| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
गन्थारम्भकथावण्णना
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
तत्थादो ताव सब्बसक्कतस्स सब्बसत्तुत्तमस्स सत्थुनो पणामं दस्सेन्तो आह ‘‘नत्वा नाथ’’न्त्यादि। नाथं चतूहि नाथङ्गेहि समन्नागतं भगवन्तं नत्वा वन्दित्वा आदो आदिम्हि उपसम्पन्नतो पट्ठाय नवकेन भिक्खुना अधुना पब्बजितेन उपसम्पन्नेन मूलभासाय मागधभासाय सिक्खितुं समासतो सङ्खेपेन मूलसिक्खं अहं पवक्खामीति पिण्डत्थो।
Tatthādo tāva sabbasakkatassa sabbasattuttamassa satthuno paṇāmaṃ dassento āha ‘‘natvā nātha’’ntyādi. Nāthaṃ catūhi nāthaṅgehi samannāgataṃ bhagavantaṃ natvā vanditvā ādo ādimhi upasampannato paṭṭhāya navakena bhikkhunā adhunā pabbajitena upasampannena mūlabhāsāya māgadhabhāsāya sikkhituṃ samāsato saṅkhepena mūlasikkhaṃ ahaṃ pavakkhāmīti piṇḍattho.
अयं पन अवयवत्थो – नत्वाति तन्निन्नतप्पोणतप्पब्भारो हुत्वा कायवचीमनोद्वारेहि वन्दित्वाति अत्थो। नाथतीति नाथो, वेनेय्यानं हितसुखं मेत्तायनवसेन आसीसति पत्थेतीति अत्थो, अथ वा नाथति वेनेय्यगते किलेसे उपतापेतीति अत्थो, नाथति वा याचतीति अत्थो। भगवा हि ‘‘साधु, भिक्खवे, भिक्खु कालेन कालं अत्तसम्पत्तिं पच्चवेक्खेय्या’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ८.७) सत्तानं तं तं हितप्पटिपत्तिं याचित्वापि करुणाय समुस्साहितो ते तत्थ नियोजेति। परमेन वा चित्तिस्सरियेन समन्नागतो सब्बसत्ते ईसति अभिभवतीति परमिस्सरो भगवा ‘‘नाथो’’ति वुच्चति। सब्बो चायमत्थो सद्दसत्थानुसारतो वेदितब्बो। पवक्खामीति पकारेन कथेस्सामि। मूलसिक्खाति अधिसीलअधिचित्तअधिपञ्ञावसेन तिस्सोपि सिक्खा, उपसम्पन्नस्स सुप्पतिट्ठितभावसाधनट्ठेन मूला च सा सिक्खितब्बतो सिक्खा चाति मूलसिक्खा। गन्थवसेनेत्थ सङ्खिपित्वा वुत्तत्ता तद्दीपनो गन्थो ‘‘मूलसिक्खा’’ति वुच्चति।
Ayaṃ pana avayavattho – natvāti tanninnatappoṇatappabbhāro hutvā kāyavacīmanodvārehi vanditvāti attho. Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ mettāyanavasena āsīsati patthetīti attho, atha vā nāthati veneyyagate kilese upatāpetīti attho, nāthati vā yācatīti attho. Bhagavā hi ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkheyyā’’tiādinā (a. ni. 8.7) sattānaṃ taṃ taṃ hitappaṭipattiṃ yācitvāpi karuṇāya samussāhito te tattha niyojeti. Paramena vā cittissariyena samannāgato sabbasatte īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati. Sabbo cāyamattho saddasatthānusārato veditabbo. Pavakkhāmīti pakārena kathessāmi. Mūlasikkhāti adhisīlaadhicittaadhipaññāvasena tissopi sikkhā, upasampannassa suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭhena mūlā ca sā sikkhitabbato sikkhā cāti mūlasikkhā. Ganthavasenettha saṅkhipitvā vuttattā taddīpano gantho ‘‘mūlasikkhā’’ti vuccati.
