| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
२. गन्धारवग्गो
2. Gandhāravaggo
[४०६] १. गन्धारजातकवण्णना
[406] 1. Gandhārajātakavaṇṇanā
हित्वा गामसहस्सानीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो भेसज्जसन्निधिकारसिक्खापदं आरब्भ कथेसि। वत्थु पन राजगहे समुट्ठितं। आयस्मता हि पिलिन्दवच्छेन आरामिककुलं मोचेतुं राजनिवेसनं गन्त्वा रञ्ञो पासादे इद्धिबलेन सोवण्णमये कते मनुस्सा पसीदित्वा थेरस्स पञ्च भेसज्जानि पहिणिंसु। सो तानि परिसाय विस्सज्जेसि। परिसा पनस्स बाहुल्लिका अहोसि, लद्धं लद्धं कोळम्बेपि घटेपि पत्तत्थविकायोपि पूरेत्वा पटिसामेसि। मनुस्सा दिस्वा ‘‘महिच्छा इमे समणा अन्तोकोट्ठागारिका’’ति उज्झायिंसु। सत्था तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘यानि खो पन तानि गिलानानं भिक्खून’’न्ति (पारा॰ ६२२-६२३) सिक्खापदं पञ्ञपेत्वा ‘‘भिक्खवे, पोराणकपण्डिता अनुप्पन्ने बुद्धे बाहिरकपब्बज्जं पब्बजित्वा पञ्चसीलमत्तकं रक्खन्तापि लोणसक्खरमत्तकं पुनदिवसत्थाय निदहन्ते गरहिंसु, तुम्हे पन एवरूपे निय्यानिकसासने पब्बजित्वा दुतियततियदिवसत्थाय सन्निधिं करोन्ता अयुत्तं करोथा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Hitvāgāmasahassānīti idaṃ satthā jetavane viharanto bhesajjasannidhikārasikkhāpadaṃ ārabbha kathesi. Vatthu pana rājagahe samuṭṭhitaṃ. Āyasmatā hi pilindavacchena ārāmikakulaṃ mocetuṃ rājanivesanaṃ gantvā rañño pāsāde iddhibalena sovaṇṇamaye kate manussā pasīditvā therassa pañca bhesajjāni pahiṇiṃsu. So tāni parisāya vissajjesi. Parisā panassa bāhullikā ahosi, laddhaṃ laddhaṃ koḷambepi ghaṭepi pattatthavikāyopi pūretvā paṭisāmesi. Manussā disvā ‘‘mahicchā ime samaṇā antokoṭṭhāgārikā’’ti ujjhāyiṃsu. Satthā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘yāni kho pana tāni gilānānaṃ bhikkhūna’’nti (pārā. 622-623) sikkhāpadaṃ paññapetvā ‘‘bhikkhave, porāṇakapaṇḍitā anuppanne buddhe bāhirakapabbajjaṃ pabbajitvā pañcasīlamattakaṃ rakkhantāpi loṇasakkharamattakaṃ punadivasatthāya nidahante garahiṃsu, tumhe pana evarūpe niyyānikasāsane pabbajitvā dutiyatatiyadivasatthāya sannidhiṃ karontā ayuttaṃ karothā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते गन्धाररट्ठे बोधिसत्तो गन्धाररञ्ञो पुत्तो हुत्वा पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठाय धम्मेन रज्जं कारेसि। मज्झिमपदेसेपि विदेहरट्ठे विदेहो नाम राजा रज्जं कारेसि। ते द्वेपि राजानो अदिट्ठसहाया हुत्वा अञ्ञमञ्ञं