| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
गन्थारम्भकथावण्णना
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
(क) एत्थाह – किमत्थमादितोवायं गाथा निक्खित्ता, ननु यथाधिप्पेतमेव पकरणमारभनीयन्ति? वुच्चते – सप्पयोजनत्ता । सप्पयोजनञ्हि तंदस्सनं ताय रतनत्तयप्पणामाभिधेय्यकरणप्पकारप्पयोजनाभिधानसन्दस्सनतो। तानि च पन सप्पयोजनानि अनन्तरायेन गन्थपरिसमापनादिप्पयोजनानमभिनिप्फादनतो। तथा हि सोतूनमत्तनो च यथाधिप्पेतत्थनिप्फादनं रतनत्तयप्पणामकरणप्पयोजनं। विदिताभिधेय्यस्स गन्थस्स विञ्ञूनमादरणीयता अभिधेय्यकथनप्पयोजनं। सोतुजनसमुस्साहजननं करणप्पकारप्पयोजनकथनप्पयोजनं। वोहारसुखता पन अभिधानकथनप्पयोजनं।
(Ka) etthāha – kimatthamāditovāyaṃ gāthā nikkhittā, nanu yathādhippetameva pakaraṇamārabhanīyanti? Vuccate – sappayojanattā . Sappayojanañhi taṃdassanaṃ tāya ratanattayappaṇāmābhidheyyakaraṇappakārappayojanābhidhānasandassanato. Tāni ca pana sappayojanāni anantarāyena ganthaparisamāpanādippayojanānamabhinipphādanato. Tathā hi sotūnamattano ca yathādhippetatthanipphādanaṃ ratanattayappaṇāmakaraṇappayojanaṃ. Viditābhidheyyassa ganthassa viññūnamādaraṇīyatā abhidheyyakathanappayojanaṃ. Sotujanasamussāhajananaṃ karaṇappakārappayojanakathanappayojanaṃ. Vohārasukhatā pana abhidhānakathanappayojanaṃ.
तत्थ वन्दित्वा रतनत्तयन्ति इमिना रतनत्तयप्पणामो दस्सितो, खुद्दसिक्खन्ति इमिना खुद्दभूतानं सिक्खानं इध पटिपादेतब्बतादीपनेन अभिधेय्यं, अभिधेय्यो च नामेस समुदितेन सत्थेन वचनीयत्थोति। अभिधानञ्च पन इमिनाव दस्सितं तेन अत्थानुगतसमञ्ञापरिदीपनतो। समातिकन्ति इमिना करणप्पकारो, खुद्दसिक्खन्ति इमिना च, तेन खुद्दभूतानं सिक्खानं इध दस्सेतब्बभावप्पकासनतो। आदितो उपसम्पन्न सिक्खितब्बन्ति इमिना पयोजनपयोजनं पन इमिनाव सामत्थियतो दस्सितमेव, तासं सिक्खितब्बप्पकासनेन हि सिक्खने सति तम्मूलिकाय दिट्ठधम्मिकसम्परायिकत्थनिप्फत्तिया संसिज्झनतो। पकरणप्पयोजनानं साधनसाधियलक्खणो सम्बन्धो तन्निस्सयदस्सनेनेव दस्सितोयेवाति अयमेत्थ समुदायत्थो।
Tattha vanditvā ratanattayanti iminā ratanattayappaṇāmo dassito, khuddasikkhanti iminā khuddabhūtānaṃ sikkhānaṃ idha paṭipādetabbatādīpanena abhidheyyaṃ, abhidheyyo ca nāmesa samuditena satthena vacanīyatthoti. Abhidhānañca pana imināva dassitaṃ tena atthānugatasamaññāparidīpanato. Samātikanti iminā karaṇappakāro, khuddasikkhanti iminā ca, tena khuddabhūtānaṃ sikkhānaṃ idha dassetabbabhāvappakāsanato. Ādito upasampanna sikkhitabbanti iminā payojanapayojanaṃ pana imināva sāmatthiyato dassitameva, tāsaṃ sikkhitabbappakāsanena hi sikkhane sati tammūlikāya diṭṭhadhammikasamparāyikatthanipphattiyā saṃsijjhanato. Pakaraṇappayojanānaṃ sādhanasādhiyalakkhaṇo sambandho tannissayadassaneneva dassitoyevāti ayamettha samudāyattho.
