| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
गन्थारम्भकथावण्णना
Ganthārambhakathāvaṇṇanā
इदानि अस्सारम्भो – तत्थ योति अनियमनिद्देसो, तेन विसुद्धजातिकुलगोत्तादीनं किलेसमलविसुद्धिया, पूजारहताय वा अकारणतं दस्सेत्वा यो कोचि इमिस्सा समन्तपासादिकाय आदिगाथाय निद्दिट्ठलोकनाथत्तहेतुं यथावुत्तहेतुमूलेन थिरतरं अचलं कत्वा यथावुत्तहेतुकालं अच्चन्तमेव पूरेन्तो अवसाने यथावुत्तहेतुफलं सम्पादेत्वा यथावुत्तहेतुफलप्पयोजनं साधेति, सोव परमपूजारहोति नियमेति।
Idāni assārambho – tattha yoti aniyamaniddeso, tena visuddhajātikulagottādīnaṃ kilesamalavisuddhiyā, pūjārahatāya vā akāraṇataṃ dassetvā yo koci imissā samantapāsādikāya ādigāthāya niddiṭṭhalokanāthattahetuṃ yathāvuttahetumūlena thirataraṃ acalaṃ katvā yathāvuttahetukālaṃ accantameva pūrento avasāne yathāvuttahetuphalaṃ sampādetvā yathāvuttahetuphalappayojanaṃ sādheti, sova paramapūjārahoti niyameti.
एत्तावता –
Ettāvatā –
भयसम्मोहदुद्दिट्ठि-पणामो नेस सब्बथा।
Bhayasammohaduddiṭṭhi-paṇāmo nesa sabbathā;
पञ्ञापुब्बङ्गमो एसो, पणामोति निदस्सितो॥
Paññāpubbaṅgamo eso, paṇāmoti nidassito.
तत्र हेतूति अतिदुक्करानि तिंसपारमितासङ्खातानि पुञ्ञकम्मानि। तानि हि अच्चन्तदुक्खेन कसिरेन वचनपथातीतानुभावेन महता उस्साहेन करीयन्तीति अतिदुक्करानि नाम। अतिदुक्करत्ता एव हि तेसं अतिदुल्लभं लोके अनञ्ञसाधारणं नाथत्तसङ्खातं फलं फलन्ति, तं तत्थ हेतुफलं; हेतुमूलं नाम यथावुत्तस्स हेतुनो निप्फादनसमत्था महाकरुणा, सा आदिपणिधानतो पट्ठाय ‘‘मुत्तो मोचेस्सामी’’तिआदिना नयेन याव हेतुफलप्पयोजना, ताव अब्बोच्छिन्नं पवत्तति। यं सन्धाय वुत्तं –
Tatra hetūti atidukkarāni tiṃsapāramitāsaṅkhātāni puññakammāni. Tāni hi accantadukkhena kasirena vacanapathātītānubhāvena mahatā ussāhena karīyantīti atidukkarāni nāma. Atidukkarattā eva hi tesaṃ atidullabhaṃ loke anaññasādhāraṇaṃ nāthattasaṅkhātaṃ phalaṃ phalanti, taṃ tattha hetuphalaṃ; hetumūlaṃ nāma yathāvuttassa hetuno nipphādanasamatthā mahākaruṇā, sā ādipaṇidhānato paṭṭhāya ‘‘mutto mocessāmī’’tiādinā nayena yāva hetuphalappayojanā, tāva abbocchinnaṃ pavattati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘सकानना सग्रिवरा ससागरा,
‘‘Sakānanā sagrivarā sasāgarā,
गता विनासं बहुसो वसुन्धरा।
Gatā vināsaṃ bahuso vasundharā;
युगन्तकाले सलिलानलानिले,
Yugantakāle salilānalānile,
न बोधिसत्तस्स महातपा कुतो’’ति॥
Na bodhisattassa mahātapā kuto’’ti.
याय समन्नागतत्ता ‘‘नमो महाकारुणिकस्स तस्सा’’ति आह। हेतुकालं नाम चतुअट्ठसोळसअसङ्ख्येय्यादिप्पभेदो कालो, यं सन्धायाह ‘‘कप्पकोटीहिपि अप्पमेय्यं काल’’न्ति। तत्थ अच्चन्तसंयोगत्थे उपयोगवचनं वेदितब्बं ‘‘मासं अधीते, दिवसं चरती’’तिआदीसु विय। कामञ्च सो कालो असङ्ख्येय्यवसेन पमेय्यो विञ्ञेय्यो, तथापि कप्पकोटिवसेन अविञ्ञेय्यतं सन्धाय ‘‘कप्पकोटीहिपि अप्पमेय्यं काल’’न्ति आह। तत्थ कालयतीति कालो, खिपति विद्धंसयति सत्तानं जीवितमिति अत्थो। कल विक्खेपे। तत्थ कप्पीयति संकप्पीयति सासपपब्बतादीहि उपमाहि केवलं संकप्पीयति, न मनुस्सदिवसमाससंवच्छरादिगणनाय गणीयतीति कप्पो। एकन्तिआदिगणनपथस्स कोटिभूतत्ता कोटि, कप्पानं कोटियो कप्पकोटियो । ताहिपि न पमीयतीति अप्पमेय्यो, तं अप्पमेय्यं। करोन्तोति नानत्थत्ता धातूनं दानं देन्तो, सीलं रक्खन्तो, लोभक्खन्धतो निक्खमन्तो, अत्तहितपरहितादिभेदं तं तं धम्मं पजानन्तो, विविधेन वायामेन घटेन्तो वायमन्तो, तं तं सत्तापराधं खमन्तो, पटिञ्ञासम्मुतिपरमत्थसच्चानि सच्चायन्तो, तं तं सत्तहितं अधिट्ठहन्तो, सकललोकं मेत्तायन्तो, मित्तामित्तादिभेदं पक्खपातं पहाय तं तं सत्तं अज्झुपेक्खन्तो चाति अत्थो। खेदं गतोति अनन्तप्पभेदं महन्तं संसारदुक्खं अनुभवनट्ठेन गतो, सम्पत्तोत्यत्थो। संसारदुक्खञ्हि सारीरिकं मानसिकञ्च सुखं खेदयति पातयतीति ‘‘खेदो’’ति वुच्चति। लोकहितायाति इदं यथावुत्तहेतुफलप्पयोजननिदस्सनं, ‘‘संसारदुक्खानुभवनकारणनिदस्सन’’न्तिपि एके –
Yāya samannāgatattā ‘‘namo mahākāruṇikassa tassā’’ti āha. Hetukālaṃ nāma catuaṭṭhasoḷasaasaṅkhyeyyādippabhedo kālo, yaṃ sandhāyāha ‘‘kappakoṭīhipi appameyyaṃ kāla’’nti. Tattha accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ veditabbaṃ ‘‘māsaṃ adhīte, divasaṃ caratī’’tiādīsu viya. Kāmañca so kālo asaṅkhyeyyavasena pameyyo viññeyyo, tathāpi kappakoṭivasena aviññeyyataṃ sandhāya ‘‘kappakoṭīhipi appameyyaṃ kāla’’nti āha. Tattha kālayatīti kālo, khipati viddhaṃsayati sattānaṃ jīvitamiti attho. Kala vikkhepe. Tattha kappīyati saṃkappīyati sāsapapabbatādīhi upamāhi kevalaṃ saṃkappīyati, na manussadivasamāsasaṃvaccharādigaṇanāya gaṇīyatīti kappo. Ekantiādigaṇanapathassa koṭibhūtattā koṭi, kappānaṃ koṭiyo kappakoṭiyo . Tāhipi na pamīyatīti appameyyo, taṃ appameyyaṃ. Karontoti nānatthattā dhātūnaṃ dānaṃ dento, sīlaṃ rakkhanto, lobhakkhandhato nikkhamanto, attahitaparahitādibhedaṃ taṃ taṃ dhammaṃ pajānanto, vividhena vāyāmena ghaṭento vāyamanto, taṃ taṃ sattāparādhaṃ khamanto, paṭiññāsammutiparamatthasaccāni saccāyanto, taṃ taṃ sattahitaṃ adhiṭṭhahanto, sakalalokaṃ mettāyanto, mittāmittādibhedaṃ pakkhapātaṃ pahāya taṃ taṃ sattaṃ ajjhupekkhanto cāti attho. Khedaṃ gatoti anantappabhedaṃ mahantaṃ saṃsāradukkhaṃ anubhavanaṭṭhena gato, sampattotyattho. Saṃsāradukkhañhi sārīrikaṃ mānasikañca sukhaṃ khedayati pātayatīti ‘‘khedo’’ti vuccati. Lokahitāyāti idaṃ yathāvuttahetuphalappayojananidassanaṃ, ‘‘saṃsāradukkhānubhavanakāraṇanidassana’’ntipi eke –
‘‘‘जातिसंसारदुक्खानं, गन्तुं सक्कोपि निब्बुतिं।
‘‘‘Jātisaṃsāradukkhānaṃ, gantuṃ sakkopi nibbutiṃ;
चिरल्लिट्ठोपि संसारे, करुणायेव केवल’न्ति॥ –
Ciralliṭṭhopi saṃsāre, karuṇāyeva kevala’nti. –
च वुत्त’’न्ति, तमयुत्तं। न हि भगवा लोकहिताय संसारदुक्खमनुभवति। न हि कस्सचि दुक्खानुभवनं लोकस्स उपकारं आवहति। एवं पनेतं दस्सेति तिंसपारमितापभेदं हेतुं, पारमिताफलभूतं नाथत्तसङ्खातं फलञ्च। यथा चाह ‘‘ममञ्हि, आनन्द, कल्याणमित्तं आगम्म जातिधम्मा सत्ता जातिया परिमुच्चन्ती’’तिआदि (सं॰ नि॰ १.१२९; ५.२)। तत्थ भगवा यथावुत्तहेतूहि सत्तानं विनेय्यभावनिप्फादनपञ्ञाबीजानि वपि, हेतुफलेन परिपक्किन्द्रियभावेन परिनिप्फन्नविनेय्यभावे सत्ते विनयि, संसारदुक्खतो मोचयीति अत्थो। न एवं संसारदुक्खेन लोकस्स उपकारं किञ्चि अकासि, तस्मा करोन्तो अतिदुक्करानि लोकहितायाति सम्बन्धो। इमिस्सा योजनाय सब्बपठमस्स बोधिसत्तस्स उप्पत्तिकालतो पट्ठाय बोधिसत्तस्स नाथत्तसङ्खातपारमिताहेतुफलाधिगमो वेदितब्बो। यो नाथोति हि सम्बन्धो अधिप्पेतो। इमस्स पनत्थस्स –
Ca vutta’’nti, tamayuttaṃ. Na hi bhagavā lokahitāya saṃsāradukkhamanubhavati. Na hi kassaci dukkhānubhavanaṃ lokassa upakāraṃ āvahati. Evaṃ panetaṃ dasseti tiṃsapāramitāpabhedaṃ hetuṃ, pāramitāphalabhūtaṃ nāthattasaṅkhātaṃ phalañca. Yathā cāha ‘‘mamañhi, ānanda, kalyāṇamittaṃ āgamma jātidhammā sattā jātiyā parimuccantī’’tiādi (saṃ. ni. 1.129; 5.2). Tattha bhagavā yathāvuttahetūhi sattānaṃ vineyyabhāvanipphādanapaññābījāni vapi, hetuphalena paripakkindriyabhāvena parinipphannavineyyabhāve satte vinayi, saṃsāradukkhato mocayīti attho. Na evaṃ saṃsāradukkhena lokassa upakāraṃ kiñci akāsi, tasmā karonto atidukkarāni lokahitāyāti sambandho. Imissā yojanāya sabbapaṭhamassa bodhisattassa uppattikālato paṭṭhāya bodhisattassa nāthattasaṅkhātapāramitāhetuphalādhigamo veditabbo. Yo nāthoti hi sambandho adhippeto. Imassa panatthassa –
‘‘यदेव पठमं चित्त-मुप्पन्नं तव बोधये।
‘‘Yadeva paṭhamaṃ citta-muppannaṃ tava bodhaye;
त्वं तदेवस्स लोकस्स, पूजिके परिवसित्थ’’॥ –
Tvaṃ tadevassa lokassa, pūjike parivasittha’’. –
इति वचनं साधकं। पठमचित्तस्स पारमिताभावो रुक्खस्स अङ्कुरतो पट्ठाय उप्पत्तिउपमाय साधेतब्बो। एत्थाह – ‘‘खेदं गतोति वचनं निरत्थकं , यथावुत्तनयेन गुणसाधनासम्भवतो’’ति? न, अन्तरा अनिवत्तनकभावदीपनतो। दुक्करानि करोन्तो खेदं गतो एव, न अन्तरा खेदं असहन्तो निवत्ततीति दीपेति। लोकदुक्खापनयनकामस्स वा भगवतो अत्तनो दुक्खानुभवनसमत्थतं दस्सेति।
Iti vacanaṃ sādhakaṃ. Paṭhamacittassa pāramitābhāvo rukkhassa aṅkurato paṭṭhāya uppattiupamāya sādhetabbo. Etthāha – ‘‘khedaṃ gatoti vacanaṃ niratthakaṃ , yathāvuttanayena guṇasādhanāsambhavato’’ti? Na, antarā anivattanakabhāvadīpanato. Dukkarāni karonto khedaṃ gato eva, na antarā khedaṃ asahanto nivattatīti dīpeti. Lokadukkhāpanayanakāmassa vā bhagavato attano dukkhānubhavanasamatthataṃ dasseti.