तत्थ कतमं सीलं, कतमं अधिसीलं, कतमं चित्तं, कतमं अधिचित्तं, कतमा पञ्ञा, कतमा अधिपञ्ञाति? वुच्चते – पञ्चङ्गअट्ठङ्गदसङ्गसीलं ताव सीलमेव। पातिमोक्खसंवरसीलं पन ‘‘अधिसील’’न्ति वुच्चति। तञ्हि सूरियो विय पज्जोतानं, सिनेरु विय पब्बतानं सब्बलोकियसीलानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च। पातिमोक्खसंवरतोपि च मग्गफलसम्पयुत्तमेव सीलं अधिसीलं, तं पन इध नाधिप्पेतं। न हि तं सिक्खन्तो मेथुनं धम्मं पटिसेवति। कामावचरानि पन अट्ठ कुसलचित्तानि, लोकियअट्ठसमापत्तिचित्तानि च एकज्झं कत्वा चित्तमेव। विपस्सनापादकं अट्ठसमापत्तिचित्तं पन ‘‘अधिचित्त’’न्ति वुच्चति। तञ्हि सब्बलोकियचित्तानं अधिकञ्चेव उत्तमञ्च। ततोपि च मग्गफलचित्तमेव अधिचित्तं, तं पन इध नाधिप्पेतं। न हि तं सिक्खन्तो मेथुनं धम्मं पटिसेवति। ‘‘अत्थि दिन्नं, अत्थि यिट्ठ’’न्तिआदिनयप्पवत्तं कम्मस्सकताञाणं पञ्ञा, तिलक्खणाकारपरिच्छेदकं पन विपस्सनाञाणं ‘‘अधिपञ्ञा’’ति वुच्चति। सा हि सब्बलोकियपञ्ञानं अधिका चेव उत्तमा च। ततोपि च मग्गफलपञ्ञाव अधिपञ्ञा, सा पन इध नाधिप्पेता। न हि तं सिक्खन्तो मेथुनं धम्मं पटिसेवति।
Tattha katamaṃ sīlaṃ, katamaṃ adhisīlaṃ, katamaṃ cittaṃ, katamaṃ adhicittaṃ, katamā paññā, katamā adhipaññāti? Vuccate – pañcaṅgaaṭṭhaṅgadasaṅgasīlaṃ tāva sīlameva. Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ pana ‘‘adhisīla’’nti vuccati. Tañhi sūriyo viya pajjotānaṃ, sineru viya pabbatānaṃ sabbalokiyasīlānaṃ adhikañceva uttamañca. Pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīlaṃ, taṃ pana idha nādhippetaṃ. Na hi taṃ sikkhanto methunaṃ dhammaṃ paṭisevati. Kāmāvacarāni pana aṭṭha kusalacittāni, lokiyaaṭṭhasamāpatticittāni ca ekajjhaṃ katvā cittameva. Vipassanāpādakaṃ aṭṭhasamāpatticittaṃ pana ‘‘adhicitta’’nti vuccati. Tañhi sabbalokiyacittānaṃ adhikañceva uttamañca. Tatopi ca maggaphalacittameva adhicittaṃ, taṃ pana idha nādhippetaṃ. Na hi taṃ sikkhanto methunaṃ dhammaṃ paṭisevati. ‘‘Atthi dinnaṃ, atthi yiṭṭha’’ntiādinayappavattaṃ kammassakatāñāṇaṃ paññā, tilakkhaṇākāraparicchedakaṃ pana vipassanāñāṇaṃ ‘‘adhipaññā’’ti vuccati. Sā hi sabbalokiyapaññānaṃ adhikā ceva uttamā ca. Tatopi ca maggaphalapaññāva adhipaññā, sā pana idha nādhippetā. Na hi taṃ sikkhanto methunaṃ dhammaṃ paṭisevati.
तासु तीसु अधिसीलसिक्खा चारित्तवारित्तवसेन दुविधम्पि सीलं यथानुसिट्ठं पटिपज्जमानेन, तप्पटिपक्खे किलेसे तदङ्गप्पहानवसेन पजहन्तेन सिक्खितब्बा। अधिचित्तसिक्खा यथावुत्तेसु आरम्मणेसु अभियोगवसेन झानप्पटिपक्खानं नीवरणगणानं विक्खम्भनप्पहानं कुरुमानेन सिक्खितब्बा। अधिपञ्ञासिक्खा पन यथानुरूपं तदङ्गप्पहानसमुच्छेदवसेन सानुसये किलेसे समुच्छिन्दन्तेन सिक्खितब्बा। तस्मा सुप्पतिट्ठितभावसाधनट्ठेन मूला च सा सिक्खितब्बतो सिक्खा चाति मूलसिक्खा, कम्मवचनिच्छायं ‘‘मूलसिक्ख’’न्ति वुत्तं।
Tāsu tīsu adhisīlasikkhā cārittavārittavasena duvidhampi sīlaṃ yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamānena, tappaṭipakkhe kilese tadaṅgappahānavasena pajahantena sikkhitabbā. Adhicittasikkhā yathāvuttesu ārammaṇesu abhiyogavasena jhānappaṭipakkhānaṃ nīvaraṇagaṇānaṃ vikkhambhanappahānaṃ kurumānena sikkhitabbā. Adhipaññāsikkhā pana yathānurūpaṃ tadaṅgappahānasamucchedavasena sānusaye kilese samucchindantena sikkhitabbā. Tasmā suppatiṭṭhitabhāvasādhanaṭṭhena mūlā ca sā sikkhitabbato sikkhā cāti mūlasikkhā, kammavacanicchāyaṃ ‘‘mūlasikkha’’nti vuttaṃ.