थिरविस्सासा अहेसुं। तदा मनुस्सा दीघायुका होन्ति, तिंस वस्ससहस्सानि जीवन्ति। अथेकदा गन्धारराजा पुण्णमुपोसथदिवसे समादिन्नसीलो महातले पञ्ञत्तवरपल्लङ्कमज्झगतो विवटेन सीहपञ्जरेन पाचीनलोकधातुं ओलोकेन्तो अमच्चानं धम्मत्थयुत्तकथं कथेन्तो निसीदि। तस्मिं खणे गगनतलं अतिलङ्घन्तमिव परिपुण्णं चन्दमण्डलं राहु अवत्थरि, चन्दप्पभा अन्तरधायि। अमच्चा चन्दालोकं अपस्सन्ता चन्दस्स राहुना गहितभावं रञ्ञो आरोचेसुं। राजा चन्दं ओलोकेत्वा ‘‘अयं चन्दो आगन्तुकउपक्किलेसेन उपक्किलिट्ठो निप्पभो जातो, मय्हम्पेस राजपरिवारो उपक्किलेसो, न खो पन मेतं पतिरूपं, याहं राहुना गहितचन्दो विय निप्पभो भवेय्यं, विसुद्धे गगनतरे विरोचन्तं चन्दमण्डलं विय रज्जं पहाय पब्बजिस्सामि, किं मे परेन ओवदितेन , कुले च गणे च अलग्गो हुत्वा अत्तानमेव ओवदन्तो विचरिस्सामि, इदं मे पतिरूप’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘यं इच्छथ, तं राजानं करोथा’’ति रज्जं अमच्चानं निय्यादेसि। सो रज्जं छड्डेत्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा झानरतिसमप्पितो हिमवन्तपदेसे वासं कप्पेसि।
Atīte gandhāraraṭṭhe bodhisatto gandhārarañño putto hutvā pitu accayena rajje patiṭṭhāya dhammena rajjaṃ kāresi. Majjhimapadesepi videharaṭṭhe videho nāma rājā rajjaṃ kāresi. Te dvepi rājāno adiṭṭhasahāyā hutvā aññamaññaṃ thiravissāsā ahesuṃ. Tadā manussā dīghāyukā honti, tiṃsa vassasahassāni jīvanti. Athekadā gandhārarājā puṇṇamuposathadivase samādinnasīlo mahātale paññattavarapallaṅkamajjhagato vivaṭena sīhapañjarena pācīnalokadhātuṃ olokento amaccānaṃ dhammatthayuttakathaṃ kathento nisīdi. Tasmiṃ khaṇe gaganatalaṃ atilaṅghantamiva paripuṇṇaṃ candamaṇḍalaṃ rāhu avatthari, candappabhā antaradhāyi. Amaccā candālokaṃ apassantā candassa rāhunā gahitabhāvaṃ rañño ārocesuṃ. Rājā candaṃ oloketvā ‘‘ayaṃ cando āgantukaupakkilesena upakkiliṭṭho nippabho jāto, mayhampesa rājaparivāro upakkileso, na kho pana metaṃ patirūpaṃ, yāhaṃ rāhunā gahitacando viya nippabho bhaveyyaṃ, visuddhe gaganatare virocantaṃ candamaṇḍalaṃ viya rajjaṃ pahāya pabbajissāmi, kiṃ me parena ovaditena , kule ca gaṇe ca alaggo hutvā attānameva ovadanto vicarissāmi, idaṃ me patirūpa’’nti cintetvā ‘‘yaṃ icchatha, taṃ rājānaṃ karothā’’ti rajjaṃ amaccānaṃ niyyādesi. So rajjaṃ chaḍḍetvā isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññāyo nibbattetvā jhānaratisamappito himavantapadese vāsaṃ kappesi.
