| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
विनयपिटके
Vinayapiṭake
वजिरबुद्धि-टीका
Vajirabuddhi-ṭīkā
गन्थारम्भकथा
Ganthārambhakathā
पञ्ञाविसुद्धाय दयाय सब्बे।
Paññāvisuddhāya dayāya sabbe;
विमोचिता येन विनेय्यसत्ता।
Vimocitā yena vineyyasattā;
तं चक्खुभूतं सिरसा नमित्वा।
Taṃ cakkhubhūtaṃ sirasā namitvā;
लोकस्स लोकन्तगतस्स धम्मं॥
Lokassa lokantagatassa dhammaṃ.
सङ्घञ्च सीलादिगुणेहि युत्त-
Saṅghañca sīlādiguṇehi yutta-
मादाय सब्बेसु पदेसु सारं।
Mādāya sabbesu padesu sāraṃ;
सङ्खेपकामेन ममासयेन।
Saṅkhepakāmena mamāsayena;
सञ्चोदितो भिक्खुहितञ्च दिस्वा॥
Sañcodito bhikkhuhitañca disvā.
समन्तपासादिकसञ्ञिताय ।
Samantapāsādikasaññitāya ;
सम्बुद्धघोसाचरियोदिताय।
Sambuddhaghosācariyoditāya;
समासतो लीनपदे लिखिस्सं।
Samāsato līnapade likhissaṃ;
समासतो लीनपदे लिखीतं॥
Samāsato līnapade likhītaṃ.
सञ्ञा निमित्तं कत्ता च, परिमाणं पयोजनं।
Saññā nimittaṃ kattā ca, parimāṇaṃ payojanaṃ;
सब्बागमस्स पुब्बेव, वत्तब्बं वत्तुमिच्छताति॥ –
Sabbāgamassa pubbeva, vattabbaṃ vattumicchatāti. –
वचनतो समन्तपासादिकेति सञ्ञा। दीपन्तरे भिक्खुजनस्स अत्थं नाभिसम्भुणातीति निमित्तं। बुद्धघोसोति गरूहि गहितनामधेय्येनाति कत्ता। समधिकसत्तवीसतिसहस्समत्तेन तस्स गन्थेनाति परिमाणं। चिरट्ठितत्थं धम्मस्साति पयोजनं।
Vacanato samantapāsādiketi saññā. Dīpantare bhikkhujanassa atthaṃ nābhisambhuṇātīti nimittaṃ. Buddhaghosoti garūhi gahitanāmadheyyenāti kattā. Samadhikasattavīsatisahassamattena tassa ganthenāti parimāṇaṃ. Ciraṭṭhitatthaṃ dhammassāti payojanaṃ.
तत्राह – ‘‘वत्तब्बं वत्तुमिच्छताति यं वुत्तं, तत्थ कथंविधो वत्ता’’ति? उच्चते –
Tatrāha – ‘‘vattabbaṃ vattumicchatāti yaṃ vuttaṃ, tattha kathaṃvidho vattā’’ti? Uccate –
पाठत्थविदूसंहीरो, वत्ता सुचि अमच्छरो।
Pāṭhatthavidūsaṃhīro, vattā suci amaccharo;
चतुक्कमपरिच्चागी, देसकस्स हितुस्सुकोति॥ (महानि॰ अट्ठ॰ गन्थारम्भकथा)।
Catukkamapariccāgī, desakassa hitussukoti. (mahāni. aṭṭha. ganthārambhakathā);
तत्र पठीयतेति पाठो। सो हि अनेकप्पकारो अत्थानुरूपो अत्थाननुरूपो चेति। कथं? सन्धायभासितो ब्यञ्जनभासितो सावसेसपाठो निरवसेसपाठो नीतो नेय्योति। तत्र अनेकत्थवत्ता सन्धायभासितो नाम ‘‘मातरं पितरं हन्त्वा’’तिआदि (ध॰ प॰ २९४)। एकत्थवत्ता ब्यञ्जनभासितो नाम ‘‘मनोपुब्बङ्गमा धम्मा’’त्यादि (ध॰ प॰ १, २; नेत्ति॰ ९०, ९२; पेटको॰ १४)। सावसेसो नाम ‘‘सब्बं, भिक्खवे, आदित्त’’मित्यादि (महाव॰ ५४; सं॰ नि॰ ४.२८)। विपरीतो निरवसेसो नाम ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’त्यादि (महानि॰ १५६; पटि॰ म॰ ३.५)। यथा वचनं, तथा अवगन्तब्बो नीतो नाम ‘‘अनिच्चं दुक्खमनत्ता’’त्यादि। युत्तिया अनुस्सरितब्बो नेय्यो नाम ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे’’त्यादि (अ॰ नि॰ १.१७०)।
Tatra paṭhīyateti pāṭho. So hi anekappakāro atthānurūpo atthānanurūpo ceti. Kathaṃ? Sandhāyabhāsito byañjanabhāsito sāvasesapāṭho niravasesapāṭho nīto neyyoti. Tatra anekatthavattā sandhāyabhāsito nāma ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā’’tiādi (dha. pa. 294). Ekatthavattā byañjanabhāsito nāma ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’tyādi (dha. pa. 1, 2; netti. 90, 92; peṭako. 14). Sāvaseso nāma ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, āditta’’mityādi (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28). Viparīto niravaseso nāma ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’tyādi (mahāni. 156; paṭi. ma. 3.5). Yathā vacanaṃ, tathā avagantabbo nīto nāma ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’tyādi. Yuttiyā anussaritabbo neyyo nāma ‘‘ekapuggalo, bhikkhave’’tyādi (a. ni. 1.170).