समासीयते सङ्खिपीयतेति समासो, ततो समासतो। समग्गेन सङ्घेन ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन अकुप्पेन ठानारहेन उपसम्पन्नोति भिक्खु। तत्थ सब्बन्तिमेन परियायेन पञ्चवग्गकरणीये कम्मे यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ता, तेसं आगतत्ता, छन्दारहानं छन्दस्स आहटत्ता, सम्मुखीभूतानञ्च अप्पटिक्कोसनतो एकस्मिं कम्मे समग्गभावं उपगतेन सङ्घेन तीहि अनुस्सावनाहि एकाय ञत्तिया कातब्बकम्मसङ्खातेन ञत्तिचतुत्थेन धम्मिकेन विनयकम्मेन वत्थुञत्तिअनुस्सावनसीमापरिसासम्पत्तिसम्पन्नत्ता अकोपेतब्बतं, अप्पटिक्कोसितब्बतं उपगतेन ठानारहेन कारणारहेन सत्थुसासनारहेन उपसम्पन्नो नाम, उपरिभावं समापन्नो पत्तोति अत्थो। भिक्खुभावो हि उपरिभावो। तञ्चेस यथावुत्तेन कम्मेन समापन्नत्ता ‘‘उपसम्पन्नो’’ति वुच्चति, तेन भिक्खुना। ऊनपञ्चवस्सताय नवको, तेन नवकेन अधुना पब्बजितेन, अचिरपब्बजितेनाति वुत्तं होति। आदोति आदिम्हियेवाति अत्थो, आदितो पट्ठायाति वा। अपि च थेरो ‘‘आदो’’ति वचनेन सद्धापब्बजितानं कुलपुत्तानं आलसियदोसेन, अप्पटिपज्जन्तानं अञ्ञाणदोसेन च अञ्ञथा पटिपज्जन्तानं संवेगं जनेति। कथं? अतिदुल्लभं खणं समवायं पटिलभित्वा तङ्खणं न कुसीतेन वा निरत्थककथापसुतेन वा वीतिनामेतब्बं, किं कातब्बं? आदितो पट्ठाय निरन्तरमेव तीसु सिक्खासु आदरो जनेतब्बोति।
Samāsīyate saṅkhipīyateti samāso, tato samāsato. Samaggena saṅghena ñatticatutthena kammena akuppena ṭhānārahena upasampannoti bhikkhu. Tattha sabbantimena pariyāyena pañcavaggakaraṇīye kamme yāvatikā bhikkhū kammappattā, tesaṃ āgatattā, chandārahānaṃ chandassa āhaṭattā, sammukhībhūtānañca appaṭikkosanato ekasmiṃ kamme samaggabhāvaṃ upagatena saṅghena tīhi anussāvanāhi ekāya ñattiyā kātabbakammasaṅkhātena ñatticatutthena dhammikena vinayakammena vatthuñattianussāvanasīmāparisāsampattisampannattā akopetabbataṃ, appaṭikkositabbataṃ upagatena ṭhānārahena kāraṇārahena satthusāsanārahena upasampanno nāma, uparibhāvaṃ samāpanno pattoti attho. Bhikkhubhāvo hi uparibhāvo. Tañcesa yathāvuttena kammena samāpannattā ‘‘upasampanno’’ti vuccati, tena bhikkhunā. Ūnapañcavassatāya navako, tena navakena adhunā pabbajitena, acirapabbajitenāti vuttaṃ hoti. Ādoti ādimhiyevāti attho, ādito paṭṭhāyāti vā. Api ca thero ‘‘ādo’’ti vacanena saddhāpabbajitānaṃ kulaputtānaṃ ālasiyadosena, appaṭipajjantānaṃ aññāṇadosena ca aññathā paṭipajjantānaṃ saṃvegaṃ janeti. Kathaṃ? Atidullabhaṃ khaṇaṃ samavāyaṃ paṭilabhitvā taṅkhaṇaṃ na kusītena vā niratthakakathāpasutena vā vītināmetabbaṃ, kiṃ kātabbaṃ? Ādito paṭṭhāya nirantarameva tīsu sikkhāsu ādaro janetabboti.
‘‘सा मागधी मूलभासा, नरा यायादिकप्पिका।
‘‘Sā māgadhī mūlabhāsā, narā yāyādikappikā;
ब्रह्मानो चस्सुतालापा, सम्बुद्धा चापि भासरे’’ति॥ –
Brahmāno cassutālāpā, sambuddhā cāpi bhāsare’’ti. –
वचनतो मूलभासायाति मागधमूलाय भासाय, सभावनिरुत्तिया भासायाति वुत्तं होति। सिक्खितुन्ति उग्गण्हितुं।
Vacanato mūlabhāsāyāti māgadhamūlāya bhāsāya, sabhāvaniruttiyā bhāsāyāti vuttaṃ hoti. Sikkhitunti uggaṇhituṃ.