अयं पनेत्थावयवत्थो – रतनत्तयं वन्दित्वा खुद्दसिक्खं पवक्खामीति सम्बन्धो। रतिजननट्ठेन रतनानि, बुद्धधम्मसङ्घानमेतं अधिवचनं। अथ वा चित्तीकतादिना कारणेन रतनानि, बुद्धादयोव रतनानि। तथा च वुत्तं –
Ayaṃ panetthāvayavattho – ratanattayaṃ vanditvā khuddasikkhaṃ pavakkhāmīti sambandho. Ratijananaṭṭhena ratanāni, buddhadhammasaṅghānametaṃ adhivacanaṃ. Atha vā cittīkatādinā kāraṇena ratanāni, buddhādayova ratanāni. Tathā ca vuttaṃ –
‘‘चित्तीकतं महग्घञ्च, अतुलं दुल्लभदस्सनं।
‘‘Cittīkataṃ mahagghañca, atulaṃ dullabhadassanaṃ;
अनोमसत्तपरिभोगं, रतनं तेन वुच्चती’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३३; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.२२३; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ३; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२२६; उदा॰ अट्ठ॰ ४५; महानि॰ अट्ठ॰ ५०)।
Anomasattaparibhogaṃ, ratanaṃ tena vuccatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 2.33; saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.223; khu. pā. aṭṭha. 3; su. ni. aṭṭha. 1.226; udā. aṭṭha. 45; mahāni. aṭṭha. 50);
तयो अवयवा अस्साति तयं, समुदायापेक्खं एकवचनं, अवयवविनिमुत्तस्स पन समुदायस्स अभावतो तीणि एव रतनानि वुच्चन्ति। रतनानं तयं रतनत्तयं। वन्दित्वाति तीहि द्वारेहि नमस्सित्वा। ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वन्दना कायेन वन्दति, वचसा वन्दति, मनसा वन्दती’’ति (अ॰ नि॰ ३.१५५) हि वुत्तं। तत्थ विञ्ञत्तिं अनुप्पादेत्वा केवलं रतनत्तयगुणानुस्सरणवसेन मनोद्वारे बहुलप्पवत्ता कुसलचेतना मनोद्वारवन्दना। तं तं विञ्ञत्तिं उप्पादेत्वा पन पवत्ता कायवचीद्वारवन्दना। सिक्खितब्बाति सिक्खा, अधिसीलअधिचित्तअधिपञ्ञावसेन तिस्सो सिक्खा। सिक्खनञ्चेत्थ यथाक्कमं सीलादिधम्मानं संवरणवसेन, एकारम्मणे चित्तचेतसिकानं समाधानवसेन, आरम्मणजाननलक्खणप्पटिवेधमग्गपातुभावपापनवसेन च आसेवनं दट्ठब्बं। अञ्ञत्थ बहुविधा सिक्खा, इध तु सङ्खेपनयत्ता अप्पकादिअनेकत्थसम्भवेपि खुद्द-सद्दस्स अप्पकत्थोवेत्थ युत्ततरोति खुद्दा अप्पका सिक्खाति खुद्दसिक्खा। इध पन खुद्दसिक्खाप्पकासको गन्थो तब्बोहारूपचारतो इत्थिलिङ्गवसेन ‘‘खुद्दसिक्खा’’ति वुच्चति यथा ‘‘वरुणानगर’’न्ति। तं खुद्दसिक्खं। पवक्खामीति कथेस्सामि।