विदेहराजापि ‘‘सुखं मे सहायस्सा’’ति वाणिजे पुच्छित्वा तस्स पब्बजितभावं सुत्वा ‘‘मम सहाये पब्बजिते अहं रज्जेन किं करिस्सामी’’ति सत्तयोजनिके मिथिलनगरे तियोजनसतिके विदेहरट्ठे सोळससु गामसहस्सेसु पूरितानि कोट्ठागारानि, सोळससहस्सा च नाटकित्थियो छड्डेत्वा पुत्तधीतरो अमनसिकत्वा हिमवन्तपदेसं पविसित्वा पब्बजित्वा पवत्तफलभोजनो हुत्वा समप्पवत्तवासं वसन्तो विचरि। ते उभोपि समवत्तचारं चरन्ता अपरभागे समागच्छिंसु, न पन अञ्ञमञ्ञं सञ्जानिंसु, सम्मोदमाना एकतोव समप्पवत्तवासं वसिंसु। तदा विदेहतापसो गन्धारतापसस्स उपट्ठानं करोति। तेसं एकस्मिं पुण्णमदिवसे अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदित्वा धम्मत्थयुत्तकथं कथेन्तानं गगनतले विरोचमानं चन्दमण्डलं राहु अवत्थरि। विदेहतापसो ‘‘किं नु खो चन्दस्स पभा नट्ठा’’ति ओलोकेत्वा राहुना गहितं चन्दं दिस्वा ‘‘को नु खो एस आचरिय, चन्दं अवत्थरित्वा निप्पभमकासी’’ति पुच्छि। अन्तेवासिक अयं राहु नाम चन्दस्सेको उपक्किलेसो, विरोचितुं न देति, अहम्पि राहुगहितं चन्दमण्डलं दिस्वा ‘‘इदं परिसुद्धस्स चन्दमण्डलस्स आगन्तुकेन उपक्किलेसेन निप्पभं जातं, मय्हम्पि इदं रज्जं उपक्किलेसो, याव चन्दमण्डलं राहु विय इदं निप्पभं न करोति, ताव पब्बजिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तदेव राहुगहितं चन्दमण्डलं आरम्मणं कत्वा महारज्जं छड्डेत्वा पब्बजितोति। ‘‘आचरिय, त्वं गन्धारराजा’’ति ? ‘‘आम, अह’’न्ति। ‘‘आचरिय, अहम्पि विदेहरट्ठे मिथिलनगरे विदेहराजा नाम, ननु मयं अञ्ञमञ्ञं अदिट्ठसहाया’’ति। ‘‘किं पन ते आरम्मणं अहोसी’’ति? अहं ‘‘तुम्हे पब्बजिता’’ति सुत्वा ‘‘अद्धा पब्बज्जाय महन्तं गुणं अद्दसा’’ति तुम्हेयेव आरम्मणं कत्वा रज्जं पहाय पब्बजितोति। ते ततो पट्ठाय अतिविय समग्गा सम्मोदमाना पवत्तफलभोजना हुत्वा विहरिंसु। तत्थ दीघरत्तं वसित्वा च पन लोणम्बिलसेवनत्थाय हिमवन्ततो ओतरित्वा एकं पच्चन्तगामं सम्पापुणिंसु।
Videharājāpi ‘‘sukhaṃ me sahāyassā’’ti vāṇije pucchitvā tassa pabbajitabhāvaṃ sutvā ‘‘mama sahāye pabbajite ahaṃ rajjena kiṃ karissāmī’’ti sattayojanike mithilanagare tiyojanasatike videharaṭṭhe soḷasasu gāmasahassesu pūritāni koṭṭhāgārāni, soḷasasahassā ca nāṭakitthiyo chaḍḍetvā puttadhītaro amanasikatvā himavantapadesaṃ pavisitvā pabbajitvā pavattaphalabhojano hutvā samappavattavāsaṃ vasanto vicari. Te ubhopi samavattacāraṃ carantā aparabhāge samāgacchiṃsu, na pana aññamaññaṃ sañjāniṃsu, sammodamānā ekatova samappavattavāsaṃ vasiṃsu. Tadā videhatāpaso gandhāratāpasassa upaṭṭhānaṃ karoti. Tesaṃ ekasmiṃ puṇṇamadivase aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīditvā dhammatthayuttakathaṃ kathentānaṃ gaganatale virocamānaṃ candamaṇḍalaṃ rāhu avatthari. Videhatāpaso ‘‘kiṃ nu kho candassa pabhā naṭṭhā’’ti oloketvā rāhunā gahitaṃ candaṃ disvā ‘‘ko nu kho esa ācariya, candaṃ avattharitvā nippabhamakāsī’’ti pucchi. Antevāsika ayaṃ rāhu nāma candasseko upakkileso, virocituṃ na deti, ahampi rāhugahitaṃ candamaṇḍalaṃ disvā ‘‘idaṃ parisuddhassa candamaṇḍalassa āgantukena upakkilesena nippabhaṃ jātaṃ, mayhampi idaṃ rajjaṃ upakkileso, yāva candamaṇḍalaṃ rāhu viya idaṃ nippabhaṃ na karoti, tāva pabbajissāmī’’ti cintetvā tadeva rāhugahitaṃ candamaṇḍalaṃ ārammaṇaṃ katvā mahārajjaṃ chaḍḍetvā pabbajitoti. ‘‘Ācariya, tvaṃ gandhārarājā’’ti ? ‘‘Āma, aha’’nti. ‘‘Ācariya, ahampi videharaṭṭhe mithilanagare videharājā nāma, nanu mayaṃ aññamaññaṃ adiṭṭhasahāyā’’ti. ‘‘Kiṃ pana te ārammaṇaṃ ahosī’’ti? Ahaṃ ‘‘tumhe pabbajitā’’ti sutvā ‘‘addhā pabbajjāya mahantaṃ guṇaṃ addasā’’ti tumheyeva ārammaṇaṃ katvā rajjaṃ pahāya pabbajitoti. Te tato paṭṭhāya ativiya samaggā sammodamānā pavattaphalabhojanā hutvā vihariṃsu. Tattha dīgharattaṃ vasitvā ca pana loṇambilasevanatthāya himavantato otaritvā ekaṃ paccantagāmaṃ sampāpuṇiṃsu.