‘‘यस्स कस्सचि वरदोस्सं, यावाहं सब्बसत्तदुक्खानि।
‘‘Yassa kassaci varadossaṃ, yāvāhaṃ sabbasattadukkhāni;
सब्बानि सब्बकालं युगं, पद्मस्सेव बुज्झन्तोम्ही’’ति॥ –
Sabbāni sabbakālaṃ yugaṃ, padmasseva bujjhantomhī’’ti. –
एवंअधिप्पायस्स अत्तमत्तदुक्खानुभवनसमत्थताय कायेव कथाति अतिसयं अत्थं दस्सेतीति अत्थो। अथ वा खेदं गतोति ब्यापारं परिचयं गतोतिपि अत्थो सम्भवति। कम्मादीसु सब्यापारं पुरिसं दिस्वा सन्ति हि लोके वत्तारो ‘‘खिन्नोयं कम्मे, खिन्नोयं सत्ते’’तिआदि। इमिस्सा योजनाय नाथोति इमिना बुद्धत्ताधिगमसिद्धं कोटिप्पत्तं नाथभावं पत्वा ठितकालो दस्सितोति वेदितब्बो। केचि ‘‘महाकारुणिकस्साति वदन्तो बुद्धभूतस्साति दस्सेती’’ति लिखन्ति, तं न सुन्दरं विय, बोधिसत्तकालेपि तब्बोहारसब्भावतो। तस्मा सो एत्तकं कालं दुक्करानि करोन्तो अवसाने दुक्करपारमितापारिपूरिया तासं फलभूतं नाथभावं पत्वा लोकहिताय ब्यापारं गतोति अयमत्थो निदस्सितो होति। ‘‘बोधिं गतो’’ति वुत्तेपि सुब्यत्तं हेतुफलं दस्सितं होति। बुद्धभावप्पत्तस्सेव च नाथस्स नमो कतो होति विसेसवचनसब्भावतो, न बोधिसत्तस्स। एवं सन्तेपि विनयाधिकारो इधाधिप्पेतो। सो च पब्बजितकालतो पट्ठाय यावमरणकाला होति। तं अतिविय परित्तं कालं लज्जिनो अतिसुकरं सीलमत्तं एककस्स अत्तनो हिताय अत्तमत्तदुक्खापनयनाधिप्पायेन परिपूरेन्तो को नाम इधलोकपरलोकातिक्कमसुखं न गच्छेय्य, ननु भगवा सकललोकदुक्खापनयनाधिप्पायेन कप्पकोटीहिपि अप्पमेय्यं कालं करोन्तो अतिदुक्करनिरस्सादं खेदं गतोति अञ्ञापदेसेन गुणं वण्णेति आचरियो।
Evaṃadhippāyassa attamattadukkhānubhavanasamatthatāya kāyeva kathāti atisayaṃ atthaṃ dassetīti attho. Atha vā khedaṃ gatoti byāpāraṃ paricayaṃ gatotipi attho sambhavati. Kammādīsu sabyāpāraṃ purisaṃ disvā santi hi loke vattāro ‘‘khinnoyaṃ kamme, khinnoyaṃ satte’’tiādi. Imissā yojanāya nāthoti iminā buddhattādhigamasiddhaṃ koṭippattaṃ nāthabhāvaṃ patvā ṭhitakālo dassitoti veditabbo. Keci ‘‘mahākāruṇikassāti vadanto buddhabhūtassāti dassetī’’ti likhanti, taṃ na sundaraṃ viya, bodhisattakālepi tabbohārasabbhāvato. Tasmā so ettakaṃ kālaṃ dukkarāni karonto avasāne dukkarapāramitāpāripūriyā tāsaṃ phalabhūtaṃ nāthabhāvaṃ patvā lokahitāya byāpāraṃ gatoti ayamattho nidassito hoti. ‘‘Bodhiṃ gato’’ti vuttepi subyattaṃ hetuphalaṃ dassitaṃ hoti. Buddhabhāvappattasseva ca nāthassa namo kato hoti visesavacanasabbhāvato, na bodhisattassa. Evaṃ santepi vinayādhikāro idhādhippeto. So ca pabbajitakālato paṭṭhāya yāvamaraṇakālā hoti. Taṃ ativiya parittaṃ kālaṃ lajjino atisukaraṃ sīlamattaṃ ekakassa attano hitāya attamattadukkhāpanayanādhippāyena paripūrento ko nāma idhalokaparalokātikkamasukhaṃ na gaccheyya, nanu bhagavā sakalalokadukkhāpanayanādhippāyena kappakoṭīhipi appameyyaṃ kālaṃ karonto atidukkaranirassādaṃ khedaṃ gatoti aññāpadesena guṇaṃ vaṇṇeti ācariyo.
लोकहितायाति एत्थ लोकियति एत्थ दुक्खन्ति लोको, लुयते वा जातिजरामरणदुक्खेहीति लोको, इमिना सत्तलोकं जातिलोकञ्च सङ्गण्हाति। तस्मा तस्स सत्तलोकस्स इधलोकपरलोकहितं अतिक्कन्तपरलोकानं वा उच्छिन्नलोकसमुदयानं लोकानं , इध जातिलोके ओकासलोके वा दिट्ठधम्मसुखविहारसङ्खातञ्च हितं सम्पिण्डेत्वा लोकस्स, लोकानं, लोके वा हितन्ति सरूपेकदेसेकसेसं कत्वा ‘‘लोकहित’’मिच्चेवाह। नाथोति सब्बसत्तानं आसयानुसयचरियाधिमुत्तिभेदानुरूपधम्मदेसनसमत्थताय ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि…पे॰… तं सुणाथा’’ति (म॰ नि॰ ३.४२०) एवं याचनट्ठेनापि नाथतेति नाथो। भिक्खूनं वीतिक्कमानुरूपं सिक्खापदपञ्ञापनेन दिट्ठधम्मिकसम्परायिकाय च करुणाय उपगन्त्वा तपति, सुत्तन्तवसेन वा तेसं सब्बसत्तानं अनुसयिते किलेसे करुणाय च पञ्ञाय च उपगन्त्वा तपति, अभिधम्मवसेन वा ते ते सङ्खारे अनिच्चादिलक्खणवसेन उपपरिक्खित्वा अत्तनो किलेसे पञ्ञाय उपेच्च परिच्छिन्दित्वा तपतीति तपनट्ठेनापि नाथतेति नाथो। सदेवके लोके अप्पटिपुग्गलत्ता केनचि अप्पटिहतधम्मदेसनत्ता परमचित्तिस्सरियप्पवत्तितो च इस्सरियट्ठेनापि नाथतेति नाथो। ‘‘धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसी’’ति (महाव॰ ९०) वचनतो सम्पहंसनसङ्खातेन आसीसट्ठेन, पणिधानतो पट्ठाय ‘‘कथं नामाहं मुत्तो मोचयिस्सामी’’तिआदिना नयेन आसीसट्ठेन वा नाथतेति नाथोति वेदितब्बो, सम्मासम्बुद्धो। चतूहिपि नाथङ्गेहि चतुवेसारज्जचतुपटिसम्भिदादयो सब्बेपि बुद्धगुणा योजेतब्बा, अतिवित्थारिकभया पन न योजिता।
Lokahitāyāti ettha lokiyati ettha dukkhanti loko, luyate vā jātijarāmaraṇadukkhehīti loko, iminā sattalokaṃ jātilokañca saṅgaṇhāti. Tasmā tassa sattalokassa idhalokaparalokahitaṃ atikkantaparalokānaṃ vā ucchinnalokasamudayānaṃ lokānaṃ , idha jātiloke okāsaloke vā diṭṭhadhammasukhavihārasaṅkhātañca hitaṃ sampiṇḍetvā lokassa, lokānaṃ, loke vā hitanti sarūpekadesekasesaṃ katvā ‘‘lokahita’’miccevāha. Nāthoti sabbasattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttibhedānurūpadhammadesanasamatthatāya ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… taṃ suṇāthā’’ti (ma. ni. 3.420) evaṃ yācanaṭṭhenāpi nāthateti nātho. Bhikkhūnaṃ vītikkamānurūpaṃ sikkhāpadapaññāpanena diṭṭhadhammikasamparāyikāya ca karuṇāya upagantvā tapati, suttantavasena vā tesaṃ sabbasattānaṃ anusayite kilese karuṇāya ca paññāya ca upagantvā tapati, abhidhammavasena vā te te saṅkhāre aniccādilakkhaṇavasena upaparikkhitvā attano kilese paññāya upecca paricchinditvā tapatīti tapanaṭṭhenāpi nāthateti nātho. Sadevake loke appaṭipuggalattā kenaci appaṭihatadhammadesanattā paramacittissariyappavattito ca issariyaṭṭhenāpi nāthateti nātho. ‘‘Dhammiyā kathāya sandassesi samādapesi samuttejesi sampahaṃsesī’’ti (mahāva. 90) vacanato sampahaṃsanasaṅkhātena āsīsaṭṭhena, paṇidhānato paṭṭhāya ‘‘kathaṃ nāmāhaṃ mutto mocayissāmī’’tiādinā nayena āsīsaṭṭhena vā nāthateti nāthoti veditabbo, sammāsambuddho. Catūhipi nāthaṅgehi catuvesārajjacatupaṭisambhidādayo sabbepi buddhaguṇā yojetabbā, ativitthārikabhayā pana na yojitā.