Tayo avayavā assāti tayaṃ, samudāyāpekkhaṃ ekavacanaṃ, avayavavinimuttassa pana samudāyassa abhāvato tīṇi eva ratanāni vuccanti. Ratanānaṃ tayaṃ ratanattayaṃ. Vanditvāti tīhi dvārehi namassitvā. ‘‘Tisso imā, bhikkhave, vandanā kāyena vandati, vacasā vandati, manasā vandatī’’ti (a. ni. 3.155) hi vuttaṃ. Tattha viññattiṃ anuppādetvā kevalaṃ ratanattayaguṇānussaraṇavasena manodvāre bahulappavattā kusalacetanā manodvāravandanā. Taṃ taṃ viññattiṃ uppādetvā pana pavattā kāyavacīdvāravandanā. Sikkhitabbāti sikkhā, adhisīlaadhicittaadhipaññāvasena tisso sikkhā. Sikkhanañcettha yathākkamaṃ sīlādidhammānaṃ saṃvaraṇavasena, ekārammaṇe cittacetasikānaṃ samādhānavasena, ārammaṇajānanalakkhaṇappaṭivedhamaggapātubhāvapāpanavasena ca āsevanaṃ daṭṭhabbaṃ. Aññattha bahuvidhā sikkhā, idha tu saṅkhepanayattā appakādianekatthasambhavepi khudda-saddassa appakatthovettha yuttataroti khuddā appakā sikkhāti khuddasikkhā. Idha pana khuddasikkhāppakāsako gantho tabbohārūpacārato itthiliṅgavasena ‘‘khuddasikkhā’’ti vuccati yathā ‘‘varuṇānagara’’nti. Taṃ khuddasikkhaṃ. Pavakkhāmīti kathessāmi.
कीदिसन्ति आह ‘‘आदितो उपसम्पन्नसिक्खितब्ब’’न्तिआदि। आदि-सद्दोयमत्थि अवयववचनो यथा ‘‘सब्बादीनि सब्बनामानी’’ति। अत्थि अपादानवचनो यथा ‘‘पब्बतादीनि खेत्तानी’’ति। तत्थावयववाची कम्मसाधनो ‘‘आदियतीत्यादी’’ति। इतरो अपादानसाधनो ‘‘आदियति एतस्मात्यादी’’ति । तत्थ यो अवयववचनो, तस्सेदं गहणं, तस्मा उपसम्पन्नक्खणम्पि अन्तो कत्वा आदिभूता उपसम्पन्नक्खणतोयेव पट्ठायाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एव-सद्दो पनेत्थ सब्बवाक्यानं अवधारणफलत्ता लब्भति। तो-पच्चयो अवधिम्हियेव , न आधारे। तत्थ हि तोपच्चये आधारे वत्तमाने आदिम्हियेव मज्झअन्तानं अवयवभूते उपसम्पन्नक्खणेयेवाति अत्थो भवेय्य, तथा सति अवधारणनिच्छयो नियमोति अत्थन्तरत्ता आदिक्खणनियमेन मज्झादयो निवत्तियेय्युं। अपादानवचनस्सापि गहणे अवधिभूतो उपसम्पन्नक्खणो निवत्तियेय्य ‘‘पब्बतादीनि खेत्तानी’’ति एत्थ आदिभूतपब्बतपरिच्चागेन खेत्तग्गहणं वियाति दट्ठब्बं। टीकायं पन आधारत्थोपि वुत्तो, सो यथावुत्तदोसं नातिगच्छति। सब्बत्थ ‘‘टीकाय’’न्ति च वुत्ते एत्थेव पुराणटीकायन्ति गहेतब्बं। आदितोति इमिना इदं दीपेति – अतिदुल्लभं खणसमवायं लभित्वा आलसियदोसेन अप्पटिपज्जन्तेहि च अञ्ञाणदोसेन अञ्ञथा पटिपज्जन्तेहि च अहुत्वा आदितो पट्ठाय निरन्तरमेव तीसु सिक्खासु सम्मापटिपज्जनवसेन आदरो जनेतब्बोति।