अत्थोपि अनेकप्पकारो पाठत्थो सभावत्थो ञेय्यत्थो पाठानुरूपो पाठाननुरूपो सावसेसत्थो निरवसेसत्थो नीतत्थो नेय्यत्थोत्यादि। तत्थ यो तंतंसञ्ञापनत्थमुच्चारीयते पाठो, स पाठत्थो ‘‘सात्थं सब्यञ्जन’’मित्यादीसु (पारा॰ १; दी॰ नि॰ १.१९०) विय। रूपारूपधम्मानं लक्खणरसादि सभावत्थो ‘‘सम्मादिट्ठिं भावेती’’त्यादीसु (विभ॰ ४८९; सं॰ नि॰ ५.३) विय। यो ञायमानो हिताय भवति, स ञातुमरहत्ता ञेय्यत्थो ‘‘अत्थवादी धम्मवादी’’त्येवमादीसु (दी॰ नि॰ १.९, १९४; ३.२३८; म॰ नि॰ १.४११) विय। यथापाठं भासितो पाठानुरूपो ‘‘चक्खु, भिक्खवे, पुराणकम्म’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.१४६) भगवता वुत्तमतो चक्खुमपि कम्मन्ति। ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहयमानेन वुत्तो पाठाननुरूपो। वज्जेतब्बं किञ्चि अपरिच्चजित्वा परिसेसं कत्वा वुत्तो सावसेसत्थो ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जती’’ति (सं॰ नि॰ ४.६०; महानि॰ १०७) च, ‘‘सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बे भायन्ति मच्चुनो’’त्यादीसु (ध॰ प॰ १२९) विय। विपरीतो निरवसेसत्थो ‘‘सन्धावितं संसरितं ममञ्चेव तुम्हाकञ्च (दी॰ नि॰ २.१५५; महा॰ २८७; नेत्ति॰ ११४)। तत्र, भिक्खवे, को मन्ता को सद्धाता…पे॰… अञ्ञत्र दिट्ठपदेही’’त्यादि (अ॰ नि॰ ७.६६)। सद्दवसेनेव वेदनीयो नीतत्थो ‘‘रूपा सद्दा रसा गन्धा, फोट्ठब्बा च मनोरमा’’त्यादीसु (सं॰ नि॰ १.१५१, १६५; महाव॰ ३३) विय। सम्मुतिवसेन वेदितब्बो नेय्यत्थो ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, वलाहकूपमापुग्गला’’त्यादीसु विय (अ॰ नि॰ ४.१०१; पु॰ प॰ १५७)। आह च –
Atthopi anekappakāro pāṭhattho sabhāvattho ñeyyattho pāṭhānurūpo pāṭhānanurūpo sāvasesattho niravasesattho nītattho neyyatthotyādi. Tattha yo taṃtaṃsaññāpanatthamuccārīyate pāṭho, sa pāṭhattho ‘‘sātthaṃ sabyañjana’’mityādīsu (pārā. 1; dī. ni. 1.190) viya. Rūpārūpadhammānaṃ lakkhaṇarasādi sabhāvattho ‘‘sammādiṭṭhiṃ bhāvetī’’tyādīsu (vibha. 489; saṃ. ni. 5.3) viya. Yo ñāyamāno hitāya bhavati, sa ñātumarahattā ñeyyattho ‘‘atthavādī dhammavādī’’tyevamādīsu (dī. ni. 1.9, 194; 3.238; ma. ni. 1.411) viya. Yathāpāṭhaṃ bhāsito pāṭhānurūpo ‘‘cakkhu, bhikkhave, purāṇakamma’’nti (saṃ. ni. 4.146) bhagavatā vuttamato cakkhumapi kammanti. Byañjanacchāyāya atthaṃ paṭibāhayamānena vutto pāṭhānanurūpo. Vajjetabbaṃ kiñci apariccajitvā parisesaṃ katvā vutto sāvasesattho ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjatī’’ti (saṃ. ni. 4.60; mahāni. 107) ca, ‘‘sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno’’tyādīsu (dha. pa. 129) viya. Viparīto niravasesattho ‘‘sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva tumhākañca (dī. ni. 2.155; mahā. 287; netti. 