नमोति परमत्थतो बुद्धगुणबहुमानपब्भारा चित्तनति, चित्तनतिप्पभवा च वचीकायनति। अत्थु मेति पाठसेसेन सम्बन्धो। महाकारुणिकस्साति एत्थ सब्बसत्तविसयत्ता महुस्साहप्पभवत्ता च महती करुणा महाकरुणा। तत्थ पणिधानतो पट्ठाय यावअनुपादिसेसनिब्बानपुरप्पवेसा नियुत्तोति महाकारुणिको, भगवा। एत्थ च महाकारुणिकस्साति इमिना यथावुत्तहेतुमूलं दस्सेति। निक्करुणो हि परदुक्खेसु उदासिनो बुद्धत्थाय पणिधानमत्तम्पि अतिभारियन्ति मञ्ञन्तो अप्पमेय्यं कालं अतिदुक्करं हेतुं पूरेत्वा नाथत्तसङ्खातं हेतुफलप्पयोजनभूतं लोकहितं कथं करिस्सति। तस्मा सब्बगुणमूलभूतत्ता महाकरुणागुणमेव वण्णेन्तो ‘‘नमो महाकारुणिकस्सा’’ति आह। एत्तावता हेतुअनुरूपं फलं, फलानुरूपो हेतु, द्विन्नम्पि अनुरूपं मूलं, तिण्णम्पि अनुरूपं पयोजनन्ति अयमत्थो दस्सितो होति।
Namoti paramatthato buddhaguṇabahumānapabbhārā cittanati, cittanatippabhavā ca vacīkāyanati. Atthu meti pāṭhasesena sambandho. Mahākāruṇikassāti ettha sabbasattavisayattā mahussāhappabhavattā ca mahatī karuṇā mahākaruṇā. Tattha paṇidhānato paṭṭhāya yāvaanupādisesanibbānapurappavesā niyuttoti mahākāruṇiko, bhagavā. Ettha ca mahākāruṇikassāti iminā yathāvuttahetumūlaṃ dasseti. Nikkaruṇo hi paradukkhesu udāsino buddhatthāya paṇidhānamattampi atibhāriyanti maññanto appameyyaṃ kālaṃ atidukkaraṃ hetuṃ pūretvā nāthattasaṅkhātaṃ hetuphalappayojanabhūtaṃ lokahitaṃ kathaṃ karissati. Tasmā sabbaguṇamūlabhūtattā mahākaruṇāguṇameva vaṇṇento ‘‘namo mahākāruṇikassā’’ti āha. Ettāvatā hetuanurūpaṃ phalaṃ, phalānurūpo hetu, dvinnampi anurūpaṃ mūlaṃ, tiṇṇampi anurūpaṃ payojananti ayamattho dassito hoti.
एवं अच्छरियपुरिसो, नाथो नाथगुणे ठितो।
Evaṃ acchariyapuriso, nātho nāthaguṇe ṭhito;
नमोरहो अनाथस्स, नाथमानस्स सम्पदं॥
Namoraho anāthassa, nāthamānassa sampadaṃ.
एत्थ सिया ‘‘अनेकेसु भगवतो गुणेसु विज्जमानेसु कस्मा ‘महाकारुणिकस्सा’ति एकमेव गहित’’न्ति? उच्चते –
Ettha siyā ‘‘anekesu bhagavato guṇesu vijjamānesu kasmā ‘mahākāruṇikassā’ti ekameva gahita’’nti? Uccate –
दोसहीनस्स सत्थस्स, चोदना तु न विज्जते।
Dosahīnassa satthassa, codanā tu na vijjate;
दोसयुत्तमसत्थञ्च, तस्मा चोदना अपत्तकाति॥
Dosayuttamasatthañca, tasmā codanā apattakāti.
न मया चोदना कता, किन्तु पुच्छा एव कता। अपिच –
Na mayā codanā katā, kintu pucchā eva katā. Apica –
‘‘फलं सतिपि रुक्खेड्ढे, न पतत्यविकम्पिते।
‘‘Phalaṃ satipi rukkheḍḍhe, na patatyavikampite;
चोदना या’त्थु सत्थानं, पुच्छनात्यत्थफलं महता॥
Codanā yā’tthu satthānaṃ, pucchanātyatthaphalaṃ mahatā.
‘‘नभोत्तुं कुरुते सम्मा, गहितुं नाड्ढते घटं।
‘‘Nabhottuṃ kurute sammā, gahituṃ nāḍḍhate ghaṭaṃ;
अक्खेपे हि कते तदि-च्छिस्साणाबुद्धिबन्धनं॥
Akkhepe hi kate tadi-cchissāṇābuddhibandhanaṃ.
‘‘यथा हिमपदो पद्धो, पबुद्धो गन्धलिम्पिया।
‘‘Yathā himapado paddho, pabuddho gandhalimpiyā;
भिन्नत्थविरमस्सेवं, सत्थकतात्थलिम्पिया’’ति॥ –
Bhinnatthaviramassevaṃ, satthakatātthalimpiyā’’ti. –
एवं चेकं –
Evaṃ cekaṃ –
सम्मापि चोदना तं खलु, गुरवो विवाक्या विवद्ध।
Sammāpi codanā taṃ khalu, guravo vivākyā vivaddha;
यतिसिस्सा आघट्टिताति-वाक्येनाभ्यधिकं गोपय॥
Yatisissā āghaṭṭitāti-vākyenābhyadhikaṃ gopaya.
सरवती आचेरं किलिट्ठा, तदिच्छिस्सजितात्तानं।
Saravatī āceraṃ kiliṭṭhā, tadicchissajitāttānaṃ;
जयत्यत्तानमाचेरो, सदस्सस्सेव सारथीति॥ –
Jayatyattānamācero, sadassasseva sārathīti. –
अत्रोच्चते –
Atroccate –
यस्स हि वाक्यसहस्सं, वाक्ये वाक्ये सतञ्च जिव्हा।
Yassa hi vākyasahassaṃ, vākye vākye satañca jivhā;
नामं दसबलगुणपदेसं, वत्तुं कप्पेनपि न सक्का॥
Nāmaṃ dasabalaguṇapadesaṃ, vattuṃ kappenapi na sakkā.
यथा –
Yathā –
बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं,
Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
कप्पम्पि चे अञ्ञमभासमानो।
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे,
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
वण्णो न खीयेथ तथागतस्साति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४२५; उदा॰ अट्ठ॰ ५३; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा) –
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassāti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; cariyā. aṭṭha. nidānakathā) –
चोत्तत्ता न सक्का भगवतं गुणानमवसेसाभिधातुं।
Cottattā na sakkā bhagavataṃ guṇānamavasesābhidhātuṃ.
अपिच –
Apica –
यथा त्वं सत्तानं, दसबल तथा ञाणकरुणा।
Yathā tvaṃ sattānaṃ, dasabala tathā ñāṇakaruṇā;
गुणद्वन्दं सेट्ठं, तव गुणगणा नाम तिगुणाति॥ –
Guṇadvandaṃ seṭṭhaṃ, tava guṇagaṇā nāma tiguṇāti. –
सब्बगुणसेट्ठत्ता मूलत्ता च एकमेव वुत्तं। अथ वा ‘‘छसु असाधारणञाणेसु अञ्ञतरत्ता तग्गहणेन सेसापि गहिताव सहचरणलक्खणेना’’ति च वदन्ति। विसेसतो पनेत्थ अभिधम्मस्स केवलं पञ्ञाविसयत्ता अभिधम्मट्ठकथारम्भे आचरियेन ‘‘करुणा विय सत्तेसु, पञ्ञा यस्स महेसिनो’’ति पञ्ञागुणो वण्णितो तेसं तेसं सत्तानं आसयानुसयचअयाधिमुत्तिभेदानुरूपपरिच्छिन्दनपञ्ञाय, सत्तेसु महाकरुणाय च अधिकारत्ता। सुत्तन्तट्ठकथारम्भे ‘‘करुणासीतलहदयं, पञ्ञापज्जोतविहतमोहतम’’न्ति भगवतो उभोपि पञ्ञाकरुणागुणा वण्णिता। इध पन विनये आसयादिनिरपेक्खं केवलं करुणाय पाकतिकसत्तेनापि असोतब्बारहं सुणन्तो, अपुच्छितब्बारहं पुच्छन्तो, अवत्तब्बारहञ्च वदन्तो सिक्खापदं पञ्ञपेसीति करुणागुणोयेवेको वण्णितोति वेदितब्बो।
Sabbaguṇaseṭṭhattā mūlattā ca ekameva vuttaṃ. Atha vā ‘‘chasu asādhāraṇañāṇesu aññatarattā taggahaṇena sesāpi gahitāva sahacaraṇalakkhaṇenā’’ti ca vadanti. Visesato panettha abhidhammassa kevalaṃ paññāvisayattā abhidhammaṭṭhakathārambhe ācariyena ‘‘karuṇā viya sattesu, paññā yassa mahesino’’ti paññāguṇo vaṇṇito tesaṃ tesaṃ sattānaṃ āsayānusayacaayādhimuttibhedānurūpaparicchindanapaññāya, sattesu mahākaruṇāya ca adhikārattā. Suttantaṭṭhakathārambhe ‘‘karuṇāsītalahadayaṃ, paññāpajjotavihatamohatama’’nti bhagavato ubhopi paññākaruṇāguṇā vaṇṇitā. Idha pana vinaye āsayādinirapekkhaṃ kevalaṃ karuṇāya pākatikasattenāpi asotabbārahaṃ suṇanto, apucchitabbārahaṃ pucchanto, avattabbārahañca vadanto sikkhāpadaṃ paññapesīti karuṇāguṇoyeveko vaṇṇitoti veditabbo.
पञ्ञादया अत्तपरत्थहेतू,
Paññādayā attaparatthahetū,
तदन्वया सब्बगुणा जिनस्स।
Tadanvayā sabbaguṇā jinassa;
उभो गुणा ते गुणसागरस्स,
Ubho guṇā te guṇasāgarassa,
वुत्ता इधाचरियवरेन तस्मा॥
Vuttā idhācariyavarena tasmā.
एत्तावता अट्ठकथादिगाथा,
Ettāvatā aṭṭhakathādigāthā,
समासतो वुत्तपदत्थसोभा।
Samāsato vuttapadatthasobhā;
अयम्पि वित्थारनयोति चाहं,
Ayampi vitthāranayoti cāhaṃ,
उद्धं इतो ते पटिसंखिपामि॥
Uddhaṃ ito te paṭisaṃkhipāmi.