मनुस्सा तेसं इरियापथे पसीदित्वा भिक्खं दत्वा पटिञ्ञं गहेत्वा अरञ्ञे रत्तिदिवट्ठानादीनि मापेत्वा वसापेसुं। अन्तरामग्गेपि नेसं भत्तकिच्चकरणत्थाय उदकफासुकट्ठाने पण्णसालं कारेसुं। ते पच्चन्तगामे भिक्खं चरित्वा ताय पण्णसालाय निसीदित्वा परिभुञ्जित्वा अत्तनो वसनट्ठानं गच्छन्ति। तेपि मनुस्सा तेसं आहारं ददमाना एकदा लोणं पत्ते पक्खिपित्वा देन्ति, एकदा पण्णपुटे बन्धित्वा देन्ति, एकदा अलोणकाहारमेव देन्ति। ते एकदिवसं पण्णपुटे बहुतरं लोणं अदंसु। विदेहतापसो लोणं आदाय गन्त्वा बोधिसत्तस्स भत्तकिच्चकाले पहोनकं दत्वा अत्तनोपि पमाणयुत्तं गहेत्वा अतिरेकं पण्णपुटे बन्धित्वा ‘‘अलोणकदिवसे भविस्सती’’ति तिणवट्टिकअन्तरे ठपेसि। अथेकदिवसं अलोणके आहारे लद्धे विदेहो गन्धारस्स भिक्खाभाजनं दत्वा तिणवट्टिकअन्तरतो लोणं आहरित्वा ‘‘आचरिय, लोणं गण्हथा’’ति आह। ‘‘अज्ज मनुस्सेहि लोणं न दिन्नं, त्वं कुतो लभसी’’ति? ‘‘आचरिय, पुरिमदिवसे मनुस्सा बहुं लोणमदंसु, अथाहं ‘अलोणकदिवसे भविस्सती’ति अतिरेकं लोणं ठपेसि’’न्ति। अथ नं बोधिसत्तो ‘‘मोघपुरिस, तियोजनसतिकं विदेहरट्ठं पहाय पब्बजित्वा अकिञ्चनभावं पत्वा इदानि लोणसक्खराय तण्हं जनेसी’’ति तज्जेत्वा ओवदन्तो पठमं गाथमाह –
Manussā tesaṃ iriyāpathe pasīditvā bhikkhaṃ datvā paṭiññaṃ gahetvā araññe rattidivaṭṭhānādīni māpetvā vasāpesuṃ. Antarāmaggepi nesaṃ bhattakiccakaraṇatthāya udakaphāsukaṭṭhāne paṇṇasālaṃ kāresuṃ. Te paccantagāme bhikkhaṃ caritvā tāya paṇṇasālāya nisīditvā paribhuñjitvā attano vasanaṭṭhānaṃ gacchanti. Tepi manussā tesaṃ āhāraṃ dadamānā ekadā loṇaṃ patte pakkhipitvā denti, ekadā paṇṇapuṭe bandhitvā denti, ekadā aloṇakāhārameva denti. Te ekadivasaṃ paṇṇapuṭe bahutaraṃ loṇaṃ adaṃsu. Videhatāpaso loṇaṃ ādāya gantvā bodhisattassa bhattakiccakāle pahonakaṃ datvā attanopi pamāṇayuttaṃ gahetvā atirekaṃ paṇṇapuṭe bandhitvā ‘‘aloṇakadivase bhavissatī’’ti tiṇavaṭṭikaantare ṭhapesi. Athekadivasaṃ aloṇake āhāre laddhe videho gandhārassa bhikkhābhājanaṃ datvā tiṇavaṭṭikaantarato loṇaṃ āharitvā ‘‘ācariya, loṇaṃ gaṇhathā’’ti āha. ‘‘Ajja manussehi loṇaṃ na dinnaṃ, tvaṃ kuto labhasī’’ti? ‘‘Ācariya, purimadivase manussā bahuṃ loṇamadaṃsu, athāhaṃ ‘aloṇakadivase bhavissatī’ti atirekaṃ loṇaṃ ṭhapesi’’nti. Atha naṃ bodhisatto ‘‘moghapurisa, tiyojanasatikaṃ videharaṭṭhaṃ pahāya pabbajitvā akiñcanabhāvaṃ patvā idāni loṇasakkharāya taṇhaṃ janesī’’ti tajjetvā ovadanto paṭhamaṃ gāthamāha –
७६.