114). Tatra, bhikkhave, ko mantā ko saddhātā…pe… aññatra diṭṭhapadehī’’tyādi (a. ni. 7.66). Saddavaseneva vedanīyo nītattho ‘‘rūpā saddā rasā gandhā, phoṭṭhabbā ca manoramā’’tyādīsu (saṃ. ni. 1.151, 165; mahāva. 33) viya. Sammutivasena veditabbo neyyattho ‘‘cattārome, bhikkhave, valāhakūpamāpuggalā’’tyādīsu viya (a. ni. 4.101; pu. pa. 157). Āha ca –
‘‘यो अत्थो सद्दतो ञेय्यो, नीतत्थं इति तं विदू।
‘‘Yo attho saddato ñeyyo, nītatthaṃ iti taṃ vidū;
अत्थस्सेवाभिसामग्गी, नेय्यत्थो इति कथ्यते’’ति॥
Atthassevābhisāmaggī, neyyattho iti kathyate’’ti.
एवं पभेदगते पाठत्थे विजानातीति पाठत्थविदू। न संहीरते परपवादीहि दीघरत्तं तित्थवासेनेत्यसंहीरो। भावनायागमाधिगमसम्पन्नत्ता वत्तुं सक्कोतीति वत्ता, सङ्खेपवित्थारनयेन हेतुदाहरणादीहि अवबोधयितुं समत्थोत्यत्थो। सोचयत्यत्तानं परे चेति सुचि, दुस्सील्यदुद्दिट्ठिमलविरहितोत्यत्थो। दुस्सीलो हि अत्तानमुपहन्तुनादेय्यवाचो च भवत्यपत्ताहाराचारो इव निच्चातुरो वेज्जो। दुद्दिट्ठि परं उपहन्ति, नावस्सं निस्सयो च भवत्यहिवाळगहाकुलो इव कमलसण्डो। उभयविपन्नो सब्बथाप्यनुपासनीयो भवति गूथगतमिव छवालातं गूथगतो विय च कण्हसप्पो। उभयसम्पन्नो पन सुचि सब्बथाप्युपासनीयो सेवितब्बो च विञ्ञूहि, निरुपद्दवो इव रतनाकरो। नास्स मच्छरोत्यमच्छरो, अहीनाचरियमुट्ठीत्यत्थो। सुत्तसुत्तानुलोमाचरियवादअत्तनोमतिसङ्खातस्स चतुक्कस्सापरिच्चागी, तदत्थस्सेव ब्याख्यातेत्यत्थो। अथ वा पच्चक्खानुमानसद्दत्थापत्तिप्पभेदस्स पमाणचतुक्कस्सापरिच्चागी।
Evaṃ pabhedagate pāṭhatthe vijānātīti pāṭhatthavidū. Na saṃhīrate parapavādīhi dīgharattaṃ titthavāsenetyasaṃhīro. Bhāvanāyāgamādhigamasampannattā vattuṃ sakkotīti vattā, saṅkhepavitthāranayena hetudāharaṇādīhi avabodhayituṃ samatthotyattho. Socayatyattānaṃ pare ceti suci, dussīlyaduddiṭṭhimalavirahitotyattho. Dussīlo hi attānamupahantunādeyyavāco ca bhavatyapattāhārācāro iva niccāturo vejjo. Duddiṭṭhi paraṃ upahanti, nāvassaṃ nissayo ca bhavatyahivāḷagahākulo iva kamalasaṇḍo. Ubhayavipanno sabbathāpyanupāsanīyo bhavati gūthagatamiva chavālātaṃ gūthagato viya ca kaṇhasappo. Ubhayasampanno pana suci sabbathāpyupāsanīyo sevitabbo ca viññūhi, nirupaddavo iva ratanākaro. Nāssa maccharotyamaccharo, ahīnācariyamuṭṭhītyattho. Suttasuttānulomācariyavādaattanomatisaṅkhātassa catukkassāpariccāgī, tadatthasseva byākhyātetyattho. Atha vā paccakkhānumānasaddatthāpattippabhedassa pamāṇacatukkassāpariccāgī.