दुतियगाथाय असम्बुधन्ति धम्मानं यथासभावं अबुज्झन्तो। बुद्धनिसेवितन्ति बुद्धानुबुद्धपच्चेकबुद्धेहि गोचरभावनासेवनाहि यथारहं निसेवितं। भवा भवन्ति वत्तमानभवतो अञ्ञं भवं गच्छति उपगच्छति, पटिपज्जतीति अत्थो। अथ वा भवोति सस्सतदिट्ठि। तस्स पटिपक्खत्ता अभवोति उच्छेददिट्ठि। भवोति वा वुद्धि। अभवोति हानि। भवोति वा दुग्गति। अभवोति सुगति। ‘‘अप्पमाणा धम्मा, असेक्खा धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका १३, ११) विय हि वुद्धिअत्थत्ता अकारस्स। भावयतीति भवो, जाति। भवतीति वा भवो। सविकारा बहुविधखन्धुप्पत्ति दीपिता। अभवोति विनासो, जातिभावं मरणभावञ्च गच्छतीति वुत्तं होति। एत्थ अरहन्तानं मरणम्पि खणिकवसेन गहेतब्बं। भवेसु अभवो भवाभवो, तं भवाभवं, भवेसु अभावपञ्ञत्तिं गच्छतीति अत्थो। जीवलोकोति सत्तलोको, सङ्खारलोकओकासलोकानं भवाभवगमनासम्भवतो सत्तलोकं जीवलोकोति विसेसेति। अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसिनोति एत्थ नवपि लोकुत्तरधम्मा सङ्गहं गच्छन्ति। अपचयगामिता हि चतुमग्गधम्मस्स ओधिसो अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसो, सो अस्स अत्थि, तदारम्मणं हुत्वा तत्थ सहायभावूपगमनेन निब्बानस्सापि। यथाह ‘‘यो खो, आवुसो, रागक्खयो…पे॰… इदं वुच्चति निब्बान’’न्ति। अरहत्तस्सापि तथा रागादिक्खयवचनसब्भावतो। फलसामञ्ञेन तिण्णम्पि फलानं अत्थीति नवविधोपेस ‘‘अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसी’’ति वुच्चति। अथ वा सहचरणलक्खणकआरणताय पटिपक्खगोचरग्गहणता। अनभिहितोपि हि धम्मस्स तत्राभिहितोव बुज्झितब्बो इति वचनतो कारणगोचरग्गहणेन चत्तारिपि फलानि गहितानि। नरकादीसु अपतमानं धारेति सुगतियं उप्पादनेनाति धम्मो। पुन सुगतिम्हि अजननकारी अकुसलधम्मे निवारेत्वा पोसेति पवत्तेति वड्ढेतीति धम्मो। सो पन कामरूपारूपभेदतो तिविधो अच्चन्तसुखावहनतो, ततोपि उत्तमत्ता धम्मवरो।
Dutiyagāthāya asambudhanti dhammānaṃ yathāsabhāvaṃ abujjhanto. Buddhanisevitanti buddhānubuddhapaccekabuddhehi gocarabhāvanāsevanāhi yathārahaṃ nisevitaṃ. Bhavā bhavanti vattamānabhavato aññaṃ bhavaṃ gacchati upagacchati, paṭipajjatīti attho. Atha vā bhavoti sassatadiṭṭhi. Tassa paṭipakkhattā abhavoti ucchedadiṭṭhi. Bhavoti vā vuddhi. Abhavoti hāni. Bhavoti vā duggati. Abhavoti sugati. ‘‘Appamāṇā dhammā, asekkhā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 13, 11) viya hi vuddhiatthattā akārassa. Bhāvayatīti bhavo, jāti. Bhavatīti vā bhavo. Savikārā bahuvidhakhandhuppatti dīpitā. Abhavoti vināso, jātibhāvaṃ maraṇabhāvañca gacchatīti vuttaṃ hoti. Ettha arahantānaṃ maraṇampi khaṇikavasena gahetabbaṃ. Bhavesu abhavo bhavābhavo, taṃ bhavābhavaṃ, bhavesu abhāvapaññattiṃ gacchatīti attho. Jīvalokoti sattaloko, saṅkhāralokaokāsalokānaṃ bhavābhavagamanāsambhavato sattalokaṃ jīvalokoti viseseti. Avijjādikilesajālaviddhaṃsinoti ettha navapi lokuttaradhammā saṅgahaṃ gacchanti. Apacayagāmitā hi catumaggadhammassa odhiso avijjādikilesajālaviddhaṃso, so assa atthi, tadārammaṇaṃ hutvā tattha sahāyabhāvūpagamanena nibbānassāpi. Yathāha ‘‘yo kho, āvuso, rāgakkhayo…pe… idaṃ vuccati nibbāna’’nti. Arahattassāpi tathā rāgādikkhayavacanasabbhāvato. Phalasāmaññena tiṇṇampi phalānaṃ atthīti navavidhopesa ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsī’’ti vuccati. Atha vā sahacaraṇalakkhaṇakaāraṇatāya paṭipakkhagocaraggahaṇatā. Anabhihitopi hi dhammassa tatrābhihitova bujjhitabbo iti vacanato kāraṇagocaraggahaṇena cattāripi phalāni gahitāni. Narakādīsu apatamānaṃ dhāreti sugatiyaṃ uppādanenāti dhammo. Puna sugatimhi ajananakārī akusaladhamme nivāretvā poseti pavatteti vaḍḍhetīti dhammo. So pana kāmarūpārūpabhedato tividho accantasukhāvahanato, tatopi uttamattā dhammavaro.
एत्थाह – ‘‘चतुन्नं, भिक्खवे, अरियसच्चानं अननुबोधा अप्पटिवेधा एवमिदं दीघमद्धानं सन्धावितं संसरित’न्ति (दी॰ नि॰ २.१५५; महाव॰ २८७) वचनतो चतुसच्चधम्मं असम्बुधं भवा भवं गच्छति जीवलोकोति सिद्धं। तस्मा यं असम्बुधं गच्छति, तस्सेव ‘‘तस्सा’’ति अन्ते तंनिद्देसेन नियमनतो चतुसच्चधम्मोपि अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसी धम्मवरोति चापज्जति। अञ्ञथा ‘‘नमो अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसिनो धम्मवरस्स तस्सा’’ति तंनिद्देसेन समानविभत्तिकरणं न युज्जति अतिप्पसङ्गनियमनतो, ‘‘अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसिनो धम्मवरस्सा’’ति वचनं विसेसनवचनं। तस्मा दुक्खसमुदयसच्चानं तब्भावप्पसङ्गो नत्थीति चे? न, तंनिद्देसेन समानविभत्तिट्ठाने अविसेसितत्ता। अपि च मग्गसच्चनिरोधसच्चेसु फलानं अपरियापन्नत्ता नव लोकुत्तरधम्मा सङ्गहिताति वचनविरोधो, फलानं असङ्गहे वेरञ्जकण्डवण्णनायं न केवलं अरियमग्गो चेव निब्बानञ्च, अपि च अरियफलधम्मेहि सद्धिं परियत्तिधम्मोपि। वुत्तञ्हेतं ‘‘रागविरागमनेजमसोकं…पे॰… धम्ममिमं सरणत्थमुपेही’’ति (वि॰ व॰ ८८७) वचनविरोधो चाति पुब्बापरविरुद्धा एसा गाथा सासनविरुद्धा चा’’ति? वुच्चते – सब्बमेतमयुत्तं वुत्तगाथत्थाजाननतो। एत्थ हि आचरियेन पवत्तिपवत्तिहेतुविसयविभागो च दस्सितो। कथं? तत्थ असम्बुधन्ति असम्बोधो, सो अत्थतो अविज्जा, ताय च तण्हुपादानानि गहितानि, तयोपि ते धम्मा समुदयसच्चं, भवाभवन्ति एत्थ दुक्खसच्चं वुत्तं। सुगतिदुग्गतिप्पभेदो हि भवो अत्थतो पञ्चुपादानक्खन्धा होन्ति। ‘‘एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति (महाव॰ १) वचनतो दुक्खप्पवत्ति पवत्ति नाम, दुक्खसमुदयो पवत्तिहेतु नाम, अविज्जासङ्खातस्स च पवत्तिहेतुस्स अग्गहितग्गहणेन निरोधमग्गसच्चद्वयं विसयो नाम। वुत्तञ्हेतं ‘‘तत्थ कतमा अविज्जा? दुक्खे अञ्ञाणं…पे॰… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाण’’न्ति (विभ॰ २२६)।
Etthāha – ‘‘catunnaṃ, bhikkhave, ariyasaccānaṃ ananubodhā appaṭivedhā evamidaṃ dīghamaddhānaṃ sandhāvitaṃ saṃsarita’nti (dī. ni. 2.155; mahāva. 287) vacanato catusaccadhammaṃ asambudhaṃ bhavā bhavaṃ gacchati jīvalokoti siddhaṃ. Tasmā yaṃ asambudhaṃ gacchati, tasseva ‘‘tassā’’ti ante taṃniddesena niyamanato catusaccadhammopi avijjādikilesajālaviddhaṃsī dhammavaroti cāpajjati. Aññathā ‘‘namo avijjādikilesajālaviddhaṃsino dhammavarassa tassā’’ti taṃniddesena samānavibhattikaraṇaṃ na yujjati atippasaṅganiyamanato, ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsino dhammavarassā’’ti vacanaṃ visesanavacanaṃ. Tasmā dukkhasamudayasaccānaṃ tabbhāvappasaṅgo natthīti ce? Na, taṃniddesena samānavibhattiṭṭhāne avisesitattā. Api ca maggasaccanirodhasaccesu phalānaṃ apariyāpannattā nava lokuttaradhammā saṅgahitāti vacanavirodho, phalānaṃ asaṅgahe verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ na kevalaṃ ariyamaggo ceva nibbānañca, api ca ariyaphaladhammehi saddhiṃ pariyattidhammopi. Vuttañhetaṃ ‘‘rāgavirāgamanejamasokaṃ…pe… dhammamimaṃ saraṇatthamupehī’’ti (vi. va. 887) vacanavirodho cāti pubbāparaviruddhā esā gāthā sāsanaviruddhā cā’’ti? Vuccate – sabbametamayuttaṃ vuttagāthatthājānanato. Ettha hi ācariyena pavattipavattihetuvisayavibhāgo ca dassito. Kathaṃ? Tattha asambudhanti asambodho, so atthato avijjā, tāya ca taṇhupādānāni gahitāni, tayopi te dhammā samudayasaccaṃ, bhavābhavanti ettha dukkhasaccaṃ vuttaṃ. Sugatiduggatippabhedo hi bhavo atthato pañcupādānakkhandhā honti. ‘‘Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hotī’’ti (mahāva. 1) vacanato dukkhappavatti pavatti nāma, dukkhasamudayo pavattihetu nāma, avijjāsaṅkhātassa ca pavattihetussa aggahitaggahaṇena nirodhamaggasaccadvayaṃ visayo nāma. Vuttañhetaṃ ‘‘tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇaṃ…pe… dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇa’’nti (vibha. 226).
एत्थ च निरोधसच्चं बुद्धेन गोचरासेवनाय आसेवितं, मग्गसच्चं भावनासेवनाय। एत्तावता असम्बुधं बुद्धनिसेवितं यन्ति उपयोगप्पत्तो यो विसयो निरोधो च मग्गो च, तस्स यथावुत्ताविज्जादिकिलेसजालत्तयविद्धंसिनो नमो धम्मवरस्साति अयं गाथाय अत्थो। परियत्तिधम्मोपि किलेसविद्धंसनस्स सुत्तन्तनयेन उपनिस्सयपच्चयत्ता किलेसविद्धंसनसीलताय ‘‘अविज्जादिकिलेसजालविद्धंसी’’ति वत्तुं सम्भवति। एवञ्हि सति रागविरागाति गाथत्थो, सो धम्मं देसेति…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेतीति सुत्तत्थो च असेसतो गहितो होति। अथ वा इमाय गाथाय केवलं परियत्तिधम्मोव गहितो होति, यं सन्धायाह ‘‘सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति (दी॰ नि॰ १.१९०; पारा॰ १), तम्पि असम्बुधं बुद्धेहेव निसेवितं गोचरासेवनाय अनञ्ञनिसेवितं। यथाह ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा…पे॰… भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति (सं॰ नि॰ २.१४६)।
Ettha ca nirodhasaccaṃ buddhena gocarāsevanāya āsevitaṃ, maggasaccaṃ bhāvanāsevanāya. Ettāvatā asambudhaṃ buddhanisevitaṃ yanti upayogappatto yo visayo nirodho ca maggo ca, tassa yathāvuttāvijjādikilesajālattayaviddhaṃsino namo dhammavarassāti ayaṃ gāthāya attho. Pariyattidhammopi kilesaviddhaṃsanassa suttantanayena upanissayapaccayattā kilesaviddhaṃsanasīlatāya ‘‘avijjādikilesajālaviddhaṃsī’’ti vattuṃ sambhavati. Evañhi sati rāgavirāgāti gāthattho, so dhammaṃ deseti…pe… brahmacariyaṃ pakāsetīti suttattho ca asesato gahito hoti. Atha vā imāya gāthāya kevalaṃ pariyattidhammova gahito hoti, yaṃ sandhāyāha ‘‘so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ…pe… brahmacariyaṃ pakāsetī’’ti (dī. ni. 1.190; pārā. 1), tampi asambudhaṃ buddheheva nisevitaṃ gocarāsevanāya anaññanisevitaṃ. Yathāha ‘‘bhagavaṃmūlakā no, bhante, dhammā bhagavaṃnettikā bhagavaṃpaṭisaraṇā…pe… bhagavato sutvā bhikkhū dhāressantī’’ti (saṃ. ni. 2.146).