76.
‘‘हित्वा गामसहस्सानि, परिपुण्णानि सोळस।
‘‘Hitvā gāmasahassāni, paripuṇṇāni soḷasa;
कोट्ठागारानि फीतानि, सन्निधिं दानि कुब्बसी’’ति॥
Koṭṭhāgārāni phītāni, sannidhiṃ dāni kubbasī’’ti.
तत्थ कोट्ठागारानीति सुवण्णरजतमणिमुत्तादिरतनकोट्ठागारानि चेव दुस्सकोट्ठागारानि च धञ्ञकोट्ठागारानि च। फीतानीति पूरानि। सन्निधिं दानि कुब्बसीति इदानि ‘‘स्वे भविस्सति, ततियदिवसे भविस्सती’’ति लोणमत्तं सन्निधिं करोसीति।
Tattha koṭṭhāgārānīti suvaṇṇarajatamaṇimuttādiratanakoṭṭhāgārāni ceva dussakoṭṭhāgārāni ca dhaññakoṭṭhāgārāni ca. Phītānīti pūrāni. Sannidhiṃ dāni kubbasīti idāni ‘‘sve bhavissati, tatiyadivase bhavissatī’’ti loṇamattaṃ sannidhiṃ karosīti.
विदेहो एवं गरहियमानो गरहं असहन्तो पटिपक्खो हुत्वा ‘‘आचरिय, तुम्हे अत्तनो दोसं अदिस्वा मय्हमेव दोसं पस्सथ, ननु तुम्हे ‘किं मे परेन ओवदितेन, अत्तानमेव ओवदिस्सामी’ति रज्जं छड्डेत्वा पब्बजिता, तुम्हे इदानि मं कस्मा ओवदथा’’ति चोदेन्तो दुतियं गाथमाह –
Videho evaṃ garahiyamāno garahaṃ asahanto paṭipakkho hutvā ‘‘ācariya, tumhe attano dosaṃ adisvā mayhameva dosaṃ passatha, nanu tumhe ‘kiṃ me parena ovaditena, attānameva ovadissāmī’ti rajjaṃ chaḍḍetvā pabbajitā, tumhe idāni maṃ kasmā ovadathā’’ti codento dutiyaṃ gāthamāha –
७७.
77.
‘‘हित्वा गन्धारविसयं, पहूतधनधारियं।
‘‘Hitvā gandhāravisayaṃ, pahūtadhanadhāriyaṃ;
पसासनतो निक्खन्तो, इध दानि पसाससी’’ति॥
Pasāsanato nikkhanto, idha dāni pasāsasī’’ti.
तत्थ पसासनतोति ओवादानुसासनीदानतो। इध दानीति इदानि इध अरञ्ञे कस्मा मं ओवदथाति।
Tattha pasāsanatoti ovādānusāsanīdānato. Idha dānīti idāni idha araññe kasmā maṃ ovadathāti.
तं सुत्वा बोधिसत्तो ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā bodhisatto tatiyaṃ gāthamāha –
७८.
78.
‘‘धम्मं भणामि वेदेह, अधम्मो मे न रुच्चति।
‘‘Dhammaṃ bhaṇāmi vedeha, adhammo me na ruccati;
धम्मं मे भणमानस्स, न पापमुपलिम्पती’’ति॥
Dhammaṃ me bhaṇamānassa, na pāpamupalimpatī’’ti.