‘‘एकंसवचनं एकं, विभज्जवचनापरं।
‘‘Ekaṃsavacanaṃ ekaṃ, vibhajjavacanāparaṃ;
ततियं पटिपुच्छेय्य, चतुत्थं पन ठापये’’ति॥ –
Tatiyaṃ paṭipuccheyya, catutthaṃ pana ṭhāpaye’’ti. –
एवं वुत्तचतुक्कस्स वा अपरिच्चागी। हितुस्सुको इति सोतूनं हितायोस्सुको, तेसमवबोधनं पति पत्थेती त्यत्थो। सो एसो सुचित्ता पियो। चतुक्कस्स अपरिच्चागित्ता गरु। असंहीरत्ता भावनीयो। देसकत्ता वत्ता। हितुस्सुकत्ता वचनक्खमो। पाठत्थविदुत्ता गम्भीरकथं कत्ता। अमच्छरत्ता नो चट्ठाने नियोजकोति।
Evaṃ vuttacatukkassa vā apariccāgī; Hitussuko iti sotūnaṃ hitāyossuko, tesamavabodhanaṃ pati patthetī tyattho; So eso sucittā piyo; Catukkassa apariccāgittā garu; Asaṃhīrattā bhāvanīyo; Desakattā vattā; Hitussukattā vacanakkhamo; Pāṭhatthaviduttā gambhīrakathaṃ kattā; Amaccharattā no caṭṭhāne niyojakoti;
‘‘पियो गरु भावनीयो, वत्ता च वचनक्खमो।
‘‘Piyo garu bhāvanīyo, vattā ca vacanakkhamo;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता, नो चट्ठाने नियोजको’’॥ (अ॰ नि॰ ७.३७; नेत्ति॰ ११३) –
Gambhīrañca kathaṃ kattā, no caṭṭhāne niyojako’’. (a. ni. 7.37; netti. 113) –
इतिअभिहितो देसको।
Itiabhihito desako;
सोता इदानि अभिधीयते –
Sotā idāni abhidhīyate –
धम्माचरियगरु सद्धा-पञ्ञादिगुणमण्डितो।
Dhammācariyagaru saddhā-paññādiguṇamaṇḍito;
असठामायो सोतास्स, सुमेधो अमतामुखो॥
Asaṭhāmāyo sotāssa, sumedho amatāmukho.
तत्थ धम्मगरुत्ता कथं न परिभवति, आचरियगरुत्ता कथिकं न परिभवति, सद्धापञ्ञादिगुणपटिमण्डितत्ता अत्तानं न परिभवति, असठामायत्ता अमताभिमुखत्ता च अविक्खित्तचित्तो भवति, सुमेधत्ता योनिसोमनसिकरोतीत्यत्थो। वुत्तञ्हेतं –
Tattha dhammagaruttā kathaṃ na paribhavati, ācariyagaruttā kathikaṃ na paribhavati, saddhāpaññādiguṇapaṭimaṇḍitattā attānaṃ na paribhavati, asaṭhāmāyattā amatābhimukhattā ca avikkhittacitto bhavati, sumedhattā yonisomanasikarotītyattho. Vuttañhetaṃ –
‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो सुणन्तो सद्धम्मं भब्बो नियामं ओक्कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तं। कतमेहि पञ्चहि? न कथं परिभोति, न कथिकं परिभोति, न अत्तानं परिभोति, अविक्खित्तचित्तो धम्मं सुणाति एकग्गचित्तो, योनिसो च मनसि करोती’’ति (अ॰ नि॰ ५.१५१)।
‘‘Pañcahi, bhikkhave, dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi? Na kathaṃ paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ suṇāti ekaggacitto, yoniso ca manasi karotī’’ti (a. ni. 5.151).
तंलक्खणप्पत्तत्ता भावना भवति सवनस्सेत्युत्तो सोता।
Taṃlakkhaṇappattattā bhāvanā bhavati savanassetyutto sotā.