ततियगाथाय सीलादयो किञ्चापि लोकियलोकुत्तरा यथासम्भवं लब्भन्ति, तथापि अन्ते ‘‘अरियसङ्घ’’न्ति वचनतो सीलादयो चत्तारो धम्मक्खन्धा लोकुत्तराव। एत्थ च ‘‘सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणप्पभुतीही’’ति वत्तब्बे सरूपेकसेसं कत्वा ‘‘विमुत्तिञाणप्पभुतीही’’ति वुत्तं। एत्थ च किञ्चापि विमुत्तीति फलधम्माव सुत्ते अधिप्पेता, तथापि ‘‘मग्गा वुट्ठहित्वा मग्गं पच्चवेक्खति। पहीने किलेसे पच्चवेक्खति। फलं पच्चवेक्खति। निब्बानं पच्चवेक्खती’’ति (पट्ठा॰ १.१.४१०) वचनतो मग्गादिपच्चवेक्खणञाणं विमुत्तिञाणन्ति वेदितब्बं। विमुत्ति विमोक्खो खयोति हि अत्थतो एकं। ‘‘खये ञाणं अनुप्पादे ञाणन्ति (ध॰ स॰ दुकमातिका १४२; दी॰ नि॰ ३.३०४) एत्थ खयो नाम मग्गो, रागक्खयो दोसक्खयोति फलनिब्बानानं अधिवचन’’न्ति सुत्ते आगतमेव। पहीनकिलेसानं खयो पाकतिको खयो एव। पभुति-सद्देन तिस्सो विज्जा छ अभिञ्ञा चतस्सो पटिसम्भिदाति एवमादयो गुणा सङ्गहिता। समन्नागमट्ठेन अपरिहीनट्ठेन च युत्तो। खेत्तं जनानं कुसलत्थिकानन्ति ‘‘अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति सुत्ततो कुसलस्स विरुहनट्ठानत्ता, सुत्तन्तनयेन उपनिस्सयपच्चयत्ता च कामं कुसलस्स खेत्तं होति सङ्घो, न कुसलत्थिकानं जनानं। तस्मा न युज्जतीति चे? न, सुत्तत्थसम्भवतो। सुत्ते ‘‘अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति (सं॰ नि॰ ४.३४१) हि वुत्तं। कस्स लोकस्स? पुञ्ञत्थिकस्स खेत्तं सङ्घो, पुञ्ञुपनिस्सयत्ता पुञ्ञक्खेत्तं होति सङ्घो, कुसलत्थिकानन्ति च वुच्चन्ति। लोकेपि हि देवदत्तस्स खेत्तं यञ्ञदत्तस्स खेत्तं सालियवुपनिस्सयत्ता सालिखेत्तं यवखेत्तन्ति च वुच्चति। अरियसङ्घन्ति विगतकिलेसत्ता अरियं परिसुद्धं अरियानं, अरियभावं वा पत्तं सीलदिट्ठिसामञ्ञेन सङ्घतत्ता सङ्घं। ‘‘अरिय-सद्देन सम्मुतिसङ्घं निवारेती’’ति केचि लिखन्ति, तं न सुन्दरं विमुत्तिञाणगुणग्गहणेन विसेसितत्ता। सिरसाति इमिना कामं कायनतिं दस्सेति, तथापि उत्तमसङ्घे गुणगारवेन उत्तमङ्गमेव निद्दिसन्तो ‘‘सिरसा नमामी’’त्याह। सिरस्स पन उत्तमता उत्तमानं चक्खुसोतिन्द्रियानं निस्सयत्ता, तेसं उत्तमता च दस्सनानुत्तरियसवनानुत्तरियहेतुताय वेदितब्बा। एत्थाह – अनुसन्धिकुसलो
Tatiyagāthāya sīlādayo kiñcāpi lokiyalokuttarā yathāsambhavaṃ labbhanti, tathāpi ante ‘‘ariyasaṅgha’’nti vacanato sīlādayo cattāro dhammakkhandhā lokuttarāva. Ettha ca ‘‘sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇappabhutīhī’’ti vattabbe sarūpekasesaṃ katvā ‘‘vimuttiñāṇappabhutīhī’’ti vuttaṃ. Ettha ca kiñcāpi vimuttīti phaladhammāva sutte adhippetā, tathāpi ‘‘maggā vuṭṭhahitvā maggaṃ paccavekkhati. Pahīne kilese paccavekkhati. Phalaṃ paccavekkhati. Nibbānaṃ paccavekkhatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.410) vacanato maggādipaccavekkhaṇañāṇaṃ vimuttiñāṇanti veditabbaṃ. Vimutti vimokkho khayoti hi atthato ekaṃ. ‘‘Khaye ñāṇaṃ anuppāde ñāṇanti (dha. sa. dukamātikā 142; dī. ni. 3.304) ettha khayo nāma maggo, rāgakkhayo dosakkhayoti phalanibbānānaṃ adhivacana’’nti sutte āgatameva. Pahīnakilesānaṃ khayo pākatiko khayo eva. Pabhuti-saddena tisso vijjā cha abhiññā catasso paṭisambhidāti evamādayo guṇā saṅgahitā. Samannāgamaṭṭhena aparihīnaṭṭhena ca yutto. Khettaṃ janānaṃ kusalatthikānanti ‘‘anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti suttato kusalassa viruhanaṭṭhānattā, suttantanayena upanissayapaccayattā ca kāmaṃ kusalassa khettaṃ hoti saṅgho, na kusalatthikānaṃ janānaṃ. Tasmā na yujjatīti ce? Na, suttatthasambhavato. Sutte ‘‘anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassā’’ti (saṃ. ni. 4.341) hi vuttaṃ. Kassa lokassa? Puññatthikassa khettaṃ saṅgho, puññupanissayattā puññakkhettaṃ hoti saṅgho, kusalatthikānanti ca vuccanti. Lokepi hi devadattassa khettaṃ yaññadattassa khettaṃ sāliyavupanissayattā sālikhettaṃ yavakhettanti ca vuccati. Ariyasaṅghanti vigatakilesattā ariyaṃ parisuddhaṃ ariyānaṃ, ariyabhāvaṃ vā pattaṃ sīladiṭṭhisāmaññena saṅghatattā saṅghaṃ. ‘‘Ariya-saddena sammutisaṅghaṃ nivāretī’’ti keci likhanti, taṃ na sundaraṃ vimuttiñāṇaguṇaggahaṇena visesitattā. Sirasāti iminā kāmaṃ kāyanatiṃ dasseti, tathāpi uttamasaṅghe guṇagāravena uttamaṅgameva niddisanto ‘‘sirasā namāmī’’tyāha. Sirassa pana uttamatā uttamānaṃ cakkhusotindriyānaṃ nissayattā, tesaṃ uttamatā ca dassanānuttariyasavanānuttariyahetutāya veditabbā. Etthāha – anusandhikusalo
‘‘उपोग्घातो पदञ्चेव, पदत्थो पदविग्गहो।
‘‘Upogghāto padañceva, padattho padaviggaho;
चोदनाप्रत्यवज्जानं, ब्याख्या तन्तस्स छब्बिधा’’ति॥ –
Codanāpratyavajjānaṃ, byākhyā tantassa chabbidhā’’ti. –
एवमवत्वा कस्मा रतनत्तयपणामं पठमं वुत्तन्ति? वुच्चते – सताचारत्ता। आचारो किरेस सप्पुरिसानं, यदिदं संवण्णनारम्भे रतनत्तयपूजाविधानं। तस्मा ‘‘सताचारतो भट्ठा मा मयं होमा’’ति करीयति, चतुगम्भीरभावयुत्तञ्च विनयपिटकं संवण्णेतुकामस्स महासमुद्दं ओगाहन्तस्स विय पञ्ञावेय्यत्तियसमन्नागतस्सापि महन्तं भयं होति, भयक्खयावहञ्चेतं रतनत्तयगुणानुस्सरणजनितं पणामपूजाविधानं। यथाह ‘‘एवं बुद्धं सरन्तान’’न्तिआदि (सं॰ नि॰ १.२४९)। अपिचाचरियो सत्थुपूजाविधानेन असत्थरि सत्थाभिनिवेसस्स लोकस्स यथाभूतं सत्थरि एव सम्मासम्बुद्धे सत्थुसम्भावनं उप्पादेति, असत्थरि सत्थुसम्भावनं परिच्चजापेति, ‘‘तथागतप्पवेदितं धम्मविनयं अत्तनो दहती’’ति वुत्तदोसं परिहरति। अन्तरायबहुलत्ता खन्धसन्ततिया विप्पकताय विनयसंवण्णनाय अत्तनो आयुवण्णसुखबलानं परिक्खयसम्भवासङ्काय ‘‘अभिवादनसीलिस्स…पे॰… आयु वण्णो सुखं बल’’न्ति (ध॰ प॰ १०९) वुत्तानिसंसे याव संवण्णनापरियोसाना पत्थेति। अपि चेत्थ बुद्धस्स भगवतो पणामपूजाविधानं सम्मासम्बुद्धभावाधिगमत्थं बुद्धयानं पटिपज्जन्तानं उस्साहं जनेति। लोकियलोकुत्तरभेदस्स, लोकुत्तरस्सेव वा सद्धम्मस्स पूजाविधानं पच्चेकबुद्धभावाधिगमत्थं पच्चेकबुद्धयानं पटिपज्जन्तानं उस्साहं जनेति। सद्धम्मपटिवेधमत्ताभिलासिनो हि ते। परमत्थसङ्घपूजाविधानं परमत्थसङ्घभावाधिगमत्थं सावकयानं पटिपज्जन्तानं उस्साहं जनेति, मङ्गलादीनि वा सात्थानि अनन्तरायानि चिरट्ठितिकानि बहुमतानि च भवन्तीति एवंलद्धिकानं चित्तपरितोसनत्थं ‘‘पूजा च पूजनेय्यान’’न्ति भगवता पसत्थमङ्गलं करोति। वुच्चते च –
Evamavatvā kasmā ratanattayapaṇāmaṃ paṭhamaṃ vuttanti? Vuccate – satācārattā. Ācāro kiresa sappurisānaṃ, yadidaṃ saṃvaṇṇanārambhe ratanattayapūjāvidhānaṃ. Tasmā ‘‘satācārato bhaṭṭhā mā mayaṃ homā’’ti karīyati, catugambhīrabhāvayuttañca vinayapiṭakaṃ saṃvaṇṇetukāmassa mahāsamuddaṃ ogāhantassa viya paññāveyyattiyasamannāgatassāpi mahantaṃ bhayaṃ hoti, bhayakkhayāvahañcetaṃ ratanattayaguṇānussaraṇajanitaṃ paṇāmapūjāvidhānaṃ. Yathāha ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantāna’’ntiādi (saṃ. ni. 1.249). Apicācariyo satthupūjāvidhānena asatthari satthābhinivesassa lokassa yathābhūtaṃ satthari eva sammāsambuddhe satthusambhāvanaṃ uppādeti, asatthari satthusambhāvanaṃ pariccajāpeti, ‘‘tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ attano dahatī’’ti vuttadosaṃ pariharati. Antarāyabahulattā khandhasantatiyā vippakatāya vinayasaṃvaṇṇanāya attano āyuvaṇṇasukhabalānaṃ parikkhayasambhavāsaṅkāya ‘‘abhivādanasīlissa…pe… āyu vaṇṇo sukhaṃ bala’’nti (dha. pa. 109) vuttānisaṃse yāva saṃvaṇṇanāpariyosānā pattheti. Api cettha buddhassa bhagavato paṇāmapūjāvidhānaṃ sammāsambuddhabhāvādhigamatthaṃ buddhayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti. Lokiyalokuttarabhedassa, lokuttarasseva vā saddhammassa pūjāvidhānaṃ paccekabuddhabhāvādhigamatthaṃ paccekabuddhayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti. Saddhammapaṭivedhamattābhilāsino hi te. Paramatthasaṅghapūjāvidhānaṃ paramatthasaṅghabhāvādhigamatthaṃ sāvakayānaṃ paṭipajjantānaṃ ussāhaṃ janeti, maṅgalādīni vā sātthāni anantarāyāni ciraṭṭhitikāni bahumatāni ca bhavantīti evaṃladdhikānaṃ cittaparitosanatthaṃ ‘‘pūjā ca pūjaneyyāna’’nti bhagavatā pasatthamaṅgalaṃ karoti. Vuccate ca –
‘‘मङ्गलं भगवा बुद्धो, धम्मो सङ्घो च मङ्गलं।
‘‘Maṅgalaṃ bhagavā buddho, dhammo saṅgho ca maṅgalaṃ;
मङ्गलादीनि सात्थानि, सीघं सिज्झन्ति सब्बसो॥
Maṅgalādīni sātthāni, sīghaṃ sijjhanti sabbaso.