तत्थ धम्मन्ति सभावं, बुद्धादीहि वण्णितं पसत्थं कारणमेव। अधम्मो मे न रुच्चतीति अधम्मो नाम असभावो मय्हं कदाचिपि न रुच्चति। न पापमुपलिम्पतीति मम सभावमेव कारणमेव भणन्तस्स पापं नाम हदये न लिम्पति न अल्लीयति। ओवाददानं नामेतं बुद्धपच्चेकबुद्धसावकबोधिसत्तानं पवेणी। तेहि दिन्नोवादं बाला न गण्हन्ति, ओवाददायकस्स पन पापं नाम नत्थि।
Tattha dhammanti sabhāvaṃ, buddhādīhi vaṇṇitaṃ pasatthaṃ kāraṇameva. Adhammo me na ruccatīti adhammo nāma asabhāvo mayhaṃ kadācipi na ruccati. Na pāpamupalimpatīti mama sabhāvameva kāraṇameva bhaṇantassa pāpaṃ nāma hadaye na limpati na allīyati. Ovādadānaṃ nāmetaṃ buddhapaccekabuddhasāvakabodhisattānaṃ paveṇī. Tehi dinnovādaṃ bālā na gaṇhanti, ovādadāyakassa pana pāpaṃ nāma natthi.
‘‘निधीनंव पवत्तारं, यं पस्से वज्जदस्सिनं।
‘‘Nidhīnaṃva pavattāraṃ, yaṃ passe vajjadassinaṃ;
निग्गय्हवादिं मेधाविं, तादिसं पण्डितं भजे।
Niggayhavādiṃ medhāviṃ, tādisaṃ paṇḍitaṃ bhaje;
तादिसं भजमानस्स, सेय्यो होति न पापियो॥
Tādisaṃ bhajamānassa, seyyo hoti na pāpiyo.
‘‘ओवदेय्यानुसासेय्य, असब्भा च निवारये।
‘‘Ovadeyyānusāseyya, asabbhā ca nivāraye;
सतञ्हि सो पियो होति, असतं होति अप्पियो’’ति॥ (ध॰ प॰ ७६-७७)।
Satañhi so piyo hoti, asataṃ hoti appiyo’’ti. (dha. pa. 76-77);
विदेहतापसो बोधिसत्तस्स कथं सुत्वा ‘‘आचरिय, अत्थनिस्सितं कथेन्तेनपि परं घट्टेत्वा रोसेत्वा कथेतुं न वट्टति, त्वं मं कुण्ठसत्थकेन मुण्डेन्तो विय अतिफरुसं कथेसी’’ति वत्वा चतुत्थं गाथमाह –
Videhatāpaso bodhisattassa kathaṃ sutvā ‘‘ācariya, atthanissitaṃ kathentenapi paraṃ ghaṭṭetvā rosetvā kathetuṃ na vaṭṭati, tvaṃ maṃ kuṇṭhasatthakena muṇḍento viya atipharusaṃ kathesī’’ti vatvā catutthaṃ gāthamāha –
७९.
79.
‘‘येन केनचि वण्णेन, परो लभति रुप्पनं।
‘‘Yena kenaci vaṇṇena, paro labhati ruppanaṃ;
महत्थियम्पि चे वाचं, न तं भासेय्य पण्डितो’’ति॥
Mahatthiyampi ce vācaṃ, na taṃ bhāseyya paṇḍito’’ti.
तत्थ येन केनचीति धम्मयुत्तेनापि कारणेन। लभति रुप्पनन्ति घट्टनं दुस्सनं कुप्पनं लभतियेव। न तं भासेय्याति तस्मा तं परपुग्गलं याय सो वाचाय दुस्सति, तं महत्थियं महन्तं अत्थनिस्सितम्पि वाचं न भासेय्याति अत्थो।
Tattha yena kenacīti dhammayuttenāpi kāraṇena. Labhati ruppananti ghaṭṭanaṃ dussanaṃ kuppanaṃ labhatiyeva. Na taṃ bhāseyyāti tasmā taṃ parapuggalaṃ yāya so vācāya dussati, taṃ mahatthiyaṃ mahantaṃ atthanissitampi vācaṃ na bhāseyyāti attho.
अथस्स बोधिसत्तो पञ्चमं गाथमाह –
Athassa bodhisatto pañcamaṃ gāthamāha –
८०.