Kīdisanti āha ‘‘ādito upasampannasikkhitabba’’ntiādi. Ādi-saddoyamatthi avayavavacano yathā ‘‘sabbādīni sabbanāmānī’’ti. Atthi apādānavacano yathā ‘‘pabbatādīni khettānī’’ti. Tatthāvayavavācī kammasādhano ‘‘ādiyatītyādī’’ti. Itaro apādānasādhano ‘‘ādiyati etasmātyādī’’ti . Tattha yo avayavavacano, tassedaṃ gahaṇaṃ, tasmā upasampannakkhaṇampi anto katvā ādibhūtā upasampannakkhaṇatoyeva paṭṭhāyāti evamettha attho daṭṭhabbo. Eva-saddo panettha sabbavākyānaṃ avadhāraṇaphalattā labbhati. To-paccayo avadhimhiyeva , na ādhāre. Tattha hi topaccaye ādhāre vattamāne ādimhiyeva majjhaantānaṃ avayavabhūte upasampannakkhaṇeyevāti attho bhaveyya, tathā sati avadhāraṇanicchayo niyamoti atthantarattā ādikkhaṇaniyamena majjhādayo nivattiyeyyuṃ. Apādānavacanassāpi gahaṇe avadhibhūto upasampannakkhaṇo nivattiyeyya ‘‘pabbatādīni khettānī’’ti ettha ādibhūtapabbatapariccāgena khettaggahaṇaṃ viyāti daṭṭhabbaṃ. Ṭīkāyaṃ pana ādhāratthopi vutto, so yathāvuttadosaṃ nātigacchati. Sabbattha ‘‘ṭīkāya’’nti ca vutte ettheva purāṇaṭīkāyanti gahetabbaṃ. Āditoti iminā idaṃ dīpeti – atidullabhaṃ khaṇasamavāyaṃ labhitvā ālasiyadosena appaṭipajjantehi ca aññāṇadosena aññathā paṭipajjantehi ca ahutvā ādito paṭṭhāya nirantarameva tīsu sikkhāsu sammāpaṭipajjanavasena ādaro janetabboti.
उपसम्पन्नेन उपसम्पन्नाय च सिक्खितब्बं आसेवितब्बन्ति उपसम्पन्नसिक्खितब्बं, एकसेसनयेन उपसम्पन्नतासामञ्ञेन वा उपसम्पन्नायपि एत्थेवाविरोधोति उपसम्पन्नेन सिक्खितब्बन्ति समासो। ननु अधिसीलादयोव सिक्खितब्बा, एवं सति कथं पकरणं सिक्खितब्बत्तेन वुत्तन्ति? नायं दोसो, सिक्खाय सिक्खितब्बत्ते सति तद्दीपकगन्थस्सापि आसेवितब्बता आपज्जतीति। सुखग्गहणत्थं वत्तब्बविनिच्छयं सकलम्पि सङ्गहेत्वा मातिकाय ठपनतो सह मातिकायाति समातिकं। तग्गुणसंविञ्ञाणोयं बहुब्बीहि तस्स खुद्दसिक्खासङ्खातस्स अञ्ञपदत्थस्स यो गुणो मातिकासङ्खातं विसेसनं, तस्स इध विञ्ञायमानत्ता। सुखेनेव हि गहणं सिया मातिकानुसारेन तं तं विनिच्छयं ओलोकेन्तानं संसयापगमतो।
Upasampannena upasampannāya ca sikkhitabbaṃ āsevitabbanti upasampannasikkhitabbaṃ, ekasesanayena upasampannatāsāmaññena vā upasampannāyapi etthevāvirodhoti upasampannena sikkhitabbanti samāso. Nanu adhisīlādayova sikkhitabbā, evaṃ sati kathaṃ pakaraṇaṃ sikkhitabbattena vuttanti? Nāyaṃ doso, sikkhāya sikkhitabbatte sati taddīpakaganthassāpi āsevitabbatā āpajjatīti. Sukhaggahaṇatthaṃ vattabbavinicchayaṃ sakalampi saṅgahetvā mātikāya ṭhapanato saha mātikāyāti samātikaṃ. Tagguṇasaṃviññāṇoyaṃ bahubbīhi tassa khuddasikkhāsaṅkhātassa aññapadatthassa yo guṇo mātikāsaṅkhātaṃ visesanaṃ, tassa idha viññāyamānattā. Sukheneva hi gahaṇaṃ siyā mātikānusārena taṃ taṃ vinicchayaṃ olokentānaṃ saṃsayāpagamato.