‘‘सत्थु पूजाविधानेन, एवमादी बहू गुणे।
‘‘Satthu pūjāvidhānena, evamādī bahū guṇe;
लभतीति विजानन्तो, सत्थुपूजापरो सिया’’ति॥
Labhatīti vijānanto, satthupūjāparo siyā’’ti.
एत्थ च सत्थुपधानत्ता धम्मसङ्घानं पूजाविधानं सत्थुपूजाविधानमिच्चेव दट्ठब्बं सासनतो लोकतो च। तेनेतं वुच्चति –
Ettha ca satthupadhānattā dhammasaṅghānaṃ pūjāvidhānaṃ satthupūjāvidhānamicceva daṭṭhabbaṃ sāsanato lokato ca. Tenetaṃ vuccati –
‘‘सत्था’’ति धम्मो सुगतेन वुत्तो।
‘‘Satthā’’ti dhammo sugatena vutto;
निब्बानकाले यमतो स सत्था।
Nibbānakāle yamato sa satthā;
सुवत्थिगाथासु ‘‘तथागतो’’ति।
Suvatthigāthāsu ‘‘tathāgato’’ti;
सङ्घो च वुत्तो यमतो स सत्था॥
Saṅgho ca vutto yamato sa satthā.
किञ्च भिय्यो –
Kiñca bhiyyo –
धम्मकायो यतो सत्था, धम्मो सत्था ततो मतो।
Dhammakāyo yato satthā, dhammo satthā tato mato;
धम्मट्ठितो सो सङ्घो च, सत्थुसङ्ख्यं निगच्छति॥
Dhammaṭṭhito so saṅgho ca, satthusaṅkhyaṃ nigacchati.
सन्ति हि लोके वत्तारो कोसगतं असिं गहेत्वा ठितं पुरिसं विसुं अपरामसित्वा ‘‘असिं गहेत्वा ठितो एसो’’ति। तेनेवाह चारियमात्रच्चेवा –
Santi hi loke vattāro kosagataṃ asiṃ gahetvā ṭhitaṃ purisaṃ visuṃ aparāmasitvā ‘‘asiṃ gahetvā ṭhito eso’’ti. Tenevāha cāriyamātraccevā –
‘‘नमत्थु बुद्धरत्नाय, धम्मरत्नाय ते नमो।
‘‘Namatthu buddharatnāya, dhammaratnāya te namo;
नमत्थु सङ्घरत्नाय, तिरत्नसमवानयी’’ति॥
Namatthu saṅgharatnāya, tiratnasamavānayī’’ti.
अपिच सब्बधम्मेसु अप्पटिहतञाणनिमित्तानुत्तरविमोक्खपातुभावाभिसङ्खातं खन्धसन्तानमुपादाय ‘‘बुद्धो’’ति यदि पञ्ञापियति, धम्मो पणामारहोति का एव कथा, सङ्घो च ‘‘सङ्घे गोतमि देहि, सङ्घे ते दिन्ने अहञ्चेव पूजितो भविस्सामि सङ्घो चा’’ति वुत्तत्ता भाजनन्ति दीपेति। अथ वा ‘‘बुद्धसुबोधितो धम्मो आचरियपरम्पराय सुवण्णभाजने पक्खित्ततेलमिव अपरिहापेत्वा यावज्जतना आभतत्ता एव मादिसानम्पि सोतद्वारमनुप्पत्तो’’ति सङ्घस्स आचरियो अतीव आदरेन पणामं करोति ‘‘सिरसा नमामी’’ति।
Apica sabbadhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhapātubhāvābhisaṅkhātaṃ khandhasantānamupādāya ‘‘buddho’’ti yadi paññāpiyati, dhammo paṇāmārahoti kā eva kathā, saṅgho ca ‘‘saṅghe gotami dehi, saṅghe te dinne ahañceva pūjito bhavissāmi saṅgho cā’’ti vuttattā bhājananti dīpeti. Atha vā ‘‘buddhasubodhito dhammo ācariyaparamparāya suvaṇṇabhājane pakkhittatelamiva aparihāpetvā yāvajjatanā ābhatattā eva mādisānampi sotadvāramanuppatto’’ti saṅghassa ācariyo atīva ādarena paṇāmaṃ karoti ‘‘sirasā namāmī’’ti.
एवं अनेकविधं पणामप्पयोजनं वदन्ति, आचरियेन पन अधिप्पेतप्पयोजनं अत्तना एव वुत्तं ‘‘इच्चेवमच्चन्तनमस्सनेय्य’’न्तिआदिना चतुत्थगाथाय। इच्चेवन्ति एत्थ इति-सद्दो रतनत्तयपूजाविधानपरिसमत्तत्थो। यदि एवं यथाविहितमत्तमेव पूजाविधानं अरहति रतनत्तयं, न ततो उद्धन्ति आपज्जतीति अनिट्ठप्पसङ्गनिवारणत्थं ‘‘एवमच्चन्तनमस्सनेय्य’’न्ति आह। तत्थ एवन्ति इमिना यथावुत्तविधिं दस्सेति। यथावुत्तेन विधिना, अञ्ञेन वा तादिसेन अच्चन्तमेव मुहुत्तमपि अट्ठत्वा अभिक्खणं निरन्तरं नियमेन नमस्सनारहं नमस्समानस्स हितमहप्फलकरणतोति अत्थो। एवंविधं दुल्लभट्ठेन महप्फलट्ठेन च सिद्धं रतनभावं रतनत्तयं नमस्समानो यं पुञ्ञाभिसन्दं अलत्थं अलभिं। अकुसलमलं तदङ्गादिप्पहानेन पुनातीति पुञ्ञं। किलेसदरथप्पटिप्पस्सद्धिया सीतलत्ता चित्तं अभिसन्देतीति अभिसन्दो। पुञ्ञञ्च तं अभिसन्दो चाति पुञ्ञाभिसन्दो, तं पुञ्ञाभिसन्दं। गण्ठिपदे पन ‘‘पुञ्ञमहत्तं’’न्ति भणन्ति, ‘‘विपुल’’न्ति वचनतो सो अत्थो न युज्जतीति आचरियो। अथ वा पुञ्ञानं अभिसन्दो पुञ्ञाभिसन्दो , तं पुञ्ञाभिसन्दं। सन्द सवनेति धातु। तस्मा पुञ्ञसोतं पुञ्ञुस्सयन्ति अत्थो युज्जति, तं पन विपुलं, न परित्तन्ति दस्सितं विपुल-सद्देन।
Evaṃ anekavidhaṃ paṇāmappayojanaṃ vadanti, ācariyena pana adhippetappayojanaṃ attanā eva vuttaṃ ‘‘iccevamaccantanamassaneyya’’ntiādinā catutthagāthāya. Iccevanti ettha iti-saddo ratanattayapūjāvidhānaparisamattattho. Yadi evaṃ yathāvihitamattameva pūjāvidhānaṃ arahati ratanattayaṃ, na tato uddhanti āpajjatīti aniṭṭhappasaṅganivāraṇatthaṃ ‘‘evamaccantanamassaneyya’’nti āha. Tattha evanti iminā yathāvuttavidhiṃ dasseti. Yathāvuttena vidhinā, aññena vā tādisena accantameva muhuttamapi aṭṭhatvā abhikkhaṇaṃ nirantaraṃ niyamena namassanārahaṃ namassamānassa hitamahapphalakaraṇatoti attho. Evaṃvidhaṃ dullabhaṭṭhena mahapphalaṭṭhena ca siddhaṃ ratanabhāvaṃ ratanattayaṃ namassamāno yaṃ puññābhisandaṃ alatthaṃ alabhiṃ. Akusalamalaṃ tadaṅgādippahānena punātīti puññaṃ. Kilesadarathappaṭippassaddhiyā sītalattā cittaṃ abhisandetīti abhisando. Puññañca taṃ abhisando cāti puññābhisando, taṃ puññābhisandaṃ. Gaṇṭhipade pana ‘‘puññamahattaṃ’’nti bhaṇanti, ‘‘vipula’’nti vacanato so attho na yujjatīti ācariyo. Atha vā puññānaṃ abhisando puññābhisando , taṃ puññābhisandaṃ. Sanda savaneti dhātu. Tasmā puññasotaṃ puññussayanti attho yujjati, taṃ pana vipulaṃ, na parittanti dassitaṃ vipula-saddena.