80.
‘‘कामं रुप्पतु वा मा वा, भुसंव विकिरीयतु।
‘‘Kāmaṃ ruppatu vā mā vā, bhusaṃva vikirīyatu;
धम्मं मे भणमानस्स, न पापमुपलिम्पती’’ति॥
Dhammaṃ me bhaṇamānassa, na pāpamupalimpatī’’ti.
तत्थ कामन्ति एकंसेन। इदं वुत्तं होति – अयुत्तकारको पुग्गलो ‘‘अयुत्तं ते कत’’न्ति ओवदियमानो एकंसेनेव कुज्झतु वा मा वा कुज्झतु, अथ वा भुसमुट्ठि विय विकिरीयतु, मय्हं पन धम्मं भणन्तस्स पापं नाम नत्थीति।
Tattha kāmanti ekaṃsena. Idaṃ vuttaṃ hoti – ayuttakārako puggalo ‘‘ayuttaṃ te kata’’nti ovadiyamāno ekaṃseneva kujjhatu vā mā vā kujjhatu, atha vā bhusamuṭṭhi viya vikirīyatu, mayhaṃ pana dhammaṃ bhaṇantassa pāpaṃ nāma natthīti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘न वो अहं, आनन्द, तथा परक्कमिस्सामि, यथा कुम्भकारो आमके आमकमत्ते। निग्गय्ह निग्गय्हाहं आनन्द, वक्खामि, यो सारो सो ठस्सती’’ति (म॰ नि॰ ३.१९६) इमस्स सुगतोवादस्स अनुरूपाय पटिपत्तिया ठत्वा ‘‘यथा कुम्भकारो भाजनेसु पुनप्पुनं आकोटेत्वा आकोटेत्वा आमकं अग्गहेत्वा सुपक्कमेव भाजनं गण्हाति, एवं पुनप्पुनं ओवदित्वा निग्गण्हित्वा पक्कभाजनसदिसो पुग्गलो गहेतब्बो’’ति दस्सेतुं पुन तं ओवदन्तो –
Evañca pana vatvā ‘‘na vo ahaṃ, ānanda, tathā parakkamissāmi, yathā kumbhakāro āmake āmakamatte. Niggayha niggayhāhaṃ ānanda, vakkhāmi, yo sāro so ṭhassatī’’ti (ma. ni. 3.196) imassa sugatovādassa anurūpāya paṭipattiyā ṭhatvā ‘‘yathā kumbhakāro bhājanesu punappunaṃ ākoṭetvā ākoṭetvā āmakaṃ aggahetvā supakkameva bhājanaṃ gaṇhāti, evaṃ punappunaṃ ovaditvā niggaṇhitvā pakkabhājanasadiso puggalo gahetabbo’’ti dassetuṃ puna taṃ ovadanto –
८१.
81.
‘‘नो चे अस्स सका बुद्धि, विनयो वा सुसिक्खितो।
‘‘No ce assa sakā buddhi, vinayo vā susikkhito;
वने अन्धमहिंसोव, चरेय्य बहुको जनो॥
Vane andhamahiṃsova, careyya bahuko jano.
८२.
82.
‘‘यस्मा च पनिधेकच्चे, आचेरम्हि सुसिक्खिता।
‘‘Yasmā ca panidhekacce, āceramhi susikkhitā;
तस्मा विनीतविनया, चरन्ति सुसमाहिता’’ति॥ – इदं गाथाद्वयमाह।
Tasmā vinītavinayā, caranti susamāhitā’’ti. – idaṃ gāthādvayamāha;
तस्सत्थो – सम्म वेदेह, इमेसञ्हि सत्तानं सचे अत्तनो बुद्धि वा पण्डिते ओवाददायके निस्साय आचारपण्णत्तिविनयो वा सुसिक्खितो न भवेय्य, एवं सन्ते यथा तिणलतादिगहने वने अन्धमहिंसो गोचरागोचरं सासङ्कनिरासङ्कञ्च ठानं अजानन्तो चरति, तथा तुम्हादिसो बहुको जनो चरेय्य। यस्मा पन इध एकच्चे सकाय बुद्धिया रहिता सत्ता आचरियसन्तिके आचारपण्णत्तिसुसिक्खिता, तस्मा आचरियेहि अत्तनो अत्तनो अनुरूपेन विनयेन विनीतत्ता विनीतविनया सुसमाहिता एकग्गचित्ता हुत्वा चरन्तीति।
Tassattho – samma vedeha, imesañhi sattānaṃ sace attano buddhi vā paṇḍite ovādadāyake nissāya ācārapaṇṇattivinayo vā susikkhito na bhaveyya, evaṃ sante yathā tiṇalatādigahane vane andhamahiṃso gocarāgocaraṃ sāsaṅkanirāsaṅkañca ṭhānaṃ ajānanto carati, tathā tumhādiso bahuko jano careyya. Yasmā pana idha ekacce sakāya buddhiyā rahitā sattā ācariyasantike ācārapaṇṇattisusikkhitā, tasmā ācariyehi attano attano anurūpena vinayena vinītattā vinītavinayā susamāhitā ekaggacittā hutvā carantīti.
