranto addasa sikhiṃ bhagavantaṃ aññatarasmiṃ rukkhamūle devanāgayakkhānaṃ dhammaṃ desentaṃ, disvā pana pasannamānaso ‘‘dhammo esa vuccatī’’ti sare nimittaṃ aggahesi. So tena cittappasādena devaloke uppanno puna aparāparaṃ sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbattitvā ‘‘aggidatto’’ti laddhanāmo vayappatto bhagavato yamakapāṭihāriyaṃ disvā sañjātappasādo sāsane pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā gahvaratīre nāma araññaṭṭhāne vasati. Tenassa gahvaratīrayoti samaññā ahosi. So vipassanaṃ vaḍḍhetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.52.44-50) –
‘‘มิคลุโทฺท ปุเร อาสิ, อรเญฺญ วิปิเน อหํ;
‘‘Migaluddo pure āsi, araññe vipine ahaṃ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํฯ
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, devasaṅghapurakkhataṃ.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ, อมตํ ปทํ;
‘‘Catusaccaṃ pakāsentaṃ, desentaṃ, amataṃ padaṃ;
อโสฺสสิํ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโนฯ
Assosiṃ madhuraṃ dhammaṃ, sikhino lokabandhuno.
‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสิํ, อสมปฺปฎิปุคฺคเล;
‘‘Ghose cittaṃ pasādesiṃ, asamappaṭipuggale;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตริํ ทุตฺตรํ ภวํฯ
Tattha cittaṃ pasādetvā, uttariṃ duttaraṃ bhavaṃ.
‘‘เอกติํเส อิโต กเปฺป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ saññamalabhiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โฆสสญฺญายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, ghosasaññāyidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สาวตฺถิยํ อคมาสิฯ ตสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ญาตกา อุปคนฺตฺวา มหาทานํ ปวเตฺตสุํฯ โส กติปยทิวเส วสิตฺวา อรญฺญเมว คนฺตุกาโม อโหสิฯ ตํ ญาตกา, ‘‘ภเนฺต, อรญฺญํ นาม ฑํสมกสาทิวเสน พหุปริสฺสยํ, อิเธว วสถา’’ติ อาหํสุฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อรญฺญวาโสเยว มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ วิเวกาภิรติกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรโนฺต ‘‘ผุโฎฺฐ ฑํเสหี’’ติ คาถํ อภาสิฯ
Arahattaṃ pana patvā bhagavantaṃ vanditvā sāvatthiyaṃ agamāsi. Tassa āgatabhāvaṃ sutvā ñātakā upagantvā mahādānaṃ pavattesuṃ. So katipayadivase vasitvā araññameva gantukāmo ahosi. Taṃ ñātakā, ‘‘bhante, araññaṃ nāma ḍaṃsamakasādivasena bahuparissayaṃ, idheva vasathā’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā thero ‘‘araññavāsoyeva mayhaṃ ruccatī’’ti vivekābhiratikittanamukhena aññaṃ byākaronto ‘‘phuṭṭho ḍaṃsehī’’ti gāthaṃ abhāsi.
๓๑. ตตฺถ ผุโฎฺฐ ฑํเสหิ มกเสหีติ ฑํสนสีลตาย ‘‘ฑํสา’’ติ ลทฺธนามาหิ อนฺธกมกฺขิกาหิ, มกสนญฺญิเตหิ จ สูจิมุขปาเณหิ ผุสฺสิโต ทโฎฺฐติ อโตฺถฯ อรญฺญสฺมินฺติ ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) วุตฺตอรญฺญลกฺขณโยคโต อรเญฺญฯ พฺรหาวเนติ มหารุกฺขคจฺฉคหนตาย มหาวเน อรญฺญานิยํฯ นาโค สงฺคามสีเสวาติ สงฺคามาวจโร หตฺถินาโค วิย สงฺคามมุทฺธนิ ปรเสนาสมฺปหารํฯ ‘‘อรญฺญวาโส นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิโต โถมิโต’’ติ อุสฺสาหชาโต สโต สติมา หุตฺวา ตตฺร ตสฺมิํ อรเญฺญ, ตสฺมิํ วา ฑํสาทิสมฺผเสฺส อุปฎฺฐิเต อธิวาสเย อธิวาเสยฺย สเหยฺย, ‘‘ฑํสาทโย มํ อาพาเธนฺตี’’ติ อรญฺญวาสํ น ชเหยฺยาติ อโตฺถฯ
31. Tattha phuṭṭho ḍaṃsehi makasehīti ḍaṃsanasīlatāya ‘‘ḍaṃsā’’ti laddhanāmāhi andhakamakkhikāhi, makasanaññitehi ca sūcimukhapāṇehi phussito daṭṭhoti attho. Araññasminti ‘‘pañcadhanusatikaṃ pacchima’’nti (pārā. 654) vuttaaraññalakkhaṇayogato araññe. Brahāvaneti mahārukkhagacchagahanatāya mahāvane araññāniyaṃ. Nāgo saṅgāmasīsevāti saṅgāmāvacaro hatthināgo viya saṅgāmamuddhani parasenāsampahāraṃ. ‘‘Araññavāso nāma buddhādīhi vaṇṇito thomito’’ti ussāhajāto sato satimā hutvā tatra tasmiṃ araññe, tasmiṃ vā ḍaṃsādisamphasse upaṭṭhite adhivāsaye adhivāseyya saheyya, ‘‘ḍaṃsādayo maṃ ābādhentī’’ti araññavāsaṃ na jaheyyāti attho.
คหฺวรตีริยเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Gahvaratīriyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๑. คหฺวรตีริยเตฺถรคาถา • 1. Gahvaratīriyattheragāthā