पञ्चमगाथा यस्मिं विनयपिटके पाळितो च अत्थतो च अनूनं लज्जीपुग्गलेसु पवत्तनट्ठेन ठिते सकलं तिविधम्पि सासनं तेस्वेव पुग्गलेसु पतिट्ठितं होति। कस्स सासनन्ति चे? अट्ठितस्स भगवतो। भगवा हि ठितिहेतुभूताय उच्छेददिट्ठिया अभावेन अट्ठितोति वुच्चति। उच्छेददिट्ठिको हि परलोके निरपेक्खो केवलं कामसुखल्लिकानुयोगमनुयुञ्जन्तो तिट्ठति, न परलोकहितानि पुञ्ञानि कत्तुं ब्यावटो होति, सस्सतदिट्ठिको तानि कत्तुं आयूहति। भगवा पन तथा अतिट्ठन्तो अनायूहन्तो मज्झिमं पटिपदं पटिपज्जन्तो सयञ्च ओघं तरि, परे च तारेसि। यथाह ‘‘अप्पतिट्ठं ख्वाहं, आवुसो, अनायूहं ओघमतरि’’न्ति (सं॰ नि॰ १.१)। चतुब्रह्मविहारवसेन सत्तेसु सुट्ठु सम्मा च ठितस्साति अत्थवसेन वा सुसण्ठितस्स। सुसण्ठितत्ता हेस केवलं सत्तानं दुक्खं अपनेतुकामो हितं उपसंहरितुकामो सम्पत्तिया च पमोदितो अपक्खपतितो च हुत्वा विनयं देसेति, तस्मा इमस्मिं विनयसंवण्णनाधिकारे सारुप्पाय थुतिया थोमेन्तो आह ‘‘सुसण्ठितस्सा’’ति। गण्ठिपदे पन ‘‘मनापिये च खो, भिक्खवे, कम्मविपाके पच्चुपट्ठिते’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३५; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३८६) सुत्तस्स, ‘‘सुसण्ठाना सुरूपता’’ति (खु॰ पा॰ ८.११) सुत्तस्स च वसेन सुसण्ठितस्साति अत्थो वुत्तो, सो अधिप्पेताधिकारानुरूपो न होति। अमिस्सन्ति किं विनयं अमिस्सं, उदाहु पुब्बाचरियानुभावन्ति? नोभयम्पि। अमिस्सा एव हि विनयट्ठकथा। तस्मा भावनपुंसकवसेन अमिस्सं तं वण्णयिस्सन्ति सम्बन्धो। पुब्बाचरियानुभावन्ति अट्ठकथा ‘‘यस्मा पुरे अट्ठकथा अकंसू’’ति वचनतो तेसं आनुभावो नाम होति। किञ्चि अपुब्बं दिस्वा सन्ति हि लोके वत्तारो ‘‘कस्सेस आनुभावो’’ति। अथ वा भगवतो अधिप्पायं अनुगन्त्वा तंतंपाठे अत्थं भावयति विभावयति, तस्स तस्स वा अत्थस्स भावना विभावनाति आनुभावो वुच्चति अट्ठकथा।
Pañcamagāthā yasmiṃ vinayapiṭake pāḷito ca atthato ca anūnaṃ lajjīpuggalesu pavattanaṭṭhena ṭhite sakalaṃ tividhampi sāsanaṃ tesveva puggalesu patiṭṭhitaṃ hoti. Kassa sāsananti ce? Aṭṭhitassa bhagavato. Bhagavā hi ṭhitihetubhūtāya ucchedadiṭṭhiyā abhāvena aṭṭhitoti vuccati. Ucchedadiṭṭhiko hi paraloke nirapekkho kevalaṃ kāmasukhallikānuyogamanuyuñjanto tiṭṭhati, na paralokahitāni puññāni kattuṃ byāvaṭo hoti, sassatadiṭṭhiko tāni kattuṃ āyūhati. Bhagavā pana tathā atiṭṭhanto anāyūhanto majjhimaṃ paṭipadaṃ paṭipajjanto sayañca oghaṃ tari, pare ca tāresi. Yathāha ‘‘appatiṭṭhaṃ khvāhaṃ, āvuso, anāyūhaṃ oghamatari’’nti (saṃ. ni. 1.1). Catubrahmavihāravasena sattesu suṭṭhu sammā ca ṭhitassāti atthavasena vā susaṇṭhitassa. Susaṇṭhitattā hesa kevalaṃ sattānaṃ dukkhaṃ apanetukāmo hitaṃ upasaṃharitukāmo sampattiyā ca pamodito apakkhapatito ca hutvā vinayaṃ deseti, tasmā imasmiṃ vinayasaṃvaṇṇanādhikāre sāruppāya thutiyā thomento āha ‘‘susaṇṭhitassā’’ti. Gaṇṭhipade pana ‘‘manāpiye ca kho, bhikkhave, kammavipāke paccupaṭṭhite’’ti (dī. ni. aṭṭha. 2.35; ma. ni. aṭṭha. 2.386) suttassa, ‘‘susaṇṭhānā surūpatā’’ti (khu. pā. 8.11) suttassa ca vasena susaṇṭhitassāti attho vutto, so adhippetādhikārānurūpo na hoti. Amissanti kiṃ vinayaṃ amissaṃ, udāhu pubbācariyānubhāvanti? Nobhayampi. Amissā eva hi vinayaṭṭhakathā. Tasmā bhāvanapuṃsakavasena amissaṃ taṃ vaṇṇayissanti sambandho. Pubbācariyānubhāvanti aṭṭhakathā ‘‘yasmā pure aṭṭhakathā akaṃsū’’ti vacanato tesaṃ ānubhāvo nāma hoti. Kiñci apubbaṃ disvā santi hi loke vattāro ‘‘kassesa ānubhāvo’’ti. Atha vā bhagavato adhippāyaṃ anugantvā taṃtaṃpāṭhe atthaṃ bhāvayati vibhāvayati, tassa tassa vā atthassa bhāvanā vibhāvanāti ānubhāvo vuccati aṭṭhakathā.
पुब्बाचरियानुभावे सति किं पुन तं वण्णयिस्सन्ति इमिना आरम्भेनाति ततो वुच्चन्ति छट्ठसत्तमट्ठमनवमगाथायो। तत्थ अरियमग्गञाणम्बुना निद्धोतमलत्ता विसुद्धविज्जेहि, तेनेव निद्धोतासवत्ता विसुद्धपटिसम्भिदेहि, विसुद्धपटिसम्भिदत्ता च सद्धम्मसंवण्णनकोविदेहीति योजना वेदितब्बा। केचि ‘‘पुब्बाचरियाति वुत्ते लोकाचरियापि, सासने राहुलाचरियादयोपि सङ्गय्हन्ति, ते अपनेतुं कामञ्चातिआदि वुत्त’’न्ति वदन्ति। ‘‘तं वण्णयिस्स’’न्ति वुत्तत्ता पुब्बट्ठकथाय ऊनभावो दस्सितोति चे? न, चित्तेहि नयेहि संवण्णितोति दस्सेतुं ‘‘कामञ्चा’’तिआदि वुत्तं। सद्धम्मं संवण्णेतुं कोविदेहि, ताय संवण्णनाय वा कोविदेहि सद्धम्मसंवण्णनकोविदेहि।
Pubbācariyānubhāve sati kiṃ puna taṃ vaṇṇayissanti iminā ārambhenāti tato vuccanti chaṭṭhasattamaṭṭhamanavamagāthāyo. Tattha ariyamaggañāṇambunā niddhotamalattā visuddhavijjehi, teneva niddhotāsavattā visuddhapaṭisambhidehi, visuddhapaṭisambhidattā ca saddhammasaṃvaṇṇanakovidehīti yojanā veditabbā. Keci ‘‘pubbācariyāti vutte lokācariyāpi, sāsane rāhulācariyādayopi saṅgayhanti, te apanetuṃ kāmañcātiādi vutta’’nti vadanti. ‘‘Taṃ vaṇṇayissa’’nti vuttattā pubbaṭṭhakathāya ūnabhāvo dassitoti ce? Na, cittehi nayehi saṃvaṇṇitoti dassetuṃ ‘‘kāmañcā’’tiādi vuttaṃ. Saddhammaṃ saṃvaṇṇetuṃ kovidehi, tāya saṃvaṇṇanāya vā kovidehi saddhammasaṃvaṇṇanakovidehi.
सल्लेखियेति किलेसजातं बाहुल्लं वा सल्लिखति तनुं करोतीति सल्लेखो, सल्लेखस्स भावो सल्लेखियं, तस्मिं सल्लेखिये। नोसुलभूपमेहीति असुलभूपमेहि। महाविहारस्साति महाविहारवंसस्स। पञ्ञाय अच्चुग्गतट्ठेन धजो उपमा एतेसन्ति धजूपमा, तेहि धजूपमेहि। सम्बुद्धवरं अनुअयेहि अनुगतेहि सम्बुद्धवरन्वयेहि, बुद्धाधिप्पायानुगेहीति अधिप्पायो। इध वर-सद्दो ‘‘सामं सच्चानि बुद्धत्ता सम्बुद्धो’’ति वचनतो पच्चेकबुद्धापि सङ्गय्हन्ति। तस्मा ते अपनेतुं वुत्तो।
Sallekhiyeti kilesajātaṃ bāhullaṃ vā sallikhati tanuṃ karotīti sallekho, sallekhassa bhāvo sallekhiyaṃ, tasmiṃ sallekhiye. Nosulabhūpamehīti asulabhūpamehi. Mahāvihārassāti mahāvihāravaṃsassa. Paññāya accuggataṭṭhena dhajo upamā etesanti dhajūpamā, tehi dhajūpamehi. Sambuddhavaraṃ anuayehi anugatehi sambuddhavaranvayehi, buddhādhippāyānugehīti adhippāyo. Idha vara-saddo ‘‘sāmaṃ saccāni buddhattā sambuddho’’ti vacanato paccekabuddhāpi saṅgayhanti. Tasmā te apanetuṃ vutto.
अट्ठकथाय ऊनभावं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो करणविसेसं तस्स पयोजनञ्च दस्सेतुं ‘‘संवण्णना’’तिआदिमाह। न किञ्चि अत्थं अभिसम्भुणातीति किञ्चि पयोजनं फलं हितं न साधेतीति अत्थो ‘‘न तं तस्स भिक्खुनो किञ्चि अत्थं अनुभोती’’तिआदीसु (पारा॰ ५३८) विय। अज्झेसनं बुद्धसिरिव्हयस्साति इमिना यस्मा सहम्पतिब्रह्मुना अज्झिट्ठेन धम्मो देसितो भगवता, सारिपुत्तस्स अज्झेसनं निस्साय विनयो पञ्ञत्तो, तस्मा अयम्पि आचरियो तं आचरियवत्तं पूजेन्तो इमं संवण्णनं बुद्धसिरित्थेरस्स याचनं निस्साय अकासीति दस्सेति। समनुस्सरन्तोति तस्साभावं दीपेति आदरञ्च।
Aṭṭhakathāya ūnabhāvaṃ dassetvā idāni attano karaṇavisesaṃ tassa payojanañca dassetuṃ ‘‘saṃvaṇṇanā’’tiādimāha. Na kiñci atthaṃ abhisambhuṇātīti kiñci payojanaṃ phalaṃ hitaṃ na sādhetīti attho ‘‘na taṃ tassa bhikkhuno kiñci atthaṃ anubhotī’’tiādīsu (pārā. 538) viya. Ajjhesanaṃ buddhasirivhayassāti iminā yasmā sahampatibrahmunā ajjhiṭṭhena dhammo desito bhagavatā, sāriputtassa ajjhesanaṃ nissāya vinayo paññatto, tasmā ayampi ācariyo taṃ ācariyavattaṃ pūjento imaṃ saṃvaṇṇanaṃ buddhasirittherassa yācanaṃ nissāya akāsīti dasseti. Samanussarantoti tassābhāvaṃ dīpeti ādarañca.