इमिना इदं दस्सेति – इमिना हि सत्तेन गिहिना हुत्वा अत्तनो कुलानुरूपा, पब्बजितेन पब्बजितानुरूपा सिक्खा सिक्खितब्बा। गिहिनोपि हि अत्तनो कुलानुरूपेसु कसिगोरक्खादीसु सिक्खिताव सम्पन्नाजीवा हुत्वा सुसमाहिता चरन्ति, पब्बजितापि पब्बजितानुरूपेसु पासादिकेसु अभिक्कन्तपटिक्कन्तादीसु अधिसीलअधिचित्तअधिपञ्ञासिक्खासु सिक्खिताव विगतविक्खेपा सुसमाहिता चरन्ति। लोकस्मिञ्हि –
Iminā idaṃ dasseti – iminā hi sattena gihinā hutvā attano kulānurūpā, pabbajitena pabbajitānurūpā sikkhā sikkhitabbā. Gihinopi hi attano kulānurūpesu kasigorakkhādīsu sikkhitāva sampannājīvā hutvā susamāhitā caranti, pabbajitāpi pabbajitānurūpesu pāsādikesu abhikkantapaṭikkantādīsu adhisīlaadhicittaadhipaññāsikkhāsu sikkhitāva vigatavikkhepā susamāhitā caranti. Lokasmiñhi –
‘‘बाहुसच्चञ्च सिप्पञ्च, विनयो च सुसिक्खितो।
‘‘Bāhusaccañca sippañca, vinayo ca susikkhito;
सुभासिता च या वाचा, एतं मङ्गलमुत्तम’’न्ति॥ (खु॰ पा॰ ५.५; सु॰ नि॰ २६४)।
Subhāsitā ca yā vācā, etaṃ maṅgalamuttama’’nti. (khu. pā. 5.5; su. ni. 264);
तं सुत्वा वेदेहतापसो ‘‘आचरिय, इतो पट्ठाय मं ओवदथ अनुसासथ, अहं अनधिवासनजातिकताय तुम्हेहि सद्धिं कथेसिं, तं मे खमथा’’ति वन्दित्वा महासत्तं खमापेसि। ते समग्गवासं वसित्वा पुन हिमवन्तमेव अगमंसु। तत्र बोधिसत्तो वेदेहतापसस्स कसिणपरिकम्मं कथेसि। सो तं कत्वा अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेसि। इति ते उभोपि अपरिहीनज्झाना ब्रह्मलोकपरायणा अहेसुं।
Taṃ sutvā vedehatāpaso ‘‘ācariya, ito paṭṭhāya maṃ ovadatha anusāsatha, ahaṃ anadhivāsanajātikatāya tumhehi saddhiṃ kathesiṃ, taṃ me khamathā’’ti vanditvā mahāsattaṃ khamāpesi. Te samaggavāsaṃ vasitvā puna himavantameva agamaṃsu. Tatra bodhisatto vedehatāpasassa kasiṇaparikammaṃ kathesi. So taṃ katvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattesi. Iti te ubhopi aparihīnajjhānā brahmalokaparāyaṇā ahesuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा वेदेहो आनन्दो अहोसि, गन्धारराजा पन अहमेव अहोसी’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā vedeho ānando ahosi, gandhārarājā pana ahameva ahosī’’nti.
गन्धारजातकवण्णना पठमा।
Gandhārajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४०६. गन्धारजातकं • 406. Gandhārajātakaṃ