ततो परं द्वे गाथायो कत्तब्बविधिदस्सनत्थं वुत्ता। तेन तासु अट्ठकथासु वुत्तविनिच्छयपच्चयविमतिं विनोदेति, एकट्ठकथाय कुसलस्स वा ‘‘अयं नयो अट्ठकथायं नत्थी’’ति पटिक्खेपं निवारेति, अयुत्तत्थपरिच्चागेन तत्थ अभिनिविट्ठानं अभिनिवेसं परिच्चजापेति, थेरवाददस्सनेन विनयविनिच्छयं पति विनयधरानं कारणोपपत्तितो उहापोहक्कमं दस्सेति, अयुत्तत्थेरवादपटिक्खेपेन पुग्गलप्पमाणतं पटिक्खिपतीति इमे चानिसंसा कत्तब्बविधिदस्सनेन दस्सिता होन्ति। संवण्णनं तञ्च समारभन्तो तस्सा संवण्णनाय महाअट्ठकथं सरीरं कत्वा समारभिस्सं, महापच्चरियम्पि यो वुत्तो विनिच्छयो, तथेव कुरुन्दीनामादीसु लोके विस्सुतासु अट्ठकथासु च यो वुत्तो विनिच्छयो, ततोपि विनिच्छयतो महाअट्ठकथानयेन, विनययुत्तिया वा युत्तमत्थं तस्स सरीरस्स अलङ्कारं विय गण्हन्तो समारभिस्सं। किं संवण्णनमेव, न अञ्ञन्ति दस्सनत्थं पुन संवण्णनाग्गहणं। अथ वा अन्तोगधत्थेरवादं संवण्णनं कत्वा समारभिस्सन्ति योजना वेदितब्बा। थेरवादा हि बहिअट्ठकथाय विचरन्ति। एत्थ आदि-सद्देन चूळपच्चरिअन्धकअरियट्ठकथापन्नवारादयोपि सङ्गहिता । तत्थ पच्चरी नाम सीहळभासाय उळुम्पं किर, तस्मिं निसीदित्वा कतत्ता तमेव नामं जातं। कुरुन्दीवल्लिविहारो नाम अत्थि, तत्थ कतत्ता कुरुन्दी नाम जाता।
Tato paraṃ dve gāthāyo kattabbavidhidassanatthaṃ vuttā. Tena tāsu aṭṭhakathāsu vuttavinicchayapaccayavimatiṃ vinodeti, ekaṭṭhakathāya kusalassa vā ‘‘ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ natthī’’ti paṭikkhepaṃ nivāreti, ayuttatthapariccāgena tattha abhiniviṭṭhānaṃ abhinivesaṃ pariccajāpeti, theravādadassanena vinayavinicchayaṃ pati vinayadharānaṃ kāraṇopapattito uhāpohakkamaṃ dasseti, ayuttattheravādapaṭikkhepena puggalappamāṇataṃ paṭikkhipatīti ime cānisaṃsā kattabbavidhidassanena dassitā honti. Saṃvaṇṇanaṃ tañca samārabhanto tassā saṃvaṇṇanāya mahāaṭṭhakathaṃ sarīraṃ katvā samārabhissaṃ, mahāpaccariyampi yo vutto vinicchayo, tatheva kurundīnāmādīsu loke vissutāsu aṭṭhakathāsu ca yo vutto vinicchayo, tatopi vinicchayato mahāaṭṭhakathānayena, vinayayuttiyā vā yuttamatthaṃ tassa sarīrassa alaṅkāraṃ viya gaṇhanto samārabhissaṃ. Kiṃ saṃvaṇṇanameva, na aññanti dassanatthaṃ puna saṃvaṇṇanāggahaṇaṃ. Atha vā antogadhattheravādaṃ saṃvaṇṇanaṃ katvā samārabhissanti yojanā veditabbā. Theravādā hi bahiaṭṭhakathāya vicaranti. Ettha ādi-saddena cūḷapaccariandhakaariyaṭṭhakathāpannavārādayopi saṅgahitā . Tattha paccarī nāma sīhaḷabhāsāya uḷumpaṃ kira, tasmiṃ nisīditvā katattā tameva nāmaṃ jātaṃ. Kurundīvallivihāro nāma atthi, tattha katattā kurundī nāma jātā.
सम्म समारभिस्सन्ति कत्तब्बविधानं सज्जेत्वा अहं ठितो, तस्मा तं मे निसामेन्तूति गाथाय तं संवण्णनं मे मम, मया वा वुच्चमानन्ति पाठसेसो । निसामेन्तु पस्सन्तु पञ्ञाचक्खुना सुणन्तु वा सद्धावीरियपीतिपामोज्जाभिसङ्खारेन सङ्खरित्वा पूजयन्ता सक्कच्चं धम्मं। कस्स धम्मं? धम्मप्पदीपस्स तथागतस्स। किं दस्सेति? पदीपट्ठानियो हि धम्मो हिताहितप्पकासनतो, पदीपधरट्ठानियो धम्मधरो तथागतो, तस्मा परिनिब्बुतेपि तस्मिं तथागते तत्थ सोकं अकत्वा सक्कच्च धम्मं पटिमानयन्ता निसामेन्तूति दस्सेति। अथ वा ‘‘धम्मकाया तथागता’’ति (दी॰ नि॰ ३.११८) वचनतो धम्मो च सो पदीपो चाति धम्मप्पदीपो, भगवा।
Samma samārabhissanti kattabbavidhānaṃ sajjetvā ahaṃ ṭhito, tasmā taṃ me nisāmentūti gāthāya taṃ saṃvaṇṇanaṃ me mama, mayā vā vuccamānanti pāṭhaseso . Nisāmentu passantu paññācakkhunā suṇantu vā saddhāvīriyapītipāmojjābhisaṅkhārena saṅkharitvā pūjayantā sakkaccaṃ dhammaṃ. Kassa dhammaṃ? Dhammappadīpassa tathāgatassa. Kiṃ dasseti? Padīpaṭṭhāniyo hi dhammo hitāhitappakāsanato, padīpadharaṭṭhāniyo dhammadharo tathāgato, tasmā parinibbutepi tasmiṃ tathāgate tattha sokaṃ akatvā sakkacca dhammaṃ paṭimānayantā nisāmentūti dasseti. Atha vā ‘‘dhammakāyā tathāgatā’’ti (dī. ni. 3.118) vacanato dhammo ca so padīpo cāti dhammappadīpo, bhagavā.
यो धम्मविनयो यथा बुद्धेन वुत्तो, सो तथेव बुद्धपुत्तेहि सावकेहि ञातो अवबुद्धो, येहि तेसं बुद्धपुत्तानं मतिं अधिप्पायं अच्चजन्ता निरवसेसं गण्हन्ता। पुरेति पुरा, पोराणत्थेरा वा। अट्ठकथाति अट्ठकथायो, उपयोगबहुवचनं।
Yo dhammavinayo yathā buddhena vutto, so tatheva buddhaputtehi sāvakehi ñāto avabuddho, yehi tesaṃ buddhaputtānaṃ matiṃ adhippāyaṃ accajantā niravasesaṃ gaṇhantā. Pureti purā, porāṇattherā vā. Aṭṭhakathāti aṭṭhakathāyo, upayogabahuvacanaṃ.
यं अत्थजातं अट्ठकथासु वुत्तं, तं सब्बम्पि पमादलेखकानं पमादलेखमत्तं वज्जयित्वा। किं सब्बेसम्पि पमाणं? न, किन्तु सिक्खासु सगारवानं इध विनयम्हि पण्डितानं, महाअट्ठकथायं पन सच्चेपि अलिकेपि दुक्कटमेव वुत्तं, तं पमादलेखन्ति वेदितब्बं। पमादलेखं वज्जयित्वा पमाणं हेस्सतीति सम्बन्धो।
Yaṃ atthajātaṃ aṭṭhakathāsu vuttaṃ, taṃ sabbampi pamādalekhakānaṃ pamādalekhamattaṃ vajjayitvā. Kiṃ sabbesampi pamāṇaṃ? Na, kintu sikkhāsu sagāravānaṃ idha vinayamhi paṇḍitānaṃ, mahāaṭṭhakathāyaṃ pana saccepi alikepi dukkaṭameva vuttaṃ, taṃ pamādalekhanti veditabbaṃ. Pamādalekhaṃ vajjayitvā pamāṇaṃ hessatīti sambandho.
ततो चाति अट्ठकथासु वुत्तअत्थजाततो तन्तिक्कमं पाळिक्कमं। सुत्तन्ता सुत्तावयवा। अन्तोति हिदं अब्भन्तरावयवसम्भावनादीसु दिस्सति। सुत्तन्तेसु भवा सुत्तन्तिका, तेसं सुत्तन्तिकानं, सुत्तन्तगन्थेसु आगतवचनानन्ति अत्थो। अथ वा अमीयतीति अन्तो, साधीयतीति अधिप्पायो। केन साधीयति? सुत्तेन, सुत्तस्स अन्तो सुत्तन्तो, को सो? सो सो अत्थविकप्पो, तस्मिं सुत्तन्ते नियुत्तानि वचनानि सुत्तन्तिकानि। तेसं सुत्तन्तिकानं वचनानमत्थं। तस्स तस्स आगमसुत्तस्स अभिधम्मविनयसुत्तस्स चानुरूपं परिदीपयन्ती, अयं तावेत्थ समासतो अत्थविभावना – ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदीनं (सं॰ नि॰ २.४१; ५.४७९; अ॰ नि॰ ६.१०; पारा॰ १) सुत्तन्तिकानं वचनानमत्थं आगमसुत्तन्तानुरूपं। ‘‘विवादाधिकरणं सिया कुसलं सिया अकुसलं सिया अब्याकत’’न्ति (चूळव॰ २२०) एवमादीनं अभिधम्मसुत्तन्तिकानं वचनानमत्थं अभिधम्मसुत्तन्तानुरूपन्ति एवमादि। हेस्सतीति भविस्सति, करीयिस्सतीति अधिप्पायो। वण्णनापीति एत्थ अपि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, सो तस्माति पदेन योजेतब्बो। कथं? पण्डितानं पमाणत्तापि वित्थारमग्गस्स समासितत्तापि विनिच्छयस्स असेसितत्तापि तन्तिक्कमस्स अवोक्कमितत्तापि सुत्तन्तिकवचनानं सुत्तन्तट्ठकथानुरूपं दीपनतोपि तस्मापि सक्कच्चं अनुसिक्खितब्बाति। एत्थ ‘‘तन्तिक्कमं अवोक्कमित्वा’’ति वचनेन सिद्धेपि ‘‘अट्ठकथाचरिया वेरञ्जकण्डादीसु ‘सुत्तन्तिकानं भारो’ति गता, मयं पन वत्वाव गमिस्सामा’’ति दस्सेतुं ‘‘सुत्तन्तिकान’’न्ति वुत्तं किर।
Tato cāti aṭṭhakathāsu vuttaatthajātato tantikkamaṃ pāḷikkamaṃ. Suttantā suttāvayavā. Antoti hidaṃ abbhantarāvayavasambhāvanādīsu dissati. Suttantesu bhavā suttantikā, tesaṃ suttantikānaṃ, suttantaganthesu āgatavacanānanti attho. Atha vā amīyatīti anto, sādhīyatīti adhippāyo. Kena sādhīyati? Suttena, suttassa anto suttanto, ko so? So so atthavikappo, tasmiṃ suttante niyuttāni vacanāni suttantikāni. Tesaṃ suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ. Tassa tassa āgamasuttassa abhidhammavinayasuttassa cānurūpaṃ paridīpayantī, ayaṃ tāvettha samāsato atthavibhāvanā – ‘‘itipi so bhagavā’’tiādīnaṃ (saṃ. ni. 2.41; 5.479; a. ni. 6.10; pārā. 1) suttantikānaṃ vacanānamatthaṃ āgamasuttantānurūpaṃ. ‘‘Vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalaṃ siyā akusalaṃ siyā abyākata’’nti (cūḷava. 220) evamādīnaṃ abhidhammasuttantikānaṃ vacanānamatthaṃ abhidhammasuttantānurūpanti evamādi. Hessatīti bhavissati, karīyissatīti adhippāyo. Vaṇṇanāpīti ettha api-saddo sampiṇḍanattho, so tasmāti padena yojetabbo. Kathaṃ? Paṇḍitānaṃ pamāṇattāpi vitthāramaggassa samāsitattāpi vinicchayassa asesitattāpi tantikkamassa avokkamitattāpi suttantikavacanānaṃ suttantaṭṭhakathānurūpaṃ dīpanatopi tasmāpi sakkaccaṃ anusikkhitabbāti. Ettha ‘‘tantikkamaṃ avokkamitvā’’ti vacanena siddhepi ‘‘aṭṭhakathācariyā verañjakaṇḍādīsu ‘suttantikānaṃ bhāro’ti gatā, mayaṃ pana vatvāva gamissāmā’’ti dassetuṃ ‘‘suttantikāna’’nti vuttaṃ kira.
गन्थारम्भकथावण्णना निट्ठिता।
Ganthārambhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
